Дили Дуьньядин Чирагъ - 06

  адан кьисметдикай са хабарни авач: Кьеандал фейилани, ам такуна хтана.
  Са йис акъатна…
  Алкьвадрин медресада Эминакай муаллимрин ва аялрин рикӏ алай сухта
  хьана. Чӏалар туькӏуьрзавайди малум хьайила, адан тӏвар мадни виниз акъатна.
  Риб
  чувалда
  чуьнуьх
  тежедайвал,
  юлдашриз
  Эминанни
  Туьквезбанан
  муьгьуьббатдикайни хабар хьана. Абуру, гьарда вичин ашкъидин гьиссер
  Эминан гьиссерив гекъигиз, фикирар лугьузва ва Эминаз куьмек гудай рекьер
  жагъурзава.
  Дустар вичин къайгъуда хьун Эминаз хуш я, амма вичинни Туьквезбанан
  арада авай гьиссерикай виридаз малум хьун такӏан я. “Зи месэла кимел аватна”,
  - фикирзава ада.
  - Завай, Кьеандал фена, ви рушахъ галаз рахаз, адав ви чар вугуз жеда,
  стха,-викӏегьдаказ лагьана Къудрата.
  Эмин хияллу хьана: “Къудратавай заз вуч куьмек жеда кьван? За ам гьавая
  инжиклу тийин... Белки... Тагьирахъ галаз фирай... Чи хуьр-кӏвални акурай...
  Белки...”-Эминан умуд хкатзавач.
  - Алад,-са артух ашкъи авачиз ихтияр гана.
  - Фида! Кхьихь са чарни! Туькӏуьра са чӏални!-Къудрата къуьнер хкажна.Зун пакамахъ рекьиз экъечӏзава.
  - Ваз рехъ чидани?!-Эмин тажуб хьана.
  - Инсандиз худади мез вучиз ганвайди я?! Хабар кьурла, чир жеда. Чи
  бубаяр чӏал чин тийиз, Меккедиз фена, хквезва. Заз лезги чӏал чизва, кьуд падни
  жуван миллет я. Завай вини кӏунтӏал алай Кьеандал физ жедачни?! Жедаӏкъубавиди эрчӏи гъуд чуькьвена, цавуз хкажна.
  - Вун алад, анжах...
  - Вуч анжах?
  - Анжах Тагьирахъ галаз.
  - Хъсан я, за Тагьирни тухуда,-зарафатна Къудрата. - Вунни хъша!
  Кӏандатӏа вунни хутахин, стха.
  - Зунни? Зун - ваъ.- Эмин рази хьанач: ада Къудратан зарафат рикӏивай
  кьабулна.
  - Ви кар ваз хъсан чида, стха.
  Пакамахъ фад Къудратни Тагьир рекьиз экъечӏна.
  - Яраб Эмина вуч кхьенватӏа?- вичин валчагъдин къултухдал гъил эляна,
  жузуна Къудрата.
  - Гьина?
  - Чарче.
  - Вуч кхьида кьван? Салам-дуьа, чан-рикӏ...
  - Са шумуд бейт муьгьуьббатдикайни. Тушни?
  - Эхь.
  Къудрат дикъетдивди такур чкайриз килигзава, Тагьира Эминанни
  Туьквезбанан, вичинни Рукъуятан кьисметрикай фикирарзава.
  - Туьквезбан акваз ваз четин жеда,-лугьузва ада Къудратаз.
  - Вуна заз а руш яшамиш жезвай хуьр, кӏвал къалура, амай кӏвалахар зи
  хиве хьуй,-инанмишвилелди вилер экъисзава Къудрата.
  - Яда, дидеди, бубади ам санизни ракъурзамач, вуна ам гьикӏ аквада?ӏТагьираз къубавидин дамахчивиликай хъел къвезва.
  - Яда, зун абурун гьаятдал сагьилдин жуьнда аваз фида, - вичин сир маса
  гана Къудрата.
  Сифте Тагьир хияллу хьана, ахпа хъуьрена:
  - Къекъверагдал ихьтин цӏийи парталар жедани?
  - За хуьруьн къерехдал парталар акъадна алукӏда эхир!
  - Гила зун вахъ инанмиш я, ваз пара амалар чида, стха,-Тагьира дустунин
  далудиз кап яна...
  Къудратан алахъунар гьаваябур хьана - Туьквезбан гъуьлуьз тухванвай.
  Са йикъалай Къудратни Тагьир элекъвена хтана. Эмин тадиз абурун патав
  фена, хабарар кьаз эгечӏна:
  - Гьикӏ хьана?
  - Пис!- Къудратан чина пашман лишанар авай. – Туьквезбан гъуьлуьз
  тухвана.
  - Гьикӏ тухвана?! – Эмин чӏалахъ хьанач.
  - Адет тирвал: далдам-зуьрнедал илигна, лацу балкӏандал акьадарна,
  “Перизада” лирлияр ягъиз-ягъиз, тухвана, - гъавурда туна Къудрата.
  - Гьиниз тухвана?- яваш сесиналди жузуна Эмина.
  - Ичинрин хуьруьз.
  Эминан чинин рангар атӏана, вилерал мичӏивал акьалтна...
  Гуьгъуьнлай малум хьана: Ялцугърин къазидин гададин патай илчияр
  татайла, Хважа-эфендиди вичин руш, адан разивал хабар кьун тавуна, ичинви
  хванахвадин хциз, девлет авай кӏвализ, гана. Туьквезбана вичин аксивал
  къалурнай, амма къастунал акъвазиз хьанач.
  Эминан кьиле гувв-дин ван гьатнава, адаз вичел цав аватай хьиз ава.
