Latin Original

  руш тирди гьакъикъат чир хьанатӏани, Велидихъ “зун ви
  буба я” лугьудай чин амачир.
  Белки и дерт адан эхиримжи ажалдин тӏал хьана жеди.
  Эй инсанар, гьа ихьтин крар акурвиляй бубайри лагьай
  мисал тушни бес: “Дагъ дагъдал туьш жедач, инсан инсандал туьш жеда”.
  Гьар са касди вичи, ийизавай кардин эхирдиз фикир
  гайитӏа хъсан я.
  
  
  Абдурагьман Муграгъви
  
  НАМУС
  Драма
  И драма, авторди вичин «Ажалдин хура» ромпндин сад лагьай паюнин са паюникай (1 – 58 чинар) кхьена туькӏуьрнавай драма я.
  Драмадин вакъияр 1940 лагьай йисалай, дяведин девирни кваз,
  1947 лагьай йисан июлдин вацралди кьиле физвайбур я.
  
  Иштиракзавайбур:
  Мевлид
  Гуьлпери
  Гьесен
  Селминаз
  Эсли
  
  Агьмед
  Пержи
  Межлум
  Эсмер
  Кевсер
  Саимат
  Вердихан
  Абакар
  
  – юкьван буйдин, гьяркьуь къуьнер, лацу якӏарин, тӏимил
  элкъвей сифет, чӏулав вилер, гьамиша чиник хъвер квай,
  шад хесетрин гада я.
  – Мевлидан диде, кӏвачерал кьакьан, шуькӏуь бедендин,
  чина хъвер авай 40-45 яшарин дишегьли я.
  – Мевлидан буба, юкьван буйдин, чӏулав къалин спелар
  галай артух куьк тушир, 50-55 яшарин итим я.
  – Мевлидан вах.
  – юкьван буйдин, элкъвей, ацӏай варз хьтин сифет, чӏулав
  гьакьикьар хьтин гьамиша хъуьрезвай вилер, цӏийи
  вацраз ухшар, шуькӏуь, чӏулав рацӏамар, кьакьан пелен
  юкьвалай кьве патахъ пайна, кьилин чӏулав чӏарарал
  акъуднавай кьечӏем, яргъи кьве киф алай руш я.
  – Эслидин буба, кьакьан буйдин, кьелечӏ якӏарин, кьери
  чӏарарин, буьруьнждин спелар авай, 60-далай виниз яшар
  хьанвай итим я.
  – Эслидин диде, аскӏан буйдин, дулу якӏарин 45-50 яшарин паб я.
  – Эслидин ими, чуруяр галай итим.
  – Эслидин стхадин свас.
  – Эслидин имидин паб, 55 – 60 йашар авай дишегьли.
  – векьиз физвай руш.
  – тӏимил кьакъан, чӏулав якӏарин, чупур чин алай гада я.
  – аскӏан буйдин, кӏвачер къенез какур хьтин, са вил
  
  чапрас дакӏур хъуьхъвер алай, 22 йис яш авай гада я.
  Къулам
  – 21 йис яш авай гада.
  Селим
  – 19 йис яш авай гада.
  Жигьилар
  – Тофик, Режеб, Керим, Гьаким.
  Гьажи
  – Абакаран буба.
  Судья
  – форма алай итим.
  Заседателар – 2 итим.
  Секретарь
  – са дишегьли.
  Прокурор
  – Октай Алиев (форма алаз).
  Векил
  – Мамедов.
  Участковый – Керимов.
  Почтальон
  – жаван гада.
  Сельсоветдин председатель – Гъани.
  Советдин курьер – Шамси.
  Къуншияр
  – Исмихан, Бутай.
  
  
  КЬИЛДИ-КЬИЛДИ ШИКИЛРА
  ИШТИРАКЗАВАЙБУР:
  1 лагьай шикил
  1. Эсли. 2. Саимат. 3. Селминаз. 4. Мевлид. 5. Тофик.
  6. Режеб. 7. Гьаким. 8. Керим.
  2 лагьай шикил
  1. Гьесен (Мевлидан буба). 2. Гуьлпери (диде).
  3. Мевлид. 4. Селминаз (Мевлидан вах).
  3 лагьай шикил
  1. Пержи (Эслидин диде). 2. Эсли. 3. Гуьлпери (Мевлидан диде).
  4 лагьай шикил
  1. Гьесен. 2.Мевлид. 3.Гуьлпери.
  5 лагьай шикил
  1. Эсли. 2. Режеб. 3. Пержи. 4. Агьмед. 5. Эсмер.
  6. Межлум (ими). 7. Кевсер (имисвас).
  Гададин патай: 1. Гьесен. 2. Гуьлпери. 3. Саимат (яшлу паб хьиз). 4. Керим (яшлу итим хьиз чуру галаз)
  6 лагьай шикил
  1. Эсли. 2. Вердихан. 3. Абакар. 4.Къулам. 5.Селим.
  6. Мевлид. 7. Тофик. 8. Режеб. 9. Керим. 10. Гьаким.
  7 лагьай шикил
  1. Гъани (сельсовет). 2. Керимов (участковый).
  3. Шамси (курьер). 4. Вердихан. 5. Гьажи (Абакаран буба). 6. Къулам. 7.
  Селим.
  
