Ажалдин Хура - 10

  — И сятда ви гъиле тяди са кӏвалах авачтӏа, прокурордиз
  ви куьмек кӏанзава.
  — Вуч куьмек? Гьихьтин, квез куьмек кӏанзаватӏа, квез
  лагьаначни?
  — Лагьана. И мукьвара атӏа хуьре чукӏулдив яна итим,
  завмаг кьейди жагъурун патал вун чпин силисчидиз куьмек
  гун патал кӏанзавай.
  — На вуч лугьузва, начальник? Вуна гьикӏ меслят
  къалурзава?
  — Кӏвалах авачтӏа, фена алакьдай куьмек гана, ахьтин
  чӏехи тахсиркар жагъурун лазим я.
  — Заз ви гафунал гаф тадай ихтияр авач. Амма за ваз
  инал аламаз лугьун, кьведавай са дело тухуз жедайди туш.
  
  Папариз са мисал ава: “Кьве папа хьура чрай фу, куда”. Гьа
  кӏвалахдай вахтундани за сад лагьайтӏа, ада масад лугьуз
  жеда. Эгер квез кар арадиз акъатна кӏанзаватӏа, дело сада
  тухурай. За прокурордизни икӏ лугьудайди я. Им за кардикай кьил къакъудун патал лугьузвай хьиз кьатӏимир. Заз гьа
  кар хъсан хьун, кардихъ нетижа хьун патал лугьузвайди я. И
  гафар за ваз инал лугьунин себеб, ан зинни прокурордин
  рахунар кьун тавуртӏа, вуна заз куьмек авун патал я. Зи гаф
  ихьтинди я, кьилди заз твах лагьайтӏа, за инкар ийидач. Санал тухуник зун квач.
  — Лап хъсан. Вуна кӏвалах отказзавачки. Вун вач, гьанал
  вичигалаз меслята. Ахпа куьн туькӏуьн тавуртӏа, зун рахада.
  Мевлид прокурордин кабинетдин рак яна, къенез
  гьахьна.
  — Салам алейкум, юлдаш прокурор.
  — Алейкум салам. Ша, ацукьа лагьана стул къалурна.
  Мевлид ацукьайдалай кьулухъ, прокурорди: “За квез эвер
  гунин себеб, —лагьана прокурорди, — ваз хабар тахьана
  жеч, атӏа хуьре чукӏулдив яна кьейи завмагдин гьакъиндай,
  ам кьейиди жагъурун чарасуз я. И чи силисчи Самедов са
  варз я, и кардин гуьгъуьна аваз, амма са шеъ арадал
  къвезвач. Заз вуна адаз куьмек гун кӏанзава. На вуч лугьуда?”
  — Валлагь, Октай муаллим, за ваз отказдач. Амма за
  ихьтин агъур кӏвалах, масад галаз тухун хиве кьадач. Вучиз
  лагьайтӏа, кьве юлдаш хьайила за сад, ада масад — ада сад,
  за масад лугьуз кар арадиз къведач. Эгер куь силисчиди тухузватӏа, тухурай. Ада тухузвачтӏа за тухуда, за отказзавач.
  — Адавай са варз я, тахсиркар, итим ягъайди жагъурун
  патал гьалават хьана, арадиз акъатай са затӏни авач. Гьавиляй, ви куьмек герек тир.
  — Тахсиркар жугъун патал, адан гел, лепир жугъурин
  патал, гьар итимди вичин акьулдив, вичин фагьумдиз, вичин кьатӏунрив къекъведайди я. Эгер ада, лагьайтӏа заз, ша
  
  чун и рехъди фин, эгер фидай рехъ адаз чидатӏа, закай
  вучда? Я заз рехъ чизватӏа, адакай вучда? Гьавиляй за
  лугьузва, Октай муаллим, дело я гьада тухурай, я за тухун.
  — Акӏ хьайила вун гьелелиг хъвач, чна са меслятда, ахпа
  лазим хьайитӏа мад эверда. Мевлид, гьелелиг сагърай, лагьана эхкъечӏна хъфена.
  Прокурорди вичин силисчи Самедоваз эверна кабинетдиз:
  — Гъиле кьунвай кардин эхир гьикӏ жедатӏа, мад чалишмиш хъхьайтӏа, тахсиркар жугъуриз хьун мумкин яни? Ваз
  жуваз гьикӏ аквазва? лагьана хабар кьуна.
  — Валлагь, Октай муаллим, вацралай пара я зун
  гелкъвез, лап ксай чкадални, вил ахвариз фидалди, за гьа
  кардиз фикир гузва, гзаф юкӏвар-чипӏер язава, гьич са
  галкӏидай чка якьазвач. Гзаф хабарарни кьуна, кьейидан мукьва-кьилийривайни, гьич са чпин зенд физавай касни авач.
  Авайди анжах чкӏулдал алай, анализ авурла экспертизадиз
  жагъай тупӏарин лишанар я. Ша гила на шумудан тупӏарин
  лишанар къачуда? Зун мадни къекъвейтӏани, а кар кьилиз
  акъудиз хьуник умуд квач.
  Кӏуьд лагьай кьил
  ГЬАТНА ХИВЕ МЕВЛИДАН
  Са йикъуз сятдин цӏудар жезвай, милициядин начальник
  Уьзденован телефонди зыр...р...р...на зенг авуна. Начальникди трубка къачурла:
  — Юлдаш Уьзденов, вун яни?
  — Эхь. Рахазвайди вуж я?
  — Зун я, прокурор, я. Мевлид идарада аватӏа?
  — Ава. Герек яни?
  — Ваз вахт аватӏа, заз вунни атанайтӏа кӏанзавай,
  Мевлидни галаз. Са чӏехи меслят ава.
  