  Садахъ галазни са гафни рахун тийиз, ам дакӏардин кӏане ацукьнава.
  Агьвалатдикай хабар хьайи сухтайрини адаз са гафни лугьузвач. Абуру рикӏяй
  Эминан язух чӏугвазва, амма сабур гудай ва я куьмек хиве кьадай хьтин
  гьерекатар ийизвач: я алакьунни авач, я тежрибани авач, чебни Эмин хьтин
  зими жегьилар я.
  Са йис вилик Эмин вичин кьисметдихъ галаз саки рази хьанай: Туьквезбан
  масадаз гузвайди, вичиз бубади кӏелунар куьтягьайла мехъерардайди чир
  хьайила, ада са гьарай-эверни авуначир, са наразивални къалурначир. Эхь, ам
  таза жегьил тир, вичин бахт патал женг чӏугваз чидачир, уьмуьрдин тежриба
  хьанвачир... Патал хуьруьз фена, медресада кӏелзавай... Дугъри я, фикирар
  Туьквезбанакай тир, адакай умудни хкуднавачир. И кардикайни, сад-кьве дуст
  квачиз, садазни малум тушир.
  Туьквезбан гъуьлуьз фейидакай хабар галукьайла, Эминаз экуь дуьнья
  мичӏи хьана, ахпа ада зайиф ванцелди Тагьиразни Къудратаз Хиве кьунай:
  - Зи рикӏин паргъа кьатӏ хьана, стхаяр.
  И гафарик акьван гъам-хажалат, дерт квай хьи, дустар Эминан гъавурда
  акьуна.
  Къудрата сефилдаказ лагьана:
  - Кӏаниди кьисмет тахьун еке мусибат я, стхаяр.
  Садани я эхь, я ваъ лагьанач: вири адахъ галаз рази хьана.
  Залан нефес алахьна, Эмин бажгъандал къаткаана. Вилерикай Туьквезбан
  карагзава... Руш кьулухъ элкъвена, гададиз, хаиндиз хьиз, килигзава...
  Сухтаяр фадлай ксанва, амма Эминаз ахвар къвезвач: ам гагь са патахъ,
  гагь муькуь патахъ элкъвезва, залан хер алайди хьиз, къуьруьгзава, герен-герен
  угь ийизва, вилер дакӏардал алаз, экв хьун гуьзлемишзава… Ахвар квахьнава...
  Эхир кӏекер рахана. Эмин къарагъна, мичӏи чкада са гужуналди вичин
  шаламар ва чухва алукӏна, ада Тагьир ахварай авудна.
  - Вуч хьана? Фад къарагъна хьи?-жузуна Тагьира.
  - Абдуллагь-эфендидиз зун хуьруьз хъфена, пака хкведа, лагь,- тӏалабна
  Эмина.
  - Хъсан сят хьуй,- мад Тагьиравай дустуниз са гафни лугьуз хьанач.
  ... Ракӏарай Эмин бейхабардиз хтайла, Лейлидай гьарай акъатна:
  - Я бала, вун хтана хьи, чан хва?! - гададай жаваб акъат тавурла, галазгалаз жузуна: - Фу куьтягь хьанани? - Фу накь Тагьира хутахайди адаз лап
  хъсан чизва. - Дегишлух партал герек хьанани?! Маса кӏани-такӏан авани?!
  Гададай мад жаваб акъатнач, ам, нефес дар хьана, дидедик тахсир кутазвай
  къайдада килигзава.
  - Я бала, вун кефсуз хьанвани? Ви чина ранг амач,-дидеди Эминан гъил
  кьуна, ялна. - Ша, ацукь къулавай, исятда за ваз кузвай нек гуда,-адан рикӏел
  гатуз хцин гьал икӏ дегиш хьайивал хтана, фикирна: “Яраб идаз назар
  хьанватӏа? Нин ял-нефес ацукьнатӏа зи баладал? Уьзелик кьаларин гум
  хгудани?”
  - Де, Туьквезбан гъуьлуьз фенани?!- гьарай акъатна Эминай.
  - Эхь, чан хва. Агакьай рушар гъуьлуьз фидай адет я, агакьай гадайриз
  сусар гъидай адет я,- вичин хцин рикӏикай хабар яз, диде ам секинариз
  алахъзава.
  - Я де, бес зун?!-мадни кӏевиз гьарайна Эмина.
  - Вувв, я чан бала-а-а! Бес ваз ви бубади лагьайди вуч тир: вуна чӏехи
  кӏелунарна кӏанзава, абур куьтягьна кӏанзава, ахпа мехъерарда... Я чан бала, бес
  чун гьакӏ меслят хьайибур туширни?-дидедин ван лап хъуьтуьл хьанва, вилерал
  накъвар акьалтнава: ам хцин рикӏел хьанвай хер кьезилариз алахъзава. “Зи
  баладин азар Хважа-эфендидин рушав гва, - фикирна. - Ажеб хьана зи баладиз
  масада чӏуру запаб-питик тавуна, назар тахьана...”
  Эмин дидедин гафарал рази хьанач:
  - А чӏавуз зун аял кьил тир жеди, гила...
  - Я бала, ибур ракӏара акъвазна ийидай суьгьбетар туш... Хтӏун жуван
  кӏвачелай, кьилелай. Гъил-чин чуьхуьх, са сив фу неъ...Бубани хтурай, ахпа...
  - Ахпа герек авач...
  - Хуьре рушар мадни ава... Чна ваз кӏаниди гъида...
  - Мад кӏаниди авач...
