LatinHärber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
Алай аямдин лезги чӏала аббревиатураяр
Süzlärneñ gomumi sanı 1358
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 730
0.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Малум тирвал, девирдихъ галаз кӏвач-кӏваче аваз виликди физвай гзаф чӏалара исятда аббревиатурайрикай гегьеншдиз менфят къачузва. И жигьетдай лезги чӏални кьулухъ галамач лугьуналди, макъалада заз чи хайи чӏала иштиракзавай аббревиатурайрикай, абур ишлемишунин къайдайрикай жуван веревирдер ийиз кӏанзава.
Сифте нубатда аббревиатура квез лугьузватӏа ва и термин гьинай атайди ятӏа, гьадакай чӏалан илимда малум тир делилар гъиз кӏанзава. Итальян чӏалан abbreviatura ва латин чӏалан brevis гафари лезги чӏалаз таржума авурла «куьруь» лагьай мана гузва. Са гафуналди, аббревиатура гаф чи чӏалаз урус чӏалай, урус чӏалазни итальян чӏалай атанва. М.Гьажиеван урус чӏаланни лезги чӏалан гафарганда и терминдин мана «гафарин кьиле авай гьарфарикай ва я са шумуд гафунин кьатӏарикай куьруь авуна туькӏуьрнавай гаф» хьиз ачухнава.
Сир туш, алай девирда чна урус чӏалай атанвай гзаф аббревиатураяр (са шумуд гафунин кьиле авай гьарфар, гьижаяр сад-садахъ гилигна туькӏуьрнавай куьруь гафар) лезги чӏала ишлемишзава. Инанмишвилелди лугьуз жеда хьи, и гьерекатни чӏал санал акъвазнавачирдан гьакъиндай шагьидвалзавай делилрикай сад я. Урус чӏалан таъсирдик кваз чи чӏалаз атанвай аббревиатураяр гзафни-гзаф жемиятдинни сиясатдин терминар я.
Аббревиатураяр асул гьисабдай кхьинра регьятвал хьун патал туькӏуьрнавай куьруь авунвай четин (сложный) гафар я. Гафар арадиз атунин и къайдадикай алай аямда гзаф чӏалара гегьеншдиз менфят къачузва.
Лезги чӏала ишлемишзавай аббревиатураяр тамамдиз ахтармишнавай илимдин макъалаяр малум туш. Виче лезги чӏалан лексикадикай гегьенш малуматар гьатнавай, гафарин кӏватӏал ва абурун кьетӏенвилер илимдин рекьелди ахтармишнавай, чӏалан алим Р.И.Гьайдарован «Лексика лезгинского языка» (Махачкъала, 1977) ктабдани аббревиатурайрикай са делилни авач. Идани успатзава хьи, лезги чӏала аббревиатураяр ишлемишунин тарих яргъара авач.
Лезги чӏала ишлемишзавай аббревиатураяр чпин кьетӏенвилеризни къурулушдиз килигна са шумуд жуьредиз пайиз жеда:
1. Гьарфарин жуьре. Месела: ЕГЭ, СМИ, ОАО, ДГУ, ФСБ ва масабур.
2. Гьижайрин жуьре (гафарин сифте паярикай ибаратбур). Месела: местком, колхоз ва масабур.
3. Гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвайбур. Месела: медработник, пединститут, запчастар ва масабур.
Тӏвар-ван авай чӏалан алим Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова вичин илимдин макъалайрикай сада гьарфарин жуьредин аббревиатурайриз «тек-тек гьарфарикай туькӏуьрнавай гафар» лагьана, куьруьдаказ маналу баян ганва.
