Дюнья не этсек тюзелир? - 11

Гюнлерден бир гюн Шахлан пача вазир-вакиллерин жыйып, тойгъа гьазирлик этигиз, – деп буйрукъ этди. Олар да:
– Баш уьсте, – деп, гьазирлик де гёрюп, той этдилер. Жаншагь Шамса булан мурадына етишди. Шулай ашав-ичив, йыбав булан эки йыл Жавгьар къалада турдулар. Бир гюн Жаншагь Шамсагъа айтды:
– Сени атанг бизин къайтарырман, бир йыл онда, бир йыл мунда турарсыз деп ваъда этген эди. Мен уьйден айрылгъаным кёп заман болду. Атама да ичим буша. Не болгъанын билмеймен, – деди. Шамса да шо гече, атасыны янына барып, Жаншагьдан эшитген сёзлени айтды. Атасы да:
– Герти айта, кёп яхшы болур, йиберирмен, – деп, эртен туруп жинлеге буюрду. Алтын, жавгьардан этилген бир тах гелтирдилер. Жаншагь да Шамса да, Шамсаны анасына савбол этип, тахгъа минип олтурдулар. Дёрт жин тахны гётерип учдулар. Шахлан пача аскери булан шо гюн тюш болгъунча буланы оздуруп юрюп, тюшде бир ерде токътадылар. Бири-бири булан къучакълашып, Жаншагьгъа Шамсаны бек аманат этип, савболлашып Шахлан пача аскери булан къайтдылар. Жаншагьгъа бир уьч юз къараваш, уьч юз къул, бир аз да жин аскер берген эди. Жаншагь булар булан юрюдю, гьар гюн отуз йыллыкъ ёл юрюй эдилер. Он гюн-он гече юрюп, Кабил виляятына етишдилер. Бир уллу шагьар гёрюндю! О да Тайгъамусну шагьары эди. Тайгъамус Кафит пачадан къачып, шагьаргъа къамалып, къапуларын бегетип, бек тарлыкъда эди. Амалсыз болуп, Кафитден ярашывлукъ тилеп, о да ярашмай, «энни бувулуп оьлмесем дагъы эп ёкъ», – деп халкъына, агьлюсюне савбол да этип, оьлмеге гьазирлик гёрюп турагъан вакътиде, Жаншагьлар тюшюп гелдилер. Жаншагь къарап, шагьарны къуршап турагъан аскерни гёрюп, жинлеге:
– Шулардан бирин къоймай къырып битдиригиз, – деп буюрду. Жинлер тюшюп, Кафит пачаны аскерин къырып йиберди. Жаншагь Къаратыш деген бир жинге:
– Кафит пачаны бугъавлап алып гел, – деп буйрукъ этди. Ол жин де барып Кафитни Жаншагьны янына алып гелди. Жаншагь сонг атасыны янына барды. Атасы гёрюп сююнюп эсден тайып йыгъылды. Бираздан эси гелип, къучакълашып йыладылар. Бир аздан Шамса да гелип, Тайгъамусну къолун оьпдю. Пача бек сююндю. Шамса Тайгъамусгъа:
– Мени атамны асгери Кафит пачаны аскерине салып турагъан гьалны гёр чю, – деп, баягъы тахгъа миндирди. Тайгъамус, Кафитни бугъавлап турагъанын, жинлер Кафитни аскерине салып турагъан гьалын гёрюп, бек сююндю. Жинлер Кафитни аскерин тюрлю азаплар булан къырып, эки гюн, эки гече дав этип, хабар айтма бир адамын къоймай къырып битдирдилер. Кафит де аскерине болгъан ишни гёзю булан гёрюп, йылавда эди. Жаншагь буюруп тахны ерге тюшюрюп, оьзю анасын гёрме гетди. Анасы да Жаншагьны гёрюп, къучакълап, сююнгенлигинден йылай эди. Тайгъамус пача буйрукъ этип, шагьарны аривлеп, якъ-якъгъа сююнчюлер йиберди, садагъалар берип, пакъыр-мисгинлени адамгъа гёзю къарамайгъан этди. Жавгьар къалада этген булан болмас, мунда да той этме герек деп, гьазирликлер гёрюп, кёп уллу той этдилер. Бир гюн Шамса Тайгъамус пачагъа айтды:
– Тилеймен сагъа, шу Кафит пачаны ерине къайтарып йибергей эдинг. Нагагь дагъы яманлыкъ этсе, бир жинни йиберип гелтирермен, – деди. Кафит пачаны бугъавлап зиндангъа салгьан эди. Бир жинге буюрду: «Барып Кафитни алып гел», – деп. Бугъавун да тайдырып, бир акъсакъ атгъа да миндирип, айтды:
– Бар гет. Сени Шамса тилеп чыгъаргъан. Дагъы булай ишни этсенг, менден гёрме, Аллагьдан гёр, – деп йиберди. Булар да рагьат яшап къалдылар.