  - Свас кӏвализ гъайила, кӏан жедайди я, чан бала. Ви бубадини гьакӏ мехъер
  авурди я. Чун, ви бубани зун, пис яшамиш жезвани?- Лейлиди хъверна.- Вуна
  зун айибмир, а вуна лугьузвай муьгьуьббатдикай чазни хабар авайди тир гьа.
  Эмин кӏваляй экъечӏна, Хтумрин булахдал фена.
  Севзихан хтайла, Лейлиди адаз хцин дердиникай суьгьбетна, адан язухар
  чӏугуна.
  - Гада вич гьинава? - жузуна Севзихана.
  - Экъечӏна, гъенерал фена жеди.
  - Чи хцин гафар керчекбур тир кьван,-Эминаз Хважа-эфендидин руш
  рикӏивай кӏанзавайди чир хьайила, Севзиханан кефиярни чӏур хьана.
  - Чна ам гьеле аял я лагьанай ман, итим.
  - Эхь,- Севзиханалай залан нефес алахьна. - Завай гила са затӏни хъижедач.
  Эминан рикӏикай хабар кьуна, вахтунда Хважа-эфендидин патав фенач...
  - Гьайиф, заз ван хьайивал, Туьквезбан акьуллу руш тир, - лагьана
  Лейлиди. - Кавхадин папа суьгьбетзавай.
  - Мад гила гьайифар чӏугвамир... Аллагь-Таалади кьисмет авунач, лагь. Я
  хьрарик квай суьгьбетризни яб гумир,-хъел кваз лагьана гъуьлуь: Туьквезбан
  вичин хцин кьисметдай акъатун адазни залан хьанвай, амма, итим яз, хиве
  кьазвачир.
  - Эхь, итим, вун гьахъ я.
  Бубани диде ихьтин суьгьбетдик квайла, Эмин гуьнедай винелди физвай ва
  рикӏе шаз кӏвале хьайи рахунар эзбер жезвай: “Бубади заз лагьанай: “Хуьре
  рушар кьуьк ядай кьван ава. Ви вахт хьайила, бубади ваз кӏаниди гъида... Чи
  хуьряй кӏан тахьайтӏа, масанай хьуй. Ваз Кӏирийрин, Кьепӏиррин, Цумуррин,
  Алкьвадрин рушар аквада. Лагь... Диде-бубадиз кӏанзавайди акьулбалугъ
  хьанвай хва я, адаз свас жагъурун регьят я”. Дидедини бубадин тереф хвенай...
  Зи фикир масад я: рушар гзаф ава, амма рикӏи абурукай сад чӏугвада... Гьа сад
  кьисмет тахьайла, жегьилар, Керемни Межнум хьиз, дели-дивана жезва,
  чуьллера гьатзава...”
  Эминан фикир инидин тарце чӏив-чӏив ацалтна, чеб-чпел элкъвезвай хур
  хъипи нуькӏвери желбна: абур акьван чпин муьгьуьббатлу суьгьбетрал,
  гьерекатрал ва темен-тевелрал машгъул тир хьи, арада са къадам мензил амаз
  килигзавай инсандикай хабарни авачир.
  - Агь, бахтаварар, - лагьана нуькӏверал пехил хьайи Эмина.- Куь бахтлувал
  вуча?! Хъуьтӏуь тади гайитӏани, гатфариз, гатуз ва зулуз куьн бахтлу я! Азад я!
  Муьгьуьббатлу я!
  Хтумрин булахдал ацукьайла, Эминан бейнида цӏийи шиирдин чӏалар
  къекъвена:
  Багьалу яр, вун айру жез хиялмир,
  Минет хьуй ваз, зун и гъилди кумир, яр!
  Булахдин цик гъил хкуьриз, Эмина мад са шумуд бейт туькӏуьрна, рикӏ са
  бубат секин жезвайди гьиссна, фикирри тухвана: “Ичинар?.. Ам гьина авай хуьр
  я?.. Яркӏи магьалда?.. Ам зи кӏвачик квай чка я. Ичинар за жагъурда!.. Яраб
  Туьквезбан кьисмет хьанвайди вуж ятӏа? Гьихьтин кас ятӏа?.. Яраб Туьквезбаназ
  ам кӏанзаватӏа?.. Жеч эхир. Яраб Туьквезбан адахъ галаз бахтлу жедатӏа?
  Тахьайтӏа? Бес ам акваз-акваз бахтсузардани? Ваъ. Ва-а-аъ!”
  Эминаз чизва: Туьквезбан чарадан руш я, ам са низ ятӏани пабвиле гана,
  эл-адет тирвал тухванва...Ятӏани адахъ са гьихьтин ятӏани умуд амай.
  Гатун муьгьлетар гайила, Эминни Тагьир хуьруьз хтана. Меликани Небиди
  чӏехи стха хуьруьн къерехдал шаддиз къаршиламишна, гъвечӏида гьарайна:
  - Эмин дахдиз тӏатӏилар ганва!
  Хзан кӏвачел акьалтна: Эминан хатурдай са чӏулав гьер ярхарна, суварин
  хьтин суфра къурмишна. Ашукьдин чка Тагьира кьуна. Дем яргъалди давам
  хьана.
  - Буба, диде, за пакамалай вуч кӏвалахдатӏа, лагь, - ксудай кьиляй Эмина
  вичин куьмек теклифна.
  - Вуна - са карни, я бала,-лагьана милаимдаказ Лейлиди.- Аялар агакьна,
  чаз куьмек гудайбур гзаф ава.