  — Мус атун лазим я?
  — Жедатӏа лап и сятда.
  — Хъсан, гуьзлемиша.
  Прокурордин рак гатана, кӏвенкӏве Уьзденов, гуьгъуьна
  Мевлид кабинетдиз гьахьна:
  — Салам алейкум, сабагь хийир! — лагьана кьведани.
  — Алейкум салам, абатхийир. Ацукьа, — лагьана чкаяр
  къалурна.
  Начальникни Мевлид ацукьна. Прокурорди башламишна:
  — Квез эвер гунин себеб а фулан хуьре яна кьейи завмагдин делодин патахъай я. Чун пара кӏеве ава, тахсиркар
  жагъурдай са мумкинвални жигъизвач. Я итим кьван
  кьейиди, туна женни жазасуз? Заз кӏанзава, куьнени фагьум
  фикирна, чаз са меслят къалурун. Чӏехибуру лагьайвал: “Са
  кьил хъсан я, кьвед мадни хъсан”.
  — Юлдаш Алиев, — лагьана милициядин начальник
  Уьзденова, — заз, а дело Мевлидав вугайтӏа, адавай са кьил
  акъудиз жедайхьиз я. Ахпа вич Мевлидахъ элкъвена:
  — На вуч лугьуда, Мевлид?
  — За вуч лугьуда кьван, куьне тапшурмишай кӏвалах
  кьилиз акъудуниз чун межбур я, зун мумкин кьадар чалишмиш жеда, амма и кар пара чуьнуьх хьанвай, са субутни
  авачир, четин кӏвалах я. Гьикьван четин ятӏани, итим
  кьейиди, жазасуз, гьакӏ азаддаказ къекъвез тунни дуьз туш.
  Зун жувалай алакъдай кьван чалишмиш жеда.
  — Прокурор Октая, столдин дехилдай акъудна, завмаг
  Надир кьейи кардин документар авай папка Мевлидав вугана. Садни дело Мевлида тухун патал ихтияр ганвайвилин
  эмирни вугана, ахпа:
  — Ма Мевлид, вахъ агалкьунар хьун гуьзлемишзава. Чи
  куьмек герек хьайитӏа, чун гьамиша гьазур я.
  Гьа икӏа ихьтин агъур кӏвалах Мевлидан хиве гьатна.
  Агъзурни кӏуьд вишни яхцӏурни цӏувад лагьай йис я,
  
  майдин варз. Ара-ара къати жезвай гару, гьаятрай, багъларай, алатай йисуз авахьай, рагъул хьанвай пешер, зварар
  гуз, цавуз акъудиз, рекьериз хкадарзавай. Гар гьаятра авай
  чинаррихъ галукьайла, абур инихъ-анихъ юзуриз, сефил,
  пашман сесер акъудзавай.
  Мевлид балхунда стулдал ацукьна, са кьуьнт кешевенддал туна, куьчедиз килигиз хиялри тухванвай. Адан хиялар,
  фикирар вири къунши хуьре магазиндин заведиш Надир,
  руфуниз чукӏул сухна кьейи кардин винел алай.
  И гьадисе гзаф четин гьадисе тир. Сад лагьайди, тахсиркар жагъурун патал субут жедай са делилни аквазвачир.
  Кьвед лагьайди, и итим рекьинин себеб малум тушир. Анжах са лишан авай, гьа итим ягъай чукӏулни ава гьа чукӏулдин тумунал аламай тупӏарин лишанарни. А лишанар экспертизади дуьздал акъуднавай. Гила шартӏ, а лишанар нин
  тупӏаринбур ятӏа, гьа тупӏарин иеси жагъурун я.
  Гьа балхунда ацукьнавай, ял ядай вахтундани, Мевлид
  гьакӏ акъвазнавачир, ацукьай чкадални итим кьейиди гьикӏ
  жагъурдатӏа лугьуз, гьа рекьерихъ къекъвезвай.
  Мевлида вичин рикӏай икӏ кьатӏизва: “Надир ягъайди,
  вуж ятӏани, дишегьли я. Итим тиртӏа, ада чукӏул тадачир.
  Садни, — лугьузва Мевлида, — а итим ягъайдан тупӏарин
  лишанар чав гва ахир, им лагьай чӏал я хьи, тупӏар адан чи
  гъиле ава. Шартӏ а тупӏар нинбур ятӏа, абурун иеси жагъурун я. Эхир заз мад кӏвалах кими жеч. “Ни хьайитӏани гьа
  ялдай яц кутӏанда”, — лагьайвал, прокурорди чпин кӏвалахни зал вигьена. Ша гила итим яна чуьнуьх хьанавай кас
  жагъура ман, гьикӏ жагъурдатӏа, гьихьтин лепиррай, гелерай фида, авачир, гьихьтин жигъиррай, уламрай фида вун, а
  тахсиркардин вилик акъатун патал? Амма гьикьван четин
  хьайитӏани тахсиркар жугъурун чарасуз я.
  Гила фикирна кӏанда: Завмаг вучиз, куьн паталай яна?
  Адакай низ гьихьтин къерез авай? Эвел суалрин жавабар
  жагъуриз чалишмиш хьана кӏанда. Адакай ник ажугъ, хъел
  
  галатӏа чир хьайитӏа, ахпа ам жагъурун регьят я.
  Завмаг Надир кьейи кардин дело вичел тапшурмишай
  пакагьан йикъуз силисчи Мевлид гьа хуьруьз фена. Хуьруьн
  советдин председатель Османавай, хуьре авай кьван хизанар-кӏвалер кхьенвай ктабар къачуна. Са-са хизан кхьенвай
  чар ахъайиз, къанни цӏувадалай яхцӏурни кьведал кьван, и
  арада авай йисара дидедиз хьайи рушарин виридан список
  кьаз кхьиз хьана. И списокар кхьиз-кхьиз, сифте кхьейбурукай са вад рушаз эвериз туна. Эверай рушар къвер кьван вичи списокар кхьин давамарна.
  Атай рушарвай гьа са суал тир хабар кьазвайди.
  — Ваз Надира Гуьлсуна гъидалди (къачудалди), Надир
  кӏан хьайи, адахъ галаз къекъвей руш авайтӏа, ам вуж тиртӏа
  чидани?
  Вири рушари гьа са жуьредин жавабар тир гузавайди.
  — Заз Надир кӏан хьайи, я адахъ галаз къекъвей са рушни
  чидач.
  Силисчи вири рушарив, гьардав вичин жаваб кьилди
  чарчел вичин гъилив кхьиз таз, къахчурдалай кьулухъ сасадан тупӏар чернилдай кьацӏуриз, кьилди михьи чарарал
  таз вугуз лишанар акъатай чарар къахчуна.
  Хуьряй хтай гьар пакамаз, а хуьряй хкай тупӏарин лишанар экспертрив, итим ягъай чукӏулдилай къачур лишанрив
  гекъигиз таз хьана.
  Гьа икӏа кьвед-пуд гьафте кьван хьана силисчи, югъ арадай вегьез, а хуьруьз физ, гьар фейила кьуд, вад рушаз эвер
  гуз, хабар кьаз, гайи жавабар чпин гъилерив кхьиз таз,
  тупӏарин лишанарни къачуз, райондиз хуьквез, мад экспертрив тамащиз таз. Гьич са лишанарни, чукӏулдал алай лишанрив къвезвачир.
  Са йикъуз гьа гьадисе хьайи хуьруьз фейила, Мевлид,
  хуьруьн советдин председатель Османовни галаз, Надиран
  буба Къазидин кӏвализ фена.
  — Къази халу, рагьметлу Надираз гьихьтин документар,
  
  чарар-цӏарар, вуч аватӏани инал гъваш кван, заз килигиз
  кӏанзава. Къазиди вуч чарар, документар аватӏа, вири гъана
  вугана.
  Силисчиди са-са чарчиз, кьилди-кьилди, дикъетдив тамашайла, адан магазиндин накладнояр ва маса документар
  авай папкада, винел са адресни алачир са конверт авай.
  Конверт ахъа тир. Къене са чар авай.
  Чарче кхьенвай: “Бес гьикӏ хьана заз авур кьван гафар.
  Бес вуна заз: “Дуьньяд винел валай гъейри заз кӏани са
  затӏни авач, вун зи чан, вун зи рикӏ”, — лугьудай хьи? Ви
  итимвал гьа инал кьван яни? За вал акьван ихтибар авуна
  хьи, теменар гун анихъ амукьрай, амай крар ваз хъсан чида,
  бахш жедайбур яни тушни? Вуна мехъер авурдалай кьулухъ,
  заз чара амукьнач, за зи бедендик акатай вини зи аялни са
  азабрик тергиз туна. Айиб авач. Бубайри лагьайвал: “Къаз
  югъ къведа, квасадиз чуру”. На гуьзлемиша!”
  Силисчиди и чар вичив туна. Чар и документрин арадай
  жагъайвилин гьакъиндай актни кхьена, шагьидрив къулар
  чӏугваз туна. Амай документар Къазидив вахгана. И чарар,
  документар са саламат чкадал тур лагьана.
  Надир ягъайдакай, Мевлида авур фикир: “Надир ягъайди,
  гьинавачтӏани, дишегьли я, итим тиртӏа, ада чукӏул руфуна
  туна катдачир” — лагьай, Надиран документрикай жагъай
  чарчи мадни тестикьарзавай.
  Къазидин кӏвализ фидайла, Османова вичин буйругъчи
  Себридиз тапшурмишнай: “Жамаатдиз хабар це, къе сятдин
  кьведаз вири хуьруьн клубдиз собраниедиз атурай. Прокурордин силисчи атанва лагь”.
  Къазидин кӏваляй хтайдалай кьулухъ, жамаат кӏватӏ жедалди мад пуд-кьуд рушаз советдин идарадиз эверна, абурувай гьа са суал хабар кьуна.
  — Квез Надира Гуьлсуна гъидалди, адахъ галаз къекъвей
  ам кӏан хьайи рушаркай гьим чида?
  Рушари гайи жавабар вири сад хьтинбур тир.
  
  — Заз Надир кӏан хьайи, адахъ галаз къекъвей руш авайни, авачирни чидач.
  Рушари гайи жавабар, чпин гъилерив кхьиз туна къахчурдалай кьулухъ, силисчиди абурун тупӏарин лишанарни
  адет тирвал къачуна.
  Сятдин кьвед жез мукьва, силисчи Мевлид, хуьруьн советдин председатель Османов клубдиз фена. Жамаат кӏватӏ
  хьана, клуб михьиз ацӏанвай. Абуруз маракьлу тир, чпин
  хуьре итим яна кьена, амма ам ягъайди гьа и хуьре аваз-аваз
  жугъун тавун. Гьавиляй, прокурордин силисчи, атанва, собраниедал ам рахадайвал я лагьайла, жамаат сад кими тушиз собраниедиз атанвай.
  Мевлид хуьруьн советдин председатель Османовахъ галаз жамаатдин вилик квай столдихъ ацукьна. Вири сакит яз,
  вуч лугьудатӏа лугьуз акъвазнавай.
  Хуьруьн советдин председатель Османов къарагъна, собрание ачухна, гаф силисчидиз гана. Мевлид къарагъна,
  жамаатдихъ элкъвена:
  — Гьуьрметлу жамаат, за квез, за ийидай гафарилай, зи
  рахунрилай эвел, квез вири хуьруьз, хуьруьн жамаатдиз,
  ихьтин жаван итим кьенавайвиляй, рикӏин къеняй дерин
  гъам чӏугунивди, башсагъдлугъвал гузава.
  Къе куьн инал кӏватӏ авунин себебни, гьа регьметлу
  Надиран, сурун хатурдай, садни а жавандин чандиз къаст
  авурдакай вири хуьруьз виридаз квез авай хъел я. Гила заз
  куьн кар авай гьалдихъ галаз танишариз кӏанзава. Инал куьн
  кӏватӏ авунин себебни гьам я. Надир яна кьейи кухнадин
  чукӏул, руфуна туна катнавайдаз чизвач хьи, а чукӏулдин
  тумунал вичин тупӏарин гелер алай чӏал. А гелер чи экспертри якьурна, шикилар чӏугунва. Им лагьай чӏал я хьи, адан
  тупӏар чав гва. Куьн са кӏусни ягъалмиш жемир, фад геж а
  тупӏар нинбур ятӏа, ам вични жагъурда. Итим ягъайди фад
  жагъурун патал, авуртӏа, куь куьмекни пара герек я. Куьнни
  са тӏимил хьайитӏани яб хабардик галаз хьухь. Гьар са
  
  шубгьелу ван, шубгьелу кас, шубгьелу (шаклу) кардикай чаз
  хабар гун тӏалабзава.
  Садни заз лугьуз кӏанзава, кьейи кас са тахсирни квачиз
  кьейиди туш. Са тахсирни квачир касдиз, гьакӏ акъвазай
  чкадал рекьин анихъ акъвазрай, са пис гафни лугьуз жедач.
  Инал чи мурад, Надир ни яна кьенатӏа, ам жагъурна, гьамни
  рехкьин туш. Чаз кӏанзавайди, гьам кьейида вучиз кьенатӏа
  чирун я. Белки Надира, вич кьейидаз, рекьинлайни кӏеви
  жаза ганава. Гьавиляй лап ам ягъайди чуьнуьх хьунлай, атана вич хушуналди милициядиз, вичи лагьайтӏа, вичиз хъсан
  я. За и гаф, Надир кьейида вичи ам зун я лугьурай лагьайла,
  заз рагьат хьун патал туш. Заз Надирни гьам, кьейидини сад
  я. Заз, квезни, гьа Надир кьейидал алай, Надира авур херни
  гьихьтинди ятӏа чир хьун лазим я. Гьелбетда гьадан язухни
  я. За инал тахсир квачиз са касни садани рекьидай туш лагьай гафарикай, Надиран бубади, адан мукьвабуру, заз
  багъишламишрай, амма Надир тахсирлу тирди, адан вичин
  кьейивили субутзава. Амма ам рекьидай кьван тахсирлу
  тирни, тӏимил тирни, ам кьейидавай хабар кьурла чир жеда.
  Са тӏимил Надиран тахсир вуч тиртӏа, Надиран документрикай жагъай липир къалурзавай чарче къалурнава. Силисчиди а чар собраниедал кӏелна. Чар кхьенвайди руш я.
  Амма гьим ятӏа тӏвар кхьенвач. Чар кӏелайдалай кьулухъ,
  жамаатдик кълабалух акатна, вири мягьтел хьана амай.
  Аквазвани жамаат, тахсир квачиз садни рекьидач лагьай
  зи гафар и чарчи тастикьарзава. И чарче кхьенвайвал, масадан руш алдатмишна, адан намусдик кяна, ам беябур авунватӏа, я гьа руш хьиз куь руш, я вах са масада беябур
  авуртӏа, куьне вучда? лагьайтӏа, ни хьайитӏани инал кӏватӏ
  хьанавай итимри, лап папарини за ам рекьида, — лугьуда.
  Мад са гаф за тикрар хъийизва, а Надир ягъайдаз гьикьван фад вичи атана, за ягъайди я, вични икӏ хьайивиляй лагьайтӏа, гьакьван вичиз жаза кьезил жеда, я гьич жаза гудач.
  Гьикьван чун къекъведа, гьикьван инсанриз эвер гуз ха
  барар кьада, гьа и зегьметар, къвез хъфинар лап за эвер
  гайила атунин хъфинин зегьметарни, куьне гьисаба къазвач,
  гьабурни зегьметар я. И чи зегьметар гьикьван яргъалди,
  гьикьван пара хьайитӏа, абур вири, а чун вич жагъурун патал къекъвезвай касдин винел хуьквезвайди я.
  А итим ягъай касди лагьайтӏа хьи, зун гагьатда. Хуьряй,
  кӏваляй, мукьва кьилийривай хьана, катун ам мад гьа
  къанунди гудай жазадилайни пис тушни. Зи гафарин ван
  квез хьана. Гила за жамаатди гьихьтин куьмек гудатӏа
  гуьзлемишда. Жуван тӏвар алачиз чар кхьейтӏани, телефондай жув ятӏа лугьун тавуна, хабар гайитӏани жеда. За
  кьвек еке умуд кутазва. Куь куьмекни гуьзлемишда — лагьана ацукьна.
  Османа собрани куьтягь хьайидакай хабар гана. Жамаат
  чкӏана, хъифена.
  Силисчи райондиз хъифена. Сифте экспертри тупӏарин
  лишанар ахтармишайдалай кьулухъ, ахпа хабар кьур кьван
  рушарин хатӏарни, Надиран кӏваляй, документрикай жагъай
  конвертда авай чар кхьенвай хатӏарив гекъигна. Садни ухшарди хьанач. Хатӏариз экспертри килигна куьтягьир кьван
  са пуд югъ алатна.
  Гьа и арада милициядиз, винел вичин адрес, я тӏвар алачир са чар атана. Чарче кхьенва: “Куьн гьикьван къекъведа?
  А Надирахъ галаз къекъвей руш, Халидова Гуьлзар Эвленан
  руш я. Куьне гьадавай хабар яхъ!”
  И чар кхьенвай хатӏар гьасятда, Надиран документрин
  арадай якьур конвертда авай чар кхьенвай хатӏарив экспертри гекъигайла, акуна хьи хатӏар дуьм-дуьз гьа чар кхьенвайдан хатӏар я. Гила и чар кхьейди вуж ятӏа, вич жагъурна
  кӏанда. Бес Гуьлзаран тӏвар вучиз къалурнава?
  Пакамахъ Мевлид са экспертни галаз гьа хуьруьз фена.
  Эвел, Эвленан руш Гуьлзараз хуьруьн советдин идарадиз
  эверна. Хабар кьуна:
  — Гуьлзар, чуьнуьх тавуна лагь! И мукьвара яна кьейи,
  
  куь завмаг Надирахъ галаз куь гьихьтин араяр, танишвилер
  авай?
  — Надирахъ галаз зи вуч ара, вуч алакъа жеда кьван?
  Кӏвале авай чӏехибуру са шеъ къачуз ракъурайла фенатӏа,
  магазиндиз фена, а затӏ къачуна хтана. Тахьайтӏа зи адахъ
  галаз са рахун затӏни хьайиди туш.
  — И куь хуьре, ви таяр-туьшеркай, вакай хъел авай, вун
  дакӏанзавай вахъгалаз рахан тийизвай, хъел руш авани?
  — Зун такӏан вучиз жеда? Зун лап аял вахтунлай, юлдашрихъ галаз лап гьуьрметлу хьайид я. Мектебдани заз
  гзаф дуст рушар хьайид я. Лап исятдани захъ галаз вири
  хъсан я.
  — Хъсан фикира. Вири патар рикӏел гъваш! Хъсан вил
  вегь, вири рушар рикӏел гъваш! Са гзаф хиялар авурдалай
  кьулухъ Гуьлзара:
  — Валлагь начальник, на дуьз лугьузва. Дуьз лагьайтӏа,
  заз и гаф лугьуз са тӏимил регъуь тир. Гьавиляй завай ваз
  лугьуз хьаначир. Захъ галаз хъел са руш ава. Чи хуьруьн
  агъа мегьледа авай Эшрефан руш Хейренса. Адазни за авур
  са писвал авайди туш, анжах адан стхадин элчияр атайла, за
  разивал ганач, лишанар кутаз тунач. Гьа вичин стха кӏан
  хьанач лугьуз мад зав рахазмач. Тахьайтӏа захъ галаз хъел са
  рушни авач.
  Гуьлзараз гайи суалрин ва ада гайи жавабрин протоколдал Гуьлзарав къул чӏугваз туна. Гуьлзар хъфена.
  Инлай Мевлид экспертни галаз, Надиран документрин
  арадай якьур чарни, милициядиз атай, тӏвар алачир чарарни
  гваз хуьруьн мектебдиз фена. Мектебдин директордиз чеб
  вужар ятӏа, ва вуч мекьседдив атанвайбур ятӏа танишвал
  гайидалай кьулухъ, тӏалабна 1949/50 лагьай кӏелунрин
  йисалай, 1954/55 лагьай кӏелнарин йисал къведалди, арада
  авай кӏелнарин йисарни галаз, вири кӏуьд, цӏуд лагьай классрин аялрин кхьинрин тетрадар вугун. Кьилди са кабинетда
  ацукьна са са классдин аялрин тетрадра авай хатӏар, чпив
  
  гвай чарар кхьенвай хатӏарихъ галаз экспертди дикъетлудаказ тамашайла 52/53 лагьай йисуз цӏуд лагьай классда
  кӏелай, вич 1932 лагьай йисуз дидедиз хьайи, 1950 лагьай
  йисуз мектеб акъалтӏарнавай Эфендиева Хейренса Эшрефан
  рушан хатӏарни, гьа Надираз кхьенвай чарче авай хатӏар,
  садни милициядиз атай чарче авай хатӏар дуьм-дуьз ухшар
  хьана.
  Силисчиди Эфендиева Хейренсадин гьа тетрадни,
  мектебдин директордиз лагьана, къачуна, хуьруьн советдин
  идарадиз хтана.
  Гила Мевлида иниз, Эфендиев Эшрефан руш Хейренсадиз эвер гуз туна. Са арадлай Хейренса атана. Хейренсадин
  къаш-къамат акурла дугъриданни итим гьейран жеда. Дишегьлидин гуьзелвилиз лайих гьар са шартӏарив тукӏвей,
  лацу якӏарин, элкъвей, за варз хьтин лайгьайтӏа, куьне рагъ
  хьтин лугьуниз ухшар, ачух сифетдин, къалин чӏулав чӏарарив пелен юкьвалай кьве патахъ акъуднавай кьечӏем, яргъи,
  къалин кьве киф, кьелечӏ косинкадикай хкатна аквазвай.
  Ихьтин гуьзел-гуьрчег рушалай итим кьван инсан яна рекьиз алакьда лагьана гьич инанмиш хьун мумкин тушир. Амма за адаз гьа кар патал хабар кьаз эвер ганвайди тир. За силисдин протокол кхьин патал рушавай хабар кьуна:
  — Ви фамилия, тӏвар, бубадин тӏвар гьикӏ я?
  — Эфендиева Хейренса Эшрефан руш я.
  — И мукьва кьейи Надирахъ галаз, куь ихтилатар,
  алакъаяр хьайид яни? Я хъсан я пис?
  И суал гун галаз, Надиран тӏвар кьун галаз, Хейренсадин
  сифетда авай нур туьхвена, адан чин рагъ къакъатна мичӏи,
  чӏулав циф атай югъ хьиз дегиш хьана, а эвелан гуьзел сифет тамам дегиш хьана. И чӏавуз зи рикӏел гьуьрметлу Абдурагьман муаллимди лагьай гафар хтана. Дугъриданни
  гьада лагьайвал: “Инсанар лап гьихьтин сифетдинбур
  хьайитӏани, хъуьредайла хъсан аквада”. Хъиле, ажугъди инсандин гуьзелвални къакъудда кьван!
  
  — Чарадан гадайрихъ галаз рушарин вуч алакъа жеда?
  Ахпа силисчиди Хейренсадин тупӏар чернилдай кьацӏурна са михьи чарчел адан тупӏарин лишанар къачуна. Хейренса хъфена. Инлай силисчи Мевлид, вичихъ галаз атай
  экспертни галаз райондиз хъифида.
  Пака идарадиз фейивалди, накь а хуьруьн мектебдай къачур тетраддилай, чарар кхьейди вуж ятӏа чир хьайидалай
  кьулухъ, Хейренсадин тупӏарин гелер, Надир ягъай чукӏулдилай къачур гелерихъ галаз дуьз ятӏа яраб лугьуз, чир хьун
  патал тяди галай Мевлид, тадиз экспкртдиз эвер гана, вичи
  гваз хтай Хейренсадин тупӏарин лишанар алай чар вугана.
  Са кьвед-пуд сятдилай хьиз экспертди Хейренсадин чарчел
  тур тупӏарин гелерни, чукӏулдилай къачур гелер гекъигна
  чӏугур шикилар хкана Мевлидав вахгана. Экспертди гелер
  дуьм-дуьз гьа са жуьредин гьа са тупӏаринбур я лагьана тастикьарна.
  Мевлидан вич вичелай, вичелай ихьтин четин кар ачухар
  хьайидалай разивилин кьадар авачир. Адак гила вичи уьзуьагъдаказ вичин начальникдиз, прокурордиз, вичин
  тухвай кардин нетижадкай малумат гун патал тяди галай.
  Сифте Мевлид вичин начальникдин кабинетдиз фена, уьзуьагъвилин шадвал кваз, итим кьейиди жагъурай рекьерикай галай-галайвал суьгьбетна. “Гила, — лагьана Мевлида,
  —прокурордин патав фена кӏанда, ада вуч лугьудатӏа? Заз
  чидай гьал, руш санкция гана, кьуна, дустагъда тун лазим я.
  Ахпа къвезавай статья къалурна дело суддив вугун я амай
  кӏвалах”.
  Начальник Уьзденов, Мевлидалайни гзаф шад хьана, лап
  и кар вичи кьилиз акъудай кьван. Мевлидаз хейлин аферинар, баракаллаяр лагьайдалай кьулухъ, акъваза зунни къведа
  вахъ галаз прокурордин къвалав. Вичи фад телефондин
  трубка къачуна, прокурордиз зенг авуна.
  — Юлдаш Алиев, вун яни? За вун идарада аватӏа лугьуз,
  чирун патал зенг авурди тир.
  
  — Хийир хьуй?
  — Хийир лагьайла, гьихьтин хийир! Чаз ви патав муштулух гваз къвез кӏанзава. Зазни Мевлидаз.
  — Ша, буюр. За гуьзлемишзава.
  Милициядин начальник Уьзденовни, силисчи Мевлид
  фида прокурордин патав. Мевлида галай-галайвал вири
  ихтилатар авуна. Мевлида вич дело тухуз а хуьруьз тефенамаз, вичиз Надир ягъайди дишегьли тирди, чукӏул а
  кьейидан руфуна тунавайвиляй чир хьайиди, ам итим тиртӏа
  чукӏул тадайди тушир лагьайла, Мевлидан и кьатӏунал, адан
  фагьумдал прокурор лап мягьтел хьана. Прокурордиз акуна
  хьи, тупӏарин гелерни гьа рушанбур я, чарар кхьенвай
  хатӏарни, мектебда вичи кӏелдайла вичин тетрадда авай
  хатӏарни гьаданбур я. Им гьазур субут жедай лишанар я.
  Цӏуд лагьай кьил
  ИТЕМ КЬЕЙДИ ЖАГЬАНА
  Анжах, юлдаш Алиев, лагьана Мевлида, руш, а кьейида
  алдатмишна, гьатта адан бедендик аялни кутуна. Аял, лагьана Мевлида, масад къачуна мехъерни авурдалай кьулухъ,
  фагъир руша вуч авурай, ахпа тергна. Дугъриданда ихьтин
  кӏвалах, Аллагьди яргъазрай, я зи вахаз, я рушаз ахьтин кар
  кьуртӏа, лап ам зани ягъадай. Заз чиз куьнни гьакӏ я. За жамаатдин собрание авуна, гьанални лагьана хьи, са тахсирни
  квачирди садани рекьидач, гьелбетда а кьейи касди, вич
  кьейидаз ахьтин са кар авунва хьи, рекьинлайна четин. А
  фагъир руш гила гьиниз фирай? Дустагъдиз гъайила, садни
  суд хьайила, икьван гагьда халкьдикай чуьнуьхзавай дерт
  вичин рикӏе хуьзвай, гила вири халкьдиз, хуьруьз, кӏвализ
  ашкара жеда. Гьелбетда им пара чӏехи дерт я. Заз чидай
  гьал, эвел гьа Надира и руш кьейи гьисаб я, ахпа руша гьам.
  Мадни са кар ава, Надир и са сефер кьена, руш лагьайтӏа,
  
  кьейидалайни бетер мад рекьиркьван, вичин намусдин азабдин кӏаник, намусдин зулум чӏугваз жеда. Заз инсанрин язух
  къведа. Садни гьахъ дувандал зи рикӏ пара ала. Куьне лагьайтӏа хьи, бес руш кьадачни? Лап чарасуз кьун лазим я.
  Вучиз лагьайтӏа, ам куьн тавурла суд жедач. Суд, заз чир
  гьал, а рушаз са йис, я цӏуд йис кар гун патал туш. А суд
  кьенвайдан судни хьун лазим я. Белки а кьенавайди вич рекьинлай, а вич ягъайдаз ганавай жаза чӏехиди я? Гьа икӏ
  тирвиляй, Октай муаллим, чун и юридический къанунар
  гвайбур, пара зурба адалатлубур хьун лазим я. Зи фикир и
  рушан паталай ихьтинди я. За винидихъ са гаф лагьанач,
  рикӏелай алатна, а кьейи Надира и рушан аялни кьенва
  ахир! Гьа аял и руша терг авунин себебни гьам тушни? Завди хьайитӏа, за а рушаз Надира ганавайкьван руьгьдин зиянар чи къанунди гайидай гьисабна, Надир кьиникьин тахсиркар Надир гьисабна, эвел Аллагь рикӏел гъана, ахпани
  им гележег халкьдиз тарс хьуй лагьана, руш азаддай. Куьне
  гьикӏ лугьудатӏа, квез хъсан чида. Са гафни ама. Куьне лагьайтӏа хьи, а руш азадна хуьруьз рахкъурайтӏа, ам а
  кьейидан сагьибри яна рехкьида, аксина, абур итимар, инсанар ятӏа абруз а рушалайни чпин кьейиди такӏан жеда.
  Прокурорди Мевлидаз итим ягъайди ашкардиз акъудна,
  ам жагъурунай чух сагъул, баракалла лагьана, вичин разивал къалурна. Ахпа лагьана чна гьар-гьал суд жедалди руш
  гъана, мад силисар тухвана кӏанда. Белки ваз ада анал
  лугьун тавур гафар дустагъдиз гъайидалай кьулухъ ачухдиз
  лугьуда. Анал ада вич тахсиркар тир чӏал, чаз чин тийизвай
  хьиз хьана, гьакӏ вичелай регьят алуддай жавабар я гайиди.
  Гила адаз Надираз вичи кхьей чар чав гвайди, милициядиз
  ракъай чарни, гьа чар са хатӏар тирди субутзавай вичин
  школадин тетрадни акурла, чукӏулдал аламай тупӏарин гелерни, гила чарчел къачур гелерни экспертди сад хьтинбур
  тирди тастикьарнавай чӏал чир хьайила, ада масакӏа
  жавабар гуда, я лап авайвал, хьайи-хьайивал хиве кьада.
  
  Вунани дело лазим тирвал гьазурна суддив гице.
  Суддин къарардин паталай, ви гафар за тастикьарзава,
  ятӏани чи кодексдин статьяйризни фагьумна, судьяни акуна,
  са меслят ийида. Лап дуьз лагьайтӏа, гьа на лагьайвал, тахсиркар, вич рекьинин, гьа кьенавай Надир вич я. За судьядизни лугьуда, рушаз дустагъ ийидай къарар кьабул тавун
  патал гьакӏ юлдашвилелди тӏалабда.
  Цӏусад лагьай кьил
  ХЕЙРЕНСА ДУСТАГЪДА ТУНА
  Пакамахъ прокурорди Эфендиева Хейренса Эшрефан
  руш кьуна дустагъдиз гъун патал санкция гана, кьве милиционер ракъурна. Нисинлай кьулухъ Хейренса галаз хтана.
  Хтун галаз ам силисчи Мевлида вичин кабинетдиз гъана,
  ацукьарна лагьана:
  — Хейренса, вуна чакай са кӏусни чӏуру фикирар мийир.
  Заз чида, вал и сятда пара азаб ала. Ви рикӏ пара дарда ава.
  Заз чида бубайриз са мисал ава: “Квахьайди ахмакь,
  жагъайди акьуллу гьисабда” лугьудай. Садни ава халкьди
  лугьуда: “Ярх хьайидал хъуьреда”. Гила вунни сифтедай
  ягъалмиш хьана. Вак квай тахсир анжах гьам я. А муькуь,
  итим чукӏул сухна рекьин, ви тахсир туш. Ам гьа кьейидан
  тахсир я.
  — За кьейи кас авайди туш. Ни лугьуда?
  — Вак тяди акатмир. Акӏ хьайила за эвел вун кардин
  гъавурдик кутан. Мевлида акъудна, Хейренсадиз, вичи
  Надираз кхьей чар кӏелна, ахпа хатӏарни вибур я, килиг им
  вуна, вад йис идалай вилик школада кӏелдайла кхьенвай ви
  тетрадь яни? Килиг, лагьана тетрадь вичив вугана. Имни
  вуна милициядиз ракъай чар, чун алдатмишарун патал. Килиг хатӏариз, вири ви хатӏар я. Экспертдини тастикьарнава.
  Садни вуна пара пис кар авуна, са тахсирни квачир рушал
  буьгьтан хана. И буьгьтан хун вуна Надир рекьинлайни пис
  
  кар я. Вучиз лагьайтӏа, Надир кьена, ваз гьада рекьинлайни
  чӏехи писвал авурвили. Бес, са тахсирни квачир, хабарни
  авачир руш, чна дустагъда туна кар ганайтӏа, ваз ви
  гъийретди, ви вижданди азият гудачирни? Ибур гьич. Ингье
  экспертизади, чукӏулдин тумунал аламукьай тупӏарин гелер
  къачур, имни вилик къуз за ви тупӏарилай къачур гелер,
  гекъигайла экспертди акъудай шикилар. Чаз вуна за ягъайди
  я, я туш лугьун герек амач. Вуна ягъай чӏал, ваз акуна хьи,
  субут я.
  Гила за ваз са меслят къалурин, килиг им зини ви арада
  амукьрай, суд хьайила, суддални лагь, вири хьайи хьайивал.
  Лагь хьи зун туш гьуьрметлу судьяяр, куьн я. Эгер куь, я
  рушариз, я вахариз са Надир хьтинда заз хьиз авуртӏа, куьне
  вучда? Заз жаваб кӏанзавач, амма куьне рикӏай гьихьтин
  жаваб гузватӏа, зани гьа кар я авурди. Ам гьа са сефер кьена. Зун гила уьмуьрлух, уьмуьр кьейи кас я. Заз амайди за
  жамаатдин арада зи чкӏай намусдин, дуьз техжезамай
  уьмуьрдин азабар чӏугун я. Гьа Надир себеб яз за, зи рикӏин
  къвалав хуьзавай балани тергна. Вучиз бес инсанрихъ гьахъ
  авач. Вучиз зун хьиз тапаррив алдатмишда. Язух тушни.
  Дуьз я, зун адан гафарихъ ягъана, алдатмиш хьана. Куьнени
  лугьун мумкин я, вун вичиз алдатмиш хьана? Бес, инсан инсандихъ инанмиш тахьун лазим яни? Гила, гьуьрметлу судьяяр, куьне лагь, алдатмиш хьайиди тахсирлу яни, тапарарна масад алдатмишайди? Алдатмишун, алдатмишун
  ава. И зун хьиз дишегьли вични руш алдатмишун рекьинлайни кӏеви жаза я. Гьуьрметлу судьяяр, за хиве кьазва,
  Надир за кьена, амма ам кьена лагьана зи рикӏиз, заз ада зун
  кьейикьвандан са пайни регьят хьанвач. За кьейидини, куьне лугьузва, итим кьена, за кьейиди, итим туш, зун кьейиди
  я. Гила куьн акьуллу, камалу бубаярни я стхаярни. Зун гьикӏ
  хьайитӏани кьейибурукай я. Куьнени рехкьикь. Мад за вуч
  лугьун.
  Хейренса, за ви паталай гьа ихьтин гафар прокурордизни
  
  авунва. Лап вун дустагъда тун тавун патал за лагьана адаз,
  чи милициядин начальникни алай чкадал, кьейиди са тахсирни квачиз садани рекьидайди туш, гьелбетда, са затӏунани темягь тавуна кьенаватӏа кьейиди вич тахсирлу я. Надир,
  кьейида, адав гвай пулда темягьна кьенавач хьи. Якъин я
  хьи, ам вичи авур писвиляй кьисас я къахчур. Прокурордини, чна судьядигалаз меслятда лагьана.
  — Гила вуна лагь, вуна Надир квен паталай кьена?
  — Хейренсади шехьиз-шехьиз: вуна винидихъ заз лагьай
  гафар, гьа вав гвай, за Надираз кхьей чарчай къачунвайбур
  я. Валлагь, силисчи, дуьм-дуьз гьа на лагьайвал я. Заз зи
  дерт, закай авур зарафат тадай, къахчудай чка амачир, чи
  кӏвале авай лап хайи дидедизни, за ам вучиз кьенатӏа, я ам