  8 лагьай шикил
  1. Судья (форма алаз). 2. 2 итим (заседателар).
  3. Секретарь. 4. Октай Алиев (прокурор). 5. Мамедов (векил). 6. Вердихан. 7. Абакар. 8. Къулам. 9. Селим.
  9 лагьай шикил
  Музыкантар, свас гваз хуьквезвай вири жемят. Сегьнеда дем кутада.
  10 лагьай шикил
  (Эслидин бубадин кӏвал)
  1. Эсли. 2. Агьмед (Эслидин буба). 3. Режеб (стха).
  4. Межлум (ими). 5. Пержи (диде). 6. Кевсер (Эслидин имидин паб). 7.
  Мевлид. 8. Гьесен (мевлидан буба).
  9. Гуьлпери (диде).
  11 лагьай шикил
  1. Мевлид. 2. Эсли. 3. Керим.
  12 лагьай шикил
  (Мевлид армиядиз рекье твазва)
  1. Мевлид. 2. Гьесен (буба). 3. Гуьлпери (диде). 4. Эсли. 5. Селминаз
  (вах).
  13 лагьай шикил
  1. Эсли. 2. Гьесен (буба). 3. Гуьлпери (диде). 4. почтальон. 5. Пержи. 6.
  Чӏулав пекер алай 2 паб. 7. Бутай. 8. Исмихан.
  14 лагьай шикил
  1. Гьесен (буба). 2. Гуьлпери (диде). 3. Эсли. 4. Са гзаф хуьруьнвияр. 5.
  Мевлид.
  
  Сад лагьай перде
  1 – шикил
  Гад. Кӏвалахрал физвай жемаат.
  Сегьне. Сегьнеда цлавай 2-3 тар эцигда. Са скамейкани жеда.
  
  Перде ахъайда.
  Къуьнел цуьруьгъуьл, кьилел чалма яна алукӏнавай лацу генже алаз
  рикӏе Мевлид аваз мани лугьуз-лугьуз Эсли къведа
  Эсли:
  
  Зун дердерин дувандава
  Ша зи яр, вун, ша!
  Зи ашкъидин дарман-дава
  Ша дарман из ша!
  Захъ дуьньяда са вун ава
  Ша зи яр, вун, ша!
  Ви ашкъидин ялавдава
  Яд иличиз ша!
  Зун туна на масад къамир,
  Ша заз килиг ша!
  Ашкъид хмлер са-сад хамир
  Ша зи яр, вун, ша!
  Зи дердиниз дарман-чара
  Тек са вав гва ша!
  Авач валай гъейри чара
  Дарман гуваз ша!
  Зун гьикӏ ава? Лугьузва на
  Ша хабар яхъ ша!
  Са экуь рехъ къалурзавач на
  Ша рехъ къалур ша!
  Къекъвезва зун рик вав гуваз
  Ша зи рикӏ, вун, ша!
  Амазма зун икӏ къам чӏугваз
  Къам алудиз ша! (2 сеферда тикрарда)
  
  Мани куьтягь хьун галаз цуьруьгъуьлар гваз Селминазни Саимат
  къведа.
  Саимата:
  Эсли:
  
  Ваз сабагь хийир, Эсли. На вуч манидал илигнавай, лап
  яргъариз Ван къвезавай, хийир хьуй?!
  Зибур манияр яни, я рушар? Ибур гьа вири рушариз
  авай хьтин дердерин бейтер я. Валлагь и чи лезги адетар я
  манн, руш гадад галаз текдиз рахун айибдай. Са патахъай и
  адетар акьуллу ата-бубайри фагьумна, фикирна туькӏуьрнавайбур я. Лугьун хьи, са руш лап вичиз кӏани са гадад галаз
  рахада, белки а гададиз кӏан жедач.И чӏавуз, са масадазни
  акуртӏа, а рушан тӏвар, фулан гадад галаз рахунар авурди я,
  лугьуз акъатда. Ахпа а руш лап рикӏивай кӏанзавай са масса гада аваз хьайитӏа, ам гьа гададизни кӏан хъижедач эхир.
  Валлагь, бубайрин адетрик тахсирар кутунни дуьз туш. Рушари чеб гьикьван регъуьвализ, намуслудаказ тухвайтӏа,
  гьакьван хъсан я.
  Регьметлу Алирза Саидова лагьайвал: «Наз тагудай
  руш, гадад рикӏи чӏугвадай туш».
  Эгь, ибур куьтягь жедай ихтилатар туш, ша фин кӏвалахал.
  Рушар сегьнедай экъечӏда.
  
  Дергесни къуьнел алаз рикӏе Эсли аваз, мани лугьуз-лугьуз,
  Мевлид къведа, дергесни къуьнел алаз мани давамарда.
  Мевлид:
  
  Алагуьзли, гумир на наз,
  Назназидив чинин пад кьаз.
  Заз кӏанзава ачух рахаз
  Вавди кьве гаф ширин-ширин.
  Вун зи рикӏяй гьич акъатдач,
  Ахварайни мад къакъатдач.
  Вав рахунал зун галатдач,
  Ийиз кьве гаф ширин-ширин.
  Гьар гатфариз цуьк ахъайдай,
  Зи къизилгуьл ни акалдай,
  Чин чӏурмир на рикӏ аквадай
  Ая кьве гаф ширин-ширин!
  
  
  Акваз кӏанда заз ви хъуьруьн,
  Ша ацукьин тарак серин.
  Вун ахварал фимир дерин,
  Гафардайла ширин-ширин.
  Я руш, вун заз акӏ акуна.
  Таз къелем хьиз цуьк авуна.
  На зи кьарай гьикӏ къачуна
  Тийиз кьве гаф ширин-ширин
  Алагуьзли авач гьич сад,
  Валай гъейри заз са масад,
  Вуна лагьай манийрин фад
  Ванер ама ширин-ширин (2 сеферда)
  Мевлид дергес цлавай тик туна, скамейкадал ацукьда.
  Мевлид:
  
  И гадайриз гьикьван лагьайтӏани экуьнахъ фад шай, сериндамаз кӏвалахунни, серин чӏавуз векь ягъун регьят я.
  Геж къведа хьи, къведа. Колхоздин кӏвалах лагьайла, чарадан кӏвалах хьиз аквада.
  Дергесар гваз Тофикни Гьаким къведа.
  