  - Кӏвалахар гзаф авач, чан хва,- чина хъвер аваз лагьана Севзихана.-Вун
  хтана, чун шад я. Кӏвалахардай итимар, ви гъвечӏи стхаяр, дидеди лагьайвал,
  агакьнава, абуру никӏе-векье кӏвалахзава, вахани кӏвале. Вунни абурун пкавул
  хьуй!
  - Пкавул ваъ, дах, кавха,-лагьана Небиди.
  - Хьуй, хва, Эмин куь кьилел кавха хьуй,-рази хьана бубани.
  - Чан хва Эмин,-Лейлидивайни вичин шадвал кьаз жезвач,-вун хтана зи
  рикӏиз лап регьят хьана, ви рикӏизни уьмуьрлух регьят хьуй, я Аллагь! Вуна
  куьмек тавуртӏани, чун агакьзава. Жуваз ял ягъа.
  Меликни стха хтунал шад я, ада, сивел хъвер алаз, лугьузва:
  - Я бицӏи дах, бес чун зунни Неби, квез я? Вири кӏвалахар чна ийида, жува
  ял ягъа.
  Пакамахъ фад къарагъна, Эмин чпин мулкарал кьил чӏугваз фена. Яргъа
  амаз адан япара Хтумрин булахдин кӏуркӏурдин ванер гьатзава.
  - Агь, баркаван! Салам-алейкум!- Эмин вичин рикӏ алай булахдив, жегьил
  чам сусав хьиз, агатна. Ам къужахламишна, метӏер чилиз яна, алгъана, гьарарат
  рекьидалди гадади къайи земземдин яд хъвана. Ахпа къарагъна, лацу
  дагъларизни къацу дерейриз саламар гана, кьуд патаз килигна, гуьлуьшан
  тӏебиатдикай яргъалди лезет хкудна. Тух хьанач: хиялдай вичин гьиссерикай са
  чӏал лагьана.
  Булахдик гъил кутуна, цин къайивал гьиссиз, адан баядар япара аваз, Эмин
  Туьквезбанахъ галаз рахазва: “Агь, Туьквезбан, Туьквезбан... Гуьзелрин
  дестедай хкатна акваз, вал атӏласни диба ала, Туьквезбан... Гуьзелар безетмиш
  хьанва, цуьквер хьиз. Са затӏни гуьрчег туш, а ви кифер хьиз. Вун заз играми я,
  чанни жигер хьиз. Зал вил вегь, жейрандин бала, Туьквезбан.. Ава гьа дуьньяда,
  пагь, гуьзел рушар,-вилерикай са легьзеда Рукъуят карагна,-къекъуьнар тир
  къветрен еришдиз ухшар... Вучиз вун садрани заз жедач къаншар? Твамир зун
  гьижрандин къула, Туьквезбан...Ашкъилу я жегьилар, шаддиз рахар, намусдал
  мягькем я чи рушар, вахар. Бейчара Эминаз акуна ахвар: Вахъ галаз аваз къвалкъвала, Туьквезбан... Агь,Туьквезбан, Туьквезбан...”
  Булахдин баядри Эминан бейтерихъ галаз зил кьазва, абуру жегьил
  секинарзава: “Уьмуьр я им, къвез физвай, зи земземдин ятар хьиз... Уьмуьрдихъ
  гатфарни гала гадни, зулни гала, кьуьдни... Уьмуьр акъвазнавач, и элкъвез
  хквезвай земземдин ятар хьиз... Вални ви Туьквезбан дуьшуьш хъижеда...”
  Вилерикай гуьзел рушан къамат карагиз, жегьил къарагъна, инихъ-анихъ
  килигзава... Пакаман чигедин стӏалар аламай векьерилай цӏелхемар
  -
  хважамжамрин тикеяр гадар жезва, абурукай Эминаз Туьквезбанан вилерин
  нурарин ухшар къвезва... Гададин кӏвачерив агатна, керекулдин гъвечӏи стха
  хьтин цӏару нуькӏре, гагь кьил, гагь шуькӏуь тум чиле эцягъиз, яд къвазва. Эмин
  адахъ галаз рахана:
  - Агь, чан лежбердин нуькӏ, вун хьиз, зав Туьквезбанни агатнайтӏа... Заз
  гьахьтин югъ акунайтӏа...
  Тамукай каруйри са низ ятӏани эверзава... Жегьил абурун ванцел элкъвезва,
  яб гуз акъваззава, шаклу жезва: “Туьквезбан ятӏа?!” Вилер кефер патахъ
  элкъвезва: инлай аквазвай Куркӏур тепедин атӏа патахъ Туьквезбан яшамиш
  жезвай Ичинрин хуьр гала... Эминаз ам аквазва, Эмин адахъ галаз рахазва:
  “Туьквезбан, вун гьикӏ ава? Ви рикӏел зун аламани?..” Нефес залан хьана, дерин
  ухь алахьна...
  Эмин кӏвализ хтайла, югъ нисинилай алатнавай. Адан нерихъ таза фан,
  гьеферрин, пурнийрин атирар галукьна, иштягь ачух хьана.
  - Я хва, ваз гишин хьаначни?!- къайгъударвилелди жузуна дидеди. - Ацукь,
  шурвани ава, ви рикӏ алай дагъугъа авунва. Неъ!
  - Исятда, диде, - лагьана, Эмин куьсруьдихъ ацукьна, са вуч ятӏани кхьиз
  эгечӏна. – За дагъугъа неда.
  - Бицӏи дах, цӏийи чӏал яни? - жузуна куьчедай хтай Небиди.
  - Ваъ, зи гъвечӏи стха, - Эмина са вил акьална: им “эхь” лагьай ишара тир.
  - Гадаяр, суфрадихъ ацукь, - буйругъ гана дидеди.-За квез дагъугъа цанва.