Гьихьтин жуьрединди ятӏани, кхьизвай аббревиатура кӏелзавайди гъавурда акьадайвал хьуниз кьилин фикир гун герек я. Бязи дуьшуьшра гьарфарин жуьредик акатзавай аббревиатураяр таржума ийизва, кӏелзавайдини кегькир жезва. Куьруь авунвай гафар, яни аббревиатураяр, чна кхьидайла вирида са къайдадал амал авун важиблу я. Амма и кардални, лезги чӏалан орфографияда тестикьарнавай маса къайдайрал хьиз, са бязи дуьшуьшра сад хьиз амалзавач. Кьилди къачуртӏа, бязи басмадин органри РД кхьидай чкадал ДР, ДГУ кхьидай чкадал ДДУ кхьизва. Агъадихъ сад-кьве мисалдал акъвазин.
«И месэладин патахъай чарар ФСБ-диз ва ДР-да авай Следственный комитетдиз ракъурдайвал хьана». «Куьредин хабарар» газет, 2016-й, 10-нумра;
«Магьачкъаладин ДДУ-дин (Дагъустандин Девлетдин университет – К.Ф.) филологиядин факултетда кӏелнавай и лезги рушаз мадни агалкьунар хьурай». «Алам» журнал, 2015-й., 3-нумра.
«Чна республика Дагъустанда ваъ, Дагъустан республикада, лугьузва кьван», - къейдзава бязи аббревиатураяр лезги тегьерда туькӏуьр хъувунин фикирдал алай тӏимилбуру. Ахьтин къайдадал амал авуртӏа, чна неинки РД, гьакӏ ЕГЭ, СМИ, США ва вири маса аббревиатураярни лезгиламиш ва я таржума авуна кӏан жеда. Ша, ахьтин жуьредин мисалризни фикир гун. Эгер чна ЕГЭ ишлемишдай чкадал ГЬСТИ (гьукуматдин сад тир имтигьан), США ишлемишдай чкадал СХЬАШ (Сад хьанвай Америкадин штатар), «СМИ» ишлемишдай чкадал «МИТ» (массовый информациядин такьат), «ОАО» ишлемишдай чкадал «ААО» (акционеррин ачух общество) кхьейтӏа, кӏелзавайди кегькир хьун анихъ акъвазрай, гижи хьунни мумкин я.
Гъизвай делилрини мисалри успатзавайвал, чӏала авай (гьатнавай) виридаз малум тир аббревиатураяр гъавурда акьан тийидайвал туькӏуьр хъувун менфятсуз са гьерекат я.
Гьа икӏ, кьуд пад фагьумайла, ахьтин нетижадал къвезва хьи, гьарфарин жуьредик акатзавай урус чӏалай атанвай аббревиатурайрив акатайвал эгечӏун, абур лезги чӏалаз таржума авун, зи фикирдалди, эсиллагь дуьз жезвач. Тайин тарбит хуьн тавуна, ихьтин какахьай жуьреда кхьинриз рехъ гуни, гиман авач, гележегда четин месэлаяр арадал гъида.
Кьетӏендаказ къейдна кӏанзавай гьакъикъат ам я хьи, гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвай жуьредик ва гьижайрин жуьредик акатзавай аббревиатурайрив, гьарфарин жуьрединбурулай тафаватлу яз, азаддаказ эгечӏиз жеда.
Туькӏуьр хьанвай (сложный) гафарин са пай лезги чӏалаз таржума авуна кхьизвай къайдада хьиз (месела, видеогуьзчивал, видеомуьгъ), и жуьрейрин аббревиатураярни жезмай кьван лезги чӏалаз мукьва авун хъсан я. Кьилинди, ихьтин жуьредин аббревиатураяр мумкинвилериз килигна жезмай кьван таржума авун, лезгиламишун чӏал патал хийирлу я ва кӏелзавайди асантдаказ гъавурдани акьада. Тежрибада кьилиз акъудзавай дуьшуьшар газетрани журналра мукьвал-мукьвал гьалтзава: госсергьят, медкъуллугъчи, телетамашачи…
Мадни са кардиз дикъет гана кӏанзава хьи, лезги чӏала урус ва я маса чӏаларай татанвай, асул лезги аббревиатураяр лап кьит я. Урус чӏала лагьайтӏа, гафар арадиз атунин са къайда хьиз аббревиацияди кьетӏен чка кьазва. Тӏимил ятӏани, СМИ-дин такьатрай, ктабрай жагъай лезги аббревиатураяр ишлемишнавай сад-кьве мисал гъун кутугнава.