  Тофик:
  Мевлид:
  
  - Валлагь, Мевлид, ваз ахвар авай хьтинди туш.
  Гьамиша чун мус атайтӏани, вун гьа инал чалай вилик
  гьазур я.
  - Я гадаяр, серин чӏавуз кӏвалахун чазни регьят я, серин
  чӏавуз векь атӏун дергесризни. Ди ша фин, юлдашри чав ахгакьаррай.
  
  Пудни фида. Ахпа мад кьве гада дергесарни гваз Керимни Режеб къведа.
  Режеб:
  Керим:
  
  - Инал садни алач хьи, ядай векьиз фад фена кӏандай
  чӏал чидач жал?!
  - Эй, Режеб, вазни вун фад атанвай хьиз яни. Гила чун
  фена агакьайла килиг,
  Мевлида са рат кӏван векьни
  янава жеди. Ша чун фин, абур мад фенва жеди.
  
  
  Ибурни фида.
  
  Перде кӏевирда.
  
  2 – шикил
  Мевлидаз свас къачудай меслятар
  Мевлидан буба Гьесенан кӏвал. Нянин вахт. Кӏвалин чилел Рух
  экӏянава, кӏвалин къене са столни кьве стул ава. Столдал цуьквер авай
  са ваза, са гъвачӏи приемник, са пипӏел кьвед-пуд ктаб, дефтерарни
  ала. Кӏвале вири хизанар ава. Са Мевлид стулдал ацукьнава. Амайбур –
  Гьесен, Гуьлпери, Селминаз – чилел ацукьнава. Хизандин вилик суфра
  экӏяна, виридан вилик чай авай стаканар гала.
  
  Перде ахъайда.
  Гуьлпери:
  Гьесен:
  Гуьлпери:
  
  Гьесен:
  
  - Я итим, вуна гила гьич рикӏелни гъизвач хьи, гьикӏ
  хьана, ваз тахьайтӏа кичӏезвани?
  - На заз квекай кичӏерарзава, я Гуьлпери, ачухдиз лагьа
  ви дерт вуч ятӏа, ваз вуч лугьуз кӏанзаватӏа.
  - Я итим, ваз аквазвачни гада агакьнавайди? Адан таяртуьшер вири эвленмиш хьанва. Бес чаз дуст, душман
  авачни, абру лугьудачни, Гьесенан гуж акакьзавач жал, гададиз мехъердай? Тахьайтӏа, вуч гуьзлемишзаватӏа?
  - Я паб, зун гьазур. Лап пакамахъ мехъер башламишин.
  Чаз кими са затӏни авач. Вуна анжах свас жагъура.
  И чӏавуз Мевлид регъуь хьана экъечӏда.
  
  Гуьлпери:
  
  - Хъсан. Гьакӏ лагь манн фадлай. Свас за лап пака
  жагъурични.
  
  Хзанар вири экъечӏна, ксуз а патан кӏвализ хъифена. Са Гуьлпери
  амаз, Мевлид хуькведа.
  Гуьлпери:
  
  
  - Я хва, гила вун чӏехи хъухьурай лугьудай кӏвалах
  амач хьи. Ви таяр-тушир вири эвлемиш хьанва. Эвлемиш
  хьунухь ата-бубайрилай амай, хьана кӏанзавай кӏвалах я.
  
  Мевлид:
  
  Гуьлпери:
  Мевлид:
  Гуьлпери:
  
  Чун халкьди айибни тавурай, вучиз гададиз мехъерзавачтӏа
  лугьуз.
  Вуна чин кьамир, ваз бегенмиш руш вуж ятӏа лагь,
  чун гьа рушан паталай фин. А рушан гафни, адан дидебубадин гафни чирна, са гъвачӏи лишанни кутан.
  - Я диде, рушар пара ава, гила за ваз гьикӏ лугьун, заз
  са рушан мезни акунвач эхир. Вун са рушан паталай фейла,
  зи разивални аваз атай чӏал чир жеда. Бирдан а рушаз кӏан
  тахьайтӏа, зун айибдачни? Ахпа вун са масса рушан паталай хъифейла, а руша лугьудачни: «Адаз эвел а фулан руш
  кӏан хьайид я, адан илчи эвел гьа рушан паталай фейид я,
  зун кӏанзавайди тиртӏа, эвел чиниз къведай?» Адани икӏ
  лагьана отказ авуртӏа, ахпа вун хуьре авайкьван вири кӏвалер гьисабиз къекъведани? За ваз заз бегенмиш руш лугьуда, ам Агьмедан руш Эсли я, ваз чидачтӏа?
  - Эхь, я бала, а мектебдин къвалав гвай Агьмедан, дидедин тӏварни Пержи тушни?
  - Гьа гьам я, диде. Анжах вун кӏвализ фидач. Гьар-гьал
  руш ВИЧ акуна, адан гаф чира, руша разивал гайитӏа , ахпа
  кӏвализ фейитӏани жеда.
  - Ам завай. Лап пака ам жагъурна, зун рахада.
  
  Перде кӏевирда.
  