  Фу куьткуьнна, неъ. Шур, ниси гъидани?
  - Са дагъугъа бес я, - Эмина явашдаказ алава хъувуна: - Зун, диде, и
  хуьрекдихъ галай атирди тухарзава.
  - Гьалал хьуй, бала, неъ.
  Эминни Неби суфрадихъ ацукьна, бубани Мелик чуьлдин кӏвалахрал ала,
  ваха абуруз нисинин фу тухванва.
  Пурнийрин атир галай цуьруьхуьм хуьрек иштягьдивди тӏуьна, стхайри
  элгьемдуллагь лагьана.
  - Къазанмишзавайбурун чанар сагърай, - алава хъувуна дидеди.
  Са шумуд йикъалай Цилингай хабар атана - имийри Эминаз чпин кӏвализ
  мугьманвилиз теклифзавай.
  - Балкӏанни къачуна, алад, - ихтияр гана Севзихана.- Рехъ ваз чизва.
  - Буба, за жувахъ галаз Тагьирни тухун ман,- тӏалабна Эмина.
  - Твах, Тагьиразни балкӏан жагъурна кӏанда, а къайгъу за чӏугвада, - хиве
  кьуна Севзихана.
  Эминаз гзаф шад хьана, ам дуст кӏвачинариз фена.
  Пакамахъ Эминни Тагьир балкӏанрал акьахна, хзанриз сагърай лагьана,
  пехилвилелди килигзавай Меликанни Небидин, къуншийрин гадайрин виликай
  тӏуз яргъал сефердиз фена.
  Гатун гуьлуьшан югъ я. Ракъини гьеле кузвач, дагъларихъай серин шагьвар
  къвезва. Атлуяр рангунин чешнедин хъуьтуьл йегьерчаяр алай пурара
  къулайдаказ ацукьнава, иштягьдивди кьуд патаз килигзава... Гияр дередиз
  акъатайла, абуруз къаншарда авай къацу къузадик квай хуьрер, Кьепӏирар ва
  Ахнигар, абурун кьилел, чӏулав лит галай чубан хьиз, акъвазнавай Китин дагъ
  акуна, гьейран хьана, балкӏанрини ериш явашарна.
  - Гьикьван гуьзел я! - Эмин, гъилер ахъайна, элкъвез-элкъвез кьуд патаз
  килигзава.
  - Зазни гьакӏ лугьуз кӏанзавай, стха, - рази хьана Тагьир.
  Ялцугъвияр Чӏурал
  шегьердай Яхул шегьердиз, гилан Дербентдай
  Кумухиз, физвай гьяркьуь рекьел акьалтна. Агъадихъай атай кьве балкӏан квай
  файтун ва адан гуьгъуьна авай яракьлу кьве атлу къазах зарбдиз винелди фена.
  - Абур вужар тиртӏа? - жузуна Тагьира.
  - Заз чиз, абур пачагьдин пич тухузвай итимар я.
  - Пич?!
  - Эхь, пич!
  - Ам вуч затӏ я?
  - Пичини сада-садаз ракъурзавай чарар, пулар ва маса затӏар тухузва. Зи
  бубадиз Вини Ярагъдилай, Кьасумхуьрелай, Чӏурал шегьердай хквезвай чарар
  ихьтин пичини хкизва... Чи Абдуллагь-эфендидиз Истамбулдай чарар, ктабар
  хквезва... Абурни пичини хкизва,-гъавурда туна Эмина.
  - Валлагь, пич хъсан затӏ я,-Тагьира кьил галтадна.
  Балкӏанар, чӏал чизвайбур хьиз, эрчӏи патахъ элкъвена, файтундин
  гуьгъуьна аваз, винелди юзана. Рехъ гагь фирягь, гагь дар жез, лежбердин какур
  тӏвал хьиз, тамун гапӏалрик акатиз-хкатиз, фенвай. Чапла патахъай гурлу вацӏу
  манияр лугьузвай.
  Жуьреба-жуьре суьгьбетрик кваз, жегьил ялцугъвияр Кӏирийрин ва
  Кӏутӏларин хуьрер аквазвай кӏамарилай алатна, вацӏун Цилингрин хуьруьз
  фидай уламдив агакьна.
  - Гила чун инлай атӏа патаз экъечӏна кӏанда, дуст,- Эмина вичин балкӏан
  кьерез гьална. - Вацӏа яд гзаф ава: дагълара живер цӏразва, марфарни къвазва...
  Балкӏанри къайи яд хъвана, пурхар яна, кьил, фирияр юзурна. Таниш
  тушир чкайриз вил ягъиз, абурук кичӏ квай хьтинди я.
  Тагьираз дустунин гафар ван къвезвач - япара вацӏун гургурдин ванер
  гьатнава. Сад-садан гуьгъуьналлаз къвезвай лепейри къванер тухузва, абур садсада акьурла, тупар ядай хьтин ванер акъатзава ва цин стӏалар цавуз гадар
  жезва.
  - Инай чи балкӏанривай экъечиз жедани? - Тагьиран суал Эминаз ван
  хьанач, ада фикирзава: “Къванер акьуна, гьайванрин кӏвачер хун мумкин я, Тагьир вичин кӏаник квай балкӏандиз язух къвезвай къайдада килигна. Бубадин чина уьзуькъара жеда, валлагь”.
  Эмина яд экӏя хьанвай чка жагъурна, балкӏан аста-аста вацӏуз гьална. Адан
  гуьгъуьна аваз Тагьир алай балкӏанни фена... Китин дагъдихъай авахьзавай
  кӏамун къерех кьуна, ялцугъвияр рагарин кӏане авай гъвечӏи хуьруьв агакьна.