«Муьшкуьр» ЛКЪТ-дин (Лезги къенивилин тавхана – К.Ф.) кӏвалах вучиз акъвазнай?» «Алам» журнал, 2012-й., 1-нумра;
«Зари ЛПС-дин (Лезги писателрин Союз – К.Ф.) член я». «Лезги зарияр» куьмекчи ктаб;
«ЛММА-ди (Лезгийрин Милли Медениятдин Автономия – К.Ф.) лезгияр патал ара-ара концертар тешкилзава, жегьилрин демер кутазва». «Самур» газет, 2006-й., 7-нумра.
Къейд 1. Винидихъ къалурнавай аббревиатурайрин жуьреяр чӏехи ва я гъвечӏи гьарфарикай ибарат яз кхьинин тайин къайдани ава. Сесералди кӏелдай (чпи анжах умуми тӏварар къалурзавай), гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвай ва гьижайрин аббревиатураяр гъвечӏи гьарфаралди кхьида. Месела: цум, вуз, загс, медкъуллугъ, колхоз ва масабур.
Тамамдаказ кхьидайла чӏехи гьарфунилай эгечӏна кхьидай (тешкилатрин ва идарайрин тӏварар къалурзавай), чеб гьижайрин ва гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвайбурун жуьрейрик акатзавай аббревиатураяр чӏехи гьарфунилай эгечӏна кхьида, месела: Госдума, Генштаб, Дагучпедгиз ва мсб.
Чеб хсуси ва я умуми тӏварарикай арадиз атунилай аслу тушиз, гьарфарин тӏвараралди кӏелдай вири аббревиатураяр анжах чӏехи гьарфаралди кхьида, месела: МВД, СССР ва масабур.
Тамамдаказ кхьидайла гьич тахьайтӏа сифтегьан гаф чӏехи гьарфунилай кхьидай, чпи тешкилатринни идарайрин тӏварар къалурзавай, сесералди кӏелдай вири аббревиатураяр чӏехи гьарфаралди кхьида, месела: ООН (Организация Объединенных Наций), МИД (Министерство иностранных дел).
Са пай гьарфаралди, муькуь пай сесералди кӏелдай аббревиатураярни чӏехи гьарфаралди кхьида, месела: ЦДСА («цэдэса» кӏелда).
Къейд 2. Тек-тек гьарфарикай туькӏуьр хьанвай куьруь авур сложный гафарихъ падежрин эхирар дефисдалди галкӏурда. Месела, ДГУ-дин, СССР-дин ва икӏ мад.
Къейд 3. Кӏелдайла тамамдаказ сивяй акъуддай, анжах кхьинра шартӏуналди куьруь ийизвай гафаринни аббревиатурайрин арадани фаркь авайди рикӏелай ракъур тийин. Кхьинра ихьтин жуьредин куьруь авунар (илимда идаз графический куьруь авунар лугьузва) нукьтӏайринни дефисдин куьмекдалди ийизва. Месела, ва масабур кхьидай чкадал куьрелди ва мсб.; 2016-йис кхьидай чкадал 2016-й.; существительное кхьидай чкадал сущ-ное ва икӏ мад.
Ашкара жезвайвал, гафар арадиз атунин (гъунин) адетдин къайдайрилай гъейри, эхиримжи вахтара лезги чӏалан лексика девлетлу хьунин карда неинки маса чӏаларай къачунвай адетдин гафарин, гьакӏ урус чӏалан гьисабдай яз къвезвай аббревиатурайрин ролни башкъа хьанва.