– Шунча къыйынлыкълар гёрген менмен, – деп баягъы эки къабурну ортасында гёрген яш Балукъуягъа айтды. Балукъуя тамаша болуп:
– Сен мунда не этесен? Бу къабурлар не затлардыр? – деп сорады. Жаншагь айтды:
– Биз шулайлыкъ булан бир йыл Жавгьар къалада, бир йыл да оьзюбюзню шагьарыбызда яшап, гьар баргъан сайын жинлер гётерип юрюй эдик. Бир керен оьзюбюзню адатыбызда, сапаргъа чыгъып, Жавгьар къалагъа барабыз деп юрюдюк. Шу ерге етишгенде ял алмагъа, рагьат болмагьа тюшген эдик. Шамса къаравашларын да алып, шу татавулгъа киринме деп гетген эди. Киринип турагъан болгъан, денгиз гьайванлар, бир Къуш деген жанавар гелип, Шамсаны аягъына ургъан, шо сагьат Шамса да оьлюп йыгъылгъан. Къаравашлар гелтирип чатыргъа салып гетдилер. Мен де къарап, оьлгенин билип, эсден тайып йыгъылгъанман. Бетиме сув себип айыкъдырдылар. Эсим жыйып, йылап пашманлыкъ этип, жинлеге барып атасына-анасына хабар бермекни тапшурдум. Олар да гелип, Шамсаны гебинлеп, гёмюп битген сонг, магъа:
– Бизин булан гел, – дедилер. Мен айтдым:
– Барып болмажакъман, шуну янында магъа да къабур къазыгъыз, ким биле, оьлсем, шо къабурну ичине гирип оьлермен, – дедим.
Пача буюруп, шо къабурну ярашдырып, магъа савбол да этип гетдилер. Мен де шунда гече-гюн йылап, шо сен гёрген гьалда тураман, – деп Жаншагь сёзюн тамам этди.

* * *
Машрыкъ –↩
Магъриб –↩

ДЕНГИЗ СИНДИБАД

Гьарунуррашидни заманында Синдибад деген бир гиши бар эди. Кёп пакъырлыгъындан, этмеге башгъа гьюнер де билмейгенлигинден гьаммаллыкъ этип, гюн сайын халкъны югюн гётерип, шондан къазангъан акъча булан уьюн сакълап, кёп къыйын гьалда яшамакъда эди. Бу пакъырны булай яшамакълыгъына себеп – яш заманында охуп илму билмей яда башгъа гьюнерни еси болмай орамда бош юрюп, атасы-анасы да тарбия этмей, гьар затдан магьрюм къалмакълыгъындан эди.
Бир гюн бу пакъыр аркъасында кёп авур югю де булан бир исси вакъти таза арып-терлеп, иссилик де оьтюп гелегенде бир савдюгерчини къапусуну алдында бираз рагьатланайым деп, аркъасындан югюн тюшюрюп олтурду. Къараса, бир уллу къалалар, гирип-чыгъып юрюйген къул-къаравашлар. Абзарны ичинде женнет йимик емишлери бишип, аллы-яшыллы болуп турагъан бав, тюрлю тавушлар булан сарнайгъан къушлар. Паччаланы абзары болса тюгюл къайры гишиде болагъан зат тюгюл. Дагъы да арив ашланы ийислери де гелип, ондан да леззетленип: «Ай Аллагьым, сени гьикматынг шулай. Оьзюнг сюйген гишилеге гьисапсыз ризкъы бересен, сюйгенни бай, сюйгенни ярлы, сюйгенни сыйлы, сюйгенни эсгик этесен. Гьар затгъа гючюнг етишеген уллу аллагьсан! Аллагьым, сагъа уллу болуп бармасын, сен булай неге этесен деп айтмайман, сени гючюнгню таныйман», – деп дагъы да шулай деп йырлады:
«Гюн исси, аркъамда юк, терлеп-гююп гелемен,
Гирме салкъынлыкъ тапсам, уллу ниъмат гёремен.
Гече-гюндюз токътав ёкъ, кёп къыйынлыкъ башымда,
Оьзюм йимик адамлар рагьат яшай къаршымда.
Жумла махлукъатны да Аллагьтаала яратгъан,
Бирин оьр бирин тёбен… бир-бирине къаратгьан.
Адилликни ессисен, Аллагь, языкъсын магъа,
Гюнагьлы болдум бугъай артыкъ сёз сёйлеп сагъа, -
деп, туруп югюн де гётерип, гетме турагъанда, абзардан бир яш чыгъып, бу гьаммалны къолундан тутуп: «Сени бийим чакъыра. Уьйге гир», – деди. Бу пакъыр гирмежек болуп, ари-бери деди. Къаныгъып къоймагъан сонг, амалсыз болуп, югюн де къапуну янында тюшюрюп, яш булан абзаргъа гирди. Къараса, гьеч оьмюрюнде гёрмеген кёп арив абзар, тюрлю чечеклени ийислери, тереклени салкъынлыгъында олтуруп мажлис этип, ашап-ичип турагъан кёп гьайбатлы адамлар.
Тёрде орта яшында арив сыпатлы, кёп гьайбатлы бир адам бар. Буланы гёрюп бузулуп, бу пакъырны эсине женнет деген шудур яда тюшюм буса ярай, ёкъ буса шулай иш болмас деп гелди. Нечик де эдеп булан гелип, буланы алдында ер оьбюп, салам берип, алдына къарап токътады. Саламын алып, хошгелди берип, баягъы тёрде олтургъан гиши оьзюню янында ер гёрсетип: олтур, – деди. Бу пакъыр уяла туруп олтурду. Бугъар арив сёйлеп, тюрлю арив ашлар да гелтирип алдына салып: уялмай аша, деди. Бу да ашап тоюп, Аллагьгъа макътав этип, къолун жувуп битген сонг, баягъы тёрдеги адам бу абзарны еси экен, бугъар: атынг кимдир? не касбуда боласан? – деп сорады. Гьаммал:
– Атым Синдибад, касбум – гьаммалчылыкъ, халкъны югюн ташып гюндюз къазангъаным булан уьюмню сакълап тураман, – деди.
Баягъы абзарны еси кюлемсиреп:
– Мени атым да Синдибад. Атларыбыз бир экен. Буса да бир зат тилеймен сагъа, шо къырда айтгъан йырларынгны бизге де эшитдирсенг яхшы болур эди, – деди.
Гьаммал бираз уялып:
– Айып этме, ярлылыкъ, къыйналмакълыкъ гишиге не де айтдыра, – деди. Абзарны еси дагъы да къаныгъып:
– Айт, уялма, биз эндиден сонг къардашбыздыр. Сен къырда йырлайгъанда кёп арив гёрген эдим, – деди. Бу да йырлады. Кёп арив гёрюп, баягъы абзарны еси айтды:
– Озокъда, дюнья шулайдыр. Бары халкъ бир кюйде яшамагъа амал ёкъ: биревлер бай, биревлер ярлы, бирев рагьат, бирев къыйынлыкъда яшай. Шу сен гёреген даражагъа, кёп уллу къыйынлыкъ гёрюп, етишгенмен. Етти керен сапаргъа, савдюгер этемен деп чыгъып, гьар чыкъгъан ёлумда гиши чыдап болмажакъ къыйынлыкълар гёрюп къайтгъанман. Озокъда, бары да Аллагьны къадары, Аллагь язгъан затдан гиши къачып къутулуп болмажакъ. Мен гёрген къыйынлыкъланы сизге айтайым, яхшы тынглагъыз – деди.

АВВАЛГЪЫ САПАР

Баягъы абзарны еси Синдибад айта: «Мени атам уллу савдюгерчи эди. Халкъны арасында гьюрмети-сыйы артыкъ, малы-мюлкю, ери, гьар-бир девлети шулай кёп эди. Мен гьакъылбалыкъ болгъунча атам оьлдю. Шонча мал магъа къалды. Аны-муну тергемей мен де арив ашап, гийип, оьзюм тенглилеге къошулуп, тарыкъсыз затлагъа пуч этип юрюдюм. Мени эсиме геле эди: бир де бу мал битмес, оьмюрюм шулай кепликде гетер деп.
Бир замандан гьакъылымны жыйдым. Къарасам, малдан-гьалдан оьзюм билмей айрылгъанман. Гьёкюнген учун пайда ёкъ – иш озгъан. Дагъы ойлашып, этме амал тапмай, къалгъан затларымны сатып, ари-бери этип, алты юз манат акъча этдим. Ойладым: энди мен сапаргъа чыгъып савдюгер этейим. Мунда туруп мен этип бажаражакъ зат ёкъ. Халкъны кёбю къыргъа чыгъып, савдюгер этип, мал къазаналар. Къыйналмаса бир зат да болмай деп, шу назмулар да эсиме гелип:
Къыйынлыкъны гётерир Оьрлюкню сюйген гиши, Жанын тынчлыкъгъа салып, Оьрленмес гишини иши.
Инжи тарыкълы буса, Денгизге чомма герек, Къыйналмай оьрлюк сюйген Рагьатлыкьдан кёп арек.
Тез туруп, оьзюме сапарда тарыкъ болажакъ затланы алып, денгизге сапаргъа чыкъмагъа юрегим сююп, бир гемеге минип, Басрат деген шагьаргъа бардым. Ондан да бир хыйлы савдюгерлеге ёлдаш болуп, геме булан гетдик. Ел де онг болуп, бир денгизден бир денгизге чыгъып, бир атавдан сонг бир атавгъа, нече шагьарлагъа тийип, гьар баргъан ерибизде сатыв-алыв этип, кёп пайдалар да гёрюп юрюй эдик.
Бир гюн бир атавгъа етишдик, гемечи гемени елкенин тюшюрюп, якърын салып токътатды. Гемедеги адамлар бары да атавгъа чыгъып, къайсы от ягъып, къазанлар асып, къайсы эт биширип, бирлери киринип, бирлери тереклени арасында къыдырып юрюй, бирлери ашап-ичип турагъанда гемечи уллу тавуш булан:
– Ай халкъ! Гьаракат этигиз! Гемеге минмеге къарагъыз! Затларыгъызны алабыз деп авара болмагъыз! Гьар не жанларыгъызны къутгъарма къарагъыз! ЁКЪ буса гьалек болажакъсыз! Бу атав болмагъан, бир уллу балыкъ болгъан экен! Кёп замандан берли шу ерде токътап, уьстюне лай салып, тереклер, къамышлар битип къалгъан экен. Гьали сиз от якъгъанда, отну исивю оьтюп тербенди. Энди денгизге тюшежек. Барыгьыз да гьалек болажакъсыз. Гьаракат этип къутулмагъа къарагъыз! – деп къычырды. Халкъ да бары да затларын да къоюп, жанларын къутгъарма къаст этип гемеге чапдылар. Бирлери минип, бирлери етишгинче, баягъы атав тербенип, денгизге къарап юрюп ёкъ болуп гетди. Гемеге минип болмай къалгъан адамлар бары да сувгъа батып гьалек болдулар. Мен де шоланы арасында эдим. Нечик де ажжалым етишмеген болажакъ, Аллагь языкъсынып, бир гесек такъта къаршы болуп, тутуп уьстюне миндим. Жан татли, амал табып, адам оьлме сюймей. Шо такътагъа минип, аякъларым булан сувну теберип, толкъунлар да мени якъ-якъгъа ойнатып юрюй эди. Гемени гетип барагъанын да гёре эдим. Олар мени гёрмей гёз алдымдан ёкъ болуп гетдилер. Энди денгизни ичинде оьлсем ярай деп, жанымдан умут уьзюп, къысгъасы, бир гече-бир гюн шо гьалда къалдым. Нечик де экинчи гюн ел, толкъун теберип, мени бир атавгъа элтди. Оьзюм де къаст этип атавну ягъасына барып, бир терекни тамларына ябышып, кёп къыйналып атавгъа чыкъдым. Къарасам, аякъларымда балыкълар ашагъан ерлер бар. Къарувдан-гьалдан тайгъанман. Оьзюмню къыйынлыгъымдан балыкълар хабагъанны билмегенмен. Нечик де шо атавгъа чыгъып, оьлген гиши йимик эсден тайып йыгъылгъанман. Экинчи гюн болгъунча шо гьалда туруп гюн де чыкъды. Бираз эсимни жыйып, туруп юрюймен дедим, аякъларымны басып болмай дёрт аякъланып, ари-бери этип, бираз арек барып къарасам – тереклер, тюрлю емишлер бар женнет йимик атав экен. Шо емишлерден ашап, бираз рагьат болуп, бир хыйлы гюн шолай туруп, бираз къарув да гелип, юрюп бажарагъан да болуп, Аллагьгъа макътав этип, къолума шо тереклерден сындырып бир таякъ да алып, атавну къыдырып юрюй эдим. Бир гюн узакъдан бир къаралты гёрюндю. Бу не зат болур деп шогъар къарап юрюдюм. Ювукъ барып къарасам, бир арив ат денгиз ягъада байланып тура. Мени гёргенде кишнеди. Мен къоркъуп, гьаран къайтажакъ болуп тура эдим, ерни тюбюнден бир адам чыгъып, къычырып магъа багъып юрюдю. Токътадым. Бу адам гелип:
– Сен не адамсан? Мунда къайдан гелгенсен? – деп сорады. Мен:
– Шулай бир гемеде эдим, – деп, оьзюме болгъап ишни къалдырмай айтдым. Бу гиши тамаша болуп, мени къолумдан тутуп, юрю деп элтип, бир ерни къазып этген тёлелеге гирдик. Ер гёрсетди, олтурдум, аш гелтирип салды, кёп ач да болгъан эдим, ашадым, тойдум, Аллагьгъа макътав этдим. Бираз чархым да рагьат болду. Мен бу гишиге:
– Сен не адамсан? Мунда не этесен? – деп сорадым. Бу гиши айтды:
– Биз бу атавда хыйлы адам барбыз. Биз Мегьрижан пачаны адамларыбыз, ону йылкъысына къарайбыз.
Гьар айда шу атавгъа яш байталланы алып гелип, бираз байлап турабыз. Денгиз айгъырлар чыгъып байталлагъа чаба, шондан буваз бола. Ондан тувгъан тайны дюньяда багьасы болмай, шолай яхшы бола. Гьали айгъыр чыгъар. Къуллукъ битген сонг сени Мегьрижан пачаны янына элтермен. Кёп уллу насибинг болгъан мунда биз къаршы болуп. ЁКЪ Буса шунда оьлюп къалсанг тюгюл эсе, гиши къаршы болмас эди, – деп турагъанда, денгизден айгъыр чытъып, кёп уллу тавушу булан кишнеп байталгъа барды. Къуллугъу битип тюшгенде, байталны да оьзю булан алып гетме сююп хабып, тебип, башы булан уруп турагъанда, баягъы гиши къылычын сувуруп, тавуш этип, уьстюне юрюген эди. Айгъыр къачып денгизге тюшюп гетди.
Бираздан сонг бу гишини ёлдашлары да гелип етишди. Гьарисини къолунда шолай бир байтал бар. Булар да мени гёрюп: «Не адамсан?» – деп сорады. Мен де оьзюмню гьалымны, гёрген затларымны айтдым. Кёп тамаша болдулар. Булар да аш чыгъарып ашама олтурдулар. Мени де ашама чакъырды, къошулуп мен де ашап битген сонг, атларына минип, мени де бириси атыны артына миндирип гетдик. Буланы шагьарына етишдик. Булар мени хабарымны Мегьрижан пачагъа айтгъанлар. Мени пача чакъырды. Юрюп барып оьзюм билген сый-гьюрметни этдим. Хошгелди берип ер гёрсетди, олтурдум. Мени гьалымны сорады. Мен де оьзюм гёрген затланы къалдырмай айтдым, кёп тамаша болуп айтды:
– Сагъа Аллагь языкъ сынгъан. Оьмюрюнг узун экен, ёкъ буса шо къыйынлыкъланы гёрюп сав къалмакълыгъынг – уллу насип, – деп кёп арив сёйлеп, гёнгюмню алып: къайырмас, эсен-аман къалгъан сонг. Энди Аллагь язгъанны гёрерсен. Бош да турма. Гемелер токътагъан пристинге барып, гелген гемелердеги малны язарсан, – деп, мени таможнаны уьстюне къарайгъан, шоланы гьисабын алагъан къуллукъгъа салды. Мен де гьар гюн барып, гелген гемелени гёрюп, язып-бузуп яхшы къуллукъ этип юрюй эдим. Пача да магъа кёп пайдалар берип, пачаны янында гьюрмет, абурум гюнден-гюн артып, халкъ пачагъа къуллугъу болса, менден кёмек излейген болгъан эди. Гьар гюн денгиз ягъагъа барып, Багъдад якъдан гелген геме ёкъму деп сорав эте эдим. Бир де Багъдадны атын эшитген гиши де къаршы болмай бираз ялкъывум бола эди. Шо шагьарда тургъан чакъы кёп тамашалар гёре эдим: шо денгизде бир балыкъ гёрдюм эки юз къари1 гелген. Дагъы да бир балыкъ гёрдюм бети ябалакъны бети йимик. Олай нече тамашалар гёрдюм, айтсам кёп узакъ болажакъ.
Шулайлыкъ булан кёп заман шо шагьарда турдум. Бир гюн денгиз ягъагъа баргъанман, къарасам, бир уллу геме геле, ичинде кёп савдюгерчилер. Гелип пристинге етишди, елкенин тюшюрюп якърын салды. Савдюгерчилер де бар затларын чыгъарып, мен де къарап язып, тийишли гюмрюгюн алып, «дагъы зат къалдымы?» – деп сорадым. Булар айтды:
– Бир сувгъа батып оьлген гишини затлары бар. Шоланы Багъдадгъа, къардашларына, агьлюсюне табышдырарбыз деп элтип барабыз. Дагъы зат чы ёкъ, – деди.
Мен сорадым:
– Ол гиши къайда къалгъан эди? Аты ким эди? – деп. Олар:
– Багъдадлы эди, аты Синдибад эди. Бир атавда денгизге тюшюп оьлген эди, – дедилер. Мен яхшы тергеп къарадым. Гемечи баягъы мен минген гемени еси экенин танып, сююнюп:
– Воллагь, Синдибад да менмен! Затлар да меники! – деп къычырдым. Гемечи тамаша болду да: гьеч адамда гертилик къалмагъан, олай деген не сёз? Биз гёзюбюз булан гёрдюк – биз айтагъан адам сувгъа батып гетди, – деди. Мен:
– Герти сен айтагъан. Буса да магъа бир такъта къаршы болуп, нечик де оьлмей къутулдум, – деп оьзюмню башыма гелген затны къалдырмай айтдым. Дагъы да гемечи булан мени арамда болгъан лакъырлар бар эди, шоланы да айтып, гемечи де, башгъа савдюгерчилер де танып, кёп сююндюлер.
– Сен сав деп умут этмей эдик. Сагъа Аллагь языкъсынгъан, – деп затларымны гёрсетдилер. Мен де кёп багьалы савгъат да алып пачаны янына бардым. Баягъы геме гелгенин, мени затларымны да аман – эсен барын айтып:
– Энди сен изну берсенг, уьюме къайтажакъ эдим, кёп заман да болду агьлюмден айрылгъаным, – деп пачадан изну тиледим. Пача да кёп арив гёрюп, мени савгъатымны къаршысына кёп зат да берип, магъа яхшы ёл этди. Мен де бу шагьарда сатыв-алыв этип, кёп пайда да къазанып, гемеге минип, къайдасан Багъдад деп юрюдюк.
Ел де онг болуп, сав-саламат Басратгъа етишдик. Ондан да Багъдадгъа, уьюме барып, агьлюм-къардашларым гелип гёрюшдюлер. Менден умут да уьзген болгъанлар. Бираз рагьатланып, базаргъа чыгъып, къул-къаравашлар алып, уьйлер салдырып, малым-гьалым да яхшы болуп, кёп рагьат яшап тура эдим, – деп Синдибад сёзюн гесип:
– Аввалгъы сапарымда гёрген затымны сизге айтдым. Тангала да гелирсиз, экинчи сапарымны хабарын айтарман, – деп гьаммалгъа юз мискъал алтын да берип, тангала эртерек гел деп, ашгъа тойдуруп йиберди. Бу пакъыр гьаммал сююнюп, алтынны да алып, къайтып гетди.

* * *
Къари –↩

ЭКИНЧИ САПАР

Эртен болду, танг къатды, гюнню шавласы дюньягъа яйылды. Синдибад гьаммал баягъы денгиз Синдибадны уьюне гелди. Къараса, тюнегюн бар адамлар гелип олтуруп тура экен. Бу да барып олтурду. Ашап-ичип битген сонг Синдибад айта:
– Аввалгъы сапарымдан къайтып, кёп рагьат яшап тура эдим. Гьеч бир ягъындан къайгъым ёкъ эди. Бир гюн эсиме сапаргъа чыкъмакълыкъ, тюрлю шагьарланы гёрюп, тюрлю адамлар булан лакъыр этмек, онда болагъан пайдалар тюшюп, хыйлы герек-тарыкъ, сатмагъа тийишли затлар да алып, Басратгъа бардым. Къарасам, гетме гьазир болуп турагъан бир геме, кёп савдюгерчилер, кёбюсю оьзюм таныйгъан адамлар, гемеге минме гьазир болуп туралар. Мен де олагъа къошулуп, гемеге минип гетдик. Сапарыбыз да арив, елибиз де онг болуп, тюрлю денгизлеге, тюрлю шагьарлагъа барып, гьар ерде савдюгерчилер къаршы болуп, олар булан сатыв-алыв этип, кёп пайдалар гёрюп юрюй эдик.
Бир гюн бир атавгъа къаршы болдукъ. Женнет йимик, арив тереклер, емишлер, сарнайгъан къушлар. Буса да гьеч юрт болуп, адам-жан болуп бир зат гёрюнмей. Гемени ягъагъа уруп, елкенин тюшюрюп токътады. Адамлар да тюшюп, емишлер ашап, тереклени арасында къыдырып юрюй эдилер. Мен де къыдыра туруп, бир арив агъып барагъан сувну ягъасына барып олтургъан эдим. Ухум гелип, янтайып, ухлап гетгенмен, бир замандан уянып къарасам, геме де, бир жан да ёкъ. Мени шо атавда ухлагъанымны билмей къоюп гетгенлер. Ари-бери чапдым, пайда ёкъ. Энди не этейим деп, оьзюм оьзюме ачувланып, магъа негер тарыкъ эди денгизге сапаргъа чыкъма. Алдын чыгъып да не буса да оьлмей къутулгъан эдим. Гьар даим аманлыкъ да болмас. Бу не къуллукъ эди магъа парахат яшап турагъан яшавумдан да айрылып деп, шайтанлы гиши йимик къайда барагъанымны да билмей о якъгъа-бу якъгъа чапдым. Гьеч зат ёкъ. Бир бийик терекни башына минип къарадым. Кёк де, сув да болмагъан дагъы зат гёрюнмей. Яхшы деверекге къарагъанман: узакъдан бир къаралдын гёрюндю. Терекден тюшюп, шо къаралдынгъа къарап юрюдюм. Ахыры етишдим. Къарасам, акъ бир бийик къала йимик зат. Айланып къарадым. Я къапусу я эшиги-терезеси ёкъ. Дёгерегин оьлчеп къарадым – элли абат бар. Ярабби, бу не зат болур экен деп, тамаша болуп тура эдим. Тюш вакъти де болгъан эди, арив исси гюн эди. Гюн булутланып гетди. Гётерилип къарадым: бир уллу къуш, къанатларын яйып гюнню нюрюн къаплап, магъа багъып геле. Сонг шо заманда оьзюм эшитген бир хабар эсиме гелди: денгизлени атавларында рах деген бир къуш бола. Балаларына пиллени гётерип гелтирип ашата деп эшитген эдим. Шо гелеген къуш рах, мен гёрген акъ зат да ону йымыркъасы экенни билип, Аллагьны къудратына ажайыплыкъ этип тура эдим. Баягъы къуш тувра шо йымырткъаны уьстюне тюшюп, кьучагъына алып, ятып ухлады. Шолайлыкъ булан гече болду. Мен тез туруп, башымдагъы чалмамны алып, бир уьчюн къушну аягъына, бир уьчюн да оьзюмню белиме бек бегитип байладым. Бу къуш мени не буса да бир адам бар ерге элтер, шунда кимбилди болуп оьлгенден къайда буса да бир якъгъа чыкъгъаным къолай деп эсиме гелип, танг къатгъынча ухламай турдум. Танг къатып, гюн чыкъды. Къуш йымырткъасыны уьстюнден гётерилип, кёп уллу тавуш булан къычырып учду. Кёкге етишдими экен деп эсиме гелди. Сонг тёбен тюше башлады. Мени чи аягъына бир жибин къонгъан чакъы да гёрмей буса ярай эди. Ахыры ерге ювукъ болду. Мен де белимни чечмеге гьазир болдум. Гелип бир ерге къонду. Гьаракат этип белимни чечип, бир якъгъа тайышдым. Къуш мени гёрмеди. Шондан бир зат алып учду. Къарадым, бир уллу йылан. Гётерип алып гетди. Мен оьзюм тюшген ерни тергеп къарадым: уллу терен къол, дёгереги адам башына минип болмажакъ бийик тав экен.
Дагъы да къайгъыгъа тюшюп, энди не этермен, не бола эди шол атавда сама тургъан бусам, ашама емиш сама табулажакъ эди. Я тавгъа минип болмажакъман, яда ашама зат мунда ёкъ. Бир балагьдан къутулдум десем, ондан да уллусуна къаршы боламан деп, оьзюм-оьзюме айып этип, туруп ари-бери юрюдюм. Къарасам, мен юрюген чеки ерде ташны гьисабында алмас бар. Эсиме гелди: дюньядагъы алмасны чыгъагъан ери шу буса ярай деп. Пашманлыкъ этип юрюй эдим. Къарайман: шо къолну ичи яман уллу тереклер йимик йыланлар, адам тюсюне къарама къоркъагъан. Олардан да къоркъуп, шо къолну ичи булан юрюп бара эдим, геч болуп къарангы болду. Гюндюз мен гёрген йыланлар чы зат да тюгюл экен, гече адам ёл алып юрюп билмейген кюйде йыланлар чыкъды. Олар баягъы рах деген къушдан къоркъуп чыкъмай экен. Мен бек къоркъуп, гече турмагъа бир йылан ёкъ ер табылмасмыкен деп къыдырып юрюй эдим. Бир анакъ къаршы болуп, сююнюп ичине гирдим. Бир уллу таш къаршы болуп, анакъны авзуна салып бегитдим. Бираз парахат болуп, энди къутулдум деп, анакъны ичине къарагъанман: бир уллу йылан йымырткъаларыны уьстюнде ятып тура. Эки гёзю от йимик яна. Жаным гетди, этме амалым ёкъ. Не буса да Аллагьгъа сыйынып, къоркъуп, ухламай танггъа чыкъдым. Ярыкъ да болду. Анакъны авзундагъы ташны тайдырып, эсирген гиши йимик болуп къыргъа чыгъып юрюй эдим, бир замандан къарасам, алдыма гелип бир зат тюшдю. Тамаша болуп барып къарадым: Къойну сыдырып, савлай чархын ташлагъан. Муну ким ташлады? – деп ари-бери къарадым. Гьеч адам гёрюнмей. Тез эсиме гелди, эшитген эдим: савдюгерчилер алмасны дагъы ёл булан алып болмай, шулай къойну сыдырып, чархын ташлай, ерге тюшгенде огъар алмас ябуша, ташлагъан адамлар яшынып къарап туралар. Тюш заманда къаракъушлар, этилгилер гелип, чархны гётерип, тавну башына чыгъаралар. Баягъы яшынып турагъан адамлар къушланы къувалап, чархгъа ябышгъан алмасланы жыйып алалар, – деп, Дагъы кюй булан алма амал да ёкъ экен.
Сонг мен де тез туруп, шо алмаслардан оьзюм гётерип билген чакъыны алып, баягъы чархланы бир уллусуну тюбюне гирип, оьзюмню шо чархгъа байлап, бек бегитип ятдым. Бир къаракъуш гелип, чарх булан мени гётерип тавну башына чыгъарды. Этни чокъуп ашап турагъанда бир уллу тавуш чыгъып гетди, къаракъуш да учду, мен де чархдан чечилип, тюбюнден чыкъдым. Туташ уьстюм къангъа батгъан. Баягъы чархны ташлагъан адам къарап мени гёрюп, къоркъуп магъа да сёйлемей гелип чархны айландырып къарады. Бир зат да ябышмагьанын гёрюп, кёп бузулуп пашман болду. Мен юрюп уьстюне барып, салам бердим. Бу магъа:
– Сен не адамсан? Мунда не этип юрюйсен? – деп бираз къоркъуп сёйледи. Мен айтдым:
– Сен къоркъма. Мен де шулай бир савдюгерчи адам эдим, – деп оьзюмню хабарымны айтып: пашман болма, сени сююндюрежек чакъы зат менде бар, – деп мендеги алмасланы гёрсетип, – сагъа тарыкъ чакъы беремен, – дедим. Бу да сююнюп, мени булан лакъыр этип турагъанда, ёлдашлары да гелип, мени гьалымны сорап, мен де булагъа оьзюм гёрген затланы айтып, баягъы чархны есине де кёп алмас бердим. Бу да кёп сююндю. Аш гелтирдилер, кёп ач да болгъан эдим, ашап, тоюп Аллагьгъа макътав этдим. Булар айтдылар: Аллагь сагъа янгы оьмюр берген, ёкъ буса бу ерге сенден башгъа адам гелип сав къалгъанын эшитмегенбиз. Кёп насипли экенсен, – дедилер.
Геч болду. Булар булан бир парахат ерге барып, аш-зат да ашап, ятып ухладыкъ. Эртен туруп, тавну уьстю булан юрюп барабыз. Баягъы йыланлар къолну ичинде сирив болуп юрюйлер. Тамаша болуп шолардан аман къутулуп, бу адамлагъа къаршы болмакълыгъыма сююнюп, Аллагьгъа макътав этип юрюп бир бавгъа гелдик. Ол бавда кёп уллу кафур тереклер бар, салкъынлы ягъында юз гиши олтуражакъ. Кафурну алагъан кюю: бир узун темир булан терекни оьр янындан теше экен. Ол тешикден сув агъып, ерге тюшгенде уюп кафур бола экен. Терек де къуруп къала экен.
Дагъы да шол атавда къыр гамишлер, къыр сыйырлар гёрдюм. Дагъы да гаргадан деген, тюеден де уллу бир гьайван гёрдюм, башыны ортасында он къари гелеген бир мююзю бар. Мююзюнде адамны сураты бар. Ол адамлар айтдылар:
– Бу, гаргадан деген гьайван пилни мююзюне гётерип алып, башында пил барын унутуп, барын да билмей отлап юрюй. Пил оьле, пилни майы гаргаданны гёзюне гирип агъып гёзлери сокъур бола. Шол рах деген къуш гелип, экисин де гётерип элтип, балаларына ашата, – дедилер. Мен де Аллагьны къудратына ажайыплыкъ этип юрюй эдим.
Шулайлыкъ булан тюрлю ерлеге, тюрлю шагьарлагъа къыдырып, сатыв-алыв этип, бу савдюгерчилер булан Басратгъа етишдик, ондан да Багъдадгъа гелдим. Мен гелгенни гёрюп, къардаш-ювукъларым гелип, гёрюшюп сююндюлер. Мен де гелтирген алмас ташларымдан олагъа савгъат этип бердим, кёп сююндюлер.
Шулай парахат ашап-ичип, гёрген къыйынлыкъларымны унутма къарагъан эдим, – деп Синдибад сёзюн токътатып, – тангала да гелирсиз, уьчюнчю сапарымда гёрген къыйынлыкъларымны сизге айтарман, – деп гьаммалгъа юз мисгъал алтын да берип, ашатып, ичирип йиберди. Булар да къайтып гетдилер.

УЬЧЮНЧЮ САПАР

Танг къатып, гюн чыгъып, къушлукъ вакъти болгъан эди. Синдибад гьаммал, Денгиз Синдибадлагъа барып, салам берип олтурду. Башгъа адамлар да гелмеген экен. Олар да гелип, ашап-ичип бираз йыбангъан сонг Синдибад сёз башлап айта:
– Экинчи сапарымдан да къайтып, гёрген къыйынлыкъларымны да унутуп, арив рагьат яшап тура эдим. Нечик де сапаргъа чыкъмагъа, тюрлю халкълар булан гёрюшмеге эсиме тюшюп, нафсымны токътатып болмай, сапаргъа тарыкъ болагъан, элтсе сатылажакъ матагьлар да алып, Басрагъа бардым. Денгиз ягъагъа баргъанман – гетме гьазир болуп турагъан бир геме, бир хыйлы савдюгерчилер бар. Мен де булагъа къошулуп гемеге миндим. Кёп арив ел де болуп, кёп парахат бир денгизден бир денгизге чыгъып, тюрлю шагьарлагъа барып, сатыв-алыв этип, этеген пайдабызгъа да сююню юрюй эдик.
Бир гюн гемечи оьрге минип, денгизге къарап тура эди. Бирден бетин-башын тёбелеп, къычырып йылап, тюшюп бизге гелди.
– Не болгъан? Не хабар? – деп сорадыкъ. Гемечи айтды: