Къазаныш. Тарихни Тавшалмас Бетлери - 03

алимлени мюкюр этмеге бажаргъан. Шолайлыкъда, ол 1913-нчю
йылда савлай Къуръанны къумукъ тилге таржума этген.
Къазанышда 1913-нчю йыл чарлагъына темир де тутуп, гьаркас
ташдан чырларын да этип, 4 класлыкъ школа къурула. Шо школаны Алхасов Гьажи Мутагьирович деген гиши оьз харжына къургъан. Школада дарс бермек учун Гьажи Алхасов Темир-Хан-Шурада яшайгъан ва пача асгерде къуллукъ этип, отставкагъа чыкъгъан
гиевю Георгий Абуладзени ва къызардашы Къыстаман-ханымны
йибере. Олар экиси де, 1920-нчы йыл болгъанча Къазанышда яшагъан ва яшлагъа билим берген. Юртда биринчилей школа ачып
33
ишлетген Алхасов Гьажи 1892-нчи йылда тувгъан, 1928-нчи йылда
гечинген. Ол Тифлисдеги фельдшер училищени оьр къыйматлагъа
битдирген сонг, Темир-Хан-Шурадагъы психиатрия больницаны
заведующийи болуп да ишлеген, доктор касбуну яхшы бажарагъан
адам болгъан. Дагъыстанлыланы арасында ол белгили доктор, сурат чыгъарыв ишни устасы ва къумукъ театрны къургъанланы бириси гьисапда да танылгъан.
***
1900-нчу йыл Темир-Хан-Шураны делегациясы Петербург
шагьаргъа бара ва Анжиден Темирхан-Шурагъан ерли темир ёл
къурма пачадан изну тилей. 1901-нчи йыл Темирхан-Шураны гьакимлери Владикавказ шагьарда ишлейген къазанышлы инженер
Дайитбеков Адилгерейни темир ёл къурувну масъаласын чечмек
учун чакъырып гелтирелер. Къазанышлы улан Алилгерей Россиядан айланып инженерлени жыя ва темир ёл къурмакъ учун хас
проектни онгарма гирише. Шо инженерлер оьзю булан бирге Москва шагьарда Бауманны атындагъы оьр техника институтну битдирген уланлар болгъан. Олар темир ёлну проектин гьазрлей. Ёлну
къурмакъ учун харжны Темирхан-Шураны хазнасында бермеге
борч алынгъан. Шо ишге шагьарны купецлери, онгача идараланы
ессилери, ер ессилер, Адилгерейни къардашлары ва къурдашлары
Тонаев Татам, Тонаев Жалав, Дайитбеков Камил ва дагъы да кёп
адамлар къуршалгъан болгъан. Алданокъ этилген дыгъаргъа гёре,
темир ёлну къурагъанлар шо ёлну 12 йылны узагъында оьзлени
пайдасына къолламагъа ихтиярлы болгъан. Амма темир ёлну къурулушу хыйлы заман токъталып къалгъан.
Пача гьукуматы айрыча агьамият берип, 1914-нчю йыл темир
ёл янгыдан ишленмеге башлангъан ва 1915-нчи йылны 6-нчы
июлунда Порт-Петровскиден Темир-Хан-Шурагъа биринчи поезд
гелген.
Бирдагъы бир болгъан ишни гьакъында хабарлайыкъ.
Абдулкъадирни гиччиси уланы Абсалутдин Дайитбеков Петер34
бургда пачаны гвардиясында къуллукъ эте болгъан. Ол бир керен
оьзюню уьч ёлдашы да булан шагьарны паркында юрюп барагъанда шонда бир генерал къатыныны къолтугъундан тутуп, уллу ити
де булан паркда къыдары болгъан. О генералны ити бираз алгъа
багъып гетип, есиси огъар: «Шамил, мунда гел!» - деп къычыргъан.
Абсалутдин шо ерде огъар: «Господин генерал, сиз нечик боласыз
итге имам Шамилни атын айтмагъа?» - деген. Генерал буса Абсалутдинге бурулуп: «О сагъа авара тюгюл, поручик», - деп, ачувланып
сёйлеген. Шо мюгьлетде Абсалутдин тапанчасын сувуруп, генералны итин оьлтюрген. Генерал шо заман полицейскийлени чакъырма айлангъанда ёлдашлары Абсалутдинни алып гете. Тек генерал
пачагъа арза яза ва Абсалутдинни тутуп туснакъ эте. Шо хабар
ону агъасы Адилгерейге етише. Адилгерей Петербурггъа барып,
Абсалутдинни туснакъдан чыгъара. Абсалутдин азат этилмекликге себеп – Абсалутдинни атасы Абдулкъадыр шо генерал булан
Тифлисде къуллукъ этген болуп чыгъа.
Биринчи дюнья дав башланып, 1914-нчю йыл къазанышлылардан давгъа бир-нече адам гете. Шоланы арасында Темирболат
Бийболатов, Абсалутдин Дайитбеков, Агьмат Агьмадов, Жамалутдин Агьмадов, Гьажи Османов ва башгъа рядовой солдатлар да
болгъан. Агьмадов Агьмат, Агьмадов Жамалутдин, Дайитбеков
Абсалутдин игит ишлери саялы Георгиевский медаллар булан савгъатлана.
Къазанышдан шо давгъа Пача гьукуматына кёмекге къазанышлы байлар кёп атлар ва маллар берген деп айтыла. Мен оьрде атларын эсгерген офицерлер Нугьбек Тарковскийни полкунда къуллукъ этген.
1916-нчы йыл Порт-Петровскиде яшайгъан ва юзюмчюлюк булан машгъул болагъан перс миллетли бир бай купец Дагъыстанны
къумукъ юртларында межитлер къурмагъа токъташа. Гьалиги юрт
хозяйство министерлик ерлешген бина шо адамныки болгъан деп
де айтыла. О адам бир жумагюн Къазанышгъа гелип, жума межитни бинасын янгыдан къурайым деп жамиятдан ихтияр тилеген.
35
Халкъ огъар: «Бар межитни бузмай, янгысын этип битгенде бузарсыз» - деген. Тек къазанышлы байлар, айрокъда Абгьалим-гьажи
деген гиши бек къаршылыкъ билдирген. Бизин межитибизни биз
этейик деген ойгъа къуллукъ этген. О адам да, сиз рази тюгюл бусагъыз нетип боламан дагъы деп, къайтып гете.
Уллулар айтагъан кюйде, шо адам Кёстек юртда гьали бар жума
межитни этген болгъан. О замангъы Къазанышны байлары, башында Абгьалим-гьажи де булан, жума межитни бинасын, балики, оьзлер янгыдан къурма да къурар эди, эгер де арагъа инкъылап
(революция) гирип къалмагъан буса.
1917-нчи йылда савлай дюньяда уллу агьвалат болду. Россияда
къалмагъарлар, 2 инкъылап болду. Биринчиси, 1917-нчи йылны
февраль айында болгъаны (шону натижасында пача тахдан тюшдю), экинчиси де - Уллу Октябрь социалист революция, демек,
большевиклени уьстюн геливю. Шо революцияны аслу борчу –
бары да гьакимликни халкъны къолуна бермек, бары да уьлкелени
пролетариатларын бирлешдирмек эди.
Пача тахдан тюшген деген къувунлу хабар Къазанышны халкъына да кёп къалмай етишген. Байлар-бийлер февраль инкъылапдан сонг, гьар адамны мюлкю оьзюне къалажакъ деп ойлашгъан, тек 1917-нчи йылгъы Октябрь революция уьст болгъан сонг,
большевиклер бай-бийлени малын чыгъарып алажакъгъа шеклик
къалмай. Дагъыстандагъы большевиклер, башында Уллубий Буйнакский де булан, байлагъа-бийлеге къаршы иш юрютмеге башлагъан, Дагъыстанны халкъына эркинлик беребиз деген ойлагъа
къуллукъ этген. Юртларда яшайгъанлар ерли гьакимлеге тынгламайгъан бола, халкъны арасында питне башлана.
1917-нчи йылны апрель айында Темир-Хан-Шурада «Жамиятуль исламия» деген къурум яратыла. Шону къургъан адам ва ону
биринчи председатели къазанышлы Агъарагьим къади болгъан. О
къурумну членлерини арасында Абусупиян Акаев, Исмайыл Мустапа, Хизри къади йимик къазанышлылар да болгъан. Шо къурум
къазанышлы байланы ва Шурада яшайгъан мадарлы адамланы
36
харжына халкъны аманлыгъын сакълайгъан милиция къургъан.
Агъарагьим къади ва къазанышлы башгъа алимлер юртда аграрный масъалаланы чечмекликге айрыча агьамият берип къарагъан. Уьст болгъан большевиклер ер ессилерден топуракъланы
гюч булан чыгъарып алмакъ деген масъаланы арагъа сала, демек,
топуракъланы халкъныки этмек, бары да ерлени милли еслик деп
токъташдырмакъ. Абусупиян Акаев ва башгъа юртлардагъы алимлерден къурулгъан дин комитет байланы-бийлени мюлк топуракъларын гючден алмакълыкъ гюнагь иш деп гьисап этген, большевиклени ва ярлы халкъны сабурлукъгъа чакъыргъан. (Озокъда,
башгъа иш топуракълар йыллар булан ишленмесе, чёп басып тура
буса яда топуракъланы есси шону гёнгюллю кюйде сабанчылагъа
бере буса).
Дагъыстандагъы социалист группа топуракъ ишге бакъгъан
якъда башгъа политиканы тутгъан. 1917-нчи йыл август айда Шурада сабанчыланы съезди оьтгериле. Шо съезд булай къарар къабул этген:
1. Дагъыстандагъы пачаны ихтиярларындагъы топуракъланы
барын да халкъны ихтиярына бермек.
2. Каспий денгизни Дагъыстанны дазусуна тиеген ерин Дагъыстанны халкъыны ихтиярына алмакъ ва халкъны мюлкю этмек.
3. Бары да байланы-бийлени топуракъларын халкъгъа бермек.
Шо къарардан гёрюнеген кюйде, бары да топуракъланы ер
ессилерден гюч булан чыгъарып алмакъ дейген ой болгъан. Халкъдан чыгъарып алгъан топуракъланы нетегенин билмей хыйлы
заман тургъанлар. Топуракъ масъалаланы уьстюнден кёп эришивлюклер, токъалашывлар, оьлтюреген-оьлегенлер де болгъан. Абусупиян Акаев ва юртну о замангъы старшинасы Жалав Тонаев халкъны шариат ёлда юрюмеге чакъыргъан. Юртдагъы социалистлер,
большевиклер буса Дагъыстан Россияны составына гире болгъан
сонг, шо саялы топуракъ масъаланы шариат ёлдан таймай, оьр
гьакимликни законларын эсге алып чечме герек деп чакъыргъан.
37
Юртда большевиклер байланы топуракъларын гюч булан чыгъарып алмагъа башлай. Къазанышда пакарсызлыкъ башлана, байланы гьайванын-малын урлай, онгай тюшсе мюлклерин яллата,
къазанышлы ругьанилер, алим-арабистлер Абусупиян Акаев, Исмайыл Мустапа, Агъарагьим къади, Абдулбасир-гьажи халкъгъа
пакарсызлыкъны къоюгъуз, гьакъылыгъызны жыйыгъыз, шариат
ёлдан чыкъмагъыз деп Аллагьны аты булан чакъырыв этген. Шо
ишде, уллулар айтагъангъа гёре, Абдулбасир-гьажини къасты айрокъда гёрмекли. Халкъны арасында кёп керенлер болмагъа турагъан къалмагъарланы ол маслагьат булан токътатгъан. (Абдулбасир-гьажи инкъылапдан алда Владикавказда пача армияны бусурман корпусуну къадиси болуп кёп йыллар ишлеген, ол къатты
хасиятлы адам болгъан, ону жамиятгъа этген яхшы ишлери гьали
де бизин халкъны эсинде къалгъан).
Юртдагъы къади ишинден тайып, шо вакътилерде ону орнуна
башгъа адамны къади этип салмагъа герекли болгъан. Шо йыллар
Къазанышда къадиликге ихтиярлы 58 адам болгъан. Оланы арасындан бирисин къади этип сайлап болмай, къадиликни юрютмеге
оьзге юртдан башгъа миллетли адамны чакъыргъан. Абдулбасиргьажи шо заман юртда болмагъан. Абдулбасир-гьажи къайтгъанда, бир гюн эрген намазгъа межитге гелип къараса, башгъа юртлу
таныш тюгюл адам намаз къылдыра. Огъар сен мунда нечик гелгенсен деп сорай. Мен мунда къадиликни юрютемен дей ол адам.
Абдулбасир-гьажи ону булан ажамча сёйлей, огъар къадиликге ихтияры ёкъну англата, сен къадиликни къой, тек сагъа гет деп айтмайман, сюйсенг Къазанышда яша дей. Олай буса мен оьзюмню
юртума гетсем яхшы деп, къонакъ гетме сюегенин билдире. Огъар
мал-матагьын етишдирме эки арба да берип, тюшге таба къонакъны ёлгъа сала. Шо гюнню артындагъы жумагюн жумадан сонг жамиятны да токътатып, къадиликге ихтиярлы къадилени алдагъы
сыдрада олтуртуп, Абдулбасир-гьажи булай айтгъан: «Сиз къадиликге ерли охусагъыз да, арагъыздан биригизни къади этип сайламагъа болмагъансыз. Сиз халкъны гьайында тюгюлсюз, халкъгъа
шариатны яймагъа гьаракат этмейсиз. Оьзюгюзню гьайыгъызны
38
этеген адамларсыз. Къазаныш жамиятда болуп турагъан пакарсызлыкъны гёрмеймисиз? Юртда уру бар, бирев-биревге абур этмейген болуп бара, топуракълар ташланып тура. Бирев-биревню
малына хыянатчылыкъ этегенлер бар». Шо гюн Абдулбасир-гьажини гьаракаты булан Къазаныш жамиятны къадиси этип, юртну
оьр башында яшайгъан Мугьутдин сайлана. Ол 1929-нчу йыл болгъунча къади болуп ишлеген.
***
Август айны башында, 1918-нчи йыл Бичераховну армиясы
Порт-Петровский шагьарны ала, сонг Дербент шагьарны елей.
Нугьбекни асгери шо заман Темир-Хан-Шурагъа гире. Шолайлыкъда, Тарковский Бичерахов булан маслагьат этип, Дагъыстангъа гьаким бола. Бичерахов Нугьбек Тарковскийни Дагъыстанны
диктатору гьисапда къабул эте. Диктатор бары да гьакимликни
оьзюню къолуна алмагъа герекли болгъан. Деникинни адамлары
буса гьакъыкъатда дыгъарны бузуп, оьзлер сюегенни этмеге башлагъан. Бичерахов Дагъыстан халкъны ишлерине баш сугъуп, оьзтёрече иш гёрме башлай. Ону адамлары, оьзлер сюйген-сюйгенни
эте, адамланы тутуп, уьйлеге от сала, оьзлер ушатмагъан адамланы гюллелей, оьлтюре. Шо гьалгъа буса социалистлер де, большевиклер де, ругьанилер де къаршы болгъан. Большевиклер Бичераховгъа къаршы яшыртгъын иш юрютме башлай. Дагъыстанлы
офицерлер жыйылгъан ерде Тарковский булай айтгъан: «Бичераховну адамлары оьзлер ушатмайгъан дагъыстанлыланы аралап
тута, большевиклени, социалистлени гюллелеп оьлтюре. Бу ишни
шолай къоймагъа ярамай. Тангала-бирисигюн деникинчилер гетежек Дагъыстандан, мунда биз къалажакъбыз оьз халкъыбызны
алдында жаваплы».
«Гьалиги шу девюрде ким къурдаш, ким ёлдаш, ким душман
экенни билмеге къыйын» - дей болгъан Нугьбек.
1919-нчу йылны ноябрь айында Н. Тарковский оьзюню диктатор борчларын Кавказны тав халкъларыны законлу союзуну
39
гьакимлигине берип тая. Ол шо девюрде Ирангъа гёчюп гете. Шолайлыкъда, шавхалланы тухумуну Дагъыстангъа гьакимлиги бите.
Бираздан Дагъыстанда ватандаш давлар башланып, Туркияны асгерлери Дагъыстангъа гире. Сайки, олар Дагъыстанны Россиядан
азат этейик деп, бизге кёмекге геле. Дагъыстанда о заман гьакимлик бир-бирде тюрклени къолуна, бир-бирде деникинчилени къолуна, бир-бирде буса большевиклени къолуна тюше.
Оьзюн 1919-нчу йылны декабрь айыны ахырында Дагъыстанны
имамы деп гьисап этеген Нажмутдин Гоцинский Уллу Къазанышгъа геле. Жума межитни алдында уллу жыйын бола. Шо жыйында
Нажмутдин сёз айта. (Ол къумукъ тилни де биле болгъан, анасы
– тёбенжюнгютейли, оьзю де шо юртда тувгъан). “Мен сизин юртгъа гелгеним, сизде ругьанилер кёп, сизин юртну большевиклерден, социалистлерден тазаламагъа сюемен”, - дей Нажмутдин.
Сёз алып шо жыйында Абдулбасир–гьажи булай сёйлеген:
«Сен, имам, биринчилей бизин юртгъа давсуз гелген бусанг, башлап жамиятдан ихтияр алмагъа герек эдинг» - дей. Нажмутдин ону
сёзюн бёлюп: «Дюр, сен шо орус армияны бусурман корпусуну къадиси болуп ишлегенге айтасандыр» - дей. «Тюз айтасан, мен гьали
де Россияны якълайман, тек мени атам имамны сатмагъан» - дей
огъар Абдулбасир-гьажи. Нажмутдин буса: «Ялгъан, мени атам
имам Шамилни сатмагъан» - деп къазаплана. Эришивлюк башлана турагъанда юртну къадиси арагъа гирип маслагьат эте. Шо
заманда Абдулбасир-гьажи айтгъан: «Нажмутдин, биз жамиятны
чакъырарбыз, эгер сен юртдан чыгъып тура бусанг. Биз тийишли
гёрсек, сени чакъырарбыз» - деп. Нажмутдин де, ругьанилер де,
юртну байлары да Абдулбасир-гьажини таклифи булан рази бола.
Шо гюн жума межитде жамиятны жыйыны бола. Жамият шулай
къарар къабул эте: 1. Нажмутдинни юртгъа гийирмек. 2. Ону асгерин байлардан, мадарлы адамлардан жыйып ашамлыкъ сурсат
булан таъмин этмек. 3. Нажмутдинни юртну старшинасы Жалавларда ва ону штабын Гьайитовланы алдындагъы бош абзарда ерлешдирмек. 4. Нажмутдинни мюридлерин уьчер-дёртер этип гьар
агьлюге бёлюп ерлешдирмек.
40
Шолайлыкъда, Нажмутдин къайтара юртгъа гире. Нажмутдин
Гоцинский оьзюню шо бузулгъан, юрюмейген, атлар егип, тартып
юрюйген «Рено» деген машинине минип гелген. Жума межитни
алдында адамлар шо тамаша пайтонгъа къарап гьайран болгъан.
Яшлар жыйылып, Бакудеги батагъаларда кёп йыллар ишлеп гелген
Сурхай деген гишиге сорай: «Сурхай агъав, бу зат недир?» - деп. “Бу
нап булан ишлейген шайтан машин. Имам эгер сюйсе, атланы да
тайдырып, шо машинни гьайдап бола, ону артындан бек чабагъан
адам да, ат да етишип болмай. Шолай машинлени Бакуде кёп гёргенмен” - дей Сурхай агъав.
Нажмутдин Гоцинский шо йыл оьзюню мюридлери булан Уллу
Къазанышда 3 ай тура. Бир гюн апрель айда эртенги вакъти Къазанышны уьстюнден самолёт уча, адамлар орамгъа чыгъып къарай. Юртдагъы отставкагъа чыкъгъан офицерлер ва рядовойлар
халкъны уьйлерине гийирмеге гьаракат этип чалыша. Олар англай болгъан самолёт имамны мюридлерин къоркъутайыкъ деп
учуп айланагъан самолёт экенни, оьзю де Нажмутдинни штабыны
ювугъундан уча. Пача асгерде къуллукъ этген юртдагъы адамлар
гьали бир балагь болса ярай деп ойлашалар. Лётчиклер штабгъа
ташлайбыз деп самолётдан таба йиберген бомба штабгъа ювукъдагъы абзарны полугъуна тюше, юртда уллу тавуш бола, халкъ силкине. О абзар белгили халкъ чалышывчу, шаир ва муаллим Анвар
Гьамидовични атасы Гьамитни абзары болгъан. Юртну старшинасы ва юртну абурлу адамлары жыйылып, Нажмутдинни янына барып сен юртдан чыкъсанг яхшы деп таклиф эте. «Тюз айтасыз, мен
юртдан чыкъмагъа герекмен. Мен саялы юртну халкъы къыйынлыкъгъа тарыма бола деп», - кёп къалмай Нажмутдин юртдан гете
ва Гьаркас ёл булан Байтерекге барып ерлеше.
Нажмутдин Къазанышда турагъан вакътиде гече яшыртгъын
Жамалутдин Къоркъмасов юртгъа гире. Ол юртдагъы яшыртгъын
партизанлар Шихов Магьамматны, Магьаммадов Гьадисни кёмеклиги булан, гечелетип Абусупиян Акаевлеге геле. О гелгенни
билип, тилчилер Нажмутдинге хабар эте. О хабарны эшитип На41
жмутдин бек ачувлана ва мюридлерине ону тутуп оьзюню янына
гелтиригиз деп буйрукъ эте. (Ачувланмагъыны себеби де - Жамалутдинни Шурагъа гелген вакътисинде шагьар исполкомну бир
жыйынында Нажмутдин булан ону яман эришивлюгю болгъан
дей. Нажмутдин Гоцинский айрыча бусурман гьукумат болма герек дей болгъан. Къоркъмасов буса Дагъыстанны халкъы Россия
булан яшамагъа герек, биз уллу рус халкъ булан бирче яшамагъа
герекбиз дей болгъан. Эришегенлени шо жыйында шагьар исполкомну председатели, эрпелили Даниял Апашев айыргъан деп
айтыла). Мюридлер гече геч вакъти Абусупиянланы къапуларын
къагъып, ачыгъыз деп къычыра. Абусупиян шекленип: «Воллагь,
Жалав, тилчилер сен гелгенни етишдиргенге ошай»- дей. Жалав
чыкъмагъа деп айлангъанда Абусупиян огъар: «Вёре чыкъма, булагъа оьзюнг барма» - деп, ону оьзюню китапханасында яшыра.
Къапулар ачылгъандокъ мюридлер абзаргъа гирип:
- Абусупиян, сизде ким бар? – деп сорай.
- Бир инсан да ёкъ, - деп жавап бере Абусупиян.
- Сизде Жалав бар деп айта чы.
- Бар буса, излеп къарагъыз.
Мюридлер бары да ерни тюнтюп чыгъа. Тек Къоркъмасовну
тапмай. Оланы арасында бириси гетип барагъанда: «Абусупияндада, - дей аварча, - сен бизден гечип къой, биз тилчилени сёзюне
инанып гелген эдик». Абусупиян огъар: «Не этейим сизден гечмей,
сиз борчугъузну этесиз» - деген. (Абусупиян аварча сёйлеп биле
болгъан. Ол ажам, авар алфавитни яратгъаны да белгили. Ону
къапуларыны бир ягъына къумукъча, биревюсю ягъына аварча
язылгъан болгъан дей шу уьйлерде Абусупиян яшай, мунда уллу
китапхана бар деп).
Мюридлер гетип бираздан сонг, Жалалутдин Къоркъмасовну
яшыргъан еринден чыгъарып, олар экиси де китапханада чай иче
туруп хабарлама башлайлар. Оланы сёйлевю шо девюрдеги яшавда лап да агьамиятлы масъалалар – маданият, билим берив, адабият гьакъда, яшланы къайсы тилде охутса яхшы ва шолай да оьзге
42
масъалаланы гьакъында лакъыр этгенлер. Шоланы чечмей туруп,
культураны да, билим беривню де алгъа йибермеге къыйын деген
Абусупиян. «Кёп миллетли Дагъыстанда шо масалаланы нечик
чечмеге тарыкъ дагъы?» - деп, Абусупияндан сорагъан Ж. Къоркъмасов. «Гьар миллетни оьз ана тили бар. Оланы хатирин къалдырмай нечик этмеге герек? Биз алда оьзюбюзню динибиз, тилибиз,
культурабыз гьакъында ачыкъдан сёйлемеге де болмай эдик. Гьали
буса, шюкюр Аллагьгъа, оьз тилибизде язмагъа, охумагъа, бары да
илмуланы билмеге имканлыкълар бар. Биз сюйсек де, сюймесек де
Дагъыстандагъы башгъа тиллени де билмеге герекбиз. Дюр, Жалав, бизге рус тил тарыкъны яхшы билемен. Тек бизин къумукъ
халкъ арап, тюрк тиллер булан алгъа бармагъа болмаймы?» – деген
Абусупиян Жалавгъа.
Абусупиян да, Жалав да шо гече танг болгъунча лакъыр этген.
Артындагъы гече Жалавну партизанланы кёмеги булан юртдан
чыгъарып, Темир-Хан-Шурагъа етишдирген. (Бу болгъан ишни
магъа Къазанышда 1990-нчы йыл Абусупиянны юбилейин этеген
жыйында оьзю къарабудагъгентли, Абусупиянны янында охугъан,
шо йыллар оьзюне 90 йыл болагъан бир гиши хабарлагъан эди. Жалав Къоркъмасов Абусупиянлагъа гелгенде шо гиши оларда болгъан.
Ол Абусупиянланы уьюнде ону кёмекчиси болуп ишлеген).
Дагъыстанда, айрокъда шагьар ерлерде Деникинни армиясы
гьакимликни къолгъа ала. Юртларда социалистлени, большевиклени ва партизанланы абуру арта барагъанын деникинчилер
ушатмай. Темир-Хан-Шурадагъы генерал Драценкону штабы
юртлагъа барып, оьзлени гьакимлигин токъташдырма, юртланы
большевиклерден тазаламагъа гьукму чыгъара. Ону шо оюн билип, Темир-Хан-Шураны губернатору Даниял Апашев Темирболат Бийболатов булан бирге генерал Драценкону янына гелип,
юртлагъа сиз гирсегиз кёп уллу дав болуп къалмагъа имканлы,
юртларда кёп ругьанилер бар, устазлар да аз тюгюл. Оланы артына
хыйлы халкъ тюшежек. Сиз шолай этсегиз, оьзюгюзге яман болур,
43
ёлдаш генерал, - деген Даниял Апашев. Амма шо генерал юртлагъа
оьзлени асгерлерин гийирмесбиз деп айтса да, сёзюнде табулмай.
Бираздан олар юртлагъа асгерлерин гийирмеге токъташа.
Бир гюн эртен тез вакъти Темирболат Бийболатовлагъа гелип,
оьзю къазанышлы, ёллагъа къарайгъан полицияда къуллукъ этген
Бийболат деген адам огъар булай деген: «Деникинни асгеринден кёп
уллу отряд башында Зайнив деген полковник де булан Къазанышгъа багъып тербенген. Гьали отрядны башы Атлан оьзенде, арты
шагьарда. Оланы кёп савуту да бар. Мен олагъа ёл ташлап гелдим».
Темирболат шо хабарны эшитгенде бек ачувлана, шо яракъсыз генерал Драценко сёзюнде табулмагъаны саялы. «Бийболат, сен тез
юртгъа барып, бу ишни юртну старшинасы Жалавгъа билдир. Мен
де гелермен юртгъа. Деникинчилеге билдиригиз биз сёйлешивлеге
гелебиз деп. Мен Апашевге бу хабарны англатайым» деген. Узакъ
къалмай Темирболат юртгъа етише. Полковник Сапаралиев Сурхайны да ва бир-нече къазанышлы офицерлени де алып, Жалавлагъа геле. Онда юртну гёрмекли адамлары, къадиси де бола. Шо мюгьлетде Ташбашны башында атлагъа минген ва лым-лым йыртыллайгъан погонлары булангъы офицерлер гёрюне. Бийболат жыйылгъан адамлагъа къарап, алгъасамасакъ ярамай, шо дувадакълар
гьалигине бир затлар этежек дей. Олар тезликде деникинчилер
булан сёйлешивлеге баражакъ адамланы айыра. Дёрт адам: полковник Сапаралиев Сурхай, майор Бийболатов Темирболат, юртну
старшинасы Тонаев Жалав ва ёл полицияда къуллукъ этген офицер Бийболат сёйлешивлеге гетелер. Оланы уллусу этип Сурхайны белгилейлер. Ол акъ атгъа минип, группаны алдына да тюшюп
гете. Бийболатгъа буса Россияны байрагъын тутдуралар.
Деникинчилени армиясыны полковниги Зайцев оьзлеге багъып гелеген къазанышлы делегацияны къаршылай. Ол олагъа
къарап тамаша бола. Дёртюсю де офицер форма гийген, бириси
полицейскийни формасында. Акъ атгъа минген Сурхай тёшюнде
Георгиевский крестни медалы, бир нече орденлери де бар. Зайцев
Темирболат Бийболатовну яхшы таный болгъан экен. Ону булан
44
кёп йыллар асгерде бирче къуллукъ этген, гьатда давда да бирче
болгъанлар. Сонг да ол Темирболатны белгили шаир, драматург,
демократия ойлары ва къаравлары булангъы адам гьисапда да таный болгъан.
Гьасили, шо ерде сёйлешивлер башлана. Сурхай деникинчилени армиясыны полковнигине булай айта:
- Шу сен гелген юрт – Уллу Къазаныш. Биз давну сюймейбиз,
парахатлыкъда яшамагъа сюеген адамларбыз. Сен бизин юртгъа
гирмесенг яхшы, ёлдаш Зайцев.
Акъ атгъа минген, кёрпе мыйыкълы, нарт йимик улан Сурхайгъа полковник булай жавап берген дей:
- Мени къолумда буйрукъ бар. Ону кютмеге герекмен. Мен
юртгъа отряд булан гирмегенни сюе бусагъыз, сиз гьали юртгъа
барып, большевиклени, социалистлени ва партизанланы тутуп,
мени алдыма алып гелигиз.
- Ёлдаш Зайцев, мен сагъа шу погонларымны гьюрмети булан,
мен Россиягъа жаным-къаным булан берилгенлигим саялы, эки
давну ортакъчысы, полковник Сапаралиев Сурхай сёз беремен: бу
юртда бир большевик де, бир социалист де, бир партизан да ёкъ.
- Мен сизге инанаман. Ёкъ буса, биз юртгъа гирмесбиз, - деп,
ол Сурхайны къолун алып къучакълаша.
Шо сёйлешивлеге гёре Къазаныш жамият деникинчилеге оланы отрядындагъы 800 адамгъа бир жумагъа ашамлыкъ сурсат
бермеге борчлу бола. Шолай этме де эте. Шо гюнню артындагъы
гюн деникинчилер ёл ташлап юртгъа гирмей гетелер.
Деникинчилер Къазанышдан гетген сонг, Дёргели юртну да,
Губденни де яллатып, кёп адамланы къыра, оьзлер де Ая-къакъада
бири де къалмай оьлюм къазангъан. Бизин юртну халкъы полковник Сурхайны, Темирболат Бийболатовну ва шо сёйлешивлерде
болгъан оьзге адамланы тартынмай этген къоччакъ ишин бир заманда да унутмажакъ.
Азербайжанлылар да, эрмелилилер де 1919-нчу йылда бирбири булан дав башлай. Шо заман эрмелилилер деникинчилер
45
булан бирге Дагъыстангъа гелген. Шо девюрде тюрк асгерлер Дагъыстанда болгъан. Эрмелилени отряды Таргъу тавну башында
тюрклени къамавуна тюше. Шо девюрде тюрклени асгер башчылары тавдагъы эрмелилеге къаршы ябушмагъа дагъыстанлы бусурманланы да чакъыргъан. Къазанышда яратылгъан дин комитет
башында Исмайыл Мустапа да булан халкъны арасында англатыв
иш юрютген. Шолайлыкъда, давгъа бармагъа гёнгюллю кюйде 80
адам язылгъан. Шо ишге къаршылыкъ этип, большевиклерден Магьаммат Шихов, Гьадис Магьаммадов, Гьажи Османов отставкагъа
чыкъгъан къазанышлы офицерлер булан ёлугъуп, олагъа сиз дав
этип болмайсыз, бармасагъыз яхшы дегенлер. Амма дин комитет
бусурманланы якълап, бармагъа герек деп оланы йибере. Тюрклер
эрмелилеге чапгъын этген гюн къазанышлылар да гьужумгъа къошулгъан. Шо гюн эки къазанышлы жан берген. Оланы сюеклерин
Таргъу тавну тюбюндеги жырхылыкъланы ичинден табып, Къазанышгъа гелтирип гёмгенлер. Юртлардан гелген адамлар дав этип
уьйренмегенин билген тюрк асгерлени командирлери бизин халкъны уьйлерине къайтарып, тюрклер оьзлер тавну башына чыгъып
эрмелилени беклигин бузгъан.
Тарихде айтылагъан кюйде, эрмелилер тюрклени къолуна
тюшмес учун ярлардан атылып тереклеге илинип къала болгъан.
1919-нчу йылны ахырларында тюрклени асгерлери Дагъыстандан
гетген. Оланы гетмеклигини себеби де — Осман империясы тозулмагъа башлагъан, Туркияны ичинде ватандаш дав башлангъан.
***
Бизин юртну тарихине байлавлу тезде болгъан шулай бир затны гьакъында да айтайыкъ. Имам Нажмутдин Гоцинский Байтерек авлакъда ерлешип турагъанда (тав тюпде) деникинчилер
гетгенни билип, Къазанышгъа къайтара гелмеге сюйген. О хабарны Къазанышдагъы партизанлар эшитип, Магьачгъа хабар
эте. Магьач Дахадаев асгерин де алып Къазанышгъа геле. Мундан да оьзюню асгерине кёп жагьиллени къуршап, Байтерекге
46
багъып тербенелер. Акъбалчыкъ тёбени башына топланы салып,
шоланы имамны асгерине бакъдыра ва мюридлеге атышма башлай. Гьар гезик топланы атмагъа изну берегенде Магьач: «Вёрегиз, тиймесден уругъуз, олар да дагъыстанлылар, англамайгъанлыгъындан къошулгъан Нажмутдинни асгерине» - дей болгъан.
Мюридлер Магьачны асгерине гюч этип болмайгъанны билгенде
артгъа тартылып, Гьаракангъа багъып гетелер. Къызыл Армияны
командирлери оланы артындан барып дав этейик дегенде, Магьач оланы къоймагъан. «Бизге оьз халкъыбыз булан дав этмеге
тарыкълы тюгюл» - деген ол.
Къазанышгъа 1919-нчу йыл Уллубий Буйнакский гелип, юртда
яшайгъан Гьадис Магьамматовланы уьюнде генгеш оьтгерген. (Гьадисден къалгъан абзар арбачы авулда оьзен ягъада ерлешген). Уллулар айтагъангъа гёре, Уллубий Буйнакский булан беш ёлдашы да
болгъан. Олар оьзенден таба атлары булан Гьадислеге къашкъаралгъанда геле. Большевиклени генгешинде къазанышлылардан Магьаммат Шихов, Магьарам Магьарамов, Гьажи Османов ва уьйню
есиси Гьадис Магьамматов ортакъчылыкъ этген. Генгеш битгенде
Уллубий Буйнакский танг билингенче оьзенге тюшюп, беш де ёлдашы булан юртдан чыкъгъан. О ишни эшитип, Мустапа-къади
ва юртдагъы башгъа ругьанилер гьали бизин юртда большевиклер
оьрлюк алмагъа къаражакъ деп талчыгъып, олагъа къаршы чара
гёрмеге урунгъан.
Шо йылны ахырында Уллу Къазанышда большевиклер юрт
Советни къура. Шону биринчи председатели этилинип Магьарам
Магьарамов белгилене. Юртну ругьанилери шо ишге бек ачувланып, биз чи большевиклеге инана эдик олар бизин булан бирликде
ишлер деп, тек айтгъан сёзюнде турмады, деп ойлашалар.
Пача гьукуматы 1913-нчю йылда араб тилни аздырмакъ, ругьанилени къолундан бир тайпа ихтиярланы алмакъ учун Дагъыстанны бары да юртларында юрюлеген языв ишлени рус тилде юрютмек
деп гьукму чыгъара. Шо гьукмугъа гёре, языв ишлер (къарарлар
къабул этив, юртлардагъы похозяйственный китапланы юрютюв,
47
дыгъарлар ва арзалар языв) рус тилде юрюлмеге герек болгъан.
Шондан алда буса булай ишлени къадилер юрюте болгъан. Энни
языв иш гьукуматны вакилине тапшурула. Бу ишге де Уллу Къазаныщдагъы ругьанилер къаршы чыгъа.
1914-нчю йыл 21-нчи февралда язылгъан англатыв кагъызда
айтылагъангъа гёре, къазанышлылар чапгъын этип, юртдагъы
кансарал язывчуну тюйген ва ону къувалагъан. Шо хабар губернаторгъа етишгенде Темир-Хан-Шурадан савутлангъан отряд гелип, халкъны баш гётеривюн тозгъан, хыйлы адамны тутуп туснакъ этген.
Мустапа-къадини сиптечилиги булан 1920-нчы йыл Къазанышда «Жамиятуль хайрия» деген дин жамият къурула. О буса
юрт Советге къаршы иш гёреген къурум болуп токътай. Шолайлыкъда, юртда бир-бирине къаршы эки гьакимлик къурум бола.
«Жамиятул хайрия» къурулгъан башлапгъы йыллар юрт Советни
къолундан ихтиярлар тайып, халкъ оьзлени къуллукъларын шо
дин къурум булан кютмеге башлай. Сонг да, «Жамиятул хайрияны» таклифи булан, 1924-нчю йылда Къазанышда дин билимлер
береген уллу мадраса къурула.
Абусупиян Акаев, Мустапа-къади ва башгъа ругьанилер коммунистлеге, Совет гьукуматгъа кёп заман инанып тургъан. Сайки
коммунистлени де, бусурманланы да ойлары бир, бары да масъалаланы бирликде чечип бола деп ойлашгъанлар. Оланы пикрусуна гёре, коммунистлер де, ругьанилер де халкъны гележеги саялы
ойлаша деп инанып тургъанлар. 1917-нчи йылда В. И. Ленинни
халкъгъа этген Чакъырывун охугъанда олар шо ишге дагъы да бек
инангъан.
1920-нчы йыл 13-нчю ноябрде Темир-Хан-Шурада дагъыстанлы халкъланы съезди бола. Шонда И. В. Сталин «Дагъыстанны
автономиясын белгилемекни гьакъында» деген декларация булан
чыгъып сёйлеген. «Бизге билдирген кюйде, - деген И. В. Сталин,
- Дагъыстанны халкъларыны яшавунда шариатны кёп уллу агьамияты бар. Совет гьукуматны душманлары халкъны арасында
агитация юрюте, сайки совет гьукумат шариатны гери ура деп. Тек,
48
гьакъыкъатда иш шолай тюгюл. Мен, Совет гьукуматны вакили,
сизге билдиремен: шо хабарлар ялгъан, - деген Сталин. - Эгер Дагъыстанны халкъы оьзлени законларын ва адатларын сакъламагъа
сюе буса, олар шолай этмеге бола».