  3 – шикил
  Свас жагъуриз
  Эслидин буба Агьмедан кӏвал
  Кӏвале, цлав са стол гва, столдихъ кьве столни гала. Столдилай яруцӏару цуьквер алай суфра экӏянава. Столдал са цуьквер авай ваза, мад
  сада шекер, сада конфетар авай кьве къабни ала. Кӏвалин са пипӏе
  сандух ава. Кӏвалин чиле сумаг экӏянава. Са цла халича, са патай перде
  авадарнава.
  Кӏвале тек са Эслини, диде-Пержи ава. Пержиди чилив ацукьна
  гуьлуьт хразва. Эсли стулдал ацукьнава.
  
  Перде ахъайда.
  
  Бирден гьаятдай кицӏ элуькьдай ванар къведа.
  Пержи:
  
  - Вач, чан руш, вуж ятӏа килиг.
  
  Эсли кӏваляй экъечӏна са тӏимил вахтунлай Гуьлперини галаз хуькведа.
  Гуьлпери:
  - Ваз саламалейк, я Пержи вах.
  Пержи:
  - Алейкум салам. Ша, ша ацукь. Вун хваш-гелди.
  Гуьлпери: (ацукьиз-ацукьиз) - Пара сагърай, чан вах Пержи. Вун и зи
  булушкадиз тамаш, куь гиликьай «Цӏарака» пад акъудна.
  Гена кӏвач гьатнач. Са тӏимил амай кьил са чӏехи беладик
  акатиз. Аллагьдиз шукур, икӏни къутармиш хьайиди.
  Пержи:
  - Я, бала, а гиликьайди кутӏун кьванни ийични?
  Эслиди Гуьлперидиз: - Я хала, ваз чаз кицӏ авай чӏал чидачирни? Рак
  ахъай тавунамаз эвердайман.
  Гуьлпери:
  - Ваъ, чан руш, чидайтӏа эвердачирни?
  Сада-садавай гьал-агьвал жузунар авурдалай кьулухъ
  Гуьлпери:
  Пержи:
  Гуьлпери:
  Пержи:
  Гуьлпери:
  Эсли:
  Гуьлпери:
  Эсли:
  Гуьлпери:
  
  
  - Я вах, Пержи, на зун вуч дердинал атанвайди ятӏа хабарни кьазвач хьи?
  - Я вах, ам кӏвалин сагьибди жузунайла, дерт лагьана
  фад хъвач лагьай чӏал жеда хьи. Дерт атайда вичи лугьудай
  затӏ я.
  - Зун атунин мекьсед, заз вуна и зав гвай вили рангунин
  гъалиник са тӏимил эт рангунин гъал дегишна кӏанзава,
  гуьлуьтдиз кими хьанва.
  - Ам жедай кар я. Анжах чаз терезар герек жеда. За фена къуншидин кӏваляй терезар гваз хуькведа. Эсли, чан
  руш, на халадиз чай це, - лагьана фена.
  – Чан руш, Эсли, зи патав ша. Килиг, чан руш, зун гъал
  багьна авуна анжах вун акун патал атанвайди я.
  - Я хала, чаз чун гьамиша аквазвайбур тушни?
  - Акӏ ваъ, зи гада Мевлид ваз чидани?
  - Бес гьикӏа, гьелбетда чида.
  - Гила я гьамни, я вунни мад чӏехи хъу-хьурай лугьудай
  кӏвалах амач. Заз ви гаф чир хьана кӏанзава. Эгер ваз зи
  гада бегенмиш ятӏа, чаз ви тӏвар кьуна, куь кӏвализ, ви дидедин, бубадин патав илчияр ракъуриз кӏанзава. Эгер вун
  рази туштӏа, и чи ихтилат зини ви арада амукьрай.
  
  Эсли:
  Гуьлпери:
  Эсли:
  Гуьлпери:
  Эсли:
  
  - А хала, (регъуьвиляй чинин са пад генжедив кӏевна)
  заз ви гададик тахсирар кутадай вуч ихтияр ава? Я адак кутаз жедай са тахсирни авач.
  - Им, чан руш, акъалтӏай жаваб хьанач. Гила гьикӏ
  хьуй? Вуна ви илчивилиз атун патал ихтияр гузвани?
  - Я хала, за ваз лугьун, завай дидединни бубадин гафунал гаф таз жедач эхир
  - Я бала, гьабруни вавай хабар кьадайди я. Асасди ви
  гаф я.
  - За вуч лугьун, ви гада рази ятӏа, атана лагьа манн.
  
  Гуьлпериди къужахламишна Эслидиз са темен гана.
  И арада терезарни гваз Пержи хтана. Гъалар дегишарна.
  Гуьлпери:
  
  - Ди куьн сагърай. Куь кӏвализ хийирдин камар атурай.
  (Гуьлпери хъфида).
  
  Перде кӏевирда.
  
  4 – шикил
  Мевлидан буба Гьесенан кӏвал. Кӏвалин чилел Рух экӏянава. Кӏвале са
  столни кьве стул ава. Столдал цуьквер авай са ваза, са гъвачӏи приемник, са пипӏел 2-3 ктаб, дефтер ала. Буба чилел йастугъдал ацукьнава.
  Мевлид кӏвачин кьилел акъвазнава.
  
  Перде ахъайда.
  Гуьлпери шаддаказ муштулух-муштулух лугьуз къведа.
  Гуьлпериди: - (эвел къецел гьалтай вичин гада Мевлидан гарданар
  кьуна, са темени гайидалай кьулухъ) – ваз муштулух, руша
  разивал гана.
  Гьесена кӏваляй: - Гьикӏ хьана, я паб? Вуч муштулухар я, хийир хьуй?
  Гуьлпери:
  - (тядиз кӏвализ фида, ракӏара амаз) – вазни муштулух, я итим, свас жагъана, свас!
  - Гьан, гила ваз гьикӏ аквазва, я итим? Рушан буба
  Агьмед я. Дидедин тӏвар Пержи я. Рушан вичин тӏвар Эсли
  
  Гьесен:
  
  я. Эсли чи гададиз бегемиш я. Агьмед, адан хизан ваз
  чидайбур яни, абрухъ галаз ацукь-къарагъ жедайбур яни?
  Эгер вун рази ятӏа, чун элчивилиз фена кӏанда.
  - Я паб, зун лап шад я. Им чӏехи Мурад тушни, жуваз
  хва хьана, ам чӏехи хьана, адан мехъер, межлис акун.
  Вуна, Гуьлпери, къени пака гьазурвилер ая. Аллагьдин
  куьмекдалди чун муькуькъуз илчивилиз фин, хъсан хемисан югъни я.
  
  Гуьлперидин кӏвачерик галай шадвилин звер, квез акунайтӏа, мягьтел
  жедай. И къуз ада йифди ахвар тавуна, къавумрин кӏвализ тухун патал калар (фу), шураяр чрана. Адаз, хциз свас къачуз физва лугьуз,
  шадвиляй вуч къачун, вуч тан чизмачир.
  Гуьлпери:
  
  - Лап хъсан, ятӏа зун фена, кӏани-дакӏан къачуз.
  
  Гуьлпери экъечӏда.
  Гьесенни экъечӏда.
  И арада са патай мани лугьуз-лугьуз Эсли къведа, ада са бейт куьтягь
  тавунамаз, муькуь патай мани лугьуз-лугьуз Мевлид къведа.
  Эсли:
  
  К[анда заз Аллагьдиз дад ийиз,
  Чи кьведан фикирар сад ийиз.
  Алахъа чи уьмуьр шад ийиз.
  Кӏан жемир зи вилер яд ийиз.
  Зи хиял, зи умуд вун я зи нур, гада,
  Инсафа, зи рикӏиз гумир на кӏур, гада!
  
  Мевлид:
  
  Я руш, вун акурла, лап гьейран,
  ХЬана зун, чӏалахъ хьухь, эй жейран.
  Бахтавар я югъ вун жедайдан,
  Къизилгуьл, ша вун заз хьухь мугьман.
  Зи хиял, зи умуд вун я зи нур, я руш,
  Инсафа, зи рикӏиз гумир на кӏур, я руш!
  
  Эсли:
  
  
  Зун туна на масал кьаз тахьуй,
  Вун кӏани шуьшед рик1 хаз тахьуй.
  Гъейридан пияла хъваз тахьуй.
  Са хура гьич кьве рик1 тваз тахьуй.
  Зи хиял, зи умуд вун я зи нур, гада,
  Инсафа, зи рикӏиз гумир на кӏур, гада!
  
  Мевлид:
  
  Я руш, на са маса фикирмир,
  Заз валай гьейри сад туькӏуьрмир,
  Чал дустар, душманар хъуьруьрмир,
  Кӏанда тек вахъ галаз фей уьмуьр.
  Зи хиял, зи умуд вун я зи нур, я руш,
  Инсафа, зи рикӏиз гумир на кӏур, я руш!
  
  Санал:
  
  Заз валай гьейри сад авай туш,
  Вахъ галаз уьмуьр я рикӏиз хуш,
  Галачиз вун са югъ тефий буш,
  Рикӏери лув гурай хьана къуш.
  Зи хиял, зи умуд вун я зи нур, гада, (я руш),
  Инсафа, зи рикӏиз гумир на кӏур, гада (я руш)!
  
  Перде кӏевирда.
  Кӏвале Гьесен чуру тваз ацукьнава.
  
  Перде ахъайда.
  Гуьлпериди шаддаказ тядиз кваз къведа.
  Гуьлпери:
  Гьесен:
  Гуьлпери:
  Гьесен:
  
  - Я итим! Я итим!
  - Гьикӏ хьана, я паб, на вуч гьарайзава? Чуруни тваз тадач хьи?!
  - Вазни чуру твадай вахт жагъана. Зун гьазур. Югъ няни жезва. Фейи чкада кьве ихтилат, суьгьбетдайвал са кӏус
  югъ аламаз фена кӏанда.
  - Зун гьазур. Ятӏа, ша фин, экъечӏа.
  Къведни экъечӏна.
  
  Перде кӏевирда.
  
  5 – шикил
  Лишанар кутун
  
  Эслидин буба Агьмедан кӏвал. Кӏвале цлав са стол, столдихъ 2 стулни
  гала. Столдилай яру-цӏару цуьквер алай суфра экӏянава. Столдал са
  цуьквер авай ваза, мад сада шекер, сада конфетар авай кьве къабни
  ала. Кӏвалин са пипӏе сандух ава. Кӏвалин чиле сумаг экӏянава. Са цла
  халича, са патай перде авадарнава. Кӏвале Агьмедни Пержи чилив
  рухванал ацукьнава. Эслини чӏехи стха Режеб стулрал ацукьнава.
  