  - Им, стха, чи бубайрин хуьр я,- малумарна Эмина. - Цилингар!
  - Яда, инаг чи Ялцугърилайни юхсул чка я хьи, - Тагьираз раган рагъул
  къванерикай эцигнавай, чӏереяр галачир кӏвалер бегенмиш хьанач.- Ина чина
  хьтин тамарни авач, кулкусар я.
  - Им сувун хуьр я ман, - Эминаз дустунин гафар бегенмиш хьанач. - Ваз
  вилик квай кьакьан сувар аквазвачни?!
  Жегьилар, хуьруьз гьуьрметдай адет хвена, балкӏанрилай эвичӏна,
  залпандрикай кьуна, сифте гьалтай куьчедиз гьахьна. Мискӏиндин кимел алай
  итимриз саламар гана, абур миресдин кӏвалихъ фена. Букӏадин невейри
  мугьманар шаддаказ къаршиламишна, Эмина абурув кӏваляй вуганвай паяр авай
  гьебе вугана, Тагьирахъ галаз танишарна.
  Иесийри мугьманрив чинар-гъилер чуьхуьз туна, хъуьтуьл чичӏедин
  халичадал ацукьарна, хваш-беш авуна, кефер-гьалар, хизанар галай-галайвал
  хабарар кьуна. Мугьманри чпин нубатда кӏвалин иесийривай жузунар авуна.
  Вилик суфра ахъайна, мугьманриз цӏурурай гъери ва серг квай къатух алай
  хинкӏал гана, эхирдай вирида шурпа хъвана.
  - Гьер чна квез, гьуьрметлу мугьманар, - лагьана Эминан чӏехи ими
  Мегьамеда, - нянрихъ лапагар чуьлдай хтайла, тукӏвада.
  Са тӏимил ял ягъайдалай гуьгъуьниз жегьилар кимерал экъечӏна. Эминазни
  Тагьираз хуьруькай Муъмина, Эминан имидин хци, цӏувад яшара авай гадади,
  суьгьбетарзава.
  Мугьманар рагарин кӏане дарискъалдаказ эцигнавай хуьруьз дикъетдивди
  килигзава. Винидихъай авахьзавай кӏаму, гьар гатфарихъ сел атана, дили
  хьайила, хуьр мадни кӏеве твазва: рекьер, муькъвер тухузва, малар ва инсанар
  кьейи дуьшуьшарни жезва. Къиргъин алатайла, вири жемят рекьер туькӏуьр
  хъийиз, муькъвер эхцигиз экъечӏзава... Гуьнедал алай чка яз, ина, аранда хьиз,
  тӏеамлу чумалар, хутар, гьатта афниярни кваз битмиш жезва. Абур
  цилингвийри, чеб тух хьайила, маса гуз, магьсулдихъ дегишариз Кӏирийрин
  базардизни тухузва.
  - Акьван юхсул чка туш,- Тагьира вичиз Цилингрикай сифте хьайи фикир
  дегишарна.
  - Зани гьакӏ лугьузва,-тестикьарна шад хьайи Эмина.
  Кьибледихъай аквазвай рагарин кӏане Кьуьчхуьр авайди чир хьайила,
  Эминак теспачавал акатна:
  - Гьа икьван мукьвал? Мурсал хандиз акси экъечӏай Ашукь Саидан хуьр?!
  Килигна кӏанда! - къастуналди малумарна.- Я гадаяр, чаз чи хайи ватан чизвач-
  е, - гьайиф чӏугуна. - Чун, вире авай хъипер хьиз, са чкани такваз, яшамиш
  жезва. Икӏ дуьз туш!
  Кӏвализ хтайла, Эмина имидивай пака Кьуьчхуьриз фидай ихтияр къачуна,
  абуруз рехъ къалуриз Муъминни фидайвал хьана.
  Виликай тик чӏулав рагар пайда хьана, абурун арадай, шуькӏуь даркал
  атӏана, Гъетегъ вацӏ авахьзава ва дар жигъир фенва. Жегьилрин вилер цава ава,
  рагарикай тарар, къванер къурхуллудаказ куьрс хьанва, абур гила-мад аватун
  мумкин я; атлуйрин рикӏерик кичӏ акатнава. “Инаг Сийидрин рагарилайни
  хаталу чка я”,- фикирзава Эмина.
  - Я гадаяр, кичӏе жемир,-Муъмин хъуьрезва.- Квез сувун рекьер акур
  тушни?!
  - Лугьун регьят я, стха, чан-ширин, - Тагьира хъуьтуьл хъверна.
  Балкӏанар мичӏи даркалдай, гагь цяй, гагь кьураматдай, пурх ягъиз-ягъиз
  физва. Атлуяр рахазмач, абурун вилер рагарин арадай аквазвай цавун шуькӏуь
  вили зулунал ала.
  Даркал садлагьана акьалтӏна, вилик зурба дере ачух хьана. Адан кӏукни
  кукӏвал Китин дагъ акъвазнава, кӏанени, тик гуьнедал, атлуйрин къаншарда,
  рагаринни тамун гапӏалрин арада, чӏехи хуьр экӏя хьанва. Хуьруьн кьилихъ
  магьсулар цанвай никӏер,
  векьин уьруьшар, гатуз хеб-мал
  малар хуьдай
  яйлахар, ахпа кьакьан чӏулав дагъ гала.
  - Кьуьчхуьрар!- хабар гана Муъмина.
  Эминни Тагьир пагь атӏана амукьна: гуьнедал алай зурба хуьр са шумуд
  магьле ва куьче авай шегьердиз ухшар тир.
  - Аламатдин хуьр я,- лагьана Тагьира.
  - Эхь, стха, ажайиб хуьр я, - вичин гаф кухтуна Эмина.
  Жегьил атлуяр яваш-яваш къузадай винелди хуьруьз хкаж жезва. Абуру
  сифте дуьшуьш хьайи гададивай хуьруькай хабарар кьуна, чпиз Саидан кӏвалер,
  шаирдин рикӏ алай Шугьум булах, къадим жуьмя мискӏин къалуриз туна.
  Ашукь Саидан кьве мертебадин кӏвалер Агъа магьледа, жуьмя мискӏин
  хуьруьн вини кьиле, Къешен кӏунтӏал алай. Инлай саки вири хуьр аквазва...
  Вири кӏвалерни раган къванерикай эцигнавай кьве мертебадинбур я. Цларин
  кьакьанвилиз фикир гайила, абур пуд, кьуд, вад мертебадинбур хьиз аквазва:
  бинеяр раган кӏанивай гатӏуннава, цлар вад-ругуд юкӏ рагалай алатнава: сад
  лагьай мертеба малариз, кьвед лагьайди инсанриз я.
  - Чи хуьре авай кьве мертебадин кӏвалер тупӏарал гьисабиз жеда, Кьуьчхуьр акурла, Тагьираз хайи хуьр гьисаба амукьнач.
  - Аквадай гьаларай, и хуьруьхъ еке мулкарни гала, хуьре девлетлу
  итимарни ава, - Эминан рикӏел бубади Ивигрин хуьруькай лагьай гафар хтана.
  Жуьмя мискӏиндин дараматди жегьил мугьманрив тӏуб сара кьаз туна: пуд
  рат кьван авай майдандал кьве мертебадин, айванар квай зурба дарамат ала;
  цларин бинеда сад-кьве юкӏ яргъивал алай, Чӏурал шегьердин къеледик квай
  хьтин зурба къванер тунва... Са къванцелай Эмина мискӏин эцигай йис кӏелна,
  лагьана:
  - И дарамат эцигна, стхаяр, са агъзурни вишни къанни цӏуругуд йис тамам
  хьанва, стхаяр, - кьил галтадна.- Чаз Хважа-эфендиди лагьайвал, им арабрин
  сердер Абу Муслима Лезгистанда эцигай сифте мискӏинрикай сад я: икьван
  къадим мискӏинар Чӏурал шегьерда, Ахцегьа, Ричӏа, Яхул шегьерда… ава.
  Ялцугъви жегьилар мискӏиндиз гьахьна, фекьидихъ ва адан гъилик
  медресада кӏелзавай сухтайрихъ галаз таниш хьана. Мугьманар мискӏиндин са
  шумуд дакӏар квай, пуд-кьуд виш кас гьакьдай хьтин гегьенш кӏвалел-залдал
  гьейран хьана: адан цларал, мегъуьн дестекрал, къавуз янавай тахтайрал къацу,
  яру, хъипи, вили, билбилжегьре рангаралди, гуьзел хатӏаралди Кьуръандин
  аятар кхьенва, жуьреба-жуьре нехишар ва векьер-кьаларин шикилар устаддаказ
  чӏугунва. Минбарни гьакьван гуьзелдаказ нехишламишнава. Ихьтин аламатар
  Эминазни Тагьираз акур Курхуьруьн, Вини Стӏалрин ва маса чӏехи мискӏинра
  авачир. Залдин кефер кьиле, чахчах акална, кьилди чка чара авунва, малум
  хьайивал, ам дишегьлияр патал тир.
  Кьуьчхуьррин сухтайри мугьманар гьуьжредиз (ам мискӏиндин сад лагьай
  мертебада авай) тухвана, илифарна. Нисинин фу незвай суфрадихъ суьгьбетар
  къалин хьана: кьве медресадин сухтайри гьуьжетарна, гьарда вичин чирвилер
  къалурна. Эминаз чкадин сухтайрикай Рамазан бегенмиш хьана: адаз хъсан
  амалар ва чирвилер хас тир. Малум хьайивал, Рамазана Ахцегьрин медресада
  кӏелзавай, ам муьгьлетриз хайи хуьруьз хтанвай.
  Алимрикай, зарийрикай, ашукьрикай суьгьбет кватайла, Эмина лагьана:
  - Алкьвадрин медресадин сухтайриз куь Саидан чӏалар хуралай чида,гьисабиз башламишна:- “Къумрал руш”, “Чубарук”, “Есир я зун”, “Заз ахварай
  яр акуна”... И зи дуст Тагьир жегьил мазанни я,- Тагьирахъ элкъвена:- Саидан са
  чӏал лагь, стха!
  - Чна яб гузва, мазан, - Рамазана беден виликди алгъурна, гъилер метӏерал
  эцигна.
  - Мани лугьун завай, - Тагьира бармак гъиле кьуна, тафт язавай гьерекатар
  ийиз башламишна. Сухтайри муькуь гьуьжредай гъана, адав чуьнгуьр вугана.
  Ялцугъви ашукьдин ширин ван акъатна:
  Сад Аллагьди ширинна заз вун пара,
  Минет хьуй ваз, твамир вуна зун сура.
  Вун паталди, Межнум хьиз, зун тамара
  Тахьуй, эвера заз къецихъай, къумрал руш.
  - Аферин, Тагьир! Вун халис мазан я,- цӏийи танишри капар яна, ялцугъви
  ашукьдин тарифарна.- Мад, мад са чӏал лагь, чан стха!
  Тагьира цӏийи дустарин тӏалабун кьилиз акъудна.
  Катран вилер къалура заз хъуьрезвай,
  Къугъдин гардан, нур къакъуддай
  шуьшедавай,
  Тахьурай зун таза багъдин цуькведвай,
  Лукьман хьуй заз ви ванцикай, къумрал
  руш…
  Сухтайри мад гурлу капар яна.
  - Ашукь Саидан “Чубарукни” лап вижевай чӏал я,- Эмина ам хуралай
  кӏелиз башламишна:
  Гьикьван вахт тир вун акунихъ вил галаз,
  Дили тир зун ви дердина, чубарук.
  Цава къекъвез, ацукь тийиз, гьакӏ къугъваз,
  Ава кьван вун лап кефина, чубарук...
  Шиирдин кьатӏ Рамазана давамарна:
  Хъфимир вун, туна ялгъуз хуьре зун,
  Ийизва на зи рикӏ сефил, чубарук.
  Ви сузади куда югъ-йиф хуьре зун,
  Минет я ваз, ма яхъ зи гъил, чубарук!
  Сухтайри гагь Эминаз, гагь Рамазаназ капар язава. Эминаз ван къвезвач:
  адан вилерикай чубарук хьтин Туьквезбан карагзава.
  - Мазанри Саидан чӏалар
  фадлай лугьузва, - дамахдивди малумарна
  Рамазана.- Абур чи халкьдизни гзаф бегенмиш я, вири хуралай чида.
  - Эхь, эхь, - тестикьарна кьуьчхуьрвийри.
  Рамазана давамарна:
  - Ашкъидин чӏаларилай гъейри, стхаяр, чи Саидаз ханариз акси, халкьдин
  дерди-гьалдикай хабар кьазвай, азадвилихъ эверзавай, къагьриманвилин
  чӏаларни ава,.. Чи жемят азаддаказ, ханарни беглер авачиз, яшамиш хьайиди
  я...Гияр хандиз чи хуьр кьаз кӏан хьайила, жемят женгиниз къарагъна... Адан
  кьиле Саид авай…Ханди вилер акъуднатӏани, Саид табий хьанач, ада
  зулумкардиз акси чӏалар кутӏунун давамарна, - Рамазана са шумуд бейт
  устаддаказ кӏелна:
  Утагъар ви чӏулав хьурай,
  Аватна са алпандин цӏай!
  Хьурай, яллагь, дибдай вай-зай,
  Хьурай ваз лянет, къарагуьн!
  - Заз са камаллу инсандивай ван хьайивал, стхаяр, Саида са вичин
  хуьруькай ваъ, вири лезги миллетдикай фикирзавай,- рахана Эмин. - Ада вичин
  са эсерда лугьузва: “Къаст, азаддай хайи ватан, артмиш ая, эй, инсанар!” И
  гафар чазни талукь я, стхаяр!
  - Саид къагьриман мазан, зари, инсан тир, - тестикьарна Рамазана. – Эхь,
  стхаяр!
  Эмин
  Рамазаназ
  цӏийи
  вилерай
  килигна:
  “И
  жегьил
  вични
  къагьриманрикай я, адаз гьам уьмуьрдикай, гьам эдебиятдикай, гьамни
  илимдикай хъсан хабар ава”,-фикирна ада.
  - Саидан весидикай хабар авай хьиз, шейх Ярагъ Мегьамеда, адан муьруьд
  хьайи имам Шамила башламишай дявеяр, гьайиф хьи, кьилиз акъатнач,Рамазана гъутар чуькьвена. - Гила чи халкьдиз ханарин, беглерин кьилел урус
  пачагьдин гужарни хьанва.
  Сухтаяр сефил хьана, абуру зулумкаррин аксина чпин къуватсузвал
  гьиссзава.
  - Куь хуьре къазахар авани?!-жузуна теспачавилелди Эмина.
  - Чи хуьре авач, агъанал алай Кӏирида ава хьи! Абуру вири рекьер кьуна,
  гьар кӏвалел харж вегьенва... Пачагьдин итимри, стха, чун гьатта пак
  Меккедизни ракъурзавач!
  Жегьилрин кьил элкъвена: вучдатӏа чин тийиз, абур анжах инихъ-анихъ
  килигна, чпин вилер сада-садакай чуьнуьхиз алахъна.
  - Бес чи халкь, чун секиндиз вучиз ацукьнава?!- хъел кваз жузуна Эмина.
  Адан къуьнуьвай Тагьирани кьил хкажна.
  - Чи муаллим Мирзе Али-эфендиди лагьайвал, стха, са гъвечӏи миллетди
  гьикьван женг чӏугурай?! - Рамазан мугьманриз суалдалди килигна.- Чи чилел
  атай кьван ягъияр: персерни, арабарни, магъуларни, туьркверни... гьисабна
  кьиле физвач... Гила чал урусарни къад хьана... Акси къуватар гьинай гъин?
  Игитар гьинай гъин? Папар гадаяр хаз агакьзавач,-сухтайрик хъуьруьн акатна.Гьакӏ я... Чи хуьруьн кьилихъ шагьидрин сурар гала, аник, персерин шейх
  Жуьнейдан кьушунри Лезгистандал вегьейла, чи игитри тергай ягъияр
  кучукнава... Жуьнейд вич, ам гзаф зулумкар кас тир, лугшьуда, Цӏехъуьлрин
  хуьруьн патав, лезгийри,
  кицӏ хьиз, яна, кьена...Яргундал кучукнава Ам,
  къуртамиш хьана, чи чиликай хкат кьванни авунайтӏа, я Аллагь!