Мисал яз, «Лезги газетдин» сад-садан гуьгъуьналлаз къвезвай кьуд нумрада ишлемишнавай аббревиатураяр фикирдиз гъин: ТАСС, МВД, СМИ, США, СНБ, ЦБ, ООН, МИД, ЮФО, РИА, ЦСКА, РФ, МОК (Международный олимпийский комитет), ГИБДД, ДГУ, ПТУ, «Горводоканал», РД, МФЦ, МТС, ОАО, ФЛНКА, ВГТРК, НДФЛ, ДНИИ, СССР, ГЭС ва масабур. («ЛГ», 2016-й, 31-нумра);
КПРФ, РФ, ФСБ, МУП, ООО, ДГПУ, ЗАО, ГБУ, ОАО, РД, «ДП», ВКС, СССР, МФЦ, ГЭС, ФАП, ДОЛ (детский оздоровительный лагерь), ОБЖ, избирком, госстипендия, СКФО, ЮФО, СМИ, РИА, США, ООН, КНДР, ФЛНКА, ЕГЭ ва масабур. («ЛГ», 2016-й, 32-нумра);
РСФСР, РИА, РД, СМИ, ГБУ, МБОУ, МО, ООО, АО, СП, ГКУ, ГУП, ЛДПР, КПРФ, ОАО, ДП, ЦФО, ЯНАО, РФ, СССР, НКО, ИГИЛ, ДАССР, США, МГУ, ЦК, ВГТРК, ЖКХ, ЛПХ, КФХ, СКФО, МВД, ГОВД, РОВД, ОМВД, ЦЗН, ФС, ОАЭ, ИГ, ДНР, ООН, ИТ, ОПРФ, МФЦ, СНИЛС, ДГУ, ЕГЭ ва масабур. «ЛГ», 2016-й, 33-нумра);
ЦБС, РД, ФС, ЕГЭ, СМИ, АПК, КФХ, РИА, СССР, МЧС, ТАСС, ВКС, ВВС, США, УЗИ, ЦБ, МОК, КВН, ДГПИ, ВОЗ, ЦБС, ДГУ, МБУ, МР, РФ, ЖКХ, «ДЗИВ-2», МУП, ООО, СПК, ЛПХ, ДКЦ, НАК, АТК, МВД, КТО, МО ва масабур. («ЛГ», 2016-й, 34-нумра);
Гьуьжет алач, ибур вири урус чӏалай са дегишвални авачиз чи чӏалаз атанвай гафар-аббревиатураяр я. Инал гъилевай макъалада вичикай ихтилатнавай са фикир мад тикрар хъувун кутугнава: кьабулнавай чӏала куьруь авунвай гафарин къурулушда дегишвал хтуртӏа, кӏелзавайбурувай абурун метлеб ачухариз жедач.
Гафар куьруь авунин къайда лезги чӏала пайда хьунин тарихдикай ва абур чӏала гегьеншдаказ чкӏуникай рахайтӏа, и гьерекатни урус чӏалан таъсирдихъ, чӏалан кхьинар арадал атунихъ галаз алакъалу ийиз жеда. Гьа са вахтунда инал урус чӏала аббревиатурайрикай гегьеншдаказ менфят къачуз эгечӏай девирдикай профессор А.Г.Гуьлмегьамедова лагьай гафариз фикир гун: «…Урус чӏала лагьайтӏа, ахьтин гафар (аббревиатураяр – К.Ф.) активдаказ 1917-йисан революциядилай гуьгъуьнин йисара арадиз гъиз башламишна».
Эхирдай къейднавай делилар (фикирар) умумиламишна лугьуз жеда: чка чиз ва дуьз къайдада ишлемишнавай аббревиатурайри рахазвайдан ва я кхьизвайдан гуж кьезиларуналди, чӏалан авсият хъсанардай имкан гузва.
Куругъли ФЕРЗАЛИЕВ
Ишлемишнавай литература
1. Гьажиев М. М. Лезги чӏалан орфографиядин словарь. 2 лагьай туькӏуьр хъувур издание. Махачкъала, 1950.
2. Гуьлмегьамедов А. Г. Ша, чна дуьз кхьин. «Лезги газет», 2010, №39 (макъала).
3. Адамчик Н. В. Самый полный курс русского языка. Минск, 2007.
4. Акимов Къ. Х. Лезги зарияр. Махачкъала, 2015.
5. Гаджиев М.М. Русско-лезгинский словарь, Махачкъала, 1950
6. «Алам» журнал, 2015, №3.
7. «Лезги газет» 2016, №31,32,33,34.
8. «Самур» газет, 2006, №7.
Сифте нубатда аббревиатура квез лугьузватӏа ва и термин гьинай атайди ятӏа, гьадакай чӏалан илимда малум тир делилар гъиз кӏанзава. Итальян чӏалан abbreviatura ва латин чӏалан brevis гафари лезги чӏалаз таржума авурла «куьруь» лагьай мана гузва. Са гафуналди, аббревиатура гаф чи чӏалаз урус чӏалай, урус чӏалазни итальян чӏалай атанва. М.Гьажиеван урус чӏаланни лезги чӏалан гафарганда и терминдин мана «гафарин кьиле авай гьарфарикай ва я са шумуд гафунин кьатӏарикай куьруь авуна туькӏуьрнавай гаф» хьиз ачухнава.
Сир туш, алай девирда чна урус чӏалай атанвай гзаф аббревиатураяр (са шумуд гафунин кьиле авай гьарфар, гьижаяр сад-садахъ гилигна туькӏуьрнавай куьруь гафар) лезги чӏала ишлемишзава. Инанмишвилелди лугьуз жеда хьи, и гьерекатни чӏал санал акъвазнавачирдан гьакъиндай шагьидвалзавай делилрикай сад я. Урус чӏалан таъсирдик кваз чи чӏалаз атанвай аббревиатураяр гзафни-гзаф жемиятдинни сиясатдин терминар я.
Аббревиатураяр асул гьисабдай кхьинра регьятвал хьун патал туькӏуьрнавай куьруь авунвай четин (сложный) гафар я. Гафар арадиз атунин и къайдадикай алай аямда гзаф чӏалара гегьеншдиз менфят къачузва.
Лезги чӏала ишлемишзавай аббревиатураяр тамамдиз ахтармишнавай илимдин макъалаяр малум туш. Виче лезги чӏалан лексикадикай гегьенш малуматар гьатнавай, гафарин кӏватӏал ва абурун кьетӏенвилер илимдин рекьелди ахтармишнавай, чӏалан алим Р.И.Гьайдарован «Лексика лезгинского языка» (Махачкъала, 1977) ктабдани аббревиатурайрикай са делилни авач. Идани успатзава хьи, лезги чӏала аббревиатураяр ишлемишунин тарих яргъара авач.
Лезги чӏала ишлемишзавай аббревиатураяр чпин кьетӏенвилеризни къурулушдиз килигна са шумуд жуьредиз пайиз жеда:
1. Гьарфарин жуьре. Месела: ЕГЭ, СМИ, ОАО, ДГУ, ФСБ ва масабур.
2. Гьижайрин жуьре (гафарин сифте паярикай ибаратбур). Месела: местком, колхоз ва масабур.
3. Гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвайбур. Месела: медработник, пединститут, запчастар ва масабур.
Тӏвар-ван авай чӏалан алим Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова вичин илимдин макъалайрикай сада гьарфарин жуьредин аббревиатурайриз «тек-тек гьарфарикай туькӏуьрнавай гафар» лагьана, куьруьдаказ маналу баян ганва.
Гьихьтин жуьрединди ятӏани, кхьизвай аббревиатура кӏелзавайди гъавурда акьадайвал хьуниз кьилин фикир гун герек я. Бязи дуьшуьшра гьарфарин жуьредик акатзавай аббревиатураяр таржума ийизва, кӏелзавайдини кегькир жезва. Куьруь авунвай гафар, яни аббревиатураяр, чна кхьидайла вирида са къайдадал амал авун важиблу я. Амма и кардални, лезги чӏалан орфографияда тестикьарнавай маса къайдайрал хьиз, са бязи дуьшуьшра сад хьиз амалзавач. Кьилди къачуртӏа, бязи басмадин органри РД кхьидай чкадал ДР, ДГУ кхьидай чкадал ДДУ кхьизва. Агъадихъ сад-кьве мисалдал акъвазин.
«И месэладин патахъай чарар ФСБ-диз ва ДР-да авай Следственный комитетдиз ракъурдайвал хьана». «Куьредин хабарар» газет, 2016-й, 10-нумра;
«Магьачкъаладин ДДУ-дин (Дагъустандин Девлетдин университет – К.Ф.) филологиядин факултетда кӏелнавай и лезги рушаз мадни агалкьунар хьурай». «Алам» журнал, 2015-й., 3-нумра.
«Чна республика Дагъустанда ваъ, Дагъустан республикада, лугьузва кьван», - къейдзава бязи аббревиатураяр лезги тегьерда туькӏуьр хъувунин фикирдал алай тӏимилбуру. Ахьтин къайдадал амал авуртӏа, чна неинки РД, гьакӏ ЕГЭ, СМИ, США ва вири маса аббревиатураярни лезгиламиш ва я таржума авуна кӏан жеда. Ша, ахьтин жуьредин мисалризни фикир гун. Эгер чна ЕГЭ ишлемишдай чкадал ГЬСТИ (гьукуматдин сад тир имтигьан), США ишлемишдай чкадал СХЬАШ (Сад хьанвай Америкадин штатар), «СМИ» ишлемишдай чкадал «МИТ» (массовый информациядин такьат), «ОАО» ишлемишдай чкадал «ААО» (акционеррин ачух общество) кхьейтӏа, кӏелзавайди кегькир хьун анихъ акъвазрай, гижи хьунни мумкин я.
Гъизвай делилрини мисалри успатзавайвал, чӏала авай (гьатнавай) виридаз малум тир аббревиатураяр гъавурда акьан тийидайвал туькӏуьр хъувун менфятсуз са гьерекат я.
Гьа икӏ, кьуд пад фагьумайла, ахьтин нетижадал къвезва хьи, гьарфарин жуьредик акатзавай урус чӏалай атанвай аббревиатурайрив акатайвал эгечӏун, абур лезги чӏалаз таржума авун, зи фикирдалди, эсиллагь дуьз жезвач. Тайин тарбит хуьн тавуна, ихьтин какахьай жуьреда кхьинриз рехъ гуни, гиман авач, гележегда четин месэлаяр арадал гъида.
Кьетӏендаказ къейдна кӏанзавай гьакъикъат ам я хьи, гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвай жуьредик ва гьижайрин жуьредик акатзавай аббревиатурайрив, гьарфарин жуьрединбурулай тафаватлу яз, азаддаказ эгечӏиз жеда.
Туькӏуьр хьанвай (сложный) гафарин са пай лезги чӏалаз таржума авуна кхьизвай къайдада хьиз (месела, видеогуьзчивал, видеомуьгъ), и жуьрейрин аббревиатураярни жезмай кьван лезги чӏалаз мукьва авун хъсан я. Кьилинди, ихьтин жуьредин аббревиатураяр мумкинвилериз килигна жезмай кьван таржума авун, лезгиламишун чӏал патал хийирлу я ва кӏелзавайди асантдаказ гъавурдани акьада. Тежрибада кьилиз акъудзавай дуьшуьшар газетрани журналра мукьвал-мукьвал гьалтзава: госсергьят, медкъуллугъчи, телетамашачи…
Мадни са кардиз дикъет гана кӏанзава хьи, лезги чӏала урус ва я маса чӏаларай татанвай, асул лезги аббревиатураяр лап кьит я. Урус чӏала лагьайтӏа, гафар арадиз атунин са къайда хьиз аббревиацияди кьетӏен чка кьазва. Тӏимил ятӏани, СМИ-дин такьатрай, ктабрай жагъай лезги аббревиатураяр ишлемишнавай сад-кьве мисал гъун кутугнава.
«Муьшкуьр» ЛКЪТ-дин (Лезги къенивилин тавхана – К.Ф.) кӏвалах вучиз акъвазнай?» «Алам» журнал, 2012-й., 1-нумра;
«Зари ЛПС-дин (Лезги писателрин Союз – К.Ф.) член я». «Лезги зарияр» куьмекчи ктаб;
«ЛММА-ди (Лезгийрин Милли Медениятдин Автономия – К.Ф.) лезгияр патал ара-ара концертар тешкилзава, жегьилрин демер кутазва». «Самур» газет, 2006-й., 7-нумра.
Къейд 1. Винидихъ къалурнавай аббревиатурайрин жуьреяр чӏехи ва я гъвечӏи гьарфарикай ибарат яз кхьинин тайин къайдани ава. Сесералди кӏелдай (чпи анжах умуми тӏварар къалурзавай), гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвай ва гьижайрин аббревиатураяр гъвечӏи гьарфаралди кхьида. Месела: цум, вуз, загс, медкъуллугъ, колхоз ва масабур.
Тамамдаказ кхьидайла чӏехи гьарфунилай эгечӏна кхьидай (тешкилатрин ва идарайрин тӏварар къалурзавай), чеб гьижайрин ва гафунин сифте пай битав гафунихъ гилиг хьанвайбурун жуьрейрик акатзавай аббревиатураяр чӏехи гьарфунилай эгечӏна кхьида, месела: Госдума, Генштаб, Дагучпедгиз ва мсб.
Чеб хсуси ва я умуми тӏварарикай арадиз атунилай аслу тушиз, гьарфарин тӏвараралди кӏелдай вири аббревиатураяр анжах чӏехи гьарфаралди кхьида, месела: МВД, СССР ва масабур.
Тамамдаказ кхьидайла гьич тахьайтӏа сифтегьан гаф чӏехи гьарфунилай кхьидай, чпи тешкилатринни идарайрин тӏварар къалурзавай, сесералди кӏелдай вири аббревиатураяр чӏехи гьарфаралди кхьида, месела: ООН (Организация Объединенных Наций), МИД (Министерство иностранных дел).
Са пай гьарфаралди, муькуь пай сесералди кӏелдай аббревиатураярни чӏехи гьарфаралди кхьида, месела: ЦДСА («цэдэса» кӏелда).
Къейд 2. Тек-тек гьарфарикай туькӏуьр хьанвай куьруь авур сложный гафарихъ падежрин эхирар дефисдалди галкӏурда. Месела, ДГУ-дин, СССР-дин ва икӏ мад.
Къейд 3. Кӏелдайла тамамдаказ сивяй акъуддай, анжах кхьинра шартӏуналди куьруь ийизвай гафаринни аббревиатурайрин арадани фаркь авайди рикӏелай ракъур тийин. Кхьинра ихьтин жуьредин куьруь авунар (илимда идаз графический куьруь авунар лугьузва) нукьтӏайринни дефисдин куьмекдалди ийизва. Месела, ва масабур кхьидай чкадал куьрелди ва мсб.; 2016-йис кхьидай чкадал 2016-й.; существительное кхьидай чкадал сущ-ное ва икӏ мад.
Ашкара жезвайвал, гафар арадиз атунин (гъунин) адетдин къайдайрилай гъейри, эхиримжи вахтара лезги чӏалан лексика девлетлу хьунин карда неинки маса чӏаларай къачунвай адетдин гафарин, гьакӏ урус чӏалан гьисабдай яз къвезвай аббревиатурайрин ролни башкъа хьанва.
Мисал яз, «Лезги газетдин» сад-садан гуьгъуьналлаз къвезвай кьуд нумрада ишлемишнавай аббревиатураяр фикирдиз гъин: ТАСС, МВД, СМИ, США, СНБ, ЦБ, ООН, МИД, ЮФО, РИА, ЦСКА, РФ, МОК (Международный олимпийский комитет), ГИБДД, ДГУ, ПТУ, «Горводоканал», РД, МФЦ, МТС, ОАО, ФЛНКА, ВГТРК, НДФЛ, ДНИИ, СССР, ГЭС ва масабур. («ЛГ», 2016-й, 31-нумра);
КПРФ, РФ, ФСБ, МУП, ООО, ДГПУ, ЗАО, ГБУ, ОАО, РД, «ДП», ВКС, СССР, МФЦ, ГЭС, ФАП, ДОЛ (детский оздоровительный лагерь), ОБЖ, избирком, госстипендия, СКФО, ЮФО, СМИ, РИА, США, ООН, КНДР, ФЛНКА, ЕГЭ ва масабур. («ЛГ», 2016-й, 32-нумра);
РСФСР, РИА, РД, СМИ, ГБУ, МБОУ, МО, ООО, АО, СП, ГКУ, ГУП, ЛДПР, КПРФ, ОАО, ДП, ЦФО, ЯНАО, РФ, СССР, НКО, ИГИЛ, ДАССР, США, МГУ, ЦК, ВГТРК, ЖКХ, ЛПХ, КФХ, СКФО, МВД, ГОВД, РОВД, ОМВД, ЦЗН, ФС, ОАЭ, ИГ, ДНР, ООН, ИТ, ОПРФ, МФЦ, СНИЛС, ДГУ, ЕГЭ ва масабур. «ЛГ», 2016-й, 33-нумра);
ЦБС, РД, ФС, ЕГЭ, СМИ, АПК, КФХ, РИА, СССР, МЧС, ТАСС, ВКС, ВВС, США, УЗИ, ЦБ, МОК, КВН, ДГПИ, ВОЗ, ЦБС, ДГУ, МБУ, МР, РФ, ЖКХ, «ДЗИВ-2», МУП, ООО, СПК, ЛПХ, ДКЦ, НАК, АТК, МВД, КТО, МО ва масабур. («ЛГ», 2016-й, 34-нумра);
Гьуьжет алач, ибур вири урус чӏалай са дегишвални авачиз чи чӏалаз атанвай гафар-аббревиатураяр я. Инал гъилевай макъалада вичикай ихтилатнавай са фикир мад тикрар хъувун кутугнава: кьабулнавай чӏала куьруь авунвай гафарин къурулушда дегишвал хтуртӏа, кӏелзавайбурувай абурун метлеб ачухариз жедач.
Гафар куьруь авунин къайда лезги чӏала пайда хьунин тарихдикай ва абур чӏала гегьеншдаказ чкӏуникай рахайтӏа, и гьерекатни урус чӏалан таъсирдихъ, чӏалан кхьинар арадал атунихъ галаз алакъалу ийиз жеда. Гьа са вахтунда инал урус чӏала аббревиатурайрикай гегьеншдаказ менфят къачуз эгечӏай девирдикай профессор А.Г.Гуьлмегьамедова лагьай гафариз фикир гун: «…Урус чӏала лагьайтӏа, ахьтин гафар (аббревиатураяр – К.Ф.) активдаказ 1917-йисан революциядилай гуьгъуьнин йисара арадиз гъиз башламишна».
Эхирдай къейднавай делилар (фикирар) умумиламишна лугьуз жеда: чка чиз ва дуьз къайдада ишлемишнавай аббревиатурайри рахазвайдан ва я кхьизвайдан гуж кьезиларуналди, чӏалан авсият хъсанардай имкан гузва.
Куругъли ФЕРЗАЛИЕВ
Ишлемишнавай литература
1. Гьажиев М. М. Лезги чӏалан орфографиядин словарь. 2 лагьай туькӏуьр хъувур издание. Махачкъала, 1950.
2. Гуьлмегьамедов А. Г. Ша, чна дуьз кхьин. «Лезги газет», 2010, №39 (макъала).
3. Адамчик Н. В. Самый полный курс русского языка. Минск, 2007.
4. Акимов Къ. Х. Лезги зарияр. Махачкъала, 2015.
5. Гаджиев М.М. Русско-лезгинский словарь, Махачкъала, 1950
6. «Алам» журнал, 2015, №3.
7. «Лезги газет» 2016, №31,32,33,34.
8. «Самур» газет, 2006, №7.
Sez Lezgin ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.