  Перде ахъайда.
  Къецелай рак гатай Ван къведа.
  Пержи:
  - Эсли, вач чан руш вуж ятӏа килига, рак ахъая.
  Гьесенни Гуьлпери къведа, Гуьлперидив чӏехи са сумка гва.
  Гьесен:
  - Квез саламмалейкум! Нян хийирар хьуй!
  Ахьмед:
  - Ва алейкум салам. Квез агъбат хийир хьуй. Ша. Буюр,
  ацукьа.
  Ястугъар гъваш, я руш.
  Мугьманар ацукьна. Мугьманриз хваш-беш авурдалай кьулухъ гьалагьвалдикай жузун-къачузунлай, ихтилат, суьгьбетдилай кьулухъ
  Агьмед:
  
  - Я Эсли, я чан руш, икӏ аяр аквазвач эхир, мугьманрин
  вилик са суфра экӏяй са чаяр авани, вуч авани гъваш.
  
  Эслиди тядиз мугьманрин вилик, чинин са пад буьшмедив кӏевна, вичин
  рушвилиз ухшар тегьерда регъуьвал хуьз, суфра экӏяна. Ахпа самовар,
  стаканар гъана, чаяр цана са-садан вилик туна, хъифида. Са арадлай
  хуьрекар, фар гъана. Эсли кӏваляй экъечӏда.
  Гуьлпери:
  
  - Къарагъ, я вах, я Пержи, а зи сумкада ширин затӏар
  ава, и суфрадал гъваш, къуй и суфрадал жедай ихтилатарни
  ширинбур хьуй.
  
  Пержиди гъана суфрадал кал, фуар, шураяр эцигна. Кьилди са
  шуьшедин къапуна аваз шоколадарни гъана. Фу-затӏ неда
  Гьесен:
  Агьмед:
  
  
  - Агьмед стха, ваз зи гада Мевлид чидачтӏа?
  - Вучиз чидач, ам заз пара хъсан чида. Адакай хуьре
  авай чӏехи итимар пара
  тариф ийиз, хъсан рахазва.
  Аллагьди хуьй, акьуллу гада я.
  
  Гьесен:
  
  Агьмед:
  
  Пержи:
  
  Агьмед:
  
  - Чун иниз атунин себеб гьа гада я. Чаз куь бубадинни
  дидедин разивал аваз хьайитӏа, куь руш Эсли чи гададиз це
  лугьуз кӏанзава. Чаз куьне ваъ лагьана кӏанзавач. Эгер куь
  рушан разивал аватӏа, чаз куьне са гъвачӏи лишан кутадай
  ихтияр гун кӏанзава.
  - Куьн пара сагърай, а мекьседдив атанвай. Гьелбетда,
  квез чун са руш кӏан хьана ваъ, им заз чида, чун чӏехибурни
  гьисаба кьуна лагьай чӏал я. Эгер чун гьисаба авачиртӏа,
  чакай къавум-къардашни кьаз кӏан жедачир. Гила, Гьесен
  стха, гьайиф хьи завай квез куьн шад жедай са жаваб гуз
  жезвач. Чи рушан паталай завай са масадаз гаф гунн хьанва, куьн инжиклу жемир.
  - Акъваз, акъваз, вуч гаф, я итим, на рушал меслят тавуна гьикӏ гаф гудай затӏ я? Вуна лап пайчагьдиз гаф
  ганватӏани, рушаз кӏан тахьайла, лап пайчагьдин гададизни
  фидайди туш. Акӏ хьанайтӏа вири папар пайчагьризни
  гьабрин гадайриз фидай хьи. Бес вуна вуж къачудай? За
  рушавай хабар кьан, эгер ам и Гьесенан гададал рази ятӏа,
  зегьмет къачуна, са руш ваъ, вуна лагьайвал чунни гьисаба
  кьуна атанвай ксар хийирдин кӏвалахдилай элкъуьрмир. Им
  чи хийирдин межлисни я.
  - Акӏ ятӏа къарагъ, аку жуван руш, лагь мугьманар вуч
  себебдал атанвайбур ятӏа, хабар яхъ, абрун гада Мевлид
  акурди, чидайди яни, тушни? Вичин гаф чира.
  Пержи къарагъна фида.
  
  Агьмед:
  
  - Гилан замана я ман, я стха Гьесен. Гьакъикъат лагьайтӏа, гьа икӏа хъсан я. Герек рушни кӏан жен, рушазни.
  Ахпа чипин арада вуч хьайитӏани чун бубаяр, дидеяр тахсирлу яз амукъдач.
  Пержи хтана
  
  Пержи:
  Агьмед:
  Гьесен:
  
  - Руша лугьузвай са гафнии авач. Бубадизни дидедиз
  гьикӏ лайих аквазватӏа, вични гьакӏ рази я лугьузва.
  - Акӏ ятӏа зун гъавурда акьуна, рушан разивал ава.
  Чуни, азиз мугьманар рази, я. Квез ихтияр я, мусс квелай
  алакьдатӏани лишан кутаз.
  - Куьн пара сагърай, гила завай и кар квезни, чазни
  мубарак ийиз жеда. Чи жигьилар хушбахт хьуй. Имни са
  
  ширинлух я.
  Суфрадал са 1000 манат пул вегьеда. Гададин диде Гуьлперидини
  къарагъна вичин сумкадай акъудна са лацу сун шал Пержидив вугана,
  чи сусан кьилел вегь, лагьана.
  Инлай гьесенни Агьмед къавум-къардаш хьана къарагъна. Мугьманар хъифиз экъечӏда, Агьмедан хизанни абур рекье тваз экъечӏда.
  Эсли къведа.
  Тар ядай ви гъилериз кьий
  Чи кӏвале шад ван тунавай
  Зун ви чӏулав вилериз кьий
  Кӏанда лугьуз тӏвар кьунавай.
  Яр ви кӏвалин шуьшебендер
  Шуьшебендер гар галаз хьуй.
  И дуьньядал жедай вад югъ
  Рикӏиз кӏани яр галаз хьуй!
  Къекъвез кӏанда гьамиша заз
  Ви гъил кьуна, гъил-гъилеваз
  Валлагь гада къе фу тӏуьр туш
  Къенфет хьтин вун рикӏеваз.
  Кьакьан кӏвалер низ эцигда
  Я цулаллай уста Керем?
  Эгер кьисмет яр тахьайтӏа,
  Шуьшедин рикӏ жеда верем.
  За пенжердай килигайла,
  Ичин тара гуьл ахъайна
  Яр тахьайтӏа, и дуьньядиз,
  Килигдач за вил ахъайна.
  
  Перде кӏвевирна ахъайда.
  Агьмедни Пержи къведа. Кьведни столдихъ стулрал ацукьда.
  Агьмед:
  
  
  - Я паб, къавумар гьикӏ хьана жал? Къведа лагьана хабар Гана, атана акъатзавач хьи. Тахьайтӏани, абур атана
  хъифейдалай кьулухъ 2-3 варзни алатнава.
  
  Пержи:
  
  - Я итим, тяди вуч я? Гила мад атана акъатид.
  
  И ихтилатрик кваз рак гатада.
  Гьесенни Гуьлпери вичин талукь са итимни са паб галаз къведа.
  Гьесен:
  Агьмед:
  
  - Я къавумар, чун гуьзлемишзавачирни? Квез саламалейкум, вахтар хийир хьуй!
  - Ва алейкум салам. Куьн вири хваш галди, сафа гелди.
  Валлагь, Гьесен стха, лап и сятда квекай рахазвайди тир,
  куь уьмуьр яргъи я, мадни яргъиди хьуй.
  
  Мугьманриз вирдаз чилел ястугъар вигьена ацукьун теклифда. Чебни
  чилив ацукьда.
  Агьмед:
  
  - Вач, чан руш, а Межлум имидизни, имисусазни эвера.
  
  Са арадлай. рак гатана, Межлумни адан юлдаш атана.
  Ихтилат-суьгьбет, жузун качузун худ я. Ихтилатрик кваз вилик
  суфраяр экӏяна.
  Эсмера (Эслидин стхадин свас) самовар, стаканар гъана, чаяр са садан вилик туна.
  Гьесена:
  
  - Гьуьрметлу къавумар, ихтилатар, суьгьбетар гзаф
  хьана. Гила чун асас мехъерин харжийрикай рахан. Квез чи
  патай кӏани дакӏан вуч аватӏа лагь, чазни чир хьуй квез вуч
  герек ятӏа, квезни чир хьуй чна вуч хъидатӏа.
  Пержи (рушан диде): - Чан къавумар, хуьре авачир адетар чна кутадач,
  квез чида, чи рушаз са стхадин свас, гъвачӏи вах ава. Абруз
  гьардаз са савкьват тахьана жедач. Авайни-авачир са имидин сусазни са лайихлу сун парчадин отрез хьана кӏанда.
  Садни халудиз са гьер, имни адет я.
  Гадад свас Эсмер: - Бес дидедиз? Дидедизни сакьват - са чӏулав сун шал
  - тахьана жедач, имни чарасуз я.
  Пержи:
  - Сусаз пекер: я дубленка- я мехдин шуба, пальто,
  плащ, ибур винелай алукӏдайбур, кьве туфлияр (модныйбур), са лацу туфлиярни са босоножкияр чарасуз я. Мехъердин кофтани тахьана жедач. Муькуь михьи пекер, къизилар: сят, сиргъаяр, медальон амайбур квез чида.
  Агьмед:
  - Ви дердияр куьтягь хьанан, я паб? И дишегьлийриз
  авайди гьа чипин дердияр я.
  Гьуьрметлу къавумар, асас чӏехи кӏвалах мехъер я. Квез хъсан чизва,
  мехъериз чӏехи харж ава. Мехъер авун патал як, эрекьар,
  
  дуьгуь-муьгуь, гьадахъ галаз чӏем, къанси-кишмиш герек я.
  Захъ мехъерин мугьманар гзаф авайди я. За пара лугьудач:
  са 60 кг якни 4-5 ящик эрекьар тахьана жедач. Сад-вад конякни хьайитӏа пис туш. Амайбур папариз чида вуч гьикьван герек жедатӏа. Агьан, рикӏел аламаз лугьун: мебелдин
  пулни куь патай я.
  - Дуьгуь 30 кг, чӏем са коробка, шекер са шишел, чаяр
  (индиядин) 3 кг. И затӏарни тахьана жедач.
  - Куьн и чна тӏалабай затӏарал рази ян, къавумар?
  - Чна вуч лугьуда мад, куь гаф чаз къанун я ман, чун
  рази я. Анжах ин тӏалабай затӏар куьнени кхьихь, чнани
  кхьида. Куьз лагьайтӏа, гуьгъуьнлай, ай вуна икьван гъана,
  за икьван гъваш лагьайди тир, ай вуна фулан шей гъанач,
  за гъваш лагьайди тир лугьудай рахунар ахпа тахьуй.
  
  Пержи:
  Агьмед:
  Гьесен:
  
  Къавумри кьве патани рахай шейэрин списокар кьада.
  Агьмед:
  
  - Гила квез ихтияр я, - лагьана лишан кутадай.
  
  Вирибуру санал, сада-садан гуьгъуьнал алаз: Аллагьди квез кьве патазни мубаракрай! Лугьуз-лугьуз вилик квай суфрадал гададин терефдай
  атанвай итимри, папари гьарда вичелай алакьдай кьван, сада 100, сада200, сада 500 ва икӏ мад манатар пулар вегьена.
  Гуьлпери:
  
  Ма, чан вах Пержи, им лишандин тупӏал, имни къаш
  авай тупӏал ви рушан – чи сусван тупӏухъ акала.
  Мад масса бязи алукӏдай подаркаярни вугана.
  
  Гьесен:
  
  - Гила, къавумар, чаз къарагъдай хъифидай ихтияр це
  лагьана кӏвачел къарагъна.
  
  Гададин патай атайбур вири къарагъна са-садаз гъил кьаз сагърай
  лугьуз экъечӏна.
  Рушан терефарни абур рекье хутаз вири экъечӏна.
  
  Перде кӏевирда.
  
  6 – шикил
  Гьужум
  
  Сегьне. Цлавай 2-3 тар эцигда. Къене патара пердеяр масса затӏар
  тадач.
  Багъдиз ухшар жедайвал туькӏуьрда.
  
  Перде ахъайда.
  Къецелай вич акван тийизвай са рушан «куьмек ая!», «куьмек ая!
  Лугьуз 3-4 сеферда эверай гьарайдин ванер къведа. Са минут кьван
  вахт алатайла Эсли, гъиле са яд авай кутарни аваз, «куьмек ая»
  лугьуз, катиз-катиз сегьнедиз къведа. Вердихана галтугиз-галтугиз
  атана, руш кьада.
  Вердихан:
  - Акьваза, вун закай вучиз катзава, садра са зи гафуниз
  яб це.
  Эсли:
  - Заз ви гафар герек туш, ахъая!
  Эсли адан гъиляй акъатун патал хъуткьунариз, чабаламишда.
  Вердихан:
  
  - Гьакӏ Ян!
  
  Эсли Яна ярхарна. Кутар аватна ядни чикӏида.
  Гьа и моментда руш вуж ятӏани чин тийиз Мевлид атана агакьда.
  Мевлид:
  
  - Вагь, им Эсли я хьи. Я кепеюгълы, алчах!
  
  Мевлида асланди хьиз вегьена Вердиханан кьамалар кьуна, хкажна са
  гъуд адан чин патаз вигьин галаз, Вердихан экӏя хьана. Ахпа са кьуьл,
  мад са кьуьл эцязавай и чӏавуз 3 гада къведа – Абакар, Къулам, Селим –
  Вердиханан куьмекчияр къведа.
  Атун галаз башламишна Мевлидахъ галаз гъуд-капач. Мевлида атайатайдаз жаваб гузвай. И арада алчахрикай сада-Абакара Мевлидан
  далудлай чукӏулдив яна
  Авахьзавай ивияр акурла чеб гагьатна.
  Гьа и чӏавуз кӏвалахрилай хуьквез 2-3 гада (Тофик, Гьаким, Керим, Режеб) атана агакьна.
  Режеб:
  
  - Им тядиз больницадиз агакьарна кӏанда, вегь, гадаяр
  зи далудал.
  Далудал кьуна фена.
  
  Перде кӏевирда.
  
  7 – шикил
  Хуьруьн советдин кабинет.
  Кабинетда участковый Керимовни сельсовет Гъани ацукьнава.
  
  Перде ахъайда.
  Керимов:
  
  - Юлдаш Гъани и итимриз иниз тядиз эвериз тур Вердиханаз, Къулумаз, Селимаз садни Абакаран буба Гьажидиз. Ма абрун тӏварар.
  Са чар вугуда.
  
  Гъани:
  - Яда, Шамси, тядиз инал ша!
  Шамси къведа: -Вуч буюрмишзава, Гъани халу?
  Гъани:
  - Ма и чарче тӏварар авай итимриз тядиз иниз эвера,
  лагь хьи, участковый Керимова эверзавайди я, лагь.
  Шамси фида. Са арадлай Шамси хуькведа.
  Шамси:
  Керимов:
  
  - Эверайбур вири атанва. Къенез атурайни?
  - Вири атурай.
  Эверайбур вири кабинетдиз къведа.
  
  Керимов:
  Гьажи:
  Керимов:
  
  -Накьан дяведин «къегьриманар» куьн яни?
  Гьажи халу, ви гада Абакар гьинава?
  - Я чан хва, мегер заз лагьана фенани? Низ чида гьин
  жегьеннемда аватӏа, ярамаз.
  - Квехъ галаз ихтилатар районда ийида. Ма ин повесткаяр. Пакамахъ сятдин 10-даз милициядин отделдиз
  начальникдин патав шай.
  Гьажи халу, вунни атун чарасуз я, ма и повесткани. Гила
  квевай хъифейтӏа жеда.
  Вири повесткаяр къачурбур хъифида.
  
  Керимова:
  
  
  - Сельсоветдихъ элкъвена. Гьадисадин чун вири
  гъавурда акьунва. Зун больницадиз Мевлидан патавни фена. Акьван къурхулу везият туш. Аллагь куьмек хьуй вичиз.
  Гила зун хъифида, гьелелиг.
  
  Гъанидин гъил кьуна экъечна.
  
  Перде кӏевирда.
  
  8 – шикил
  Суддин зал
  Ина секретарь, прокурор, векилни чипин формаярни алаз жеда. Тахсиркарарни чипин чкада решеткадин кьулук жеда.
  
  Перде ахъайда.
  Секретарь:
  
  - Суд къвезва. Кӏвачел къарагъа!
  Судья, адан заседателар атана.
  
  Судья:
  
  - Секретарь, тахсиркаррикай, шагьидрикай вужар атанва, вужар атанвач?
  Секретарь: - Вири тахсиркарарни, вири шагьидарни атана, гьазур я.
  Судья: