Döbödöy bolgon çoñ ayuu muştumday bolgon koyöndu karmap alıp, eç
bir jazıgı jok baykuştu kulagınan çoygulap kıynayt. Ölümgö
jetkirbese da esin oodarganga çeyin alparat. Oşondo koen kapalanıp:
-Kulak jazılar, közdün jaşı kurgar, birok uşunça korduk körö
turgan emne jazıgım bar! Ayuu tokoydogu añdardın çoñu, küçtüüsü,
karışkır menen tülkü aralarınan kıl ötpögön ısık dostor. Emi men
kimge korgoloym?-dep arman kılat.
Oşol ubakta kalıñ kamıştın içinen:
- Maga korgolo!-degen bir abdan içke ün çıñ ete tüştü. Koen
közünün kıyıgı menen karasa, ün çıgargan çirkey eken.
- Sen meni korgoy alasıñbı? Ayuu añdardın çoñu, küçtüüsü, sen
bolso çirkeysiñ. Senin koluñdan emne kelet?
- O, joluñ bolgur! Men anı uktatpay, tınçın ketirüügö jaraymın.
Oşonu bilbeysiñbi?
...Jaydın ısıgında tokoydo çabıttap jürgön ayuu janın koergo,
jer tappadı. Tınçı ketip, büldürköndün jalbıragının üstünö dem
alayın dep jatsa, kulagının tübünön ızıñ-ñ, ızıñ-ñ-ñ degen dabış
çıgat. Ayuu çirkeydin tabışın ugup, taanıyt. Çirkey ayuunun murduna
kelip konup, kañıljarına kirip ketet. Ayuu çıdabay küçünün
bardıgınça tamanı menen murdun urgulap, jerge oonalaktap esi ooyt.
Dıñıldagan çirkeydin ünü kulagınan ketpeyt. Ayuu andan jüröksüp
korkup, "emi kay jerime konor eken" dep uktamış bolup, kozgolboy
tıñşap kalat. Ayuunun but jagında ızıldap jürüp, bir kezde çirkey
ıñ-jıñ dabışı jok bolup ketet.
"Çirkey uçup ketti go" dep oylop turganda, al ayuunun kulagının
tübünö eptep kono kalıp, "tız" ettire çagıp alat. Ayuu közünün ot
çagışıp kokuylap ordunan ırgıp turat. Oñ tamanı menen kulagın
kagıp: "Jedi ele jedi! Bu kanday janı bek neme ele" dep öñkölöñdöp
kaçıp jönödü.
Çirkey tokoydu kıdırıp, butak, badaldardı koyboy tintip,
dıñıldap ayuunun artınan tüştü. "Zıñ-ñ-ñ - ızıñ-ñ-ñ" degen çirkeydin
ünü ayuunun alapayın taptırbayt.
Jügürüp oturup bir jerge kelgende alı ketken ayuu es algısı
kelip, başın badalga süyöp uktap ketse tüş köröt. Tüşündö tokoydun
içinen aarının uyugun taap alat. Aarının uyugundagı balga butun sala
bererde "zıñ-ñ-ñ - zıñ-ñ-ñ" degen ündü dagı ugat. Bayagı çirkey ayuunu
dagı kuup jönöyt. Közü umaçtay açılıp, kayran neme zımırılat.
Ayuu jan talaşıp kaçıp baratsa da çirkey tınçtık berbedi.
Izıldap, ızıldap kelip kayradan jımjırt bolo kalat. Ayuu
şektengendey tıñşap turup, jañgak jıgaçının tübünö jaşırınat. Bir
azdan soñ kıynalgan şorduu közün juump ürgülöp ketet. Birok çirkey
murdagıday ele ızıldap ayuunun janın jay aldırbay tañ atıp, kün
çıktı. Uypalanıp, tüktüyüp uktabay sendelip kele jatsa, çirkeydin
ızıldagan ünü ayuunun kulagına dagı uguldu. Al selt ete tüştü.
Alıstan baykap turgan koyön çirkeyge:
-Jaraysıñ, kayranım!-dep közünün jaşı çıkkança külüp, ıraazı
bolot.
Çirkey bolso ayuuga:
-Koendun küyöörü jok dep oylogonsuñ go. Emi, baatır akesi,buga
korduk körsötkönüñdü koygun. Munundu koybosoñ, aylañdı gana ketirem
da, tıtınıp jürüp ölösüñ!-dep korkutup "ızıldap"uçup ketken eken.
KUU TÜLKÜ
Jolbors bir tülkünü karmap alat. Tülkü kuyrugun bulandatıp,
tumşugun jogoru kötörüp:
-Meni jey albaysıñ! Men mına bul kalıñ tokoydun kojoyunu boluu
üçün kelgenmin,-deyt.
Jolbors arı karap, beri karap anın sözünö işenbeyt. Anda tülkü:
-Joke, işenbeseñ meni menen birge tokoygo bargın. Andagı
bardık aybanattardın menden kanday korko turgandıktarın öz közüñ
menen körgün!-deyt.
- Körsö köröyün,-dep jolbors tülkünü eerçip jönöyt.
Tülkü anın aldına tüşüp alıp, abaylap jürüp oturat. Jolborstu
körgöndördün jüröktörü tüşüp, tuş-tuşka kaçıp, jım-jım jok
boluşat. Kanattuu kuştar uyalarınan uça kaçışat. Tülkü jolborsko:
-Joke, menden korkpoy turgan eç kim jok ekendigine emi közüñ
jetkendir-deyt.
Anda jolbors:
-Çındıgında sen abdan barktuu ekensiñ. Aybanattardın baarı
sıylap, abdan korkuşat tura. Seni menen eregişip, jamandık kıluu
bolboyt,-dep tülküdön korkup, koe beret.
Oşentip kuu tülkü kuulugunan ölümdön kutulgan eken.
EKİ ULAK
Ak ulak menen kara ulak arı jügürüp, beri jügürüp jan-jagın
karap sekiret. Bir jagında kalıñ badal, bir jagında kalıñ tiken, eç
kanday koy-eçki körünböyt.
- Sen ak ulaksıñ, til ukpagan akmaksıñ! Meni arı beri süyröp
jürüp akırı adaştırdıñ, janıñ barında koydu taap bergin,-dep ak
ulakka kara ulak aytat.
Kara ulak bir kün murun tuulgan. Denesi çımır, mañdayında
jumuru eki müyüzü bar. Ak ulaktı boorum eken dep, jan tartçu emes.
Kiçine ele kılt etse: "Ak ulaksıñ, akılı jok akmaksıñ",-dep
şıldıñdap, açuulansa müyüz matap, böyrökkö süzüp jiberçü. Kara ulak
özü jalakor, ak ulak jakın kelse ele: "Mına jerdin çöbün jep koydu,
ba-a - ba-a!" dep bakıldaçu. Emi adaşkandan kiyin aylasız "ak ulak"
dep gana turat. "Ay, ak ulak, akmak! Janıñ barda tüş deymin, bas
deymin" dep, kara ulak sekirdi. Ak ulak arı oylonup, beri oylonup,
zirek nemenin jürgön-turgan jerleri esine tüşüp, berkige kayrıldı:
- Uzap ketken koydu kantip tababız, toonu aşıp jayloogo barıp
kalgan çıgar. Jayloogo jol taap baruu eñ kıyın bolso da, jol izdep
köröyün. Saga aytayın degenim, eçki menen eregişpegin, menin
aytkanımdı iştegin. Munu orundatpasañ adaşıp ölöbüz. Ak ulaktın
"ölöbüz" degen sözün kara ulak ukkanda üröyü uçup korkup ketet.
Kara ulak kança tentek bolgonu menen, ak ulaktın tilin aluuga
ubada beret. Ak ulak jol baştap aldıga tüşöt, kalıñ çöptü japırıp,
aldınan añ, taş joluksa sekirip ötüp, jürüp oturat.
Oşentip ak ulak, kara ulak eköö toonun etegine kelip jetet. Eki
jagın karasa körüngön eç nerse jok, jımjırt.
Kapısınan aldılarınan bir tülkü çıga kalat.
-Özüñ appak, suluu ulak ekensiñ, agañ dagı kelişken neme tura!
Çarçap kalgan çıgarsıñar, bizdin üygö barıp daam tatıp ketkile.
Menin dagı silerdey eki balam bar, birge oynop, kumarıñardı jazıp
es alarsıñar, -dep, tülkü içinen "ak ulak kiçinekey eken, kapısınan
ebin taap jep alayın" dep nieti buzulat.
Ayta turganın muruntadan oylop koygon ak ulak:
- Tükö, tetigi döbönün başında, kara taştın astında bizdi
karışkır kütüp turat. Al kara ulak ekööbüzdü konokko çakırgan. Sizdi
eerçip ketkenibizdi körsö, açuusu kelet go, kaşakeñdin kaarı katuu
emespi. Emi özüñüz dele biz menen koşo jürüñüz.
- Anda emese jarayt, siler kete bergile, men artıñardan
bararmın,-dep tülkü kuuluk kılıp kalıp kalat.
Eki ulak ketip bara jatkanda aldınan kök jal karışkır karşı
çıgıp, oozun araanday açıp, eki ulakka tap beret. Karışkırdı körgön
tülkü sayga kire kaçat. Karışkır daroo jara tartpay sözgö kelet:
- Kardım açıp kurkuldap kaldım ele, mınday jakşı bolorbu, men
silerdi jeymin,-deyt. Anda Ak ulak dagı çıñıldayt:
- Kaşake, tetigi döbönün başında, kara taştın astında bizdi
arıstan kütüüdö. Al toodogu jortup jürgön kayberenderge, uçkan kuş,
aybanattarga padışa bolup kelüü künü keliptir. Erteñ menenki
tamagına eki muzoonu, tüşkü tamagına eki ulaktı, keçkisine eki kozu
jeyt eken. Sizdin bul kılıgıñızdı baykasa, burkan-şarkan bolup
açuulanıp özüñüz jazdım bolboñuz, meyli jey beriñiz! Añgıça
bolboy:
- Me-ke-kee, karışkır, arstandı karagın! Baka-ka! Çakırıp jatat,-
dep kara ulak tikçilindep bakırıp jiberdi.
Karışkır şaştısı ketip:
-Bakbay balaañdan, jakpay jalaañdan - dep kaçıp jönöyt. Eki
ulak jügürgön boyunça bir toonun başına çıgışat. Eki jaktı karaşsa,
toonu böksölöp bir koroo koy jayılıp jatat. Koydun artında astında
atı bar, kaşında iti bar koyçu kele jatat. Koydu körgöndö
kubanganınan eki ulak "maka-kaa" dep maarap koe berişet.
Çolpon ata jol baştap, murun kelgen ak ulaktı jerden kötörüp
ala koet da:
-Men silerdi oy-kır koyboy izdep taba albay koydum ele.
Özüñördün taap kelgeniñerdi karaçı, jaraysıñ, ak ulagım, ap-pagım:
"Ak ulak akmak" dep mazaktagandardın özdörü akmak – dedi da ak ulaktı
kuçaktap booruna kıstı.
KÜKÜK MENEN ZEYNEP
İlgeri ilgeri bir kuş jıgaçtın başına uya salıp, eki balapan
çıgarat. Al balapandarının birinin atı Kükük, ekinçisinin atı
Zeynep eken. Balapandar bat ele çoñoyup, uyadan uçuuga jakındap kalat.
Uçup ketüü aldında Kükük menen Zeynep dayardık körüp, almak-salmak
kanattarın küülöp, maşıga baştayt.
Bir künü Zeynep kanattarın küülöp bütüp, orduna kelip jatkan
soñ, Kükük uyanın kırına çıgıp talpına baştayt. Oşentip jatıp Kükük
kulap ketet da añkildek atıp oturup jerdin tübündögü jarakaga kirip
ketken eken.
Uyada kalgan Zeynep bir tuuganına kantip jardam bererin bilbey
çıypıyı çıgıp çırkırap kala berdi. Kükük oşol boydon dayınsız
jogoldu.
Bir ookumda Zeynep menen Küküktün ata-enesi kelip, Küküktün
jardan kulap ketkenin ugup, artınan izdep jönöşöt. Oşol boydon alar
da jarakaga tüşüp jım boldu.
Bir neçe kün uyada jalgız "Kükük" dep sayrap oturup, akırı Zeynep
da uçup ketet. Oşol kündön uşul küngö çeyin Zeynep bir tuuganın
çakırıp "Kükük" degen boyunça jüröt eken. Al emi Kükük bolso, jer
aldında jaşap, jer üstündö kalgan bir tuuganı Zeynepti
sagınganınan "Zeynep" dey beret eken. Alar birin biri izdep, ün
alışıp sayrap, jolugarına jakın kalganda tañ atıp ketet eken da,
jer aldındagısı "erteñ izdeyinçi" dep kaşañday tüşöt. Al emi jer
üstündögüsü bolso, "keç kirip, tañ atsınçı" deyt eken da eköö teñ
tabışalbay jüröt imiş.
JILAN MENEN KİŞİNİN ARBAŞI
İlgeri-ylgeri bir dıykañ bolgon eken. Eginin otop jürsö, jakın
ele jerden ışkırgan dabış çıgat. "Emne boldu eken?"-dep karay
kalsa, bet mañdayında eki-üç kadam aralıkta eginden da biyigireek
bolgon jılan kuyrugu menen tikesinen turat. Dıykan apkaarıp
jılandı tiktegen boyunça turup kalat. Bayagı jılan da kişiden közün
albay, tostoyö tigilet. Dıykan da közün irmebey köpkö çeyin karap tura
beret.
Bir topton kiyin dıykan jılan menen arbaşıp kalganın bilip,
bir az esin jıyıp, mınday uçurda emne kıluu kerzk ekenin elden
ukkandarı boyunça jasoogo araket kılat. Jılan menen arbaşıp
turganda al kıymıldap, je burulup ketpey, jılandın atın tabuuga
araket kılıp, ar kanday ısımdardı ayta baştayt: "Mar", "Mogoy",
"Mokoço", "Kayış", "Aynek", "Aynekköz", "Uu", "Zaar", "Çaar"!
Birok jılan eç kıymıldabay tikesinen katıp turat. Dıykan
jılandın atı uşul bolup kalbasın dep boljogon sözdörün joburap
ulantat. Birok taba albayt. Jılan anda-sanda ışkırıp koyup, tilin
soymoñdotup, dıykandan közün albay kıymılsız. Bulardın arbaşuusu
sozula berip, bir top ubakıt ötöt.
Tüş çende dıykandın kızı atasına tamak alıp kelet. Kelse,
atası jılan menen tikteşip turat. Atası kündün ısıgına kaktalıp
tura berip, bütkön boyunan şorgolop ter ketip, demi kıstıgıp, içi kööp
bara jatkan eken. Jılandı karasa anın da içi kööp, şayı ketip, közü
tostoyup çanagınan çıgarına az kalıptır. Kız jürögü tüşüp bir kadam
jasay albay kakkan kazıktay turup kalat.
Kızıın kelgenin bilgen dıykan: "Topçumdu çeç!"-dep aytuuga gana
arañ kudureti kelet. Emnegedir şol zamat bayagı jılandın içi tars
ete jarılıp, sulap jatıp kalat. Körsö, jılandın atı "Topçu" eken.
Jılandın atı tabılgan soñ, içi jarılıp ketiptir.
Jılan menen arbaşkan adam, jılandın atın taba albasa içi
kööp, jarılıp ölöt eken.
Oşentip dıykan jılandı jeñip bala-bakırası menen aman-esen
ookatın kılıp jatıp kalgan eken.
KUYRUGUN JAZALAGAN TÜLKÜ
Tülkü talaada joylop jürsö, it eerçitken añçılar körüp kalat.
Alar taygandarın agıtıp, tülkügö koe berişet. Tülkü butu-butuna
tiybey kaçıp oturup taygandan kutulbasın bilgenden kiyin jakın
aradagı iyinge kire kaçat. Oşentip, taygandar oozunan juldurgan
börüdöy bolup, añkayıp sırtta turup kalışat.
İyindin tüp jagına jetip, bir az es algan soñ tülkü:
-Közüm, közüm, sen emneni kördüñ,-dep közünün surayt. Anda közü:
-Men bolgon okuyanın baardıgın körüp turdum. Taygandar
jakındap kele jatkanın, uşul jerde iyin bar ekenin kördüm,-deyt.
Tülkü:
-Kulagım, kulagım sen emneni uktuñ?- dep surayt. Anda kulagı:
-Añçılardın kuup kele jatkanın, itterdin arıldagan ünün ugup,
saga alardın jer jargan dabışın bilgizdim,- dep joop beret.
Andan kiyin tülkü:
-Murdum, murdum, sen emne kıldıñ?- dep surasa, anda murdu:
-Men koñursugan jaman jıttuu itterdin jakındap kalganın sezip,
saga bilgizdim, - dep joop beret.
Tülkü:
-Buttarım, buttarım, siler emne kıddıñar?- dep surasa, buttarı:
-Biz küçübüzdün kelişinçe tez çurkap, itterge jetkirbey, seni
uşul iyinge alıp keldik,-deşip japırt joop berişet. Alardın
jooptoruna maaşırlangan tülkü:
- Kuyrugum, kuyrugum bular maga mintip jardam berdi, sen emne
kıldıñ?- dep surasa, kuyrugu:
- Men taygandar kele jatkanda korkkonumdan eç aylamdı tabalbay
senin eki artkı butuña jaşınıp kaldım - deyt.
Oşondo tülkü açuusu kelip:
-Sen menin buttarıma joltoo kılıp, tez çurkatpay karmap jatkan
turbaysıñbı. İtter karmap alsın degen aram oydo ekensiñ go! Men
seni itterge salıp bereyin, akeñdi gana taanıtayın,- dep açuulanıp
kuyrugun iyindin sırtına bulaktatıp, boortoktop jatıp kaldı.
İyindin oozunda añdıp turgan itter süyüngön boydon tülkünü kuyruktan
tiştep çıgarıp, talap kirişti.
Oşentip, kuyrugun jazalaym degen kem akıl tülkü özü kırsıkka
uçurap ölüptür.
ALDANGAN KARIŞKIR
İlgeri-ilgeri kapçıgaylardagı korgul taştardın arasına bir
tülkü iyin jasap alıp, anda köp jılı jaşap, tar iyinge eç kim
kattabaptır.
Bir künü kün ayabay suuk bolup, tülkü iyinden çıgıp, tamak izdep
joylop jönöyt. Al keteeri menen açka, kınjıygan, bir karışkır
tülkünün kelişin kütüp, iyinge jatıp alat.
Tülkü jolu bolup kursaktı kampayta toyguzup, keçke juuk iyinge
keldi. Karasa, karışkırdın izi, daroo oylono kaldı.
"Eger karışkır bolso, meni soo koyboyt, amal tabayın" dedi.
İyindin oozunan alının bardıgınça:
-İynim, iynim! Barsıñbı, men keldim,- dep obon sala kıykırdı.
Karışkır bolso, "çoñ jırtkıç ayban kelgen eken" dep bılk etpey
dımıp kalat.
Tülkü dagı çıykıldadı:
-İynim, iynim! Sen soo emessiñ go, kelgenimde joop berüüçü eleñ,
al kayratıñ kayda ketken!
Karışkır tülkü ekenin bilgeñden kiyii:
- A-u, a-uu!- dep obon sala kürküröp joop beret. Tülkü bolso,
karışkırdın bar ekenin bilip:
- Oşentip baya ele aytpaysıñbı, men karga oonap, tazalanıp
keleyin!- dep şıltoolop turup, jılt koyöt. Aç köz akmak karışkır emi
toyöm dep tilin salandatıp, tülkünün kelişin kütüp jata beret.
Añ uulap jolu bolboy kelatkan mergençiler iyindi körüp, kapkan
salıp koyso, karışkır tüşüp kalat. Oşentip tülkü amal menen bir
ajaldan kalat da, karışkır aldanıp ölgön eken.
TÜLKÜ MENEN KARIŞKIR
Bir künü tülkü kuyrugun bulaktatıp, tilin salandatıp, een jerde
kele jatıp, jalgız ayak joldun tamanında jatkan koydun kuyrugun
körgöndö kubanıp ketti. Anı tegerene karap, salıp koygon kapkandı
kördü da, şilekeyin çuurtup, emne kıların bilbey turup kaldı.
Añgıça jelip-jortup karışkır keldi. Tülkü jagaldanıp:
-Kake, keliñiz, keliñiz, kuyruktan köp jep koyup may kekirip turam.
Aldagını sizge saktap koydum,- dedi.
"Astında kapkan bolbosun?" dep şektengen karışkır ançalık
köñülsünböy mıkçıya tigildi.
-Keede uşintip kekireyip kalasız... jebeseñiz özüm üygö alıp
keteyin,-dep tülkü bayagı may kuyrukka tap bergende, karışkır tülküdön
murda ozunup sugunmak boldu ele, tumşugu kapkanga çabılıp kaldı.
Kuyruk çetke ırgıdı. Tülkü anı ilip aldı da:
-Jat, börü ake, jabışıp, kapkan menen kabışıp!
Erteñ erte uşerden,
Eesi menen tabışıp,-dep şattanıp ırdap, jele-jorto jürüp
ketti.
TÜLKÜ, JOLBORS, AYuU, KARIŞKIR
Jolbors, karışkır, tülkü, ayuu - törtöö joldoş boddu. Tapkanın
ortogo salıp, ookat kılmakka ubada kılıştı. Anan kele jatışıp alar
töögö kezigişti. Töönü da "bizge joldoş bol" dep törtöö koşup aldı.
Uzak jol jürüşüp, kursaktarı açtı. Tülkü bularga masılat kıldı:
- İi, bul töö ınansa, baasın on koygo çegerelik. Jazında ar
biribiz ekiden koy desek, bul turgan törtööbüz segiz koy berebiz. Eki
koy özünö esep bolsun, uşunu menen baası tınat,-dedi. Bul sözdü tülkü
baştap, töönü karızga soymokko, aga buruluştu:
- Törtööbüzdön segiz koy al, eköö özüñö esep. Ebi kelse seni soyölu,
jazında koydu alıp magdırap jatıp kalasıñ. Koydu booz, kısır
debeybiz, kolgo tiygenin berebiz! Koylor booz çıgıp kalsa, tölü menen
on altı bolot. Kozuları senin paydañ, mınday payda eç jerden
çıkpayt,- dep tülkü dele şek bilgizbey jubattı. Töö oylonup: "Bul köp
oljo eken, bulardın koyun alış kerek",-dep özün on koygo baalap,
tartayıp çögüp, moynun sunup, közün süzüp jatıp berdi.
"Kılıygan kıraan tülkü, jürgön jeri külkü, bul töö-tülkü akemdin
mülkü" dep, etin beşke bölüp: bir bölügün jolborsko, bir bölügün
ayuuga, bir bölügün karışkırga ıygarıp, bir bölügün özünö çıgarıp
aldı. "Töö kuru kalabı" dep bir bölügün tülkü töögö böldü da, özünö
tiyiştüü etke koşup koydu. Bölüktön aşıp kalgan töönün böyrögün
Tüköñ tımızın kult ettirip aldı. Karışkırga biröön alıñız dep
işarat kılıp turganda, ayuu saksayıp "jürögü jok go" dep, ı-ıñk" etti.
Dardayıp tura kalgan Jokeñ:
-Töönün böyrögü kana?-dedi. Tülkü "Börü jep koydu okşoyt"
degensip kıyıgı menen işarat kıldı.
Kaarı kelgen jolbors börünü bir çaap öltürüp taştadı. Ayuu,
jolbors etterin bölök jıyıp koyup, tamaşaga ketti. Alar kelgençe
tülkü akeñ karap turabı, töönün etin büt boydon bir üñkürgö bekitti.
Bir ubakta ayuu menen jolbors keldi da:
- Et kana?-deşti. Buga tülkü:
- "Emiten jañjal kılıp jürgön nemeler maga kiyin koy berebi?"dep töö aynıp turup ketip kaldı,- dedi. Ayuu menen jolbors buga
ınanıp kalıştı. Tülkü alardı alagdı kılıp eerçitip, bir zañgelge
alıp bardı da jolborsko kayrıldı:
-Atañ ıramatılık uşul kapçıgaydın tigil öyüzünön bul öyüzünö
sekirip çıgıp ketüüçü ele kayranıñ! Sen ötö albaysıñgo, korkok
körünösüñ! Jolbors "bul emne?" degendey anı kekeerdüü tiktep,
dardayıp jönödü. Maktangısı keldi okşoyt, jügürüp kelip bayagı
zañgeldin başına ıgdırılıp tura kaldı. Tüköñ jalınga may
tamızganday kıldı:
Çamınganı, baskanı, sın-sıpatı atası ıramatılıkka okşoş.
Attiñ ay, azıraak korkogu bolboso, atasının ele özün tartkan eken!..
Atañ aşkan er ele, kaçırgandan kaytkan emes, karmaganın kutkargan
emes. Bet algan jagınan ezeli kayra tartpay tüyülgön boyunça sekirip
keteer ele, jürögüñ taykı debeyin, birok jaştıgın da! - Oşondo
Jokeñ daldañdap tüyülüp kalgan tura.
Anan kürkürögön boydon taştan taşka tiyip, beli sıngan jolbors
öldü. "Jokemdin söögün taza jerge koem" dep, tülkü kiyin etin jemekke
zıñıyta jaşırat. Janında jalgız gana ayuu kaldı. Tülkü mından
başkasın amal menen öltürüp bütürdü.
"Emi ayuu akeme kezek keldi go, munun da esebin tabayın" dep
oylondu. Jatkan jerinde katıp koygon etten kıyıbın taap, tülkü akeñ
ayuuga körsötpöy, asta-sekin jey berdi. Anı ayuu bilbeyt, açka keseerip
alsıroodo.
Ayuu uktay albay jatsa, -tülkü kırtıldatıp bir nerse jegendey
bolot. Anda ayuu tülkügö muñduu kayrılat:
- Ee, tülkü dos, sen emne jep jatasıñ?
- Ee, ayuu balban, çıday albay, açkalıktın azabınan öz içimdi
jarıp, çuçugumdu jep jatam. Açkalık azap tura.
- Anday bolso men da öz çuçugumdu çubap jesem bolobu?
- Bolboy emne, sen dele mendey jan turbaysıñbı, çuçuguñdu çubap
jey ber. Erteñ ele ayıgıp kalat. - Ayuu çımırkanıp bir tiştep tarttı,
özünün içi ooruganına çıday albay janı çıga jazdadı.
- Ee, tülkü dos, özümdü-özüm tiştegendey etim oorup çıday
albadım, sen kanday amal menen jep jatasın?
- Sen anın ebin taba albaysıñ, men oorutpay keñ oyup, çuçuguñdu
çubap çıgarıp bereyin.
Ayuu tartayıp çalkasınan jattı. Tülkü tumşugun salıp, ayuunun
içinen çuçugun suurup aldı. İçi jarılıp ontop, janı közünö körüngön
neme ölüp kaldı.
Ayuunun, jolborstun, börünün, töönün etin tülkü akeñ jalgız basıp
kaldı. Çetinen jep, oyu menen uktap, erikkende etke kirip, suusaganda
suu içip, jırgalda jürdü. Kalıñdıgı karış kazı aldı.
Ayar tülkü, alı eçtemege jetpeyt. Esi çıgıp çoçup jürgön, toktono
albay kaçıp jürgön jırtkıçtın baarın jolgo salıp, jılas kıldı.
"Emi bürgönün azabınan kutulayın" dep, bir kiyizdi tiştep alıp suuga
bardı. Asta-sekin kuyrugun suuga saldı. Bürgö kuyrugunan kaçıp jonuna
keldi. Jonun suuga saldı ele, jonunan ürküp moynuna bardı. Tülkü
moynun suuga saldı. Bürgölör ürköp oozuna tiştegen kiyizge jabıştı.
Tülkü kiyiz-di suuga taştap: "Bürgö nege kuturduñ, emi senden
kutuldum"-dep çıçayıp jolgo tüşkön eken.
BAARINAN KİŞİ KÜÇTÜÜ
Kıştın künü kızıl kırgool jeektegi badaldan koykoyup çıgıp,
çañkaganın jazış üçün astındagı çon-suuga kirdi. Kaptagan kök muzdu
kıdırıp jürüp, kübürdü arañ taap, muzdak suudan içe baştadı.
Oşondo bulaygan kuyrugu muzga çıp jabışıp, çıkpay kalgan eken.
- Oy-ey, kök muz! Düynödö senden küçtüü eç kim jok beym... Zamattın
ortosunda kuyrugumdu kup karmaysıñ,-dedi kırgool.
- Jok, kırgool,-dedi kök muz,-menden jamgır küçtüü. Al jaaganda
tımtırakayım çıgıp bat ele erip ketem.
Kiyin jamgır ayttı:
-Men kaydan küçtüü boloyun! Menden jer küçtüü, kançalık
şatırata jaasam da, büt boydon sorup alat.
Anda jer küñgürönüp tilge keldi:
- Menden tokoy küçtüü. Al üstümdü kaptap, jalbıraktuu butaktarı
tuş-tuşka jayılıp, bolgon küçümdü büt tartıp ketet.
Jo-jok, mende da küç jok,-dedi tokoy. Baarınan ört küçtüü. Al
kaptasa, soroygon gana söñgögüm kalat.
Munu ugup turgan ört küñk etti:
- Menden şamal küçtüü. Andan ayabay korkom. Şamal katuu
sokkondo, çañım asmanga çıgıp, kayda kaçarımdı bilbey kalam!
- Iras ele mende küç köp,-dedi şamal. - Jıgaçtı tübü menen
julam, üydü kulatam, ottu çaçam... Birok oşondoy bolso da, jerge jañı
çıkkan kök çöpkö eç alım jetpedi. Kançalık kaardanıp soksom da, al
bılk etip koyboyt. Oşonduktan kök çöp küçtüü go.
Anda kök çöp sözgö kelgen eken:
-Mende eç kanday dele küç jok. Kalıñ koy kaptaganda çımçılap,
müljüp jep, tuyagı menen tepsep, taza aylamdı ketiret. Jo-jok,
baarınan da koy küçtüü.
Anda koy baykuş mintip maaragan eken:
- Ma-a! mende baleenin küçübü? Kök karışkır joluksa, kuyrugumdu
bir apçıp sugunup, kekirtegimdi çart julup, anan basa kalıp jey
baştabaybı! Düynödö karışkırdan ötör eç balban jok!
Siler eç nerseni bilbeyt turbaysıñarbı!-dep uuludu anda kök
karışkır. -Baarınan kişi küçtüü! Al kırgooldu kıltaktayt, muzdu
buzat, jaandı bolso eç tootpoyt, jerdi tıtkılap aydayt, tokoydu
tıptıypıl kırkat, örttü, şamaldı öz paydasına jumşayt, çöptü çaap
alat, koydu soyup jeyt, mendey karışkır emes, ilbirs, jolborstun
janın çıgarıp jok kılat. Mına oşonduktan düynödö baarınan kişi
küçtüü!..
ARSTAN MENEN KOEN
Kalıñ tokoydun çetindegi karaganduu jerde bir koen jaşap,
korkoktugunan kazıp algan iyninen alıs çıkçu emes. Bir künü: "Korkup
iyinde jata berip, kantip kün köröm?.. Atasının körü, baatır
boloyun",- dep oylodu da, oşol zamat iyinden çıktı. Eki jagın
karanıp tişterin arsaytıp, jündörün ürpöytüp, tak aldında turgan
arstandı körö koydu da jıgaçtay katıp kaldı. Arstan koendun janına
kelip:
- Bakırañ közüm, kolgo tüştüñ-ee! Emi seni jeyin, -dep tişterin
kıçırattı.
Koyön esin jıyıp, kantip kutuluştun argasın izdedi. Akırı
arstanga:
- Jeseñ meyliñ, birok ayta turgan sırım bar,-dedi.
- Anda tezireek ayt.
- Sen ötö küçtüüsüñ, munuña toluk işenem, birok tetiginde kudukta
senden da çoñ arstan bar. Al baya künü - seni jeym dep açuulanıp
jatkanın ukkam. Obolu oşogo bir betteşip kör, küçüñdü közüm körüp
kalsın, meni anan jebeysiñbi... Eç kayda kaçpaym, sırttanım!
Arstan çındap açuulanıp:
- Kana?.. Kaysı jerde? Eerçitip bargın! - dep buyruk kıldı. Koyön
arstandı tereñ kudukka eerçitip barıp:
- Uşul kudukta... özüñ karap kör,- dedi. Arstan kuduktu karap, özünün
sölökötün kördü da:
- Men uşundan kantip kem kalayın? Küç sınaşat, ee! Kana
karmaşıp körölü! - dep kudukka kuyundap kirdi. Suuga barıp "şalp"
etkende gana ölörün bildi.
Oşentip koyön amal menen arstandı öltürüp, "anık makoo tura"
dep sekirip jolgo tüştü.
AÇ KARIŞKIR
Çoñ suunun boyun jeke eelep, oşol jerde oyuna kelgenin kılgan,
jolukkandı tıtıp, mookusu kangan kök jal boluptur. Oşol suunun boyun
eelegenine elüü jıl bolot. Birok topuk kılıp toyboy, akırı "aç
karışkır" degen atka konuptur.
Kündördün birinde jortup kelatıp, Karışkır kanatı sıngan
Karçıgaga kezikti. Kubanıçı koynuna batpay:
- Oy, men seni jeymin!-dedi.
- Emne üçün, Kake?
- Kursagım açka, tappadım senden başka,-dedi Karışkır tilin
salañdatıp, şilekeyin agızıp.
Anday kılba. Kake, meni jegeniñ menen karınıña kak, jumuruña
juk bolboym. Karap körsöñ, arkaygan gana söögüm turat. Mından arı
barsañ, teetigi döbödö uzundugu bir kulaç çuçuk jatat. Oşonu jeseñ
oyuñça toyboysuñbu?- dedi Karçıga.
-Emese makul,-dedi da, Karışkır jelgen boydon döbögö çıgıp
bardı. Aytkanınday ele bir kulaç çuçuk jatkan eken. Anı körö sala:
-Oy, Uzun Çuçuk, arañ jettim çurkap-uçup, men seni jeymin,-dedi.
-Emne üçün jeysiñ?
-Kursagım açka, buyurbaptır senden başka,- dep Karışkır tilin
salandatıp şilekeyin agızdı.
-Jook, Kake, meni jegeniñ menen tişiñe tıgın da bolboym. Andan
körö tetigi kırdı aşsañ, ak ulak jüröt. Oşonu jeseñ kapşıtıñ
çıkpaybı!
Munu ukkanda karışkır içinen kımınday tüşüp, jelip-jortup
kırdı aşıp, ulakka kanday jetkenin özü da bilbey kaldı:
- Oy Ulak, men seni jeymin.
- Emne üçün?
- Kursagım açka, buyurbadı senden başka!
- Jook, Kake, meni jebe!.. Kerçü kanday arıkmın, etim kök jaşık,
kanım bir kaşık. Meni jegeniñ menen toyboysuñ. Mına bul toonun arı
jagında Çoñ Kara Eçki bar! Al semiz, oşonu jeseñ jırgabaysıñbı,dedi ulak çepildep.
Aç Karışkır makul bolup, kuyrugun kötörüp alıp, dañ salgan
boydon toonu aşıp, Çoñ Kara Eçkige bardı:
- Oy, Eçki, men seni jeymin!
- Emne üçün?
- Kursagım açka, buyurbadı senden başka!
- Men bir jegenden çıkpaym, erteñ dagı tamak izdemek beleñ!..
Andan körö mına bul özöngö barsañ Çoñ Boz Bee batkakka tıgılıp
jatat. Anı üç-tört kün ookat kılbaysınbı!
- Seniki ıras,-dedi da, aç Karışkır jele-jorto özöngö keldi. Boz
Beeni körgöndö közü kızarıp, şilekeyi agıp, "emi munu jeymin" dep
süyündü.
- Oy, Boz Bee, men seni jeymin.
- Emne üçün?
- Kursagım açka, ılayıktuu jok başka.
Emese jakşı boluptur... Obolu meni batkaktan çıgarıp, anan
jegin...
Karışkır makul boldu da, Boz Beeni arañdan-zorgo batkaktan
süyröp çıgıp:
- Emi jeyinbi?-dep tişterin arsayttı.
- Emi jeysiñ, birok sen obolu menin tuyagıma özündün kim
ekenindi jazıp koyup, anañ jegin,-dep Bee tuyagın tostu.
Tuyagına kat jazıp jatkan kezinde, Boz Bee koş ayaktap jıga tepti
da, özü oyun salgan boydon jönöp ketti. Aç karışkır ordunan turup,
sendirektep basıp, armanın aytıp barattı:
"Karçıganı jebegen
Kayran başım,
Kulaç çuçuk jebegen
Kurgan başım,
Ak ulaktı jebegen
Añkoo başım,
Kara eçkini jebegen
Katkan başım,
Balçıktay baytal suurgan
Balban başım,
Tamanına kat jazgan
Moldo başım,
Tars ettire teptirip
Ölüp kala jazdagan
O-oldo başım!"
Oşondon kiyin karışkırdın başındagı
kabıldap, köp uzabay ölüp kalgan eken.
jarası
bat
ele
KÖNÖÇÖK KİYGEN TÜLKÜ
İlgeri bir kempir-çal bolup, alardın jalgız kara uyu bar eken.
Uyun saap, sütün içip, kaymagın kattama kılıp jep kün körüşçü. Kempir
tabakka jıynagan kaymagın taktanın aldına koyçu. Munu bir şum tülkü
baykap kalıp, kün alıs kelip jep ketçü boldu. Kempir anı mışıktan
kördü da kaymaktı oozu tar könöçökke saldı.
Kündördün birinde tülkü kempir-çaldın üyünö dagı keldi.
Kaymak tabakta emes, könöçöktö eken. Tüköñ jantalaşıp jatıp
könöçökkö başın salıp, kaymaktı jep aldı. Anan başın kayra
çıgarmakçı boldu ele birok bolbodu. Kutkarar emes. Tülkünün aylası
ketti da:
-Könöçök ake, emi tamaşandı koy. Uşunçalık ubara kılganıñ da
jetişet. Üydö baldarım bar, koe beriniz.-dep jalındı.
Anda könöçök aga kekeerdüü sözün jönöttü.
-Kayran tülküm, kelip jatat külküm! Seni konokko çakırdım bele,
emi koe ber debe. Kaymak jeym dep üygö kiresiñ, anın tattuu ekenin
bilesiñ. Men bir az tamaşa kılsam, "üygö barayın, baldarım bar" dep
çebelekteysiñ! Jok, sen üyüñö barbaysıñ, ekinçi könöçökkö başıñdı
da salbaysıñ!
Tülkünün küybögön jeri kül boldu:
-Emese senin jazañdı bereyin da, suuga agızıp jibereyin,-dep
özöndü karay jönödü.
Tülkü kelip başın suuga saldı. Könöçökkö suu tolup, tülkü
tumçugup kulap tüştü. Kuu tülkü dal uşintip ölgön eken.
MIŞIK MENEN ÇIÇKANDAR
Mışıktın karılıgı jetip, çıçkan alıp jeşke kudureti kelbey
kaldı. Al oylonup olturup, anan çıçkandarga bardı da:
- Kımbattuu tuugandar, men karıp kettim. Ötkön-ketken künööm
bolso keçirip koygula... Emi tatuulaşalı. Bir-biribizge çoñdukzorduk kılbay tınç jaşaylı. Kay bir işterimdi estep, özüm da uyalam,
mından arı silerge tiybeym. Sopulukka baş koydum. Eger ıntımakka
kelseñer, kündö üç maal janımdan çubap ötüp, alımdı surap turgula,dedi.
Çıçkandar mışıktın "ülgülüü" sözünö kubanışıp, kündö kelişip,
alın surap turuştu. Mışıktın amalın çıçkandar eç bir sezişken
jok. Burçka tınç oturup alıp, çıçkandardı ötkörüp jiberet da, eñ
akırkı çıçkandı lıp basıp kalıp jep koet. Kündö üç maal üç çıçkan
jep, öz içinen kubanıp gana jata beret.
Kündördün birinde çıçkandardın eñ mıktısı Şılk murun menen
Bılkmurun çıçkandardın azayıp baratkandarın körüp, mışıktan şek
sanaşıp, añdıp kalıştı. Şılk murun aldıga, Bılk murun artka
tüşüp, bardıgı ötüp bütköndö amandıktı bildirip, biri-birine ün
saluuga ubada kılışıp, mışıktın aldınan çubaştı. Ötüp bütkön
kezde aldıdagı, Şılk murun:
- Sen kaydasıñ, Bılk murun?-dep kıykırdı.
- Men baratam Tügölbüz!-dep Bılk murun joop berdi.
Mışık Bılk murundu jey albay kaldı. Oşentip aradan köp kün
öttü. Mışık bir da çıççkan jey albay, açkadan ölmök boldu. Akırı
munun açuusu keldi da, eñ arttagı Şılk murundu kaçırıp sala berdi.
Aldı artın abaylap jürgön Şılk murun bult berip, iyinge kire kaçtı.
Anı çıçkandar körüp alıp, mışıktın aldamçı ekenin bilişti.
Oşondon kiyin çıçkandar joloboy koyup, mışık açkadan ölgön eken.
ARSTAN KÜÇÜGÜN ASIRAGAN MIŞIK
Bir mışık kañgıp jürüp ölüp jatkan arstanga jolugat da, anın
jetim kalgan küçügün booruna kısıp, emizip asırap alat. Arstandın
küçügü ösüp albars azuuluu çoñ arstan bolot. Öz tamagın özü taap jey
baştayt.
Bir künü kardı açkan arstan özün asıragan mışıktı jemek bolot.
Mışıık anın bul oyun sezip, andan-mından bir tiyip taldın başına
çıgıp ketet. Oşondo Arstan Mışıkka:
-Oy, ak sütün emizip asırap bakkan enem, tuugan enemdenda
ısıksıñ. Bar akılıñdı üyrötüp bakkanda emne üçün tal başına atıp
çıkkandı üyrötkön joksun,-deyt.
Anda mışık:
-Oy, ayrımduu balam! Seni kiçinekeyiñden booruma basıp
östürdüm. Bilgen akılımdın baarın üyröttüm. Birok, kulkunuñdan
korkup, bir önörümdü üyrötkön jok elem, anım akıl boluptur,-deptir.
"Kulgunu jaman kuuratat" degen makal oşondon kalgan eken.
DOSTUK
İlgeri-ilgeri bir kaşkulak menen bir üpüp eköö kıyışpas dos
boluşup, biri-birine kastaşpoogo ubada kılışıp, ant berişip,
dayım bir jürüşöt.
Kanattuular üpüptü ubadaga bek, sözgö turuktuu deşip, özdörünö
biy şaylap alışat.
Üpüp ar künü arızdanıp kelgen kanattuulardın arız-datın ugup,
alarga kalıs turup, eç kimisine jaman aytpay, köñüldörün kaltırbayt.
Tuura jürüp, kadır-barkı artıp, atak-dañkı çıgıp, tokoydogu bütkül
jan-janıbar, kanattuularga ugulat. Üpüptün aldınan çıkkan
aybanattar iyilip salam berip urmattaşıp, mınday sıy-urmatka
mançırkap köbö baştap, kıyal-münözü özgörüp tolkundap turgan uçurda
bayagı kaşkulak dosu esine tüşöt. Al dosun aldırıp-alıp, aga:
-Ekööbüzdün dostugubuz çın bolso, semizibizdi soyölu, et-mayına
toelu,-deyt.
Kaşkulak üpüptün köpkönün bilet da:
-Üpüp dos, ekööbüz kıyışpas jan elek. Kanattuulardın kalıs biyi
elek, sözüñ eki bolbosun, senden semizmin, tamagıñ taza bolsun,
tumşuguñdu suuga juup, tazalap turup, soyup jegin,-deyt.
Üpüp dosunun aytkanına kubanıp tumşugun juuş üçün suuga uçup
barat da:
-Darıya, darıya, maga suuñdan bergin, tumşugumdu juup tazalayın,
dosum kaşkulak etin bermek boldu, semiz eken etin jeyin,-deyt.
Darıya bul dosun jeyin degen kanday kelesoo neme dep jana
kaşkulakka booru açıp, arı-beri tolkup çaykalat da:
-Suu bereyin, birok idişim jok, karapaçılarga bargında idiş
alıp kelgin,-deyt.
Üpüp karapaçılarga barıp:
-Bir karapa bergile, aga suu alayın, suuga tumşugumdu malayın,
kaşkulak dosum semiz eken, etin jeyin,-deyt.
Karapaçı özünün dosun jeyin degenge açuusu kelip:
-Sen talaaga bar da, topurak alıp kel, men saga karapa jasap
bereyin,-deyt.
Üpüp talaaga uçup barıp:
-Talaa, Talaa! Topuragıñdan berçi. Men anı karapaçıga alıp
barayın, al maga karapa jasap bersin! Karapaga suu alıp, tumşugumdu
malıp tazalayın da kaşkulak dostun etin jeyin,-deyt.
Talaa:
-Topuraktı kasa turgan kürögüm jok, sen toodogu kiyikke bargın da
müyüzün sura. Oşol müyüz menen topuragımdı kasıp algın,-deyt.
Üpüp uçup jürüp olturup uluu toogo çıgat, kırdı kıdırıp, sırdı
sıdırıp jürüp, arsak-tersek askada ottop jatkan too tekeni köröt.
-Maga müyüzüñdü bergin, müyüzüñ menen topurak kasıp alayın,
topuraktı karapaçıga bereyin, al karapa jasap bersin, al karapaga suu
alayın, suuga tumşugumdu malayın da, juup-tazalap kaşkulak dosumdun
etin jeyin,-deyt.
Too teke açuusu kelip:
-Müyüzümdü berbeymin, kıyın bolsoñ, it alıp kelip tiştetip
algın,-deyt.
Üpüp kayra tüstögü jaşap jatkan elge uçup kelip, ayıldan it
karayt. Kıdırıp jürüp bir itti köröt, aga kayrılat:
-Oy, it, kettik. Toodo bir teke ottop jüröt. Oşonu barıp
tiştegin, etine toygun. Men bolsom müyüzün alayın, al müyüz menen
topurak kazayın, topuraktı karapaçıga bereyin, karapaçı karapa
jasap bersin, men anan aga suu alayın, tumşugumdu malayın da, taza
juunup, kaşkulak dosumdun etin jeyin,-deyt.
İt:
-Kiyikti kuup tiştöögö küç-kubatım jok, kursagım aç, maga süt
alıp kelip bergin da toyguzgun, anan tekeni tiştep bereyin,-deyt.
Üpüp maldın jayıtın közdöy uçup jönöyt. Jayıttan ermendi
sıdırıp jegen, too tulañın kıdırıp jegen bir eçkige jolugat, aga:
-Sütündön ber, men itimdi toyguzayın, al anan too tekeni
tiştesin, men müyüzün alayın da, topurak kazayın, anı alıp barıp
karapaçıga bereyin, al maga karapa jasap bersin, oşol karapa menen
suu alıp, suuga tumşuktu malıp tazalanayın da, kaşkulak dosumdun
etin jeyin,-deyt.
Eçki üpüpkö açuusu kelip:
-Karıdım, ulagımdı da toyguza albaymıi, je toonun tulañına
jetpeymin. Sen tulañ alıp kelsek, men dırdıyıp toyup, anan saga süt
berbeyminbi,-dep tetirlendi.
Üpüp jütkunüp uçup, toonun tulañına jetti:
-Ey, Tulañ, çöbüñdön kayrılış, men eçkige bereyin, al jep toyup,
süt bersin! Anı itke bereyin, it toyunup, too tekeni tiştesin, men
müyüzün alayın da, topurak kazayın, anı karapaçıga berem, al maga
karapa jasap bersin, aga suu alayın, tumşugumdu malayın, anan
tazalanıp, dosumdun etin jeyin.
Tulañ "özünün, dosunun etin jeyin degen mında uyat da, namıs da,
dosçuluk da jok turbaybı" dep açuusu kelet:
-Bargın da orok menen orup al.
Üpüp tüstögü ayılga kelet. İzdep jürüp ustanı tabat. Temir usta
özünün dosun jeymin degen mıkaaçını jogotoyun deyt da, üpüpkö:
- Tetigi kampada kömür bar, oşol kömürdü alıp kelgin, orok jasap
bereyin,-deyt.
- Üpüp kampaga kiret. Usta eşikti jaba salat. Üpüp kampada
kamalıp jatıp ölöt. Oşondon ulam elde "biröögö or kazsañ tayız kaz,
özündün çıgarıña jakşı" degen makal aytılıp kalgan eken.
BULBUL
Bayırkı zamanda bir çal bulbul eköö dos boluptur. Çal mergençi
da komuzçu da eken. Al ar künü mıltıgın iynine asıp alıp, tokoydon
kiyik atıp kelip ookatın ötköröt. Tokoydo sayragan türdüü kanattuu
kuştardın ünün ugup, üyünö kelgende alardı tuuratıp komuz çertip,
türdüü-türdüü küü çıgarat.
Kündördün birinde bulbul çaldın küüsünö kızıgıp:
- Dosum, maga küülöründü üyrötüp koyçu,-deyt.
- Makul,-dep çal ar künü kiyikten kelgende komuzun koluna alıp, ar
kanday mukam küülördü kubuljuta sayratıp çertkende bulbul tıñşap,
anın küülörün tuuraganga tili jatıga baştap, azdan-azdan üyrönüp
ketet. Bara-bara tim ele komuzday tañşıtıp, büt üyrönüp alat.
Bulbul kiyin abdan takşalat.
Anın sayraganın ukkan el tıñşap ele olturgusu kelip, tañ
kalışat. Oşondo abışka tigige kayrılat.
- Dosum, senin sayraganın bütkül elge jagıp kaldı, bardıgı ele
ukkusu kelişet. Birok kündüzü iş menen küypölöktöp jürü-şüp jakşı
uga albay jatışat. Oşonduktan tünküsün sayragın, tünküsün el boş,
sayraganındı ugup ırakattana maaşırla-nışsın,
Bulbul sayroonu komuzday üyrönüp, çal dosunun aytuusu bo-yunça
dayım tünküsün sayrap kalgan eken.
JAGALIM
İlgeri, ilgeri bir kan bolgon eken, anın ayalı ölüp, andan
Jagalım degen uul, Karçıga degen kız kalat. Kündördün birinde kan
bir suluu ayalga üylönöt. Ayalı baldarga ayabay öç çıgat.
Jagalım közgö atar mergen eken, künügö kiyikke çıgıp, üyün mayga
tolturat. Bir künü kandın ayalı:
-Üydö et, mayga tolturup balañ üydü sasıtıp jiberdi, bul
balandı jogot, je öltür, bolboso men ketem,-dep ıylay baştayt.
Kandın aylası ketip, balanı öltürmökçü bolot. Munu Karçıga
bilip kalıp, agasın kaytarıp kalat.
Bir künü Karçıganın başka bir jeñesi kelip:
- Kız, bügün bizdin üygö barıp, maga bir kemsel bıçıp berçi deyt. Karçıga: "Kokus men ketip kalsam, bular Jagalımdı öltürüp
koyuşat, oşonduktan üydön eki-jakka çıkpayın" deyt da, jeñesine:
- Baralbaym, kolum boşoboyt,-dep barbay koet.
- Ertesi bayagı jeñesi kelip, Karçıganı akidey asılıp jatıp,
üyünö eerçitip ketet. Kan menen ayalı kök uydu tuyuk soyup, Jagalımdı
öltürüp aga salıp, oozun bekem buup, kölgö salıp jiberişet.
Jagalımdın kiyimderin jüktün artına katıp koyuşat.
Karçıga üyünö kelse agası jok, "Jagalımdı öltürüşkön eken"
deyt da, anı izdey baştayt. Jüktün artınan agasının kiyimderin
taap, alardı özü kiyip, atın minip, talaaga çıgıp, ar kimden surap
jürüp olturat. Eç bir körgön, bilgen kişi jok, tabalbay kıynalat.
Karçıganın atına til bütüp: "Agañ köldö jatat",-deyt.
Karçıga bir koyçuga barıp:
- Koyçu, koyçu deşelik, bir tabaktan jeşelik, tar töşöktö
jatalık, Karçıgaday kara bettin kara başı süyünçü, uşul köldön
Jagalımdı alıp çıgıp bergin,-deyt.
Koyçu koçkorun minip kölgö tüşöt, koçkoru suuga ketet, özü öldümtaldım degende arañ çıgat.
Karçıga andan kiyin uyçuga, tööçügö, jılkıçıga barat, alar da
alıp çıga albayt. Aylası ketkende suuga özüm tüşöyün, bir
tuuganımdan ajıragança, ölgönüm jakşı dep suuga tüşmökçü bolgondo
atına til bütüp:
-Sen tüşpögün, men alıp çıgamın,-dep suuga tüşöt da, suudan
Jagalımdı alıp çıgat.
Karçıga "agamdı kurt-kumurska jebey turgan jerge kömöyün," dep
közünün jaşın köl kılıp, öñörüp alıp ketip baratıp, kara taşka
jolugat.
-Jarılgırdın kara taş, jarılıp ketseñ ne bolot, Jagalımday
jalgızdı, koyup ketsem ne bolot?-deyt,
Oşentkende kara taş çart teñ bölünöt, birok içi kurt-kumurskaga
jık tolgonun körüp, aga kömböy andan arı ketet. Andan arı jürüp
otursa aldınan ak taş körünöt, aga kayrılıp Karçıga:
-Jarılgırdın ak taşı, jarılıp ketseñ ne bolot, Jagalımday
jalgızdı köömp ketsem ne bolot?-deyt.
Ak taş jarılat. Kurt-kumurskalar jok, içi taptaza eken. Karçıga
agasın kömöt da, andan arı özü ketet.
Jürüp olturup, jürüp olturup Karçıga "Kim jambını atıp
tüşürsö, kızımdı oşol jigitke beremin",-dep Kara kan elin jıyıp
alıp, toy berip jatkan jerge barıp kalat. Jambı atkandardı karap
tursa, anı eç kim atıp tüşürö albayt.
-Men atıp köröyünçü, tee atımdın janındagı mıltıgımdı alıp
kele koyçu,-dep Karçıga bir balanı jumşayt.
Al bala barıp mıltıgın kötörö albayt. Karçıga barıp mıltıgın
çıpalagı menen kötörüp kelet da, jambını atıp tüşüröt. El
Karçıganı:
- Kan küyöö, bek küyöö,-dep kötörüp ketişet.
- Bir agam jolooçu jürüp ketken ele. Oşol atamdı taap keleyin,dep Karçıga koluktusun algandan kiyin, andan arı jönöp ketet.
Jürüp olturup, jürüp olturup, Karçıga "Kim jambını atıp
tüşürsö, kızımdı oşogo beremin" dep elin jıyıp alıp, jambı
attırıp jatkan Kızıl kandın toyuna kez kelet. Karap tursa,
jigitterdin eç kimisi ata alışpayt.
-Men atıp köröyünçü,-dep Karçıga mıltıgın alat da jambını
baylap koygon jibin üzö atat. El Karçıganı:
-Kan küyöö, bek küyöö dep, toptolgon elder kötörüp ketişet.
Karçıga Kızıl kandın kızın alat da:
-Menin jolooçu jürüp ketken bir agam bar ele, oşol agamdı taap
keleyin,-dep dagı izdep ketet.
Jürüp olturup, jürüp olturup Karçıga "Kim jambını atıp
tüşürsö, oşogo kızımdı beremin", dep toy berip jatkan Ak kandın
toyuna tuş kelet. Karçıga karap tursa jambını eç kimisi ata albayt.
Karçıga jambını salandata baylap koygon jibin üzö atat.
-Kan küyöö, bek küyöö,-dep Karçıganı top eldin içinen kötörüp
ketişet.
Oşentip Karçıga Ak kandın da kızın alat. Birok Ak kandın kızı:
"Bul erkek emes - ayal, munun erkek je ayal ekenin biliş üçün buga iyik
saptatalı. Egerde erkek bolso, iyikti suluu kılıp saptayt",-dep
Karçıgaga iyik beret.
-İyikti kantip suluu saptaymın?- deyt Karçıga atına. Atı
iyiktin sabın oozuna salıp turup kayra taştap koet, iyiktin sabı
jılmalanıp tüşöt. Karçıga iyikti saptap bere salat. Kızdın
jeñeleri saptalgan iyikti körüp:
-Sonun saptagan turbaybı, koyçu botom erkek ele eken, ayal bolso
uşunday suluu saptamak bele?-deşet.
Ak kandın kızı buga işenbeyt da, üydün eki kapşıtına bir
erkektin eer tokumun, bir ayaldın eer tokumun koet. Egerde erkek bolso erkektin eer tokumun, ayal bolso - ayaldın eer tokumun karap ötöt deyt
da, Karçıganı:
-Üygö kirip üydögü eer tokumdardı körüp çık,-deyt.Karçıga dagı
atına keñeşet. Atı "Erkektin eer tokumun karap, anı karmalap öt",deyt. Karçıga erkektin eer tokumun karap ötöt.
-Erkek ele turbaybı, kızdın eer tokumun karabastan, erkektikin
karap öttü go, kurulay ele süylöy beresiñbi?-deyt kızdın jeñeleri.
Kız buga da işenbey öñçöy erkekterdi jarıştırıp sınaymın,
"kız bolso - etegin kımtırınıp jügüröt, egerde erkek bolso kımtırınbay jügüröt" deyt da, Karçıganı jarışkın deyt. Karçıga
atıga aytat: Atı: "etegindi kımtırınbay jügürgün"-deyt.
Karçıga jarışka katışıp, etegin kımtırınbay jügüröt. Kızdın
jeñelerinin aytkanı çın bolup çıgat, kız da erkek eken dep işenip
kalat.
Karçıga üç ayalınan:
-Atañardın kanday jakşı buyumu bar, oşonu maga surap bergile,deyt.
Ak kandın kızı ölgön kişini türtüp koyso alasalıp ketet dep,
atasının altın çokmorun surap beret. Kızıl kandın kızı ölgön
kişige tiygizip koyso, küñgürönüp kalat dep atasının kümüş çokmorun
surap beret. Kara kandın kızı ölgön kişini türtüp koyso, al üşkürüp
tura kelet dep, atasının jez çokmorun surap beret. Karçıga üç
çokmordu alıp, üç ayalın üç jol menen köçüröt, men agamdı izdep taap
keleyin dep, özü andan arı jönöp ketet.
Üç ayal köçüp barıp bayagı belgilep koygon jerge konuşat.
Karçıga ak taşka barat, başınan ötköndörün, körgön-bilgenderin
büt jazıp turup, eerdin aldınkı kaşına jabıştırıp koet da:
-Jarılgırdın taşı jarılıp ketseñ bolboybu, men bir boorum
Jagalımdı alıp ketsem bolboybu?-deyt.
Ak taş jark dep açılat. Karçıga ak çokmordu agasına tiygizip
koydu ele, agası alasalıp ketti, kümüş çokmordu tiygizip koydu ele,
agası küñgürönüp süylödü, jez çokmordu tiygizip koyup, özü koen bolot
da jılt koet.
- Öh, köpkö uktap kalgan turbaymınbı,-dep agası üşkürüp tura
kalat. Jagalım kiyimin kiyinip, atın mineyin dese kat jatat, al
kattı okup bardık bolgon işti tüşünöt, anan atın minip alıp jönöyt.
Ketip baratsa bir top kişi bir koyöndu tızıldatıp kuup kele jatat. Al
koen çımıldap kelip ele Jagalımdın koynuna kire kaçat. Kuup
kelatkan kişiler koyöndu taba albay kalışat. Jagalım bolso, anı
Kara kandın kızına alıp barıp:
- Uşul koyöndu jakşı bak,-dep koluna beret.
- Birok Kara kandın kızı jakşı karabay, koyöndu arıktatıp
jiberet. Jagalım andan koyöndu alıp, Kızıl kandın kızına:
-Uşul koyöndu arıktatpay jakşı bak,- dep dayındap beret. Birok
al dagı jakşı bakpay andan beter jüdötöt.
Jagalım andan koyöndu alıp, "jakşı bak, jakşı kara" debey ele
Ak kandın kızına alıp barıp beret. Al ayalı koyöndu ubagı menen
tamagın, suusun berip jakşı bagıp, jakşı karayt.
Koen on çaktı kündön kiyin ettenip, kulpunup öñünö çıga kelet. Ak
kandın kızı anın adamzat ekenin bilip:
-Sen koen emessiñ, sen adamzatsıñ, çınıñdı ayt,-dep öpkülöp,
jıttagılap, booruna kıssa, bir maalda bayagı koen kızgürünö kelet.
"Ak kandın kızı koyöndu jakşı bagıp jürüp kız türünö
aylandırıptır" degen söz tigil eki ayalına ugulat. Eki kündöş Ak
kandın kızın körö albay, kayınsiñdisin bagalbay öltürüp alıptır
degen jamanattıga kaltırış üçün "kızdın başın sen kara, oşondo
men meesine temene kagayın, oşentip kızdı öltürölü",-dep keñeşip,
Ak kandın kızınıkına kelişet.
Eki kündöş kızdı boyuna tarta baştaşat, biri jüyrö olturup
kızdın başın karayt. Ekinçisi:
-İiy, mına bit, iiy, mına sirke,-demiş bolup olturup, kızdın
meesine temenesin kagıp jiberet.
Jagalım ıylap-sıktayt, aylası kança-könöt. Jagalım altından
kömürköy jasatıp, karındaşın oşogo salıp koet. Japayı bugunu
karmatıp kelip bayagı karındaşı jatkan kömürköydü bugunun eki
müyüzünün ortosuna bekem baylap kadayt da, bugunu jibek arkan menen
arkandatıp koet. Köp mezgilden kiyin arkan çirip üzülöt, bugu bolso
kaçıp ketet.
Jagalım tügönbös kül azık alıp, temir çokoy kiyip, temir tayak
tayanıp, karındaşının söögün izdep jönöyt.
Bayagı bugu kaçıp jürüp olturup, jürüp olturup kapkan salıp, tuzak
tartıp ookat kılıp jürgön kempir-çaddın kapkanına tüşüp kalat. Çal
kapkanına tüşkön bugunu soyup, kötörüp jürgön kömürköyün alıp üyünö
kelet. Kömürköydü açsa, andan ayday suluu kız çıgat. Anı kömüügö ıraa
körböy başın sılap oturuşsa, bir maalda koldoruna bayagı temene
urunat. Al temeneni suurup alışsa, kız tirilip ketet.
Çal ertesi tuzagına barsa, bir karga jatat, alıp soeyun dese,
karga adamdın tili menen:
- Meni soybogun, Karabay degen bay men bolomun, menden
kaalaganındı algın,-dep jalınat.
- Men seni koe bereyin, kiyin saga barganda suraganımdı
beresiñ,-dep çal Karabaydı koe beret.
Çal bir künü Karabaydıkına barıp keleyin dep barsa, koy, uy,
jılkı jer betin berbey jayılıp jüröt. Çal malçılardan:
- Bul kimdin malı?-deyt.
- Bul tört tülük Karabaydıkı!
- Karabay menin tuzagıma tüşköndö "emne alsañ, al" dedi ele, emi
malınan surap alayın,-deyt çal malçılarga.
Anda malçılar:
-Sen bul maldı alıp emne kılasıñ, andan körö Karabaydın
jayıl tastorkon degen tastorkonu bar, anı "jayıl tastorkon"deseñ,
büt tamak-aş, düyüm jemişter dayar bolot. "Çıç çebiç" degen çebiçi
bar, anı çıç çebiç dese, örük meyiz çıçat, "bışsabası" bar, anı "bış
saba, bış" dese, kımız bışışı dayar bolot. Ur tokmogu bar, anı "ur
tokmok" dese, duşmanıñdı tokmoktop talkalayt, sen oşolordu surap
al,-deşet.
Çal barıp Karabaydan jayıl dastorkonun, çıç çebiçin, bış
sabasın, ur tokmogun surayt. Karabay arı karap ıylap, beri karap
külüp bayagılardı beret. Çal jayıl tastorkondu, çıç çebiçti, bış
sabanı, ur tokmoktu alıp üyünö kelip bayıp jatıp kalat.
Çaldın bul buyumdarın körüp jana anın bayıp ketkenine içi
tarlangan ayılındagı keskiler tokmokton başkasın uur-dap ketişet.
Ertesi çal ayılındagılarga barıp:
-Menin jayıl tastorkonumdu, çıç çebiçimdi, bış sabamdı
uurdap ketiptir, kim uurdaganın kördüñörbü?-dep surayt.
Ayılındagılar:
- Körgön jokpuz, bilgen jokpuz,-dep koyuşat.
Çal:
- Siler ele uurdadıñar, alıstan uuru kelmek bele, ur tokmogum
ur,-deyt.
Ur tokmok bir asmanga çıgıp, bir jerge tiyip eldin başı-közün,
kolu-butun sındırıp, tos-topoloñ kılat.
- Bereli ele bereli, biz alganbız, degi tokmoguñdu toktotçu böödö
ölüp kalbaylı,-deşip uurular çalga jalınışat.
- Urba, tokmogum, urba,-dep çal tokmogun arañ toktotot. Uurular
uurdap algandarın çalga berişet.
Oşol kündördö bir kan jigitterin eerçitip kuş salıp çıgat, al
kuş çaldın alaçıgının tündügünö kelip konup kalat. Kandın jigiti
kelip:
-Üydö kim bar, kuştu alıp bergin,-deyt.
Üydögü kız kuştu alıp eşikke çıgat. Al kızdı körüp suluuluguna
suktanıp, jigittin esi oop kalat da, kuşun kamçılanıp çapkan boydon
kanga barat. Karasa, kolundagı kuş ölüp kalıptır.
Kan üyünö barıp başka kuş alıp kelip dagı salat. Al kuşu dagı
bayagı alaçıktın tündügünö barıp konot. Kandın bir jigiti kelip:
-Kuştu alıp ber!-deyt.
Karçıga kuştu alıp çıgat. Jigit kızdı körüp esi oop, kuşun
kamçılangan boydon kanga barat, kuşu dagı ölüp kalat.
Kan üyünön kuş aldırıp, emi özü salıp çıgat. Bul jolu da kuş
bayagı çaldın alaçıgına barıp konot. Kan özü barıp:
-Kuştu alıp ber,-deyt.
Karçıga kuştu alıp çıgat. Kan kızdın suluuluguna kızıgıp çaldı
çakırtat. Karçıga çaldı emne üçün çakırtkanın bilip, közdün
kabıgınan tigilgen baştık berip:
-Uşul baştıktı tolturup altın berseñiz, men sizge kızımdı
berem deñiz,-deyt.
Çal kanga kelet. Kan:
- Maga kızındı ber,-deyt.
- Uşul baştıktı tolturup altın berseñiz, kızımdı sizge berem,deyt.
Kan kazınasındagı altından baştıkka saldırat, baştık
tolboyt. Büt altının saldırat, eç tolboyt. Aylası ketip, emne
kıların bilbey turganda bir masten kempir:
-Meni on segizdegi balaga alıp berseñ, men munun aylasın
tabam,-deyt.
Kan makul bolot. Oşondo kempir tögöröktün tört burçunan tört
çımçım topurak salat, baştık tolup, aşıp-taşıp ketet.
Toy berip, şaan-şököt menen kan Karçıganı alat, al bir erkek
bala töröp beret. Bala çoñoyup baldar menen çükö oynoy baştayt.
Enesi balasına bolgon okuyanı aytıp tüşündüröt da, baldar menen
çükö oynogondo:
- Bul menin kolum emes, tayakem Jagalımdın kolu dep oynogun,deyt. Balası baldar menen çükö oynogondo:
- Bul menin kolum emes, tayakem Jagalımdın kolu,-dep baldar
menen oynop jüröt.
Karçıganı izdep jürgön Jagalım tigi balanın sözün ugup balaga
kelet, baladan jön-jay surayt.
- Men kandın balası bolomun, enemdin atı - Karçıga, tayakemdin
atı - Jagalım,-deyt bala.
Oşentip Jagalım karındaşın taap, jırgap-kuunap jatıp
kalışıptır deyt.
ASAN MENEN ÜSÖN
İlgeri, ilgeri bir çal-kempirdin Asan, Üsön degen eki balası
bar eken. Bir künü çal otun alıp jatsa, kalıñ kuuraydın içinen bir
took uçup çıgat. Al tooktun jatkan jerin karasa, uya tolgon jumurtka.
Çal tuzak tartıp koyup bazarga ketet. Otunun satıp, kayra kelip karasa,
tuzagına bayagı took tüşüp kalgan. Çal jumurtkasın etegine salıp,
toogun kötörüp üyünö kelet. Tooktu jük jıyçu taktanın aldına butunan
baylap baktırıp koet.
Bir künü çal beş-altı jumurtkasın alıp, "padışanın toogunun
jumurtkasına salıştıramın", dep padışanın sarayına barat. Çaldı
padışanın jigitteri karmap, padışaga alıp barat. Padışa çaldın
jumurtkasın körüp, altı dilde berip, altı jumurtkasın satıp alat
da:
- Jumurtkañ bolso alıp kelgin, dagı dilde beremin,-deyt. Kiyin
çal bir etek jumurtka alıp barıp, padışadan bir etek dilde alıp
kelet. Çal dildege mal alıp bayıp ketet. Aradan köp ubakıt ötpöy,
çaldın kempiri ölüp kalat da jaş katın alat.
Kündördün birinde çal bazarga satamın dep, bir koroo irikterin
aydap, şaarga barat. Oşol şaardın kanı bul kedey çal tez ele kantip
bayıp ketti dep tañ kalat da, çaldın üyün tegerete karap eç nerse
baykabayt. Emi keteyin dep eşikke çıgıp bara jatıp, jük jıygıç
taktanın aldındagı baylanıp turgan tooktu köröt.
Kan:
"Irıs munun mal teginde emes, uşul tookto eken. Bul tooktun
kanatın jegen tokson kündö kandıkka, başın jegen kişi kırk kündö
padışalıkka jetet. Men munun başın jep, tüşpös padışa boloyun"
dep oyloyt da, çaldın jaş katınına:
-Men seni alamın. Sen tigi tooktu soyup, başı menen kanatın
bışırıp koy, bir azdan kiyin kelemin,-dep üyünö ketet:
Ayal tooktu soyup, kazanga salıp, bayagı kandı kütüp, kütüp
keçikkeninen:
-Kan emne keçikti? Men barıp eerçitip keleyin, siler etti
bışırıp turgula, - dep Asan, Üsöngö tapşırıp, kanga ketet.
Asan menen Üsön bayagı tooktun etin bışırıp jatıp başı menen
kanatın jep koet. Kan etti karasa, kanat menen baş jok.
-Bul etti jebeymin, maga tooktun kanatı menen başı kerek bolçu,dep tooktu jebey koet.
Anda ayal:
-İiy, tooktun kanatı menen başın Asan menen Üsön jep koygon
turbaybı,-deyt.
Anda kan:
- Baldardın öpkö-boorun bışırıp koy, men erteñ menen kelip
jeymin,-dep üyünö ketet.
- Erteñ menen baddar medresege ketkenden kiyin jolunan tosup
Asan, Üsöndü öltürüp, öpkö-boorun alıp kel,-dep ayal üyündö ookatka
jardam kılıp jürgön çaldı jiberet.
Çal mektepke barıp, Asan, Üsöndü çakırıp alıp:
-Ögöy eneñer silerdi öltürüp, öpkö-booruñardı alıp kelgin dep
meni jiberdi. Siler bir küçük, bir mışık taap kelgile,al eköönü
öltürüp, öpkö-boorun köynögünörgö orop koygula, menşaarga barıp
silerge köynök, ookat alıp kelemin. Köynök keçekti kiyip, azıgıñardı
kötörüp alıp kaçkıla,-deyt.
Asan menen Üsön bir küçük, bir mışık alıp kelişet, bayagı çal
aytkanday kılat.
Çal baldarga kiyim-keçek, azıktarın alıp kelip:
-Emi siler kaçkıla, men "öltürdüm" dep kan bolgon köynögüñördü
jana it menen mışıktın öpkö-boorun ayalga alıp barıp beremin.
Siler uşul jol menen jürüp oltursañar, jürüp oltursañar eki
ayrılış jolgo kez kelesiñer, Çoñ joluna uluuñ, kiçinesine kiçüüñ
tüş,-deyt da, joldu körsötüp özü kayra ketet.
Çal ayalga kelip, bayagı öpkö-boordu beret. Kan oşol öpkö-boordu,
jep uulanıp ölöt.
Asan, Üsöndün atası bazardan kelse, baldar jok. Bolgon okuyanı
bayagı çal tolugu menen aytıp beret, Asan, Üsöndün atası katının kırk
kısıraktın kuyruguna baylap, süyrötüp jürüp öltüröt.
Asan, Üsön bolso bayagı çal aytkanday, eki ayrılış jolgo tüşüp
ketet.
Asan jürüp olturup, jürüp olturup bir kalıñ elge jolugat.
Asan:
- Bul emne bolgon el?-dep bir karıyadan surasa, al:
- Kan şaylaşkanı jatkan el,-dep joop beret.
Oşondo bir aksakal adam bölünüp çıgıp:
- Men kan bolomun, men kan bolomun dep talaşpagıla, andan körö
kandın kuşun uçurgula, al kimdin başına barıp konso, oşol kişi kan
bolsun,-dep keneş beret.
El kandın kuşun uçurat. Kuş Asandın töböüne konot. Asan tajı
kiyip, takka olturup kan bolup kalat.
Üsön jürüp olturup, jürüp olturup bir üygö kelet. Al üydö bir
kızı bar çal-kempir bar eken. Çal:
- Kaydan jürgön balasıñ?-dep surayt Üsöndön. Anda Üsön:
- Balası jokko bala, botosu jokko boto boloyun dep jüröm!-deyt.
- Maga bala bolgun, balam!-deyt çal.
- Bolso, boloyun.
Üsön bayagı üydö jatıp kalat. Ertesi çal menen kempir erteñ
menen erte turup:
Bul emne bolgon bala boldu eken?-dep karaşsa, Üsöndün başında
bir şişe dilde turat.
Kempir al şişe dildeni katıp koet. Ar künü Üsöndün başında
dilde bolo beret, anı kempir alıp kata beret.
Oşol elde bay jana dubaköy, eri jok, Şatıradolu degen ayal
bolot. Al Üsöndün içinde tooktun kanat eti bar ekenin bilip, oşol
tooktun kanat etin aluu üçün:
-Kim çıgıp kelse, men oşogo çıgamın,-dep baldardı jarıştırat.
Üsön baldar menen jarışıp birinçi bolup çıgıp kelet.
-Jarıştan çañkap keldiñ,-dep, Şatıradolu tuz çılangan suu
beret. Üsön içip jiberip, kayra jürögü aylanıp kusat, içinen tooktun
kanatı çıgat.
Şatıradolu kanattı körör zamat jutup jiberip, üyünö kirip
jatıp alat. Üsön üyünö kelip jatat, birok erteñ menen tursa bayagıday
kündö çıgıp turçu dilde jok. Al bardıgın tüşünüp:
- Koy, bul üydön ketişim kerek,-dep jönöp ketet. Jürüp olturup,
jürüp olturup bir jerge kelse ele üç kişi muştaşıp jatat. Üsön:
- Emne muştaşıp jatasıñar?-dep surasa, alar:
- Biz jayıl tastorkondu, ur tokmoktu jana asa-musanı talaşıp
uruşup jatabız, deşet.
Üsön:
- Jayıl tastorkonuñ emne?
- "Jayıl tastorkon, jayıl" dese düyüm tamak dayar bolot.
- Ur tokmoguñ emne?
- Kimge karşı bolsoñ, oşonu "ur, tokmok, ur" dese, anı seleyte
koet eken.
- Asa-musa degeniñ emne?
- "Kaalagan jerime jetkir" dep minseñ, kaalagan jeriñe jetkiret.
Biz asa-musanı talaşkan elek!
- Emi uruşpagıla, üçööñ jarışıp kelgile, kimiñer çıksañar
oşonuñar algıla, men Asa-musanı karmap turayın,-deyt bala.
Oşentip Asa-musanı Üsöngö karmatıp koyup, bayagı üçöö bul
aytılgan sözdü ıras körüşüp jarışat, uzap keter zamat Üsön
tastorkondu kurçanıp, tokmoktu beline kıstarıp, Asa-musanı minip:
-Emi, Asa-musa, meni bir jakşı jerge jetkir,-dep közün jumat.
Bir maalda közün açsa, tunjuragan tokoydun içindegi kölökölüü
çınar terektin tübündö jatat, Üsön bayagı tastorkondu jayıp alıp,
tamak içet da, terektin tübünö jatıp uktap kalat, oygonso tüş bolup
kalıptır. "İi, men uşul jerge, Şatıradolunu alıp kelsem, jakşı
bolgon turat"-dep bala bayagı ayalga barat. Şatıradolunu eerçitip
kelip, Üsön jayıl tastorkondu jayıp, Şatıradoluga tamak beret,
ayabay sıylayt. Oşol jerde Üsön bir maalda uktap ketet. Şatıradolu
jayıl tastorkondu, tokmoktu alıp, Asa-musanı minip üyünö ketip
kalat. Üsön oygonup karasa, jayıl tastorkon, ur tokmok, Asa-musa jana,
Şatıradolu jok. Üsön ayabay kapa bolup, arı çurkayt, beri çurkayt,
birok, Şatıradoludan kabar jok, akırı çarçap çaalıgıp uktapkalat.
Bir maalda oygonso:
-Oy, bala, turgun! Çınar terektin joonuraak butagınan keskin,
anın baş ayagın taarıgın da minip alıp, Şatıradolunukuna jetkir
deseñ, al jetkiret. Aga barganda, Şartıradolunu kök eşek bol dep,
oşol terek menen başka ur, al eşek bolup kalat degen ün çıgat.
Üsön turup çınar terekten kırkıp, baş-ayagın kesip minet da:
Şatıradoluga jetkir!-deyt.
Çınar terektin butagı Üsöndü Şatıradoluga jetkiret. Üsön,
Şatıradolunun üyünö kirip barıp:
-Kök eşek bol,-dep başka bir koet. Şatıradolu oşol zamat kök
eşek bolup kalat.
Bir künü Üsöndün üyünö otun alıp satkan üç jetim kelet. Üsön
alarga:
-Siler mınabu eşekke otunuñardı jüktöp, ookatıñardı kılgıla,
birok dayıma moynunan baylap jürgülö, bolboso kaçıp ketet,-dep
eşekti beret.
Baldar otun jüktöp bir künü eşekti kaçırıp jiberişet. Al
barıp padışanın jigitterinin koluna tüşüp kalat.
Ertesi baldar eşegin izdep takır taba alışpayt. İzdep jürüp,
izdep jürüp Asan padışanın jigitteri baylap koygon jerden
tabışat. Asan padışa jigitterine:
-Bul eşek tegin eşek emes, eesi kelse, menden uruksatsız
berbegile,-deyt.
Bayagı üç jetim eşekti taanıp alıp ketebiz dese, padışanın
jigitteri takır berbey koyuşat. Al üçöönü eerçitip alıp padışaga
alıp barat, padışa:
-Bul kimdin eşegi ele?-dep baldardan surasa, alar:
-Üsön mırzanıkı,-deşet.
-Üsön menin inim okşoyt, eesin alıp kelmeyinçe berbeym,-dep
eşekti Asan baldarga berbey koyöt.
Üç jetim Üsöndü padışaga alıp kelse, özünün bir tuuganı. Oşol
jerden Asan menen Üsön tabışıp, atasın aldırıp, eköö eki jerge
padışa bolup jatıp kalgan eken.
RUM PADIŞA, TURUM PADIŞA
İlgeri, ilgeri bir Turum degen padışanın balası kuş salıp
keçinde üyünö kayra kelatsa, ak taylak mingen bir kız aldınan çıgat.
Bala:
-Kaydan kele jatasıñ, atıñ kim?-dese, kız:
-Men Rum padışanın Karaköz ayım degen kızı bolomun, meni
izdep taap al,-dep ak taylakka kamçı salıp jönöyt.
-Kara kaşka argımagım kuusam jetet, karmap ele alayın -deyt da
bala kızdı kuuyt. Birok al jerden çañ burk etip, buljerden çañ burk
etip, bala jetpey kalat.
Turum padışanın balası kırk jigiti menen ertesi dagı uuga
çıgıp, keçinde üyünö kelatsa, bayagı kız dagı aldınan jolugat. Bala
dagı kuup jetpey kalat. Bala sarı sanaa tartıp, ubayım menen öñü aza
tüşöt.
Turum kurdaştarına:
-Menin balam öñünön azıp ketti, emne bolgonun suraştırıp
bergileçi,-deyt.
Al kişiler:
- Emne bolup öñüñön azıp bara jatasıñ?-dep surasa, bala:
- Rum padışanın Karaköz ayım degen kızı maga eki jolu jolugup,
eki jolu kuup jetpey kaldım, Karaköz ayımdı alamın, atama aytkıla,
Karaköz ayımdı aluuga uruksat bersin, oşol kızdı oylop azıp kettim,
başka eç bir da oorum jok,-deyt.
Balanın sözün tigi kişiler Turum padışaga tökpöy-çaçpay aytıp
barışat.
-Alsa alsın,-dep Turum padışa balasına kural-jaraktuu kırk
jigitin koşup, kırk beeni soyup, kırk töögö azık, kırk töögö pul artıp
Rumdun şaarına jönötöt.
Bala bir neçe kündör jol jürüp olturup, Rumdun şaarının
çetine jetip konot, jigitterin karoolgo koyup, özü jatat. Bir ookumda
çuruldagan çuu çıgat, çoçup oygonup ketip karasa:
-Tos ele tos, karma ele karma!- dep biröönü bir neçe kişi kuup
kelatat. Bala kaçıp kelatkan kişini karmap alat da:
- Sen emne bolgon jansıñ?-dep surayt.
Bayagı kişi:
- Men Rum padışanın koluna tüşkön Kıraankara degen uuru elem,
al emi sen kimsiñ?-deyt.
-Men Turum padışanın balasımın, Rum padışanın Karaköz
ayım degen kızın izdep kelatamın,-deyt bala.
Kıraankara:
-Meni kutkarıp alsañ, men Karaköz ayımdı alıp kelip beremin.
Anda bala:
- Emne berip kutkarıp alamın?
Kıraankara:
- Kırk tööñdü pulu menen berseñ, kutkarıp alasıñ.
Bala kuup kelgenderge kırk töönü pulu menen berip, Kıraankaranı
kutkarıp alat.
Kıraankara:-Karaköz ayım menen Jansüyör degen kızdı men özüm
ele alıp kelemin, kırk jigitindi üyünö jiber,-deyt. Kırk jigit
üylörünö ketet. Kıraankara toodogu tokoydu aralap baltası menen
tokoydu kırkıp jol açıp baratsa, aldınan bir kız çıgat, al kızdı:
- Kayda baratasıñ?-dese:
- Rum padışanın Karaköz ayım degen kızı toodo çoñ sarayda
jaşayt, anı kırk kız, kırk jigit bolup kaytarabız, men ata-eneme çay
kaynatıp bereyin dep ketip baratamın,-deyt.
Kıraankara bayagı kızga:
-Emese, Karaköz ayımdın aşık bolgon jigiti alıstan keliptir,
anın turgan jerin körsötüp koy,-dep eerçitip alat. Tokoydu aralap
jürüp olturup, bir mezgilde arañ jetişet. Al jerden Kıraankara
Karaköz ayımdı çoñ kurjundun bir közünö, Jansüyördü ekinçi közünö
salıp kötörüp jönöyt. Küzötçülör baykap kalıp kuuyt.
Kıraankara kanattuulardın, aybandardın, ösümdüktördün tilin
bilgen, bir uktasa kırk kün uktap, kırk künge çeyin uktabagan külük kişi
bolgon zken. Al:
-Bügün üygö jetebiz, men kırk kün uktaymın, menin kırk bölmölüü
üyüm bar, silerge bir ayal kırk bölmölüü üydü birden kıdırtıp çıgat,
içindegi dünüyölördü körsötüp kayra jıynagança kırk kündün ötkönü
bilinbey kalat deyt,
Oşol künü Kıraankara tigilerdi iynine köterüp alıp üyünö
kelip, bayagı özü aytkanday uktayt. Bir ayal üypördü açıp içindegi
şaan-şököttördü tigilerge körsötö baştayt. Kırkınçı bölmönü açıp
körsötöt, anda eki okşoş tulpar turat. Ayal eki tulpardı Karaköz ayım
menen Jansüyörgö jeteletip sugartat. Añgıça bir kaldaygan kara
bulut kelip, eki tulpar menen eki kızdı kötörüp alıp ketet. Oşol künü
Kıraankara oygonot.
-Aga eki tulpardı, eki kızdı bir kara bulut kelip kötörüp ketti,deyt bala.
Anda Kıraankara:
- Bir Tulpar meniki, bir tulpar Alp kara kuştuku boluçu, ekööbüz
meldeşip jarışkanbız, al asmanda uçkan, men jerde jügürgönmün,
oşondo Alp kara kuştan men çıgıp, anın tulparın utup alganmın. Al
oşogo içi küyüp alıp ketken turbaybı,-deyt da, çoñ baltasın kötörüp
barıp, bir çoñ terekti kıya baştayt. Körsö, Alp kara kuştun janı oşol
jerde eken, al:
- Kara janım, kıyba, oy janım ay, janım! Mına amanatı?,-dep eki
kızdı, eki tulpardı alıp, tüşüp kelet.
Ertesi Kıraankara balanı bir iynine, kızdardı bir iynine
kötörüp, balanın üyünö jönöyt. Oşol künü anın üyünö jetpey, bir
tokoygo konup kalışat. Kıraankara uktamış bolup jatsa, bir maalda
daraktın başına üç kögüçkön konot, bir kögüçkön:
-Bul balanın atası uşul kızdı alganına kapa bolup, balam
uulanıp ölsün dep, uudan kuş, uudan eer tokumduu at, uudan taygan alıp
atası erteñ tosup çıgat,-deyt.
Erteñ menen turuşkanday kiyin Kıraankara balaga:
- Senin atañ senin kelinçek alıp kelatkanıñdı bilip, aldıñdan
at-kuş jana taygan alıp çıgat, dosum, oşol üçöönü teñ maga bergin,deyt.
- Bereyin,-alar saga azdık kılat, andan dagı köp nerse bersem
bolot ele,-deyt bala.
Ertesi bayagı Kıraankara aytkanday balanın atası atın, kuşun
jana tayganın alıp, balanın aldınan çıgat. Atası:
-Balam, mına bul attı minip, kuştu alıp, taygandı eerçitip uuga
çıgıp, köñülüñdü açkın, senin kelinçek alganıña kubanıp alıp
keldim,-deyt.
Bala alardı alat da büt dosuna beret. Dosu attı, kuştu jana
taygandı alıp tokoygo barat da, baarın örttöp, küldörün suuga salıp
jiberet.
Atasının aylası ketip, bir künü balası uktap jatkanda:
-Balamdı çagıp öltürgün,-dep ajıdaardı jiberet. Kıraankara
anı bilip, uktabay kılıçın alıp, añdıp jatat.
Ajıdaar eşikten jılıp, üygö belçesinen kirgende Kıraankara
ajıdaardı bölö çabat. Kan çaçırap Karaköz ayımdın betine tiet.
Karaköz ayım uulanıp kalbasın dep, anın betine jooluk jaap, tamgan
kandı Kıraankara soro baştayt. Bala oygonup, içinen naarazı bolup
kalat. Kıraankara;
-Dosum, men saga jakşılık kılıp jatam, sırımdı aytpaymın.
Aytsam taş bolup kalamın, jakşılıktı bilbeyt turbay-sıñbı?-deyt.
Birok bala:
-Jok, sen dos emes ekensiñ, kas ekensiñ,-dep takır bolboyt.
Kıraankara:
-Emi, dosum, sen üçün taş bolsom boloyun, sırımdı aytayın, atañ
senin Karaköz ayımdı alganıñdı jaman körüp jaktırbay, öltürüü üçün
uulangan at, kuş, uulangan taygan alıp kelip tospodubu. Alar menen
uuga çıkkanda sen uulanıp ölmöksuñ, oşonduktan men alardı alıp
örttöp jogottum. Kiyin çagıp öltür dep ajıdaardı jiberdi,
kılıçımdı dayardap tünü menen karap jatıp, al üygö kirip kelgende
anı bölö çaptım, anın kanı Karaköz ayımdın betine çaçırap kaldı
ele, uulanıp kalbasın dep kanın sorup jatat elem,-deer zamat
Kıraankara beline çeyin kök taş bolup katıp kalat.
-Aytkanday, bul köp jakşılık kılgan ele, munun jakşılıgınan
kantip kutulam,-dep bala Kıraankaranı kötörüp alıp jönöyt.
Jürüp olturup, jürüp olturup bala bir jerge barıp jatıp kalat.
Ak kiyingen, ak boz at mingen ak sakal kişi kelip:
-Oy, balam, emne jatasıñ?-dep oygotup turguzat da:
-Sen barıp Kara toonu tap, anda kapkaktuu kara bulak bar, anı sen
"kaydan tabılçu eleñ, kapkagıñ kaydan açılçu ele" dep turup,
Kıraankaranın eñ murun buttarın salgın. Butu tıbırayt, kiyin
bulakka büt denesin malgın, "uşunça uktagan eken-min" dep tura kalat,deyt.
Bala Kıraankaranı kötörüp alıp, Kara toogo jönöyt, barıp
kapkaktuu kara bulaktı tabat, anın kapkagın açıp:
- Sen kaydan tabılçu eleñ, kapkagıñ kaydan açılçu ele!-dep eñ,
murun eki butun salganda eki butu tıbırayt. Kiyin denesin büt salat.
- Oh!-dep Kıraankara tura kelet.
Bir az es algandan kiyin Kıraankara balanı kötörüp alıp, bir
kündö üç aylık joldu basıp, anın eline jönöyt. Bala "Kı-raankara
joldu murunkuga karaganda kanday basıp kaldı eken, sınap köröyün",
dep tebeteyin jerge tüşürüp koyöt da:
-Oy, dosum, tebeteyim tüşüp kaldı!-degendin ortosunda
Kıraankara jarım kündük jolgo jürüp ketken eken.
Jürüp olturup, jürüp olturup balanın aylına kelse, köp eldin
karaanı körünöt. Kara kementay kiygen, kara ögüz mingen bir koyçu
jolugup kalat. Andan surasa, al koyçu:
- Balam bolso öldü, anın dosu Kıraankara bolso taş bolup kaldı
dep aşın berip, emi kan eki kızdı alamındep toy berip jatat. Bul el
oşol toygo kelgen el,-deyt. Munu ugup Kıraankara koyçuga:
- Sen kanga barıp "akılıña kel, eesi kelatat, amanatın koluna
sal" degin,-deyt.
Koyçu kanga barıp:
- Ey kan, akılıña kel, eesi kelatat, amanatın koluna sal, - deyt.
- Bul jaman koyçu emne deyt?-dep kandın jigitteri koyçunu
tızıldatıp kuup kalışat. Al Kıraankaranı közdöy kaçat. Kıraankara
kılıçın alıp kelgenderdi kuup, çañın asmanga çıgarıp, kırgın salat,
kandı tutkundap, darga asat.
Oşentip bala taajı kiyip, takka olturup, atasının orduna kan
bolot. Çoñ toy berip Karaköz ayımdı alat, berki kızdı Kıraankaraga
berip, koş aytışıp, anı eline jönötöt.
ALTIN ŞAKEK
İlgeri, ilgeri bir çaldın jalgız balası bar eken. Bir künü çal
"balamdı bir sınayınçı" dep, jıyırma tıyın berip bazarga jiberet.
Al barıp beş tıyınga küçük, beş tıyınga mışık, beş tıyınga koroz
jana beş tıyınga jılandın balasın satıp alıp üyünö kelet.
"Balam tıyının bir ookatka jaratat eken desem, kapkaydagı
jarabagan nerselerdi alıptır" dep, çal açuusu kelip, üyünön kuup
jiberet.
Bala korozdu, mışıktı, jılandı kötörüp alıp, bet algan jagına
kete beret.
Kündördün birinde jılandın balasına til kirip:
-Dosum, men jılandın padışasının balası elem, adamzattın
koluna emne bolup tüşkönümdü bilbeymin, sen atamdı izdep tapsañ
bul düynödö eç nerseden kor bolboysuñ. Bir çoñ kara döbö bar, anı
tapsañ bir kiçine jılan çıgat, andan arı jürüp oltursañ bir çoñ
jılan çıgat, alarga menin başımdı körsötüp koysoñ daroo ketet.
Oşol jılandın izi menen basa berseñ, bir üñkürgö kelesiñ. Al
üñkürdö bir çoñ çarada altın bar, oşol altındın içinde menin atam
jatat. Meni oşol üñkürgö barganda koe ber. Üñkürdün içinde türdüü
tamak-aş bar, özüñ oşol tamak-aştan içip jata ber,-deyt.
Bala jürüp oturup, çoñ kara döbögö kelse, aldınan bir kiçine
jılan çıgat, aga koynundagı jılandın başın körsötüp koet, kiçine
jılan korkup kaçat. Bala andan arı basat, aldınan dagı bir çoñ
jılan çıgat, aga da jılandın başın kıltıyttı ele, a da iynine kire
kaçat. Bala anın izi menen üñkürgö kiret. Anda bir çoñ çarada altın,
anın üstündö çoñ jılandın jatkanın köröt. Kötörüp jürgöñ jılandı
koe beret da, özü ar türdüü tamaktardan içip jatıp kalat. Birok köp
kün jürgöndüktön zeriget. Anın zerikkenin bilip, jılandın balası:
-Dosum, zeriktiñbi, ketesiñbi?-deyt.
-Uruksat berseñ ketem.
-Dosum, bul altındar saga opo bolboyt, atamdın tilinin aldında
altın şakek bar, oşol şakekti atamdan suragın. Şakektin altımış
eki dubası bar, al dubalardı üyrötüp koyömun, anan kor bolboysuñ,deyt jılan.
-Altın şakekti özüñ surap bergin. Jılan atasına kelip:
-Ata, sizdin altın şakegiñizdi dosum surap turat, oşol
şakegiñizdi dosuma beriñiz,-deyt.
Atası arı karap ıylap, beri karap külüp, "Emi bolbostur" dep,
küñgürönüp süylönüp turup "tu-u-u" dep bürköp jiberet, oşondo altın
şakek oozunan ırgıp ketet.
Jılan altımış eki dubanı üyrötöt. Bala şakekti tilinin
aldına salıp, dubanı üyrönüp, koroz menen mışıgın kötörüp, küçügün
eerçitip jönöyt.
Jürüp olturup bala bir çal menen kempirge jolugat. Çal:
- Balam, emne bolup jürgön balasıñ,-deyt.
- "Balası jokko bala boloyun, botosu jokko boto boloyun" dep
jüröm,-deyt bala.
Çal anı bala kılıp alat. Al kündördün birinde "atamdın üstündö
üy, örüşündö jılkı, koroosunda koy, kotologon uy bolsun" dep, altın
şakegin jerge bir urat. Balanın aytkanı bir zamatta dayar bolot.
Balaga tünküsün künügö ele çıgış jaktan bir jarık körünöt.
- Ata, ata, künügö ele tün içinde çıgış jaktan bir jarık körünöt,
bul emne bolgon jarık?-dep bala surayt.
- Balam, al padışanın kızının nuru, al kızına üy salıp bergen,
oşol üydö bagat. Janagı jarık oşol kızdan çagılışıp turat.
- Ata, oşol kızdın atasına juuçu tüşüñüz, men oşol kandın
kızın alayın.
- Al kızdın kalıñın kaydan tabamın?
- Ata, korkpoy ele bara beriñiz, kalıñga berüüçü maldı men
tabamın,-deyt.
Oşentip çal kanga barat da:
-Kan, men saga juuçuga keldim, kızıñdı menin balama
beresiñbi?-deyt.
-Çal, saga kızımdı bereyin, birok kapşıtımda kalmak aygaylap,
tuşumda tulpar tuylap tursun, eşigime çökkön töödöy altın koyulsun,
toodogu jayloomo altın-kümüştön saray salınsın. Al saraylardın
içinde may köl menen süt köl bolsun, oşol köldördö altın-kümüş
çabaktar sekirip oynop tursun. Üyümdün çetine çınar terek menen
kümüş terek ornotulsun, al çınarlarda altın bulbul menen kümüş
bulbuldar sayrap turuşsun, kızımdın kalıñı uşul, uşul kalıñdı
kırk kündö bütürüp, toyuñdu berip, kelinindi al,-deyt kan.
-Uşunçalık kalıñ saldı, "kırk kündö bütüp, toyundu berip
keliniñdi algın" dedi, men mınça kalındı kaydan tabam, kaçan
bütürömün,-dep çal balasına ıylap keldi.
-Ey, ata, ıylaba, anın baarın men tabamın, esençilik bolso
kelindüü bolosuz,-dep bala bir tünü kandın şaarının çetine barıp:
"Kalıñ jönündö kandın aytkandarı tañ atkança büt atkarılsın"-dep,
altın şakegin jerge bir urat.
Erteñ menen karasa, aylana jark-jurk etet, kandın aytkandarı
büt atkarılıp kalgan.
Kan körüp, süyünüp "çal kelinin alsın" dep çalga jigitterin
kabarga jiberet. Çal balasın jana başka kişilerin alıp kanga kelet.
Kan toy berip kızın beret. Alarga altın saray menen kümüş sarayın
ençilep, kız küyöösün kirgizip koyöt.
Bala mışık menen korozdu üyünö koyup, özü itin eerçitip uuga
çıgıp ketet.
Bir künü ısık içken, suyuk çıçkan, koko tiken menen köçügün
aarçıgan masten kempir balanın kelinçegine kelip:
-Balam, menin bagar, körörüm jok, senin keşigiñdi içip ookat
kılıp jüröyün,-dep ıylap kiret.
-Jürsöñüz, jürüñüz,-dep kelin kabıl alat. Bir neçe kündön kiyin
masten kempir kelinge söz katat:
-Erkek ele kurusun, ayalga sırın aytpayt tura. Senin eriñdin
tilinin aldında bir altın şakegi bar, eriñ uudan kelgende tiliñdin
aldındagı altın şakekti körsöt dep ıylaktagın. Eriñ altın şakekti
körsötöt. Körsötköndön kiyin "altın şakegiñdi maga bergin, men keekeede körüp koyup jüröyün" degin, al beret, altın şakekti ekööbüz körüp
koyup jürölü.
Bala uudan kelgende kelinçegi taarınıç kılat:
-Senin altın şakegiñ bar turbaybı, maga aytpay jürüpsüñ. Oşol
şakegiñdi maga ber, anda-sanda körüp koyup jüröyün.
Bala altın şakegin kelinçegine beret. Kelinçegi al şakekti
alıp, körüp koyup jüröt. Bir künü masten kempir:
-Balam, altın şakegiñdi berçi, men da köröyün,-deyt. Kelin
altın şakekti kempirge beret. Masten kempir altın şakektin
altımış eki dubasın okup, "uşul kelin menin Keybat degen balama
katın bolsun" dep jerge bir urat. Oşonu menen masten kempir kelindi
jeti suunun arı jagındagı Keybat degen taz balasına alıp berip
koyöt.
Bal keçinde uudan kelse, üydö kelinçegi jok, mışıgı menen
korozu kalgan, özü emne kıların bilbey oturup kalat. İtke, mışıkka
til kirip, balaga:
- Kapa bolbogun, altın şakekti biz tababız, - deşip jönöp
ketişet.
Üçöö suudan otüp, masten kempirdin üyünö barışat. İt itke
koşulat, koroz korozgo koşulat, mışık bolso şıp etip üygö kirip
ketet. Koroz:
- Men boz üydün jabuusun tartkanda, tündükkö çıgıp barıp
kukuluktaymın, masten kempir "ölügüñdü köröyün, bul kanday took?" dep
meni karaganda oozuna jaba "şart" ettiremin. Al kakırınıp
tükürüngöndö oozunan altın şakek ırgıp ketet. Mışık, sen şıp
dedire ilip kaç. İt, sen eşiktin aldında turgun, mışık kelip üstüñö
jabışsın, men da uçup tüşüp, arkaña konup kalam. Anan alıp kaçpay
janıñ jokpu!-deyt da tündükkö konup kıykırat.
Masten kempir:
- Bul kaydan kelgen koroz?-dep tañırkap oozun açıp karap
turganda
koroz şart bir koyöt.
Al: "ölügündü köröyün!"-dep
tükürüngöndö, altın şakek bok menen birge ırgıp ketet. Mışık şıp
etip ilip kaçat, it mışık menen korozdu üstünö kondurup alıp
zımırap jönöyt.
Masten kempir kanday it ekenin taanıy albay kalat. İt altı
suudan ötüp, jetinçi suuga barganda:
- Men alıp baramın,-dep mışıktan talaşıp şakekti alat. Al
suunu keçip baratkan maalda çarçap akaktayt da oozunan şakekti
tüşürüp jiberet.
Üçöö suudan ötüşöt, it balaga barıp:
- Men altın şakekti suuga tüşürüp jiberdim, al şakekti balık
jutum alat, balıktı balıkçılar karmayt, men oşol karmalgan
balıktardı jıttap, altın şakekti tabamın -deyt.
Oşonu menen törtöö suunu boylop jönöşöt. Jürüp olturup, jürüp
olturup tört balıkçıga joluguşat. Karmagan balıktarın karasa, biröö
tim ele jıltıldayt. İt balıktardı jıttagılap, taptım degendey
işarat beret. Bala:
- Kursagım açıp turat, maga tört balık sat, kuurup jeyin -deyt
balıkçıga.
- Satsa satayın, alıstan kele jatkan jolooçu okşoysuñ,-dep
balıkçı tört balıktı satat.
Bala tört balıktı satıp alıp, bayagı jaltıldagan balıktın için
jarat, içinen altın şakek çıgat. Bala altın şakekti tilinin aldına
salıp:
- Masten kempir jer jüzünön jogolsun, kelinçegim üyümdö
bolsun,-dep altın şakekti jerge bir urat.
Oşentip bala masten kempirdi öltüröt, kelinçegin özü alat, ataenesin aldırıp, jırgap jatıp kalat.
ABILAY JETİM
İlgeri bir zamanda bir kempirdin çalı ölüp, eki jaşar erkek
balası kalıp, eptep kün körüşüp, bala on eki jaşka keliptir. Bir künü
enesinen:
- Menin atam kayda, bar bolso üygö kelbeybi?-dep surayt.
-O, balaketindi alayın kulunum, senin atañ kelbes jagına ketken.
Bala katuu içi küysö da ekinçi atasın körö albay turganına közü
jetti.
- Enekebay, menin atam emne kesip kıluuçu ele?
- Atañbı? Atañ toogo tor jayıp, kuş karmooçu.
- Anda atamdın torun berseñiz, men atamça kuş karmap kelip,
münüşkörlörgö satıp, köp altın tabat elem.
- Makul,-dep enesi toogo jiberdi. Bala bir karga karmap alıp
süyünüp keldi.
- Bul kuş emes, balam, kuş karmoo koluñan kelbeyt go,-dedi enesi.
- Anda atam başka emne kesip kıluuçu ele?
-Darıyadan balık karmooçu. Kempir çalının torun balaga alıp
berdi. Darıya balıkka bay eken. Kempir balıktı kanday karmoonu
balasına üyrötüp, köp oljo menen üylörünö kelişti. Bala kündö
balıktı köp karmap bazarga sata berip, üy-ookattarın ondop, dasıkkan
balıkçı bolup kaldı..
Kündördün birinde bala dagı köp balık karmap kelip, enesi
süyünüp balıktardı körüp jatsa, arasında eñ kooz bir balık jürüptür.
Ala koyup çakadagı suuga saldı ele, ölö elek eken, jan kirip suuga
oynoy baştadı.
-Abılay balam, bul ukmuş altın balık bizdin bagıbızga torgo
tüşkön eken, munu kanga tartuu kılsak çoñ oljogo batabız,-dedi kempir.
Aytkanday ertesi bala aynek kumuraga suu kuyup, balıktı salıp,
kanga tartuulaganga bardı. Kan vaziri eköö teñ katuu kubanıp, balaga
jüz dilde berip jönöttü. Abılay ömürü mınça dildeni tapmak turgay,
körgön da emes. Ötö-süyünüp enesine keldi. Bazarga barıp köp buyum,
mal satıp alıştı. Jesir kempirdi karabagan agayın-tuugandarı
Abılaydın törünön ketpes boldu.
Aradan köp ötpöy ele Abılay jetimdi bayagı kandın jigitteri
izdep kelip, kanga aydap ketti. Kan adilettüü bolso da anın vaziri
kaarduu, başkeser kara mürtöz ele. Al kanga:
-Altın balıktuu bolgonuñuz jakşı, birok tügöyü jok jaraşpayt
ekeñ, oşol balıktın tügöyün taptıruu kerek, al oşol gana balanın
kolunan kelet,-deyt.
Kan vazirinin tilinen çıkpayt. Bir ay möönöt berişti.
-Eger taap kele albasañ başıñ alınat,-dedi.
Bala argasız makul boldu da, bolgon okuyanı aytıp enesine keldi.
Ertesi tobokel dep darıyaga çıgıştı, aytılgan möönötü da büttü, bala
sargayıp öñdön azdı. Kanga barçu tañ da attı. Eñ akırkı ümütün üzböy
torun kötörsö altın balıktın elesi köründü. Kubargan tüsü, alaktagan
jürögü orduna keldi. Tartuu kanga alınıp kelindi, bala eki jüz dilde
alıp üyünö kayttı.
Kan, vaziri, üy-bülösü menen balıktı kubalaşıp oynogonuna katuu
ıraahattanuuçu boldu.
Kündördün birinde vazir kanga keddi:
-Kanım, baarı jakşı, emi buga Altın-Köldü taptıruu kerek,
balıktar kumuranın içinde erkinçe oynoy albay jatat. Altın-Köl
çıgış tarapta perilerdin kolunda bolot dep ukkam. Çoñdugu tay
kazanday, tışı altın, içi kauhar, suusu tunuk mürök zam-zam. Bul
keremettüü köldü eç usta jasay albayt, barıp alıp kelüü Abılay
jetimdin gana kolunan kelet. Anda kan:
- Uşul ele döölöt jetet, jön nersege biröönün jetimin
kıynaganda emne çıkmak ele, tim ele koygonubuz oñ go,-dedi.
Kanga kadırı köp ötkön kaarduu vazir, kandı akırı makul kıldı.
Abılay jetimdi çakırtışıp, bir jıl sülük berip, Altın-Kölgö
jönötüştü. Argasız jetim enesine akılga keldi. Sabırduu baybiçe kül
azık kamdap, uuluna ulamadan ukkanın bayandap tügöl aytıp, batasın
berip, Altın-Kölgö jönöttü.
Tuura altı ay jol jürdü. Jolunan neçen ukmuş jırtkıçtar,
jılan, böyön-çayan kezikti, akırı alar jolun bögöp, ötö albay turganda
bir ak sakal çal payda boldu. Salamdaşıp baladan bolgon okuyanı
toluk uktu. Karıya balaga booru oorup, kolundagı sıykırduu tayagın
berdi.
- Şiltep ele koysoñ bardık jandıktar jol beret, sen izdegen
Altın-Kölgö dagı bir kündük jol kaldı. Meltiregen talaada bir gana
jaşıl döbö keziget, janında şarkırap akkan bulak bar, oşol döbö
perilerdin jıyın kurçu jayı, ayına bir gana kelişet. Sen oşol
döbödön çuñkur kazıp alıp jatsañ, a degende kögüçkön bolup uçup
kelişet, jerge tüşsö adam söölöttüü bolot. Oşondo birin eptep
jakadan alıp karmap alsañ boldu- joguñdu tabasıñ. Eger karmay albay
körünüp koysoñ, anda dagı bir jıl kütösüñ.
Bala baarın toluk bildi. Karıya bolso koş aytıştı da közdön
kayım boldu.
Bala karıyanın aytkan jerine kelip, çuñkur kazıp jatıp aldı.
Eki kün ötköndö asmanga batpagan köp kögüçköndör kelip bayagı çoñ
döbögö konoru menen adam boluşup, köpkö şektenip turuşup, akırı
jıyınına kirişti. Abılay aylaker baykatpay turup jakın ötüp bara
jatkanın jakadan addı ele, kögüçköndör dür etip asmanga kötörüldü,
korkunuçtan çoçugan periler artın karabay öz düynösünö uçup jönöştü.
Abılaydı bir az kökkö kötördü, alp uruşup kelip jerge tüşüştü, kolu
karışkan Abılay kögüçkön kanday araket kılsa da koe bergen jok.
Kolundagı jip menen moynuna kürmöy salıp, beline bekitip baylap
aldı. Akırı eköö sözgö kelişti. Abılay emne kaalaganın ayttı.
Anı orundatsa ömürü kaların bilgen peri Abılayga jartı ayday
altın berdi. Jerge koyup çertip koyso, oydo jok sonun köl boldu.
Eköö şilekey alışıp dostoşup, Abılaydı peri dosu orto jolgo
çeyin uçurup jetkizip koyup, öz düynösünö uçup ketti. Möönötü bütö
elekte kandın kaalaganı dayar boldu. Abılay jarım miñ dilde, sıy
alıp kubanıç menen üyünö keldi. Altın kölgö altın balıktar
jaraşıp, ırakatın padışa, vazir kördü. Abılay jetimdin kubanıçı
köpkö sozulgan jok, kaarduu vazir dagı bir ukmuştu oylop taptı.
- Padışam -dedi vazir,-kün batışta Küldürkan degen bar, anın
Aysuluu, Künsuluu degen eki kızı bar, külüp koyso karañgı jarık bolot,
bir şaar jön ele jañırıp turat. Aysuluu padışam saga gana jaraşat.
Altın kölüñ bolso, altın balıgıñ bolso, emi Aysuluuday jarıñ
bolso, aalamda emne armanıñ bar? Akırı iş jamandık menen bütörün
sezgen kan köpkö makul bolbodu. Amalköy vazir asılıp jürüp ar türkün
söz menen kandı eritip, buga da makul kıldı. Bul iş da Abılay
jetimge jüktöldü. Kül azıgın kamdap, Küldürkandın şaarın bet alıp,
Aysuluunu kantip alam degen oy menen jolgo çıktı. Amalsız baybiçe
arıbagan azaptın kölündö kaldı. Bul jolu joluñ katuu bolot dep enesi
Abılayga bal jana taruu koşkon bir karın may berdi.
- Eger biröö seni menen koşo jeşse jana emne dep surasa buga
enemdin emçeginin sütü koşulgan degin, oşondo işiñ onunan çıgat,deyt enesi.
Bala bul sözdü köñülgö tüyüp, batıştı közdöy jürüp olturdu. Köp
jol jürüp, közü tunardı, tañdayı katıp çöldördö suusadı. Alsırap
kalgan kezde aldınan bir çubalgan çañ köründü. Abaylap tursa aalamda
jok alp-döö eken. Al alıstan ele balanın kaçpay kütüp turuusun
ötündü. Abılay janınan çındap ümüt üzdü. Döö:
-Senden anı-munu surap olturuuga ubaktım jok, oozumdu gana
toltur, bolboso özüñdü jalmap alıp jolgo tüşöm,-dedi.
Şaşıp kalgan Abılay bayagı sarı maydı sugunta berdi. Döö
maydı bılçıldata çaynap jutup jiberip, tamşanıp turup:
-Bul emne tamak?- dedi Abılay:
-Kadimki may bal, taruu, birok menin enemdin sütü koşulgan ele.
Döö munu ukkanda ayran kaldı.
-Emi kızık bolgon turbaybı, men seni menen emçekteş bolup
kalgan ekemin. Seni jegenim bolboyt, saga kaalagan ubagında jardamga
kelişim kerek. Me, mobunu tütötsöñ men daroo dayar bolomun,-dep uzun
murutun julup berip, közdön kayım boldu.
Kayrattangan Abılay Küldürkandın şaarına da jakındap kelip
alıstan körüp, uşul bolso kerek dep joromoldodu. Şaardan emes
jerden kök ögüz mingen, on çaktı eçki, koyun jaygan çalga joluktu.
Salamdaşkandan kiyin:
- Jetimmin, bagar-körörüm jok, balası jokko bala, botosu jokko
boto boloyun dep jüröm,-degen tilegin ayttı.
Çal süyüngön boydon balanı eerçitip kempirine jönödü, kempir
dagı süyündü, bir eçkisin soyup özülörünçö toy kılıp, balanı bala
kılıp alıştı. Bala çöp alaçıktı ondop, şıbaktap tam saldı.
Abışka-kempir uulduu bolup, muununa muun kirdi. Al jılkı jay öttü,
küz öttü, kış ötüp jaz keldi. Bir künü kelin aluuga söz boldu. Oşondo
Abılay jetim öz maksatında işti emi baştadı.
-Eger men ayal alsam Küldürkandın kızı Künsuluunu je Aysuluunu
alamın, bolboso düynödön tak ötömün,-dedi.
Çal katuu çoçudu.
- Al kan-padışa bolso, men jakın bara albagan jaman çal
bolsom, balam, padışa meni buçkagına teñep koyboyt go, özüñ oyloçu.
Anın üstünö "şıldıñ kılganın kara" dep, başımdı sözgö kelbey kesip
jürbösün?
- O, jarıktık,-dedi Abılay,-kudalıkka, elçilikke ölüm jok, bir
joop aytat, kanga barıp kel, ata. Eger balalıkka sana-basañ özüñ
bilgin, tuubasañ da tutungan balañmın go,-dedi.
Çal bir közünö jaş alıp, bir közünö kan alıp, kök ögüzdü tokup,
kanga jönöp, kandın jigitterine daynın aytıp, kabıl alçu ordosuna
keldi. Bir kün konok kılgandan kiyin kan çaldı özünö çakırttı. Taazim
menen salam aytıp, kanga emnege kelgenin bayandadı. Kan açuusu kelgen
jok.
- Uuluñdun çoñ Talamı bar eken, birinçiden maga uuluñdu körgöz,
uuluñdu sınap körömün, köñülümö jaksa, üç mööröy beremin, atkarıp
ketse kız seniki, menin şartım oşo, atkara albasa başın kesemin.
Oşentip Abılay jetimdin başı eki kılıçtın ortosunda kaldı.
Munu toluk ukkan Abılay jetim Küldürkandın kılıçına barıp
bergenden başka ayla jok ekenine közü jetti. Boljogon künü padışaga
keldi. Balanı körüp jaktırdı, Aysuluu menen Künsuluunu da balaga
körgözdü.
-Kaalasañ üç mööröy berem, jeñip ketseñ kız seniki, bolboso
başıñ kesilet,-dep kaytaladı padışa.
Bala makul boldu, atası kantsin "Kanday bolot?" dep közünün
jaşın kuyultup karap turdu. Körüp turgan el:
-Ajal aydagan beçara, işiñ büttü,-dedi.
Mööröy baştaldı. Birinçisi kırk ögüz soyuldu, eti kazanga
salındı.
-Üç kündün içinde jalgız özüñ jep beresiñ,-dedi.
Bala bir üydö jalgız özün kamap tuş-tuşka karool koyuunu ötündü.
Balanın aytkanı orundatıldı. Karañgı kirgende Abılay jetim bayagı
dosunun murutun tütöttü. Köz açıp jumgança üygö kırk döö kirip keldi.
Bardıgın bala tüşündürdü ele jarım saatta kırk ögüzdün eti jok
boddu. Bala bir kabırgasın alıp erteñ menen müljüp olturdu.
Kalıstar kelgende şagıragan gana söök kalıptır. Bir kabırganın
kalganına kan çatak kıldı. Anda bala:
-Adal malıñızdın etinen ooz tiysin dep kaltırdım, bolboso
sugunup dele jiberem,-dedi.
Han sözgö jıgıldı. Iza bolgon kan:
-Mına bu agıp jatkan darıyaga arı beri jüktüü unaa ötköndöy muz
toñdurasıñ,-dedi.
Bala kıyşayuusuz makul boldu. Dosunun murutun darıyaga saldı
ele kıçıragan kış tüşüp, kaldaygan muz toñ darıya buuldu. Munu
sınaşıp, kalıstar karşı-terşi ötüp körüştü, birok muzda eç şek jok.
Möröy dagı balanıkı boldu. Padışanın açuusu çındap keldi.
-Mınabu toonun arı jagında Ala-Köldö otuz kulaç ajıdaar bar.
Ar bir kırk kündö birden adam, ar bir jumada birden bodo jeyt anı
berbeseñ eliñdi sorup jok kılam deyt. Mına oşogo erteñ bir adam
kerek. Anı öltürsöñ aman kalasıñ, bolboso ajıdaarga jem bolosuñ.
Bala buga da makul bolup, eki jagı teñ mizdüu eki bolot kılıç
suradı. Ustalar erteñ menenge çeyin sogup dayar kılıp, bala kuraldı
alıp ajıdaarga jönödü. Ajıdaardın açuusun keltirip, boljogon
ubaktan keçigip bardı. "Bul emne boldu?" dep açuusu kelgen ajıdaar
jönögönü kalgan eken. Balanı körgön ajıdaar içi katuu açıngandıktan
alıstan ele op tarttı. Abılay ajıdaardın oozuna aba menen uçup
jönödü. Kolundagı eki mizdüü bolottu ajıdaardın uurtun közdöy
boljodu. Küü menen tiygen Abılay ajıdaardı jara tilip, kolunan
albars kılıçı tüşpögön kalıbında kuyrugunun uçunan çıktı. Jırtkıç
eç nersege çaması kelbey jayın taptı. Esin jıygan Abılay jonunan
kayış tilip alıp kanga keldi. Ubadaga bekem padışa şarttı buzbay,
neçen künü toy jasap Aysuluunu Abılayga berdi. Ajıdaardan kutulgan
el alkış aytkandın gana üstündö boldu. Abışka-kempirdi köçürüp
Abılay jetim özünün şaarına jönödü. Neçen aydan kiyin kelse kara
mürtöz vazir düynödön kaytıptır.
Oşentip Abılay jetim eki enelüü, ataluu, jaş suluu jarluu
bolup, uşul küngö çeyin baktıluu jaşap kalıptır.
MİÑBAY, JÜZBAY
Bar ekeñ, jok eken, Miñbay menen Jüzbay degen bolgon eken.
Miñbaydın miñ koyu, bir balası, Jüzbaydın jüz koyu, bir balası bar
eken. Miñbaydın balası bir künü koyun talaaga kaytarıp çıgıp uktap
kalsa, karışkır kelip koydu erteden tüşkö çeyin kırat. Bala
oygonboston uktap jata beret. Jüzbaydın balası koy kaytarıp jürüp,
Miñbaydın koyun karışkır kırıp jatkanın körüp, balasın oygottu:
-Kokuy, kuuratkır, koyuñdu karışkır kırıp ketpedibi,-dedi.
Miñbaydın balası tura kalıp jaakka bir salat.
-Sen jüz koyuñ menen maga teñelgiñ kelebi? Menin miñ koyum bar,
emne üçün oygotosuñ, eñ kızık tüş körüp jattım ale, tüşümü taap ber,dep uruştu. Jüzbaydın balası da karap turbastan eköö beşimden
uruşkan keçke çeyin uruştu. Akırında Jüzbaydın balası:
- Emne tüş kördüñ, aytçı, kaadaluu tüşüñdü ugayın?-dedi.
Miñbaydıñ balası:
- Kaadaluu tüş deyt tura, başıma kün tuup, ayagıma ay tuup, orto
jerime çolpon jıldız çoñ tuup jatıptır, bul kaadaluu tüş emegende,
karışkır kırgan koy kaadaluu beken?-dedi. Jüzbaydın balası:
- Satasıñbı tüşüñdü,-dedi. Miñbaydın balası:
- Satamın, karışkır kança koyumdu kırsa, oşonço koy berip
algın,-dep ubadalaştı.
Jüzbaydın balası:
-Karışkır kançalık koyuñdu kırdı eken, batırak sanagın,-dep
sanattırdı. Miñbaydın balası koyun sanasa tuura jüz koyun kırıptır.
-Jüz koyum ölüptür, jüz koyuñdu berip alasıñbı?-deyt.
-Aldım, sattım bereke,-dep kol alışıp keçinde üylörünö kaytıp
ketişet.
Jüzbaydın balası el jata üyünö bardı. Jüzbay tura kalıp:
- Kokuy balam, koyuñ kana?-dedi. Balası:
- Atake, tüşkö satıp jiberdim,-dedi. Jüzbay:
- Al emne bolgon tüş eken, jüz koydun baarın sattıñbı?-dese,
balası külüp jiberip:
- Başıma kün tuup, ayagıma ay tuup, orto jerime çolpon jıldız
tuugan tüşkö sattım, atake,-dedi. Atası ordunan tura kalıp, jetken
jerinde keltek menen, jetpegen jerinde tezek menen urup balasın
kubaladı.
- Eger koydu tappay üygö kele turgan bolsoñ, içiñdi jarıp,
başındı itke salbasam menin Jüzbay atım öçsün - dep atası
açuulanıp kala berdi. Bala aylap, kündöp jürüp olturdu. Başı taz
boldu, kursagı aç boldu, oşondo asmanda uçup bara jatkan kargaga
karap ayttı:
- Karga ake, ıntımakka keleli, bir tabaktan jeşeli, açkadan ölüp
baratam, bir kayır etiñiz,-dep kolun kargaga sungan ubakta, karga aytat:
- Oşondoy bol, taz balam! Koyuña salgan çöptü jeyin desem jata
kalıp taş alıp, tura kalıp baş alıp uruuçu eleñ, saga çala,-dep ötüp
ketti.
Mından kiyin üstünön bir top kögüçköndör öttü. Buga da:
-Kögüçkön ake, ıntımakka keleli, bir tabaktan jeşeli, açkadan
ölüp baratam, sen bir kılçı kayırdı,-dep kolun sundu.Kögüçkön:
-Oşondoy bol, taz balam, kar burkandap jamgır jaaganda, jem
izdep kokus men barsam, tuzak tartıp ata enemdi, bala-çakamdı karmap
algansıñ. Ata-eneñ koe ber, ubal bolot dese, ubal bolso kudayım adal
kılbay ele koyboybu dep, şişkebek kıluuçu eleñ, ii oşonu emi
körgönüñ!-dep ötüp ketti.
Kanattuudan ayla bolbogondoy kiyin bala jürüp olturup, butun
şiltey albay, karuusu kalbaganda "ölsöm dagı adam jatpas döbö degen
döbögö jetip etimdi karga, kuzgun jesin" dep, başına tayak jasap, közü
çekçeyip, beli bökçöyüp, jatıp ürgülöp uktap ketti. Tañ agarıp atkanda
bir adam kelip: "Tur, atka mingin", dep mingizip alıp jürüp ketti. Tüş
bolgondo bayagı adam artın karasa türü suuk bir taz bala atına minip
kele jatkanın körüp, saadagın suurup atayın dep, kayra oylonup:
"Nikem uşuga buyurgan eken" dep tura kalıp başına darı sıypap, jeti
kündö kapkara kunduzday çaç çıgardı. Bul adam Külgakı degen
sıykırçı kempirdin kızı eken. Seyit çal degendin Ömüraalı degen
uuluna tiymek bolup, ubadasın berip, uşu tünü adam jatpas döbögö
Ömüraalı kelip, kızdı alıp ketmekçi bolgon eken. Ömüraalı bir kün
esebinen jañılıp kalıp, al künü kelbey kalıptır. Kızdın atı
Ayımsuluu eken. Al buyruk eken dep bayagı taz balaga tiydi. Balanın
atı Çınıbek. Bir neçe kündön kiyin Ayımsuluu tüş körüp, erteñ menen
Çınıbekke:
-Tündö tüşümdö Ömüraalı kırk jigiti menen Çınıbekti öltürüp,
koluktumdu taap alamın dep jolgo çıgıptır,-dedi.Çınıbek:
-Anda eñ jakşı tüş, emese men anı öltüröt ekemin,-dep
Ömüraalının kele turgan joluna çoñ ak üy bolup kubulup, kırk
kulaktuu kazan bolup, içinde toltura et bolup kaynap turdu. Ömüraalı
kırk jigiti menen kelip:
-Kokuy, Çınıbek taz uşul okşoyt, sabagıla - dese, jigitteri:
- Adam balası kantip üy, ot bolup kalsın, joldogu bışıp turgan
beyiştin tamagınan jebey ketsek jolubuz bolboyt,-dep tüşö kalıp
kazandın kırk kulagınan karmap çıgarayın degende, kazan jarılıp
ketip, Ömüraalı baş bolup kırk jigiti küyüp ölüp kalıştı. Çınıbek
tak üşüntüp, ayla menen öltürgönün Ayımsuluuga aytıp berdi.
- Emi uulunun artınan Seyit çal kelet,-dep Çınıbek taz Seyit
çaldın kele turgan jolun tosup, ak taylak bolup kubulup jürdü. Seyit
çal körörü menen Çınıbek taz ekenin bilip, taylaktı karmap alıp
üyünö alıp barıp çögörüp, temir kazıktı erköçünö kagıp:
- Kelinimdi taap, balamdı tirgizip bergin,-dep bozdotup kıynay
baştadı. Çınıbek taylak bolup muñkanıp, eki közünün jaşın
monçoktotup tögüp, bozdop turdu. Seyit çaldın Aşımkan, Kişimkan
degen eki kızı kelip:
- Aylanayın ake, adam balası kantip taylak bolup jürsün, beker
janın kıynabasañ, bu dele kudaydın bir makulugu turbaybı,-deşti.
Seyit çal:
- Kızdarım, balamdın tübünö jetken çunak uşu,-dep ansayın
taylaktı ura baştadı. Eki kızı:
- Atake, taylagıñızdı bizge beriñiz, İt-İçpestin Ala-Kölünö
sugaralı, eger suudan içse taylak ekeni çın, içpese adam balası Çınıbek tazdın nak özü bolot. Andan kiyin emne kılsañız özüñüz
biliñiz,-deşti.
Seyit çal taylaktı kızdarına berbey koydu ele, eki kızı
taarınıp moynuna arkan tagıp "muunup ölöbüz" deşip atasın
korkutuştu. "Balamdın üstünö kızdarımdan ayrılbayın", dep
taylaktı kızdarga bere saldı.
Kızdar jetelep İt-İçpestin Ala-Kölünö jetişti. Taylaktı
sugarmakçı bolgondo Çınıbek akeñ korgoşun bolup suunun tübünö tüşüp
ketti. Eki kız alakanın şak koyup, köçügün jerge tak koyup, tilderin
jebiretip, atasına ıylap kelişti.
- Iras ele kuytu taz eken, suunun tübünö korgoşun bolup çögüp
ketti,-dedi.
- Eçak ele aytpadım bele, çunak kızdar, çuuldap jürüp uşunu
kılmak eleñer, kaysı jerge tüşkönün körsötüp bergile,-dep eki kızın
eerçitip Seyit çal suuga kelip, suunu uurtap korgoşundu tiştep
alayın degende, Çınıbek jörgömuş bolup, bir terektin başına
jörgölöp çıgıp ketti. Seyit çal jılkıçı çımçık bolup jörgömüştu
emi tişteymin degende, Çınıbek asmanga turumtay bolup uçtu.
Jılkıçı çımçıktı tırpıratıp, kızdarın kıñşılatıp, meesin çukup,
közün oyup öltürüp taştadı. Çınıbek turumtay bolup uçup ketti.
Çınıbek Ayımsuluuga kelip:
- Emi el-jurttuu jerge barıp, ookat kılalı,-dep Kara han
degendin jerine kelişti.
Eköö çöp alaçık kılıp alıp, ayıldın çetinde turuştu. Bir künü
han kırk jigitin eerçitip, kuş saluuga çıktı. Han kuşun bir koyöngo
salsa, albastan aylanıp uçup, Çınıbektin çöp alaçıgına konup
olturup aldı. Han kelip:
-Oy, üydö adam bolso çıgıp kuşumdu alıp bergileçi,-dedi.
Ayımsuluu Çınıbekti karap:
- Han keldi, batıraak çıgıp kuşun alıp berçi,-dedi. Çınıbek:
- Özüñ dele alıp bere koyboysuñbu, han jutup koymok bele seni,dep keketip koydu. Ayımsuluu kuştu alıp bere koeyun dep, eşikke çıga
kaldı. Han Çınıbektin ayalının suluuluguna esi oop attan kulap
tüştü.
Ayımsuluu:
-Uşunça han bolup turup kişi körbögön ekensiz,-dep attantıp,
koluna kuşun kondurup uzatıp jiberdi.
Han Ayımsuluuga aşık bolup, kandayça kolgo tüşürörün bilbey,
bir künü Çınıbekti çakırıp alıp:
- Çınıbek baatır, bir tamaşa salayın dep jatamın, jalgız
jatıp sen da erikkendirsiñ, köptön beri tim jatıp men da eriktim. At
sayışıp jaşınmak oynoylu,-dedi. Çınıbek:
- Makul, neçe kündön jaşınalı, kimden baştalsın?-dedi. Han:
- Üç kündön bolsun, menden baştalsın,-dedi. Han jaşırındı, taz
arı-beri küypölöñdöp çurkap jürgönün Ayımsuluu körüp:
- Emne kılıp jürösüñ?-dese,
- Handı karap jürömün-dedi.
- Kaydan karaysın?
- Kaydan karamak elem, uşulardan karap tabamın da! Ayımsuluu
naaraazılık söz kattı:
- Bulardan taba albaysıñ, at baylangan sarayda çoñ ak erkeç
turat, uşunu sakaldan alıp sabasañ, han özü turup kelet.
Aytkanıñday al eçkini sabasa, "Çınıbek baatır, möröy seniki"
dep tura keldi. Han ekinçi künü jaşınganda Çınıbek arı karap, beri
karap, taba albay jürgöndö, Ayımsuluu çakırıp alıp:
-Jardın tübündögü terekti özögünö çeyin kesseñ özü turup kelet,dedi.
Çınıbek çurkap barıp, özögünö çeyin terekti kesse, "möröy seniki
Çınıbek baatır" dep, han ordunan turup keldi. Üçünçü künü han
jaşınganda Ayımsuluu Çınıbekten:
- Handı kaydan tabasıñ?- dep kalat.
- Anın emnesin suraysıñ, saraydagı ak erkeçti sabap, jardın
aldındagı terekti kessem özü ele kelbeybi!-dedi.
Ayımsuluu:
-Ay kuday algır, al han jakın jerde jok, Sasık-Köldün aralında
kara buura bolup çögüp jatat. On eki kayıñ tayaktı suusunan kesip alıp,
oşoloruñ sıngança sabasañ gana han anan turup kelet. Üydün
tegereginen handı altı jıl izdeseñ da tabalbaysıñ,-dedi.
Çınıbek on eki çetin tayak, on eki kayıñ tayak kıyıp alıp, aralda
jatkan kara buuranı bakıldatıp jıyırma tört tayagı sıngança
sabaganda:
- Çınıbek baatır, möröy seniki,-dep ordunan turup keldi. Han:
- Emi Çınıbek baatır sen jaşıngan,-dedi.
Çınıbek kap menen kementaydı kötörüp alıp çurkagan boydon
Ayımsuluuga keldi da:
-Men alaçıktın artına jaşınayın, sen hanga aytpagın,-dedi.
Anda Ayımsuluu:
-Kokuy, sen kuuratkanı jürgön turbaysıñbı?-dep, Çınıbekti
oymok kılıp söömöyünö salınıp, köynögünün etegin kayıp olturup
aldı. Han arı karap, beri karap taba albay, aylası ketkende:
-Çınıbek baatır, möröy seniki, beri kel,-dep çakırdı. Çınıbek
koldon tüşüp, handın janına keldi. Ekinçi künü jaşınganda
Çınıbekti Ayımsuluu kolundagı iynesinin saptagan jibi uçundagı
tüyüngö koşo tüyüp jaşırdı. Han arı-beri karap taba albay, aylası
ketti.
Çınıbek baatır, möröy seniki,-dep çakırdı. Çınıbek:
Janıñızda oltursam körböysüz,-dep tura keldi. Üçünçü jaşınganda
Ayımsuluu iyne kılıp Çınıbekti jakasına sayıp koydu Han arı-beri
karap, taba albay aylası ketken soñ:
- Möröy seniki, Çınıbek baatır, kel,-dedi. Çınıbek dagı
oodunan turup keldi. Han emi özü jaşınganın da taptırıp, Çınıbek
jaşınganda taba albay, ayalın utturup içi küyüp, handıgına tayanıp
ayalın berbey koydu. Han bir künü eli-jurtun jıynap:
-Kim Çınıbektin ayalın alıp beret?-dep jar çakırdı. Oşondo
oozunda tişi jok, altımış jaştagı bir kempir:
-Taksır, hanım, meni on beş jaştagı balaga alıp berseñiz, men
alıp bereyin, anı "İt-İçpestin Ala Kölünön suu alıp kel, han oorup
jatat, darısı oşol suu eken,-desek barat,- üç kündön kalbay kelgin,
kala turgan bolsoñ, ayalıñ handıkı deybiz. Al suuga bargan soñ üç kün
emes, üç jılda da kelbeyt,-dedi.
Han bul oydu tuura körüp, Çınıbekti çakırıp, bir könök berip:
- İt-İçpestin Ala-Kölünön uşunu menen bir suu alıp kel, üç
kündön kalba, üç kündön kalsañ, ayalıñ meniki bolot,-dep buyurdu.
Çınıbek makul bolup könöktü alıp, üyünö kelip, Ayımsuluu menen
akıldaşıp, üç küngö çeyin könökkö toltura maldın zaarın jıyıp, künü
bütköndö hanga alıp-barıp berdi. Han İt-içpestin Ala-Kölünün suusu
dep içip, soo janın oorutup aldı.
Kan töşöktö jatıp, eldin tınçın alıp kündö jıyın, kündö toy
kılıp jar saldı.
- Kim Çınıbektin ayalın alıp berse, oşonu tilegine jetkizem,dedi. Anda bir çal:
- Kanım, maga on beştegi kızdı alıp berseñiz men alıp beremin.
Çınıbekti jayan balıktı öltürüp, bir jak kabırgasın altın uuk
kılıp, jeti kündö kel, jeti kündö kelbeseñ ayalıñ handıkı bolot
deybiz. Jayan balıkka jeti kündö emes, jeti jılda da jetpeyt. Jetse
da, jayan balık jutup koyöt,-dedi.
Han tazdı çakırtıp alıp:
-Jayan balıktın bir jak kabırgasın altın uuk kılıp kel, jeti
kündön kalbagın, jeti kündön kalsañ, ayalıñ bizdiki bolot,-dedi.
Çınıbek bul sözdü dagı ayalı menen akıldaştı. Ayımsuluu jayan
balıktın aksak toru atın semirtüü üçün algan eken, oşol attı
Çınıbekke miñgizip:
-Çolok kara kılıçtı, altın sepken jooluktu, altın koñguroonu,
altın şakekti alıp bar,-dedi. Çınıbek makul dep aytkandarının
baarın aldı. Ayımsuluu asman menen tün içinde uçurup jiberdi.
Çınıbek barsa, jayan balık suunun tübündö oynop jürgön eken.
Jetkende altın koñguroonun ünü çıkkanda jayan balık toru atımdı
alamın dep, suudan başın çıgarganda, kılıçtı kınınan çıgarsa, jeti
kulaç bolup uzardı. Kılıç menen jayan balıktın başın jara çaptı.
Bir jak öröönün toruatka kırk büktöp salıp, asman menen uçup,
segizinçi kündö üyünö kelip tüştü. Jeti kündön aşkandan kiyin:
- Ayımsuluunu alamın,-dep han kalkın jıynap nike kıymakçı
bolup jatkanda, Ayımsuluu jeti katar temir üy bolup, jatıp kalgan
eken. Kandın aylası ketip, atıp da, kesip da ala albay akırı ot menen
çıgar dep, tegerete karagaydı üyüp, temirdi ısıtıp jatkanda,
Çınıbek kelip koñguroosunun ünün çıgardı. Ayımsuluu ugup, sıykırı
menen jakkan ottu handın üyünö köçürüp, özü Çınıbektin janına birge
oturup kaldı. Bütkül el jurt tañ kalıp, esi ketip korkuştu.
Mından eki-üç kün ötköndön kiyin dagı han kalkına jar saldı,
anda biröö:
-"Uşu jakta köçügü kümüş, kökürögü altın elik bar, oşonu alıp
kel", dep jibersek, Çınıbek sözsüz ölöt, joldo ajıdaarlar köp,-dedi.
Çınıbektin ayalı alardın sözün ugup, küyöösünö ayttı:
- "Han kança kündö kelesiñ" dese, "künü-tünü on kündö kelemin" dep,
jılkının artında süyrölgön bir kunan bar, oşonu al,-dedi. Ertesi
ele han Çınıbekti dagı jumşadı.
- Uşu jakta köçügü kümüş, kökürögü altın elik bar eken, oşonu
alıp kelgin, senden başka jaray turgan kişi jok, kança kündö
kelesiñ?-dep suradı. Çınıbek baatır:
Künü-tünü on kündö keleyin,-dep bayagı jılkının artındagı
jaman kunandı aldı. Al tulpar eken, kunanın ayalına alıp keddi.
Ayalı bagıp tulpar alına keltirip:
- Keçinde jatıp erteñ menen moynuña kuruñdu salınıp bargın, al
elik çınar terektin tübündö juuşap jatat. Arkanıñdı üç tegeretip
ırgıtıp, özüñ körünböy kele berseñ, elik özü barpañdap aldıñan
çıgat,-dedi.
Baatır tulparın minip ketti. Tulpar küçünö kelip, ar toonun
başın bir attap basıp oturup jetti. Neçen ajıdaarlar, tulpardın
tuyagın çagıp öttü. Çınıbek erteñ menen elikke barıp çınar terektin
tübündö jatkan jerinen, arkanın üç tegeretip ırgıtıp, atına minip,
körünböy kete berdi. Bir ubakta barpañdap entigip elik aldınan
çıktı. Elikti eerçitip alıp, üyün közdöy jolgo saldı. Çınıbektin
kelerine bir kün kalganda, handın bir vaziri kelip Ayımsuluuga:
-Jürüñüz, baatırdın aşın bereli,-dedi.
Ertesi baatır elikti jetelep kelip handın koluna berdi.
Han aylası ketip, oorumuş bolup töşökkö jatıp, Çınıbekti
çakırıp, Gülgaakının gülün alıp kelüügö jiberdi. Ayımsuluu bir kat
jazıp! Çınıbekke berdi:
- Joluñan bir kempir jolugup tuyakka ayran kuyup beret. Oñ koluñ
menen ayrandı algın, sol koluñ menen kattı ber,-dep ayttı. Bir neçe
kündük joldon kiyin kempirge jolugup, oñ kolu menen ayranın alıp,
sol kolu menen kattı berdi. Kempir okup:
- Menin üç kızım bar ele, berbeske ılaajım jok, senin albaska
ılaajıñ jok eken,-dedi.
- Emi men kızdarımdı çakıram,-dep bir kuduktun janın körsöttü.
- Uşu jerge menin üç kızım uçup kelet, kiçüüsü kiyin kelet,
kiçüüsün ön kiyiminen taanıp alsañ bolgonu,-dedi.
Kempir ışkırıp kızdarın çakırdı. Üç kögüçkön uçup öttü.
Kiçüüsü artınan keldi, Çınıbek kiçüüsünün kiyimin jaası menen
tüşürö attı. Kız Çınıbektin janına uçup kelip, kiyimin suradı ele
Çınıbek berbedi.
-Eger sen maga tiyseñ beremin, tiybeseñ berbeymin,-dep Çınıbek
turup aldı. Aylası ketkende kız makul boldu. Kempir tört şakekti
tört jagına ırgıttı ele, tigi jaktan, bu jaktan tegeregi teñ jaktan
"toy bolot" dep çuuldaşıp köp kişiler keldi. Toy berip, eldi ıraazı
kılıp, batasın alıp, kalkına küyöösünün dañkın jayıp Gülgaakının
gülün berip uzatmakçı boldu. Uzataarında kız enesine:
- Tört şakegimdi bermeyinçe barbaymın,-dep, ordunan turbay
jatıp aldı. Aylası ketkende kıyılıp turup, kempir arı karap ıylap,
beri karap külüp, kızın bir karap, küyöösün bir karap turup arañ
berdi. Kızı algandan kiyin Çınıbek menen jolgo tüştü. Üyünö jeterge
bir kün kalganda kandın vaziri Çınıbektin Ayımsuluusuna kelip:
- Jürüñüz, Çınıbek baatırdın aşın bereli,-dedi. Ayımsuluu:
- Erteñ kelbese, özüm barıp bereyin,-dedi.
Ertesi Çınıbek baatır koluktusun alıp kelip kaldı.
Gülgaakının gülün hanga berdi. Han Çınıbektin koluktusun körüp andan
beter esi ketip, oorusu çınga aylandı. Koluktusu alıp kelgen tört
şakegin tört burçka ırgıttı. El batpay bayagıday çoguldu, kelgen
kişilerdi han körüp "bu kaydagı el" dep çoçudu. Çınıbek baatırdın
koluktusu hanga:
- Sizdin eliñizge el, jurtuñuzga jurt koştuk, zıyanı bolbos,-dedi.
Han eldi körüp:
- Emi uşularımdı ölgön atam körsö, eç bolbogondo öz kulagı
menen uksa, menin uşunçalık köp elimdin bar ekenin jana han
ekenimdi bildireyin,-dep Çınıbek baatırdı jibermek boldu.
- Çınıbek baatırım, sen elden-jurttan aşkan baatır bolduñ, men
belgilüü, akılduu hanıñ boldum. Bul düynö jüzü bizdi bilet. Emi tigi
düynödögü elder dagı bizdi bilsin, sen menin ölgön atama barıp,
menin han bolup turganımdı, elimdin köptügün aytıp atamın özünün
kolunan kat jazdırıp alıp kel,- dedi.
Çınıbek:
-Bir döñgöç, on arkan dayardap beriñiz, künü-tünü menen barıp
kelem,-dedi. Üyünö kelip özünün sürötün tartıp döñgöçkö baylap, ay
batıp, jıldız tolup turganda arkan menen döñgöçtü uçurup jiberdi.
Ubagı bütkönçö handın atasının jazuusunday kılıp Ayımsuluu menen
kiyinki koluktusu üçöölöp kattı jazıp, hanga alıp barıp berdi.
Han kattı okup ıylap:
- Meni atam kelip ket deptir. Çınıbek özüñdöy kılıp meni
uçurgun,-dep kıynadı. Çınıbek elinen kıl arkan jıyıp, handı
kabırgasınan kan tamgança katuu tañıp, toonun başınan ıldıy karay
uçurdu. Bir kün-eki kün ötkön soñ Çınıbek baatır handın ayalına
barıp:
- Jürüñüz handın aşın bereli,-dedi. Ayalı Çınıbek baatırdın
Ayımsuluusun tuurap:
- Erteñ kelbese, özüm barıp bereyin,-dedi.
Hanı toodon uçup koktuga tüşüp, atasının bargan jerine barıp
ölgön soñ, eline kaytpadı. Çınıbek hanga aş berip, ayalın alıp, elijurtun jıyıp, bayagı Jüzbay atasının aldına barıp jüz koygo algan
tüşün ayttı.
-Başıma kün, ayagıma ay, orto jerime çolpon jıldız çoñ tuugan
tüş,-dep aytıp berip, ata-enesi menen jırgap uşul ubakka çeyin
düynönün tübündö, jer jüzünün üstündö jaşap jatışkan eken.
KAARDUU HAN
İlgeri bir han eline abdan ırayımsızdık menen karap,
altımış jaşka çıkkança perzent körböyt. Munun karamagında eki
vazir bolot. Bir künü han oylonup oturup, birinçi vazirin çakırat:
-Menin ösörüm kalgan jok, ölörüm kaldı. Menden eç kanday
perzent jok. Egerde ajalım jetip ölüp ketsem, artımdagı malmülkümdü kim eeleyt?-dep birinçi vazirden surayt.
Anda birinçi vaziri:
Egerde ajalıñız jetip, közüñüz ötüp ketse, balam jok eç kanday
kapa bolboñuz, biz dele eeleybiz,-deyt.
Han vazirinin başın aldırıp taştayt. Ekinçi künü ekinçi
vazirin çakırtıp, han jogorku sözün kaytalayt. Anda al vaziri:
- Hanım, eç kanday kapa bolboñuz, bir aylasın tababız, -deyt.
- Aylasın tap,-deyt han.
-Hanım, maga temirden tayak, temirden çokoy, tügönbös gülazık
taap beriñiz.
Han vazirdin aytkanının bardıgın beret. Vazir bulardı alıp,
hanga bala tileş üçün jolgo çıgat. Aylap-jıldap jol jürüp oturup,
bir künü eki joldun ayrılışına barganda bir aksakal kişige jolugat.
Vazir salam aytat. Aksakal kişi alik alıp:
- Kayda barat eleñ, balam?-dep kaldı.
- Bizdin hanıbız altımışka çıkkança perzent körbögöndüktön,
men hanga bala tilep çıktım ele,-deyt.
Anda aksakal kişi:
-Sen hanga bala tilep çıga turgan bolsoñ, men bir söz aytamın:
Senin hanıñ abdan ırayımsız, elge kaarduu, jetim-jesirge kayır
sanabayt. Eldin muñ-zarın tüşünböyt. Oşonduktan perzent körgön jok,
siler çın ıklasıñar menen bala tiley turgan bolsoñor, dayınduu bir
adam kattay turgan toguz joldun toomuna bir dükön, bir saray, bir
çaykana kurup, oşol joldon ötkön-ketkenderdin bardıgına, aç kalgan,
keç kalgandarga ookattı, kiyimdi akısız berip, adamdardı jeti jılga
çeyin tünötüp, ötkörüp turasıñar. Jeti jıl ötköndön kiyin da
joluguşarbız, başka aytarım jok, -dep aksakal kişi közdön kayım
boldu.
Uşunu menen vazir jolgo tüşöt. Kayra dagı oşonçoluk jol jürüp,
jerine kelet. Kelgende han vazirdi çakırtıp:
-Kanday, aylasın taptıñbı?-degende, vazir oşol sözdün
bardıgın hanga aytat. Han makul bolup, toguz joldun toomuna bayagı
aksakal kişinin aytkanının bardıgın kurup, iretteyt. Jeti jıl boyu
jolooçulardın bardıgın bagıp, kiyim, ookat menen kamsız kılat,
Jeti jıl bütüp, seegiz jılga aylanganda han kurgandarın
köçürüp, özü aldında kele beret. Han jalgız kele jatsa, joldo bir
aksakal kişi jolugat. Al ak sakal kişige salam aytat. Al alik alıp
turup:
-Bayakılardı atkardıñbı?-dep tuyuk gana surayt. Han al sözgö
tüşünö koyup:
- Toluk atkardım, taksır,-deyt.
- Anda sen bul sözdü toluk atkara turgan bolsoñ, jakşı boluptur,
altımışka çıkkança perzent körgön emes eleñ. Sen mına bul almanı
al - dep, bir alma beret. - Bul almanı alıp barıp, keçke maal tışkı
kabıgın aarçıp kara beege ber, almanı teñ jarıp, baybiçeñ eköön
bölüp je. Baybiçeñdin boyuna egiz erkek bala bütöt. Taptakır tuubagan
kara beeñ booz bolot. Al emi egiz eki bala törölgöndö biröö saga,
biröö maga. Özündö kalgan balanın atın, Şaaısmayıl koyösuñ. Beeñ
tuuganda kulundun atın Kamırtay koyösuñ,-deyt.
Oşonu menen eköö ajıraşıp kete beret. Üyünö kelip, ordosunda
işterdi jaylaştırıp jürüp, koynundagı alma esinen çıgıp kalat.
Çay içkende esine kelbeyt. Çeçinip jatar mezgilde koynuñdagı alma
tüşüp ketkende gana esine kelet. Han almanı aarçıp, baybiçesi eköö
bölüp jep, ak sakaldın aytkanın atkarat, uşundan baştap baybiçenin
da, beesinin da boyuna bütöt. Toguz ay, toguz kün bolgondo handın
baybiçesi egiz erkek bala töröyt. Beesi da egiz erkek kulun tuuyt.
Egiz erkek balanı eç kimge körsötpöy, bir kempirge karatıp, kara
beeni jer üstünö çıgarbastan, jer astına orun jasap, oşol jerge
baktırat. Tört kün bolot degende, keçki tamaktı içip jatkan ubakta
eşikten salam aytıp, bir ak sakal kişi kiret. Han alik alıp, tör
jaktan orun beret.
- Kanday, ayalıñ törödübü, beeñ tuudubu?-dep sözgö kelet. Anda han.
- Ayalım egiz erkek, beem erkek kulun tuudu-deyt.
- Baldar kayda?-deyt ak sakal.
- Baldardı bir kempirge baktırıp jatam,-deyt han. Ak sakal kişi
eki balanı aldırıp kelip, bir balanı hanga berip, biröönü özü
astına alıp olturat.
- Senin aldında oturgan balanın atı, Şaaısmayıl, kulundun atı
Kamırtay bolsun, kulun Şaaısmayıldın keleçekte mine turgan atı dep, bir balanı alıp, közdön kayım bolot.
Oşondon baştap han balanı baga baştayt. Moldogo berip kat
taanıtat. Bala segiz jaşka çıgat. Al dayım suuga barıp, kayırmak
salıp jüröt.
Oşol mezgilde suunun boyuna bir boz üy payda bolot. Andan bir
kız dayıma suu alıp ketet. Bala kızdı körüp, süyüp kalat. Bala bir
künü enesine:
- Maga ayal alıp bergile,-deyt. Enesi hanga aytat. Han:
- Şaaısmayıl ali jaş, ayal algıday bolo elek, koe tursun,-deyt.
Aga, Şaaısmayıl bolboyt. Handın aylası ketkende vazirlerin
çakırtıp, Şaaısmayılga kız tandatıp jönötmök bolot. Munu
Şaaısmayıl ugup:
- Atam ubarakerçilik tartıp, başka jakka kişi jönötpösün. Uşul
jerde bir kız bar, oşonu alıp bersin,-deyt.
- Men özüm han bolup, el biylep turup, uşul kızdı balama kantip
alıp beremin,-dep han bolboyt.
Mında bala süylöböstön, tamak içpesten, eki kün jatıp kalat.
Handın aylası ketip, suunun boyundagı boz üygö juuçu jiberet. Juuçu
suunun jeeginen bul üydü tappay kayta kelet. Bala enesine:
- Kamırtaydı bir köröyün,-deyt. Enesinin bolbogonuna koyboston,
attı jetelep çıgıp, minip alıp, arı-beri bastırıp:
- Apa, attı menin atım dediñer ele, "kamdalgan joo-jarak, kiyimkeçek bar dediñer ele, maga körsötüñüzçü, kiyip köröyün, jaraşar
beken, jaraşpas beken?-deyt.
Enesi joo-jaragın, kiyim-keçesin, eer tokumun alıp beret. Bala
jaragın asınıp, kiyimin kiyinip, atka minip arı-beri bastırıp
körsö, at jer baspayt, uçkan sıyaktuu bolup körünöt. Arı-beri bastırıp
kelip, enesine:
-Men kettim, ene,-deyt.
Enesi çaçın julup ıylayt. Aga da bolboyt. Anda enesi;
-Tügönböstün kül azıgın köp kılıp kamdap bereyin, anan ketkin,deyt.
Bala aga da bolboyt. Kün jürüp, tün jürüp, ay jürüp, jıl jürüp
bir jerge barsa, bir boz üydün ordu turat. Bul jurtta bir kesedey taş
jatat. Taştı añtara salsa, taştın astında Güldüzardın jazgan katı
bar eken. Al katta mınday dep jazılgan: "Şaaısmayıl, sen anık er
jürök, turuktuu jigit bolsoñ, meni izdep kelersiñ. Biz Misir şaarına
köçüp kettik. Jok, korkok jigit bolsoñ, uşul jerden kayra tartarsıñ"
dep kazılgan.
Kattı okup, Şaaısmayıl andan arı jolun ulanta beret.
Dagı eki kün jürüp, tün jürüp, ay jürüp, jıl jürüp, bir jerge
barsa eki jagında jol jok bir kapçıgayga tuş keldi. Al kapçıgaydın
öndüründö jalan gana adamdın başınan bütkön, eç bir jan ötö algıs
bir çoñ dubal turat. Arı-beri bastırsa, jol jok, aylası kurup
turganda Kamırtayga til bütüp süylöyt:
- Men jügürüp bara jatıp toktoymun, oşol uçurda kılıçıñ menen
dubaldı koluñ jetse jetpese da şiltep öt. Oşondo dubal urap tüşöt.
Andan arı dubaldın içine kirgenden kiyinkisin özüñ bilesiñ,-deyt.
At aytkanınday bir jerge kelip toktoyt. Şaaısmayıl kılıç
menen çaap ötsö, dubal kulayt. Bul dubal jalañ gana kişinin başınan
kurulup, bir kişinin başının gana ordu kalıptır. Al dubaldın içine
kirse, bir çaar tulpar Kamırtaydı körgöndö kişenep tizesine çeyin,
dagı arıraak bastıra tüşsö, közünö çeyin jerge battı. Daldaaga
Kamırtaydı baylap, arıraak barat.
Eç kanday adam jok. Birok, korgondun içinde abdan sonun kooz bak
asman tireyt. Al baktın ortosundagı köldün çetinde bir terek bar.
Ayak-bıyagına köz jügürtsö, eç kim bilinbegendikten, Şaaısmayıl
terektin başına çıgıp ketet da, uktap kalat. Oşol mezgilde üç kız
kelip, köldön suu alayın dese, suuda bir abdan suluu jigittin sürötü
turat. Kızdar al jigitti karmap alabız dep, köpkö ubara boluşat.
Çakalarına suu suzup alışsa, anda da jigittin sürötü tüşöt. Karmap
alalı deşse, kolgo ilinbeyt. Kızdardın aylası ketip çarçaganda
ketip kalışat.
Kızdardın padışası:
-Emne keçiktiñer! Silerdin başıñardı alamın,-dep kısımga
alat.
Kızdar körgönün aytıp berişet. Anı ukkan padışa kız:
- Bizdin korgongo kanday kişi keldi eken? Dubalga bir kişinin
başı jetpey turat ele, jakşı boldu,-dep padışa kız kızdardı
eerçitip çıgat. Barsa, kızdar aytkanday suuda bir süröt turat. Al dagı
karmap alayın dep arakettense, kolgo ilinbeyt. Ayak-bıyagın aylanıp
karasa, terektin üstündö bir jigit uktap jatat.
- Munu öltürböstön tirüü karmap alsak, zıyan keltirişi mümkün.
Oşonduktan jaradar kılıp, suuga tüşürüp, başın alıp, dubaldı
bütürölü,-dep padışa kız eki kızın jumşap, terekti aralata baştayt.
Terek solkuldagan kezde, Şaaısmayıl oygonup ketip, tüşüp kelet.
Padışa kız:
-Jigit, maga keldiñbi?-deyt.
-Jolooçunun jolu uşunday eken,-dep bala joop beret. Anda kız:
-Bul jerge kelgen kaytıp ketçü emes. Tetigi dubal saga okşogon
jigitterdin başınan bütkön,-dep dubaldı körsötöt. Al padışa kızdın
atı Rabizañga bolot. Kız:
-Menin şartım bar, küröşöm, men jıksam başıñdı alam, sen
jıksañ saga tiemin,-deyt. Atayın koygon kalıstarın çakırtıp,
karatıp koyöt. Eköö küröşüp, Şaaısmayıl jıgıp alat.
Padışa kız kayradan küröşöt. Şaaısmayıl dagı jıgat. Eki jolu
jıkkanda kız taajısın tartıp jiberet. Tartıp jibergende kız ekeni
körünö tüşöt.
-Erkek başım menen kız menen küröşüp emne payda taptım-dep
Şaaısmayıl kızdın üstünön oop tüşöt.
Ooptüşköndön kiyin kız Şaaısmayıldın üstünö minip, kanjarın
alıp, başın almak bolot. Bul uçurda turgan kalıstar:
-Ee, Rabizañga, naamarttık kılbagın, bul jigit seni bir emes, eki
jolu jıktı. Jeñiş bul jigittiki,-deyt.
Uşul sözdü ukkandan kiyin, ordunan ırgıp turup, jigitke jügünüp:
-Jeñiş sizdiki, men da sizdiki,-deyt. Şaaısmayıl andan arı
jolun ulantmak bolot. Rabizañga uruksat berbeyt.
Keç kurun bir kündük toy jasap, eköö birge jatmak bolot.
Şaaısmayıl kılıçın eköönün ortosuna koyup koyöt. Anda kız:
-Şaaısmayıl, sen emne üçün mınday işti jasaysıñ, emne üçün
unçukpaysıñ, je saga menin suluulugum jakpaybı, je baatırlıgım
jakpaybı? Menden köñülüñ kaldıbı?-deyt.
Anda Şaaısmayıl aytat:
-Men üydön attanıp çıkkanda bölök maksat menen çıkkanmın.
Menin süygön kızım bar boluçu. Siz meniki, men seniki boldum. Sizdi
men alamın. Birok ekööbüzdün kim-kimibizdin nietibiz işibiz
kılıçtın mizindey kurç bolsun degen oy menen koydum. Men azır
sapar ketip bara jatamın. Oşol saparımdı tuura atkarış üçün men
tüz jana tuura joldo boloyun. Kayra kele jatıp, toy jasap, anan
süylöşöbüz,-deyt. Ertesi andan jönöp kete beret.
Mında da ay jürüp, kün jürüp, tün jürüp, jıl jürüp, bir
kapçıgayga tuş kelet. Kapçıgayda bir çoñ taş jatat. Ötüp ketüügö jol
jok. Arı-beri bastırat. Oşol kezde Kamırtayga til bütöt.
-Ee, Şaaısmayıl, kamçı sap menen taştı kötör. Al taş
açılgandan kiyin kaalga, kaalgada kulpu bar. Al kulpunun açkıçı
oşonun üstündö turat. Al emi açıp kirgendi özüñ bilesiñ.
Atı aytkan işti jasaganda jol açılat da, atın jetelep kirip
jatsa, oñ jaktan dagı bir kiçine kaalganı köröt. Al kaalganı açıp
kirse, karañgı üy, tördö bir kız çaçın sılap oturat.
Anın suluulugunan üy jarık körünöt. Bayagı kızga süylöşüüdön
sürdöp, kiçinekey mayda taştardı kızdı közdöy ırgıtat.
Anda al kız:
-Oy, sen kanday bey tartip jansıñ? Jırtkıç karışkır bolsoñ,
meni jegin. Jok, söz tüşüngön adam balası bolsoñ, joluña tüşkün,deyt.
Anda Şaaısmayıl:
-Men jırtkıç emesmin, adam balasımın. Karañgı jerdin
astında jaşagan özüñ kanday jansıñ?
-Egerde siz munu ukkuñuz kelse, tarıhımdı aytıp bereyin. Jeti
erkek bir tuugandın içinde bir jalgız kız elem. Atım Gülpaarı. Eñ
kenjesi boluçumun. Bizdin hanıbız meni alamın dep agalarıma
ayttırat. Birok, agalarım bolboy koyöt. Bolbogondo han uruş açtı,
bıyıl jeti jıl tolot. Oşondon beri eki akem ölüp beşöö kaldı.
Mından arı jürüp oltursañız, joldo bir jagında köp kişi, bir
jagında beş kişi eki tarap bolup soguşup jatkanın körösüz. Oşol
beş kişi menin bir tuugandarım. Oşonduktan hanga berbes üçün meni
uşunday karañgı jayga saktap turuşat,-deyt kız.
Sözdün maanisine tüşüngöndön kiyin Şaaısmayıl joluna tüşüp
kete beret. Jürüp oturup barsa, joldun bir tarabında köp kişi, bir
tarabında beş kişi bolup soguşup jatat. Ketip bara jatıp,
Şaaısmayıl jakın kelgende eki jaktagılardı karabay turup salam
aytayın, kaysı jagı alik alsa, oşol jagına koşulayın degen oygo
kelet. Oylogondoy salam berse, beş kişi alik alat, köp kişi tarabı
unçukpayt. Şaaısmayıl beşöönö koşulup soguşka kiret. Oşentip,
padışanın askerlerin kırat, jeñişke ee boluşat.
Birok, beş bir tuugan süylöşüp Şaaısmayıldı ketirbey,
üylörünö alıp barışıp, karındaşın aga bermekçi boluşat.
Al keçesi toy jasap, karındaşın Şaaısmayılga berişet. Birok,
tündösü birge jatkırganda Şaaısmayıl ortosuna kılıçın jılañaç
koyup koyöt. Anda kız kılıçtın ortogo koyuluşunun jayın surayt.
Menin suluulugum köñülüñö tolbodubu, je beş bir tuuganımdın
baatırlıgı jakpadıbı?-deyt.
Siler jönündö eç kanday naarazıçılıgım jok. Men üydön
jönögönümdö bir maksat menen çıkkamın. Oşol maksatım
atkarılmayınça, menin siz menen süylöşüüm tuura kelbeyt. Bul
kılıçtın koyuluşunun sebebi - ekööbüzdün süylöşüübüzdün mañızı,
mına uşunday kurç bolsun. Zaar menen saparımdan kalbay jönöp
keteyin. Men sizden aynıbaym,-deyt Şaaısmayıl.
Oşonu aytıp kayta kelişke ubada kılıp jönöp ketet. Oşentip
kündöp-tündöp jürüp oturup, bir şaardın çetine jetip, bir jesir
ayaldın üyünö tüşöt. Al ayaldan:
- Eliñerde emne kep bar?-deyt.
- Bizde eç dele kep jok, bir gana jañılık, padışabız Güldüzar
degen kızdı alamın dep, toyu bolup jatat. Bütüşünö eki gana kün kaldı!
- Anday bolso jakşı. Siz mına bul akçaga bazarga barıp,
juurkan-töşök, jemiş alıp keliñiz,-deyt.
Akçanı alıp, ayal bazardan aytkandardın baarın alıp kelet. Keç
kirgende ayalga Şaaısmayıp aytat:
-Siz hanga jakşılap ookat jasañız. Mına bul şakekti koşup
alıp barasız da, tasmaldı handın astına koesuz. Siz özüñüzdü
Güldüzardın ejesimin dep, hanga bildirbesten turup şakekti
Güldüzarga körsötösüz. Anda Güldüzar sizge emne dese, maga aytıp
kelesiz.
Aytuusu boyunça jesir ayal şakekti koşup, tastorkondu alıp barat.
Anda Güldüzar:
- Sizdin üyüñüzgö kim keldi?-dep surayt.
- Menin üyümö bir jigit kelip, uşunday jasagın dedi,-deyt ayal.
Anda Güldüzar:
-Anday bolso men hanga aytıp toydu toktoto turayın. Zaar menen
köçögö bir kişi çıgarbas üçün buyruk berdireyin. Özüm kırk kızdı
eerçitip bakka barayın. Oşol jerden meni alıp ketsin. Uşunday dep
aytıp barıñız,-deyt kız.
Ayal bardıgın Şaaısmayılga aytsa:
-Jok, siz kayra barıñız da mınday deñiz: meyli toyun toktoto
tursun, zaar menen köçürüp jönösün. Men handan tartıp alıp ketem,
kudureti bolso tartıp kalsın,-deyt.
Han Güldüzardı alıp kele jatkandıgın körüp, Şaaısmayıl
aldınan tosup çıgat da, Güldüzardı ala kaçat.
Han kabardı katuu salıp, artınan kuuguntuktaşıp, handın
tulparları da kuup jetpeyt.
Şaaısmayıl menen Güldüzar attan tüşüp es alışat. Artınan
handın askerlerinin kelgenderin Şaaısmayıl jeñe beret. Oşentip,
tört-beş kün oşol jerde soguş bolot.
Alar joldon Gülpaarıga kelet. Anda jeti kün toy jasap,
segizinçi künü Gülpaarını alıp jönöyt. Gülpaarıga agaları eki
tulpar, üç kurjun altın, jana üçöönö tieşelüü kiyimder, Gülpaarının
bala kezinen birge jürgön küçügün koşo berişet. Küçük bardık jaman,
jakşılıktı aldın bilet eken. Andan jürüp oturup, Rabizañgaga
kelişet.
Rabizañga ayabagan baatır kız bolgon eken. Al karamagındagı
eldi, şaardı büt Şaaısmayılga bütün ötkörüp beret. Al jerden
alının kelişinçe altın-kümüştördü, kımbat baaluu taştardı jüktöp
alıp jönöyt.
Ayılga jakın kelgende Güldüzar:
-Biz kaynatabızdıkına barbastan, uşul jerge jay salıp turalıdeyt.
Şaaısmayıl makul bolup, atasının aylınan on beş, jıyırma
alıstıkta üy saldırat. Anın jayları kımbat baaluu taştar menen
bütöt.
Han bir künü sayakatka çıgıp, keç kalıp kele jatsa bir kança
alıstıkta abdan jarkıragan kooz jay körünöt. Ertesi han izildetip
jiberse, uulu Şaaısmayıldın jayı bolot. Ertesi atasın üyünö
çakırat. Güldüzar:
-Kaynatabız üygö kelse, bizdi körsötpö,-deyt.
Han balası menen koşo jönöyt. Şaaısmayıl attı jaylagança han
üyünö kirip barat da, tamak dayardap jatkan üç ayaldı körüp kalat. Han:
-Men jetimiş-seksen jıl handık dooron sürüp, uşul jaşka
kelgiçe mınday suluu ayaldardı körgön emes elem. Çınıgı ayaldar
uşular turbaybı!-dep balasın öltürüp, kelinderin almakçı bolot.
Oşol jerden kalp oorup kalat. Balasına:
- Men oorup kaldım, kün sayın kelip kabar alıp turgun,-dep tamak
içpesten attanıp ketet. Kempirine barıp:
- Balabız dinden çıgıptır, kaapırdı alıptır. Jeti ata-bızdan
beri tozokko tüşö turgan bolduk. Uuldu eptep öltürölü,-deyt.
Kempiri makul bolup, handın akıpı boyunça bal jana uu açıtat.
Balanı çakırtat. Bala jönöördö Güldüzar küçüktü koşup berip:
-Atañkına barganda küçüktün kılganın kıl, baskan izin bas,-deyt.
Bala barsa, atası kıñkıstap jatkan bolot. Oşol mezgilde enesi
bir piyalaga bal alıp kelip, hanga sunat, ekinçi piyaladagı uunu
balasına sunat. Han baldı içip jiberet. Şaaısmayıl içeyin dese
küçük koldon tırmalap içirbey koyöt. Anda atası menen enesi:
-Emne üçün içpeysiñ?-dep surayt. Mınday ookattı içip körgön
emesmin, maga jakpayt,-deyt Şaaısmayıl.
Bul sapar ölümdön kalıp, üyünö kaytat. Ekinçi jolu dagı
çakırtat. Enesi paloo basıp, bir jagına may aralaş, bir jagına uu
aralaş paloonu ekige bölüp alıp kelet. Han jey baştayt. Küçük
Şaaısmayılga jegizbey koyöt. Şaaısmayıl ölümdön ekinçi jolu
kalıp, üyünö kaytat.
Üçünçü künü çal ordosunun eşiginen tartıp, törünö çeyiin kilem
menen töşöyt. Eşiginen törünö çeyin tereñ çunkur kazdırat. Bul
çuñkurdun içine uçun jogoru karatıp, eki şiş temir kaktırat. Al
temir şişterdin uçu uulangan bolot. Uşintip dayardatıp koyup,
balasın dagı çakırtat. Şaaısmayıl küçüktü astına koe beret. Küçük
kilemdin ortosun baspastan çeti menen basat, küçüktün izi menen
Şaaısmayıl da jürüp oturat.
Barganda uulangan kürüç beret. Anı da jebey koyöt. Oşentip,
üyünö dagı aman-esen kaytat.
Törtünçü jolu dagı balasın çakırtat. Han:
- Balam, men seni ölgöndö-talganda ak dep, tak dep-kördüm ele. Sen
maga işenbey, küçüktün bir balasına işenip kalıpsın. Çın sırıñdı
aytçı, senin küçüñ emnede?-deyt.
- Menin eki kolumdu altımış kulaç arkan menen artıma baylasa,
küçüm oşondo, oşonu çeçe albaymın,-deyt bala.
Aytkanday han altımış kulaç arkan menen Şaaısmayıldın kolun
baylap:
-Başın algıla!-dep kıykırat.
Şaaısmayıl küyşönüp koyso, arkan bıtırap, üzülüp ketet. Han:
- İi, balam, men seni katıksın dep jatam,-deyt. Han ekinçi jolu
dagı surayt.
- Altımış kulaç çınjır menen kolumdu arkaga baylasa, menin
küçüm oşondo,-deyt bala.
Han Şaaısmayıldı baylatıp:
-Algıla, jigitter, başın!-dep kıykırat. Al küyşönüp koyso,
çınjırdın közü sayın üzülöt.
Üçünçü jolu taarınıçtuu, ırayımduu sözdör menen balasınan
surayt:
-Menin ölörüm kalıp, ösörüm kalgan jok, çın sırıñdı ayt, küçüñ
emnede?-deyt.
Bul sözgö bala erip ketip:
-Men çın sırımdı aytayın, Kamırtaydın kuyrugunan birtal
kılın alıp, eki çıpalagımdı biriktirip baylasañız, menin küçüm
oşondo,-deyt.
Anı menen baylatıp, han:
-Algıla başın!-dep kıykırganda, Şaaısmayıl üzö albay kalat.
Han eki közün çukutup, közün kölgö saldırat da, özün orgo
saldırat.
Han üç kelinine: "Şaaısmayıl bolso ordo, maga tiysin"-dep
kabar ayttırat.
-Biz tirüübüzdö tiybeybiz, küçü jetse, bizdi öltürüp alsın,-dep
kelinderi joop kaytarat.
Oşondo soguş baştalat. Handın askerleri jeñile beret. Alar
soguşa bersin, biz ordo jatkan Şaaısmayıldan kabar alalı.
Bul ordo jatkan Şaaısmayılga kaydan-jaydan tamak taap, küçük
alparıp taştay beret.
Kündördün birinde bir çoñ soodager kelip, ordonun tuurasında
bir-eki çakırım alıstıkta tünöp kalışat. Al soodagerdin janında
dayıma küçük bolot dagı, küçükkö kançalık ookat berse dagı anı
jebesten, tiştep alıp kete beret.
Akırında soodagerler:
-Bul kanday küçük?-dep añdıp kalışat. Küçüktün artınan payçı
koyöt. Payçı küçüktün artınan barsa, tiştep algan ookattı bir jerge
alıp barıp ele taştap jiberet.
Artınan barıp karasa, bir çoñ ordun içinen bir kişinin dobuşu
çıgat.
- Sen kanday jansıñ?-deyt.
- Meni ordon çıgarıp koygula!-dep suranat.
Bul sözdü ugup, bayagı kerben başı soodagerge aytat. Alar tört
kaçır menen arkandardı alıp, orgo barışat. Arkandı taştap, kaçır
menen süyrötüp çıgarat.
Ordon çıkkanda Şaaısmayıldın eki közü kör, sakal murutu öskön
bolot. Anı alıp bulakka kelişet. Al bulaktın suusu menen beti-kolun,
közün çaykap otura beret. Küçük kölgö barıp, Şaaısmayıldın eki közün
alıp kelip beret. Oşol kezde Şaaısmayılga tübündö oturgan taldın
başına eki kögüçkön kelip konot. Alar kişiçe mınday dep süylöyt:
-Közdü jakşılap juup turup, öz közüñö sal. Közgö salgandan kiyin
ekööbüz kuyrugubuzdan eki tal taştaybız. Taldı eki koluña al da, oñ
koluñdagıñ menen sol közündü, sol kolundagı menen oñ közüñdü
sıypaysıñ. Anda közüñ kadimkidey taza bolot.
Şaaısmayıl kögüçköndör aytkanın kılat. Küçüktü eerçitip kete
beret. Jürüp oturup eki ögüz menen koş aydap jatkan dıykanga jolugat.
Dıykan:
- Padışabız soguşup jatat. Alardın katarı maga jakındap
kaldı. Soguşka barsam, kelembi, kelbeymbi dep egin aydap jatam. Sen
kimsiñ?-deyt.
- Men balasızga bala boloyun, botosuzga boto boloyun dep jürgön
janmın,-deyt. Añgıça eki ögüzü çarçap kalat. Bala eki ögüzdü çıgarıp
koyup, bir kolu menen tartıp, bir kolu menen karmap, jerdi aydap
taştayt.
Anan dıykanga:
-Sizdin orduñuzga men baramın, "menin balam bar, oşol barat"
dep ayta bergin,-deyt.
Dıykan:
- Boluptur,-dep balanı üyünö eerçitip jönöyt. Üyünö kelip, üyündö
bolgon bar tamagın berip:
- Balam, sen emne ookat jeysiñ?-deyt.
-Men koçkor, teke, buka, aygırdın etin jeymin. Dıykan al tünü bir
koçkoru bar eken, oşonu soyup beret. Anı büt jep jatat. Saar menen bir
tekenin etin jeyt. Dıykan keçte bir bukasın soyup beret. Bala anı eki
kün jeyt.
Oşol mezgilde handan çakıruu kagaz kelet da dıykan
Şaaısmayıldı jönötöt. Ayaldarı Şaaısmayıldın kelatkanın,
soguşka kirerin bilet. Baatır ayal Rabizañgige berkiler:
-Şaaısmayıl kelip azır soguşka kiret. Birok, aldan-küçtön
tayıgan nemeni etiyattagın,-deyt.
Şaaısmayıl barıp:
-Biz bul handın baatır balasının atı bar dep uktuk ele.Oşonu
berse, duşmanın sözsüz jeñip berem,-dep hanga ayttırat.
Atası Şaaısmayıldı taanıbay kalat. Antkeni küçük közün taap
kelgende, közdörün almaşıp salıp koygon eken.
Han bul Şaaısmayıldın suroosun kanaattandırıp atın berdi.
Attı minip, soguşka kirgende, ayalı Rabizañgi daroo taanıyt da kaça
beret. Şaaısmayıl Rabizañgini eñip, handın astına alıp kelet. Han
Rabizañgini jeldetterge başın alganga buyruk kılat. Munu ugup turgan
Şaaısmayıl.
-Handı karmagıla!-degen buyruktu beret.
Oşentip nisapsız handın nieti öz başın jogotkon eken.
ASAN
İlgeri, ilgeri bir kandın uluu katınınan eki bala, kiçüü
katınınan Asan degen balası boluptur. Bir künü kan tüş körüp,
tüşündö bulbuldun sayragan ünün ugup, oşol bulbulga aşık bolup
kalat. Kan kündön küngö sargayıp, akırı çoñ ooruga çaldıgat. Atası
emneden oorup jatkanın baldarı bilişpeyt.
Bir künü kan üç balasın çakırtıp:
-Baldarım, men bir tüş kördüm, tüşümdö bir bulbul ünün mukammukam çıgarıp ukmuş sayradı, men oşol bulbulga aşık bolup,
aşıktıktann oorup, mintip töşöktö jatamın, bulbuldu maga kimiñ
alıp kelip beresiñer?-deyt.
Uluu katındın eki uulu:
- Biz alıp kelip berebiz,-deşet. Oşol kezde Asan jaş bolot.
- Bulbuldu alıp kelüü Asandın kolunan kelet ele, birok al
"jaştık kılat, silerdin koluñardan kelbeyt",-deyt kan.
- Bizdi Asandan kemsintet,-dep eki uulu atasına taarınışat. Kan:
- Koy, taarınbagıla, üçööñ teñ bargıla,-dep üçöönü teñ jiberet.
Bayagı kandın eki uulu Asandı eerçitip alıp, jürüp olturup, bir
taktay kudukka barışat. Al kuduktun janında eki jol jatat. Bir jolgo
"barsa kelet", bir jolgo "barsa kelbes jol" dep, jazılıp koyulgan.
"Barsa kelet jolgo" eki agası tüşöt, "barsa kelbes jolgo" Asan tüşöt.
Bul üçöö jolgo çıga elekten murun Asan:-üçööbüz kuduktun taktasın üç
atalı, kimibiz kelsek, taktadan özübüzdün ogubuzdu suurup alalı,
kelgenibizdi oşondon bileli,-deyt.
Taktanı üçöö üç atat da, joldoruna tüşüp jürüp ketişet.
Asan jürüp olturup, jürüp olturup bir kümbözgö jolugat. Kirip
barsa türdüü tamaktar bışıp turat, eki jagın karasa, eç kim jok,
kursagı açkan Asan tamaktı içe baştayt. Kümbözdün töbösündö añdıp
jatkan masten kempir:
-Beyjoop tamaktı içip jatkan kim?-dep kıykırıp tüşüp kelet da,
Asandı kiyik kılıp koet. Al kiyik meni biröölör atıp jep koyöt dep
masten kempirge jalına beret. Masten kempir kiyikten jadap, anın
tilin dubalap baylap koet. Kiyik masten kempirden tüñülüp andan arı
ketet.
Jürüp olturup, jürüp olturup dagı bir kümbözgö jolugat, kirip
barsa, bayagınday türdüü tamaktar bışıp turat, birok Asan korkup
takır jebeyt. Bir maalda kümbözdün töbösünön bir kız:
-Bul jerde beyjoop jürgön kim?-dep tüşüp kelet. Kiyik bürüşüp,
korgolop kalat. Kız kiyiktin adamzat ekenin bilet da, "Masten kempir
kılgılıktı kılgan eken" dep kiyikti dubalayt. Kiyik adamzat bolup
çıga kelet. Kız:
-Sen kaydan jürgön balasıñ?-dep surayt.
Asan tili jok, dudukça kolu menen jañsayt. Kız "Asandın tilin
da baylap koygon eken" dep, tilge keltiret. Asanga til kiret, al kızga
jol jürüp baratıp masten kempirdin üyünö tuş kelgenin, aç
bolgonduktan tamaktarın jep koygonun, masten kempir tamagın
kızganıp, kiyik kılganın jana başkalardı aytıp tüşündüröt. Kız
Asandın erdigine ıraazı bolup, türdüü-türdüü tamak-aştardı koyup
sıylayt. Oşentip eköö turmuş kurup, jırgap jatıp kalışat.
Kündördün birinde Asan:
-Atam kan ele, bir mukam sayragan bulbuldun ününö aşık bolup
kalıp, oşol bulbuldu taap kelgin dep jiberdi ele, men oşol bulbuldu
izdep jürömün,-dep kızga çın sırın aytat.
Kız:
-Al bulbul jin perinin padışasının kızının kolunda turat.
Toonun başında bir kara kuş bar, al jıl sayın tuuyt, birok jıl
sayın baldarın ajıdaar jep koyöt, oşonun baldarın ajıdaardan
aman kutkarsañ, seni bulbulga oşol kara kuş jetkiret. Anın
balapandarı temir kanat bolup uçar ubagında uyanın tübünö çuñkur
kazıp, oşol çuñkurda jaañdı alıp, andıp jatkın, ajıdaar kelgende
atıp öltürgün,-deyt.
Asan toonun başına barıp, bayagı kelinçegi aytkanday jaasın
alıp, kara kuştun balapandarı jatkan uyanı añdıp jatat.
Bir ubakta ajıdaar kelip, uyaga çıga baştayt, balapandarı
çırıldap, çırkıraşat. Asan ajıdaardı teñ bölö atat. Añgıça bolboy
üydöy taştı ütüröndötüp, koydoy taştı koturañdatıp, boroon-çapkın
menen kara kuş kelet. Kelse, baldarı aman-esen. Süyünüçü koynuna
batpay, balapandarınan:
-Ajıdaardan kantip kutulduñar?-dep surayt. Baldarı:
-Ajıdaar bizdi jutam dep uyaga çıgıp kelatkanda mına bul kişi
atıp öltürdü,-dep joop berişet.
Oşondo kara kuş:
- Sen maga ayabay çoñ jardam kılgan ekensiñ. Emi senin emne
müdööñ bar?-deyt. Asan:
- Jin perinin padışasının kızının kolundagı bulbuldu alıp
ber,-deyt.
Kara kuş bulbul kuşka kantip baruunun jolun bardık kuştardan
surayt. Oşondo jin perinin padışasına üç jıl tutkun bolgon köödönü
adam, köçügü kuş kişi kara kuşka:
-Jin periler udaası menen üç kün uktayt, oşol uktap jatkan kezde
barsañar kudaydın jalgaganı, uktabagan ubakta barsañar kudaydın
kargaganı,-deyt.
Kara kuş Asandı alıp jönöyt. Jürüp olturup, jürüp olturup
alardın uktaganına bir kün kalganda barışat. Al künü tokoydun
içinde jaşınıp jatıp, ertesi Asan altın tuurda olturgan bulbuldu
alıp, kelinçegine kelip, üçöö jönöp ketet.
Jürüp olturup, jürüp olturup bayagı taktaluu kudukka kelişet.
Asan üç oktu karasa, üçöö ten, taktada kadalgan boydon turat. Asan eki
agasının ketpegenin bilet da, kelinçegi menen bulbuldu oşol jerge
koyup, özü eki agasın izdep ketet.
Jürüp olturup, jürüp olturup bir ayılga kelet. Kelse, bir agası
Çokoy degen bayga, bir agası Kepiç degen bayga malay bolup jürgön
jerinen tabat. Asan agaların alıp ketemin dese, baylar:
-Bul eköönün içken-jegeniñ tölömöyünçö, koe berbeybiz,-dep çatak
kılışat.
Asan eki agasının içken-jegenin büt tölöp, kutkarıp kudukka
barat. Oşol jerden eki agası Asandın kelinçegin, bulbuldu körüp
köñüldörü buzulat. "Uyalbay kantip barabız" dep, Asandın eki közün
çukup, sokur kılıp turup, kudukka salıp jiberişet. Bulbul Asandın
eki közün kebezge orop, eki kanatının aldına katıp koyöt. Asandın
kelinçegi karmatpay kaçıp ketet.
Bayagı Asandın eki agası:
- Bulbuldu biz alıp keldik,-dep atasına alıp barışat. Kan eki
uulunan:
- Bulbuldu kantip taap keldiñer?-degende, biröö:
- Külük at minip karañgıda uurdap keldik,-deyt. Ekinçisi:
- Karañgıda jöö ele uurdap keldik,-deyt. Baldarının sözünün eki
açalık bilingenden kiyin:
- Seni kim alıp keldi?-dep bulbuldan surayt. Oşondo bulbul:
-Bul eköönün inisi Asan degen alıp kelgen, birok bul eköö namıs
kılıp, Asandın eki közün çukup, taktaluu kudukka salıp jiberişti, eki
közü menin eki kanatımdın aldında turat, Asan ölgön jok, tirüü ele
kuduktun tübündö jatat,-deyt.
Kan kuduktan Asandı alıp keldirip, eki közün jıluusunda
saldırıp, müröktün suusun kuydurup ayıktırat. Al emi berki eki
balasın dargaga tarttırıp öltüröt.
Kan kaalagan bulbuluna jetip, Asan kelinçegin alıp kelip, eline
kan bolup, jırgap-kuunap jatıp kalat.
NAABAT
İlgeri bir ötkön zamanda Azil degen kan özünün akılduulugu
menen elin jakşı başkarıp, beypil ubak menen eli kuunap-jırgap bir
neçe jıl jaşaptır. Birok, op tartkanda üydöy taştardı jutup aluuçu
ajıdaar suunu bögöp jatıp alat. Al emi ajıdaardın özünün şartı
boyunça künügö bir kız berbese suu berüüçü emes eken.
Kündördün birinde kezek Azil kandın uluu kızına kelet. Kan elin
çogultup:
- Kalayık-kalk, uşul ajıdaardan kutkaruuçu küç eldin arasınan
çıkpayt beken? Egerde kimde kim ajıdaardan öz elin kutkarıp alsa
kaalaganın orundatam. Meyli kandıgımdı alsın je üç kızımdın
jaktırganın alsın, men sözsüz ubadamdı orundatam. Kana, kim barıp
beret, elimdin keregine-deyt.
- Men!-dep kılıçın kötörüp Naabat degen jigit kandın astına
kelet.
Naabatka köpçülük el batasın berip, ajıdaarga jiberişet.
Naabat üyünö kelip enesinen kızdın kiyimin taptırıp, kızça kiyinip
ajıdaarga barat. Ajıdaar op tartkanda Naabat kılıçın kökürögünö
takap karmay salıp, ajıdaardı ekige bölüp salat. Jalañ ajıdaardın
kanı suu menen eki kün, eki tün agıp, arañ degende suu tazalanat.
Naabat kanga kelip, taazim kılat.
Oşondo kan:
- Kana uulum, emneni kaalaysıñ?
- Taksır kanım, sizdin üç kızıñız bar eken. Biz üç bir tuuganbız.
Ayıp etpeseñiz üç kızıñızdı bizge beriñiz.
- Boluptur, uulum, jakşı bolot.
Oşentip kandın ordosunda kırk künü-tünü menen toy bolup,
kızdarı turmuşka çıgat.
Bul jırgalduu turmuş, köpkö uzabayt. Antkeni Ak döö, Kara döö
degen çıgıp, eldin baylıgın, mal-salın talap ala baştayt.
Kan elge dagı kayrılat:
-Buga menin kiçüü küyööm jana aga koşulup eki küyöö balam barıp
döölördü öltürüp mal-saldı kayrıp kelişsin,-dep kan buyruk kılat.
Oşentip üç bir tuugan saparga attanat. Eki uluusu ketet. Al emi
Naabat eki kündön kiyin barsa, eki agası jolduk azıgı tügönüp, maldın
kıgın talaşıp jatışkan eken. Naabat özünün tamagınan berip, eki
agasın kaltırıp, özü jalgız jortuulga jönöyt.
-Jürüp olturup, jürüp olturup toguz kanat örgögö kelet. Aga kirip
barsa, bir kempir oturgan eken. Al:
-Kel balam, jol bolsun! Bizge adam emes, çımın uçup kelçü emes
ele, ölgönü kelgen turbaysıñbı. Azır menin uulum kelip senin
sazayıñdı beret,-deyt.
Körsö, bul bayagı Ak döönün enesi eken. Naabat:
- Balañ kayda jüröt?-dep surasa, kempir:
- Aytpaymın ele, aytpaymın,-dep Naabattı julmalap baştayt.
Naabat kempirdi çaçınan karmap turup çapkanda bakırıp ıylap:
- Öltürbö ele, öltürbö, janımdı koy,-dep jalınat. Oşondo
Naabat:
- Anday bolso Ak döönün kayda ekenin aytıp ber,-deyt.
- Al uuga ketti ele, keleer maalı bolup kaldı. Jolu bolso
taygandarı kubalaşıp kelet, jolu bolboy kalsa, taygandarı bölökbölök kelişet,-deyt kempir.
Añgıça bolboy taygandar jelip-jortup öz-özünçö kelişet.
Döönün kelerin bilip, Naabat jolunan tosup çıgat.
- Kana dööm, bizdin eldin mal-salın algan sensiñbi?
- Ooba.
- Anday bolso men seni menen karmaşkanı keldim.
- Karmaşsa karmaşalı. Oşentip Naabat menen döö üç kün, üç tün
karmaşat. Döö Naabattı kötörüp urganda, kızıl aşıgına çeyin jerge
kirip ketet. Naabat kayra oñdonup dagı üç kün, üç tün karmaşıp, döönü
müdürültüp jerge jıgıp, kılıç menen jarıp salat.
Andan arı jürüp oturup, jürüp oturup dagı bir toguz kanat ak
örgöögö kez bolot. Aga kirip barsa, bir suluu kelin ıylap olturat.
Kelindin jön-jayın surasa, al:
- Kara döö meni tutkundaganına bir neçe jıl boldu. Elime jete
albay zarlap jüröm. Kara döö erteñ menen ketip, keçinde kelet. Al
kelgençe men tamagın jasap, ookatın kılıp oturam. Bul jerge kelgen
adam kayra aylanıp eline jetpeyt. Kara döö neçen, neçen mıktı
jigitterdi öltürüp, söögün söpöt, ustakanın upat kıldı. Kaydan kele
jatasıñ? Kokuy, Kara döö keleer maalı bolup kaldı, bul jerden
batıraak ket, seni öltürüp koybosun,-deyt.
Naabat:
- Korkpo, men azır ele Ak döönü jaylap keldim, munun dagı
aylasın tabam,-dep Kara döönün keler jolun tosup jaşınıp jatat.
Bir ubakta Kara döö küşüldöp-bışıldap kelet. Naabat munu da
çekege atıp öltürüp, talap algan malın, bayagı kelindi, eki agasın
eerçitip eline kelet. Oşentip kayradan el jırgalduu turmuşta
jaşap kalgan eken.
TAAN PADIŞA
İlgeri, ilgeri bir kempirdin jalgız balası ookat-turmuşu naçar
bolgonduktan, kırmanda kıltak salıp jürçü eken. Bir künü kıltagına
taan tüşüp kalat. Bala barıp taandı çıgarıp alayın dese, taan
kadimki kişiçe balaga karap:
-Kapıstan senin kıltagıña tüştüm. Emne deseñ bereyin meni
boşot. Atam padışa. Tört tülüktüü malı bar. Azır koeberseñ, jeti
beles aşam, oşogo çeyin karap turgun da, men aşkan beles menen bara
bergiñ. Tört beles aşkandan kiyin bizdin jılkıga jetesiñ. Al jerge
tünöp alıp, andan arı suray-suray bara bergin. Atamdın jayıl
suparası bar. Anın maanisi, kasieti "jayıl, suparam, jayıl" deseñ
türdüü ookat dayar bolot. Oşonu atamdan surap alsañ, eneñ ekööñ oşonu
menen ookat kılasıñ,-deyt.
Oşentip bala taandı koe berip, kıltagın kötörüp alıp, enesine
aytpastan, Taan padışanı közdöy jönöyt.Jürüp oturup, jürüp oturup
tört beleske kelet. Tört belesten aşkandan kiyin jılkıçılarga
jetet. Al jerge tünöp, ertesi uyun koyun, eçkisin, töösün körüp, köñülü
toyup, kün bata Taan padışanın üyünö kirip barat. Bala salam aytıp,
Taan padışanın oçogunun boyuna oturat. Oşondo Taan padışa
baladan:
-Kaydan "keldiñ, atıñ kim, atañ kim?-dep surayt.
Anın sözünö joop bergiçe, kıltakka tüşkön Taan balanı taanıy
koyup:
-Meni ölümdön kutkargan uşul bala boluçu. Emneni surasa, oşonu
bergin,-deyt atasına.
Bala "jayıl suparanı" surayt. Taan padışa bergisi kelbey:
- Tört tülüktüü maldan ar birinen toguzdan bereyin,-deyt. Bala
bolboston tura beret. Taan padışa:
- Berbeymin,-dep başın çaykaganda, Bala Taan:
- Menin dosuma suraganın berbeysiñ!-dep küyüp turgan otko tüşö
kalat. Oşondo Taan padışa arı karap ıylap, beri karap külüp
argasızdan "jayıl suparanı" balaga beret.
Bala koştoşup, jayıl suparanı kötörüp alıp, enesine kelip,
"Jayıl supara, jayıl!" dese, bardık ookat suparada dayar bolot.
Oşentip, bala menen enesi jırgap-kuunap, jakşı turmuşta jaşap
kalgan eken.
BULARDIN KAYSINISI ÇOÑ
Alabaş degen çaldın jalgız karala ögüzü boluptur. Ögüzdü
dayıma özü bakçu. Kündördün birinde Alabaş uzak jolgo kamınıp,
uluu balasına: Sen ögüzgö ubaktısı menen jem-çöp bergin,-dep kiçüü
balasına:
-A sen ubaktısı menen jetelep barıp sugarıp turgun,-deyt da, özü
jürüp ketet.
Alabaştın uluu balası ögüzdün oozun tındırbay çöp berip turdu.
Aradan bir juma öttü. Segizinçi künü ögüz takır çöp jebey kaldı.
-Buga emne boldu?. Ilañdap kaldıbı? Sen birdeme bilçü beleñ?dep suradı agası inisinen.
-Jok, munu atam gana bilet.
Eki bir tuugan joldun boyunda ötkön-ketkenden ögüz kantkende çöp
jey turganın suray berişti. Küügüm kire bir abışka ötüp:
-Ögüzüñör çöp jebese, suusap kalganı oşol, erteñ Ala-Kölgö
jetelep barıp sugargıla,-dedi.
Atasının tapşırgan işin atkarbaganın kiçüüsü oşondo gana
estedi. Körsö, ögüz bir jumaga çeyin suu içpeptir.
Ertesi ögüzdü Ala-Kölgö alıp barıp sugardı ele, al köldü büt
içip koydu. Köl taza soolup kaldı. Bala bul ukmuştu agasına aytmak
bolup, ögüzdü oşol jerde taştadı da, özü üygö jügürdü.
Soolgon köldün ordunda kalgan balık ögüzdü şak jutup aldı. Al
tanoosun derdendetip oozun açıp, arı-beri oonalaktap jatkanda,
kaydan kelgeni belgisiz kara bürküt şukşurulup kirdi da, balıktı
zookanın üstünö kötörüp barıp jey baştadı. Balıktın içinen çıkkan
suu darıyaday taşkındap aktı.
Al akkan suu askanın tübündö uktap jatkan abışkanın betine
kuyulganda, çal çoçup oygonup: "Kün azır açık emes bele" dep kündü
karasa, közünö emnedir bir neme tüşüp ketken sıyaktandı. Abışka
üyünö kelip, közün kızına karattı. Kızı arı karap, beri karap közünün
kıçıgınan bir nerseni alıp ırgıttı. Körsö, köldü jutkan ögüzdün
dalıcı eken.
Aradan bir neçe kün ötköndö kerbençiler:
- Uşul jer tüz jer eken,-deşip kız ırgıtkan dalının üstünö
jatıp kalıştı. Tañ appak attı. Kerbençiler oygonup, kaydadır jılıp
baratkanın sezişti. Karaşsa kızıl tülkü bir nersenin çetinen
tiştep süyröp baratat. Kerbençilerdin biri mıltıgın alıp, tülkünü
atıp jibergende, tülkü jıgılıp kaldı.
Kırk kerbençi kırk jagınan tülkünün terisin sıyrıştı. Bul
işti kün çıga baştap, kün bata bir kaptalın zorgo sıyrıp bütüştü.
Ekinçi kaptalın sıyrış üçün anı oodara albay koyuştu.
Añgıça jolooçu katın jetip keldi da:
-Soogat! Uşul tülküñördün bir kaptalın maga bergile, men
sıyrıp alayın. Jañı törölgön balam bar, oşogo tumak çıgar,-dedi.
Ayabay çarçap, munu emi oodara albasına közü jetken
kerbençiler:
-Ala koyuñuz,-deşti.
Katın at üstünön turup eñip aldı da, bastırıp ketti. Kana,
oylonup körgülöçü: ögüz, köl, balık, bürküt, çal, tülkü, katın jana jañı
törölgön balanın kaysınısı çoñ?
KAMIR BALBAN
Murunku ötkön zamanda balasız kempir-çal bolgon eken. Bir künü
kempir kamır juurganda: "Alda kuday ay, uşul menin kamırım bala
bolup kalsaçı" dep armanın aytıp, tışka, çıgat.
Tıştan kayra kelse, bayagı kamırı bala bolup kalıptır. Anda
bayagı kempir-çal bir birine süyünçü aytışıp, abdan kubanıçta
boluşup, toy berişip, atın Kamır balban koyuşuptur. Al abdan
balban, kayrattuu, er çıgıptır. Kamıkeñ altımış ögüz, elüü at, arañ
kıymıldata turgan, temir tayak jasatıp alıp, on jeti jaşınan
sayakatka jönöyt. Jolundagı şaar eli ürküp kete baştayt. Sebebi,
tayagı jerdi düñgürötüp solkuldatsa, el "joo kele jatabı" dep kaçat
eken.
Oşentip jürüp otursa, aldınan Tootoltoñ degen adam çıgat.
Andan Kamır balban:
- Emne önörüñ bar?-dep surayt.
- Balbandıgım bar,-dep joop beret.
- Emese jür, ekööbüz joddoş bololu,-dep eerçitip alıp jürüp
oltursa, aldınan Suusulpañ degen kezdeşet. Andan:
- Emne önörüñ bar?-dep suraşat.
- Menin önörüm: agıp bara jatkan deñizderdi, suulardı alakanım
menen toktotomun,-deyt.
Al üçöö joldoş bolup jürüp otursa, jolunan Ayalpañ çıgat.
Andan:
- Emne önörüñ bar?-dep surasa:
- Menin önörüm: toodogu aybanattardın baarın taş menen ursam,
ölböy kalbayt,-deyt.
Törtöö birigip alıp, özülörünçö toogo çıgıp, añ uulamakçı
boluşat. Alardın biröö kündö koşto kalıp et bışırıp turmakçı
bolot. Adegende Ayalpañ kalat. Berkiler keçinde kelişse, eç kanday
tamak jok, bir Jez Tumşuk ot alamın demiş bolup kelip, etin jep,
özün ayabay sabap ketet.
Ekinçi künü Suusulpañ et bışırganga kalat. Anın da Jez Tumşuk
murunkuday etin jep ketet. Anda da açka kalışat.
Üçünçü künü Kamır balban kalıp, et bışırıp otursa, Jez Tumşuk
kelip:
- Et berçi!-dep Kamır balbanga aytat. Anda Kamır balban:
- Et jebey, çok je!-deyt.
Al eköö oşol jerden karmaşıp, Kamır balban bayagı temir tayagı
menen çabaarda, Jez Tumşuk kaçıp jönöyt, tigi kuup jetpey kalat. Al
kara üñkürgö kirip ketet.
Keçinde joldoştoru kelgende, Kamır balban bolgon işti aytıp
üçöönü eerçitip, üñkürgö tüşsö, bir ak üy bar eken. Al üygö kirse, üç kız
ıylap oturat. Bayagı Jez Tumşuk uktap jatat. Anı Kamır balban tayagı
menen bir-eki çaap jiberee, tura kalıp karmaşat. Üç kız unçukpay
otura berişet. Kamır balban bayagı Jez Tumşuktu öltürüp, üç kızdan
sır surasa, al üçöö zorduktap alıp kelgen handın kızdarı eken.
Üç kızdı Kamır balban tışka alıp çıgıp, üç joldoşuna barıp
üç kızdın biröönü özü alıp, eköönü Tootolpoñ menen Suusulpañga
beret. Ayalpañ kur kalat. "Üç kızdı üçööbüzgö berbeyt",-dep üçöönün
içinen naarazılık çıgıp, balbandı öltürmök boluşat. Anı balban
bilip kalıp, üçöönü teñ kızılday sabay turgan bolgondo, kaçıp
ketişet. Üç kızdı balban hanga kabar ayttırıp, şaarga barat.
Barsa bayagı üç kız oşol handın kızdarı eken. Han özü handıktan
tüşüp, balbandı han kötöröt. Oşentip, Kamır balban han bolup
karıgan ata-enesin bagıp kalıptır.
EKİ BİR TUUGAN
İlgeri ötkön zamanda bir handın katını ölüp, andan eki bala
kalıptır. Han katını ölgöndön kiyin ayal alsa, kiçüü balasına kas
bolot. Bir künü al balanın agası kırk jigiti menen kuş salganı
ketkende, handın ayalı:
-Senin kiçüü uuluñ meni urup koydu,-dep hanga dattana baştayt.
Han ayalının sözünö işenet da, balanı jılañaçtatıp ayabay
sabatıp, eki jigitine:
-Iraak barıp başın alıp salgıla!-degen buyruk beret. Eki jigit
balanı aylasızdan alıp barıp, kiymin çeçip alıp, özün koe berişet.
"Ataña körünbö, eger körünsöñ, bizdi öltürüp koyöt. Biz öltürdük dep
kiyimiñdi alıp baralı",-dep eki jigit jönöp ketişet.
Baykuş bala aylasızdan ıylap kala beret. Bir ubakta agası oyuna
tüşöt da, anın ketken jagın, közdöy jönöyt. Bala ıylap bara jatsa,
agası astınan çıgıp, bolgon iştin baarın aga aytıp beret. Agası
ayabay janı keyip inisin kuçaktap alıp ıylap, "ekööbüz mından körö
tentip ölölük" deyt dagı atın kırk jigitke berip, eköö ıraakı jolgo
tüşüşöt.
Jürüp oltursa, jakın jerden eç bir ayıl körünböyt. Toogo jetip,
bir çoñ taştın tübünön suu taap içip, es alıp uktap kalışat.
Uktap kalıp tursa, inisi takır oygonboyt. Körsö ölüp kalıptır.
Agası bayagı jerde ıylap, emne kılar aylasın tappay, başına bir
çüködöy altın koyup: balanı kim kömsö, oşol alsın, - dep jazıp jürüp
kete beret.
Jürüp oturup joldon bir abışka-kempirge keziget. Al abışka
kempirdin tamagına toyup, bir az es alat da, bayagı abışkaga:
-Menin joldogu inimdi çamañar kelse, köömp ketseñer eken,-dep
jalınat.
-Makul dep abışka al balaga jol körsötüp beret.
Bala jürüp olturup bir şaarga barsa, eldin baarı keyip ıylap
olturuşat.
- Emne keyip jatasıñar?-dep surasa:
- Bul jerde bir ajıdaar bar, al ajıdaar erteñ baarın jutat dep
jatat,-deyt.
- Men ajıdaardan silerdi saktap kalsam, hanıñar maga
handıgınan tüşüp berebi?-deyt.
Balanı hanga alıp barsa, han makul deyt. Al balaga ajıdaardın
tili bütüp, ajıdaarga kününö bir kız, bir koy berip turmay bolot.
Oşentip ajıdaardı köndüröt. Bala handın tagına oturup kalat.
Emi abışka-kempir jönündö söz ketsin.
Alar ölgön balanın janına kelgende, bir jılan çıgıp, abışka
menen arbaşa ketet. Abışka jılandı öltürgöndö tigi balaga jan
kiret da:
- Katuu uktap kalgan ekemin,-dep tura kelet.
- Seni ayuu-jılan arbap öltürüp koygon turbaybı,-dep abışka
tüşündürüp, altındı alıp kempiri menen ketip kalat.
Bala jürüp olturup, agası kelgen şaarga tuş bolot. Şaardın
çetindegi bir alaçıkka kelip, şıkaalap karasa, bir abışka-kempir,
bir kızdı almak-salmak ööp, ıylap olturuşat. Bala salam aytıp
kirip barat. Barıp surasa, "uşul şaarda bir ajıdaar bar, oşogo tütün
sayın bir kız, bir koydon berüüçü elek, emi kezek bizge keldi",-dep
ıylaşat.
-Emese maga tamak bergile, men barayın, bir kılıç taap kelgile,deyt.
Balanı tamakka toyguzup, kızça kiyintip, bir kılıç taap berip,
ajıdaarga alıp barganda al sorot. Bala kılıçtı tuurasınan karmay
berip, al op tartuunun küçünön teñ bölünüp kalat, özü esi oop jıgılat.
Erteñ menen handın eki jigiti tamagın alıp kelse, ajıdaar
ölüp, janında bir bala jatat. Al tamak alıp kelgen eki jigit balanı
çala-bula öltürüp, köldün jeegine alıp barıp köömp salıp,
"ajıdaardı biz öltürdük" dep hanga çaap barışsa, han köp altın
beret.
Abışka menen kempir balaga kuran okup, köl jeegine koy alıp
barıp soyup, kempir tezek terip jürsö, kızının tonunun etegi çıgıp
jatat. Kempir abışkasın çakırıp, eköö suurup alsa - bayagı bala.
Aldına alıp, oozuna süt tamızıp, kişi kılıp algandan kiyin balanı
köpkö, bagıp jürüşöt.
Bir künü bazarga barsa, bayagı eki jasool anı köröt da, hanga:
- Bizdi bir bala tildedi,-deyt.
- Anda bul balanı darga astırıp taşta,-deyt. Balanı asmak
bolgondo, köp kerbençiler,kezigip:
- Balanı kanduu suuga soyölu, eger biz kanduu suuga kişi soybosok
bizdi astırıp öltüröt,-dep balanı akçaga satıp alıp barıp suuga
soerdo, bala:
- Men silerdi özüm alıp çıgayın,-deyt.
Kerben başı makul bolot. Bala çıpalagın kanatıp, alardı
suudan ötközöt.
Kenbençiler balaga tört töönün jügün berişet. Al andan arı
karay jürüp olturup, bir şaardın bazarına barsa,bir bala:
-Tört töönün jügü,-dep bir üköktü arabaga salıp jüröt. Bala bayagı
üköktü satıp alıp açsa, bir suluu kız olturat.
Al suluu kız bayagı balanın başınan ötkörgöndörünün baarın
surap, jazıp alat.
Kerbençiler menen çetke çıkkanda, alar:
-Sen emne aldıñ?-dep suraşat.
Bala kızdı körsötöt. Kızdı körgöndö, alardın arasında talaş
bolup, balanı ükökkö salıp, suuga agızıp jiberişet. Bala agıp bara
jatkan jerinen bir abışka karmap, üköktü açsa - bala, anı bala kılıp
alat.
Kerbençiler kızdı talaşıp olturup, hanga barışat. Hanga
barışsa, kız bayagı jazıp algan kagazın hanga beret. Han baykap, eki
jasoolçu jana kerbençilerdi jonunan kayış tildirip, darga astırıp
öltürüp, balanı izdetip, kızga taptırıp beret.
KAN MENEN VAZİR
Bir ubakta kan özünün vazirine açuusu kelip öltürmökçü bolot.
Kanday kılıp öltüröyün dep oylop, üç kazdın uçup baratkanın körüp:
- Uşunun tilin bilip kel, emne dep uçup bara jatat! Eger tilin
bilip kelbeseñ, başıñdı alam,-deyt.
- Makul,-dep kandın vaziri üç kazdın artınan çaap bara jatsa,
munarada çıgıp turgan kandın kızı körüp, vazirdi çakırıp:- Emne
çaap bara jatasıñ?-dep surayt.
Vazir:
-Kan mobul uçup bara jatkan üç kazdın tilin bilip kel, bilip
kelbeseñ başıñdı alam" dedi. Uşul kazdardın tilin bilgeni bara
jatamın,-deyt.
Kandın kızı aytat:
-Ee, vazirim, sen kazdın tilin kantip bilesiñ? Sen emes kan
bilbey jatsa, andan körö kanga kayta mınday dep aytıp bar: - Bir kaz
"Vazir jakşı kan jakşı" dep aytıp bara jatsa, ekinçi kaz: "Katın
jakşı er jakşı" dep aytıp bara jatat dep kanga bar. Uşintseñ bir
joop aytar kan,-dep kız vazirdi kayra jolgo saldı.
Vazir kanga kelip bayagınday kılıp aytıp berdi.
- Jok, munu sen kazdardan suragan joksuñ, bul joop menin gana
tukumumdan çıkmak. Kim ayttı, aytkın, aytpasañ azır başıñdı alam,deyt kan. Vazir aylası ketip kapalanıp kaygırıp, emne kıların bile
albay:
- Eki kün uruksat beriñiz, aytıp bereyin,-dep uruksat alat.
Aylası ketken vazir, kayda bararın bilbey, "Bayakı kızga barayınçı,
emne deer eken",-dep kızga kelet. Kız vazirge:
- Tagdır başka salgandı körösüz da,-deyt. Vazir eki kündön kiyin
kanga kelip:
- Sizdin kızıñız ayttı ele,-dep ajaldan kalat. Kan kızına
kaardanıp: "Aga bir kılıktı kılayın" dep oylop kalat. Üyünö kelip,
jakın şaarlarının bardıgına teñ kabar beret:
- Jakşıñardan jamanıñar köp kelgile,-dep, eline jar çakırtıp,
"kelbegenderdi jazalaymın" dep buyruk kılat.
Eldin baarı toygo kelip, kandın aldınan çubap ötö berişet.
Elderdin baarı samsaalap ötüp jatkanda bir kelesoo sarı taz
"Barsambı, barbasambı"-dep oturup, bir ubakta zöökürlönüp kandın
aldına kelip kalat. Kan anı çakırtıp alıp, kızın oşo tazga bermekçi
bolot.
Kandın kızı atası eldi çakırtıp jatkanda bir jamanga bererin
bilip küyöösünö, özünö eki kabattap kiyim jasatıp, anın içine
altından şıkap tiktirip koyöt. El çogulup ötüp bütköndön kiyin kan
kızın çakırıp: Balam, seni uşu tazga arnadım, uşunu menen ookat
kıl,-dep aytat.
Kız:
-Makul, atake, sizdin aytkanıñızdı men orundayın, menin bir
suroomdu dagı siz atkarıñız,-deyt.
Kan:
- Makul bolot,-degende kız aytat:
- Men uruksat bermeyinçe, uşul şaardın otun tün içinde
çıgarbañız. Küügüm kire elekte eliñiz jatsın, özüñüz da oşentiñizdedi.
- Makul kızım aytkanındı orundayın,-deyt han.
Kız bayagı tazdı eerçitip, bir kamıştuu sazdın jeegine alıp
barat. Barıp bayagı sazdın jeegine altından üy saldırat. Eköö oşol
jerde ookat kılıp kalat. Kız tazdın başın juup, tarap ayıktırat.
- At satıp kel, dep bir künü koluna akça berip anı bazarga
jiberet. Bazarga barıp bir semiz at satıp alıp, taz keçinde üyünö
kelet. Kız:
- Bul attı emne üçün satıp aldıñ?-dep surayt.
-Semiz eken, otun-suu tartkanga jakşı eken,-dep joop beret. Kız
al attı üyünö koyup, ertesi küyöösü eköö bazarga at satıp alganı kele
jatsa, bir otun artkan boz at batkakka tıgılıp, eesi çıgara albay
jatkanın körüp, kız barıp:
-Atıñdı satasıñbı, satsañ men saga bir semiz at jana bir top
dilde beremin,-deyt. Boz attın eesi süyünüp ketip:
-Satam, satam,-deyt. Kız attı satıp alıp, üyünö kelet.
"Semizdin orduna arık at aldıñ" dep joldo karata eri uruşup
kelet. Ayalı unçukpay jürüp oturup, üyünö kelgenden kiyin attı juuptazalap baga beret.
Bir tünü Kızır-İliyas, Akıl, Bak üçöö "kanga uçuraşalı" dep kele
jatışsa, şaarda jılt etken ot, bılk etken kişi jok, üçöö tañ
kalışıp, koburaşıp kele jatkanın tazdın ayalı üyündö jatıp ugat.
Bir ubakta bayagı üçöö tigilerdin üyündö gana ot çıgıp jatkanın körüp:
"Bul kanday adam? Eldin baarı jatsa, bul ot jagıp oturat. Bul soo
adam emes eken, ırıstuu eken", dep bayagılar kayrılıp:
-Bul üydö kim bar, adam bolso beri çıksın!-deşet. Anda kız: "Bul
üydö kim bolsun, kişi bar, kerek bolso özüñör tüşüp kelgile",-deyt.
Anda Kızır: "Men kızırmın, batamdı berem, beri çık",-deyt.
-Çıkpaym, kerek bolso özüñ kelip, bata ber! -deyt kız. Anda Akıl
aytat: "Men akılmın, akılıñ jok bolso akıl berem", deyt.
Kız dagı jogorkuday joop beret. Andan kiyin Bak aytat:
-Men Bakmın, bagıñ jok bolso bak berem,-deyt üçööñörgö teñ men
kerek bolsom, özüñör kelgile, men barıp albaymın,-deyt kız.
Üçöö koburaşıp:
-Bu kanday adam? Buga üçööbüzdün teñ keregibiz jok eken deşip
tañ kalışat da, jok munu körölüçü,-deşip üçöö teñ tüşüp üygö kirişet.
Kız üçöönü karap turup:
-Sen kimsiñ? Sen kim?-dep surap, Akılga aytat:
-Sen Akıl bolsoñ, tañ atkança menin küyööm menen jatçı. Makul,dep Akıl tañ atkança küyöösü menen kuçaktaşıp jatıp, tañ atıp kele
jatkanda üçöö teñ ketişet.
Erteñ menen jigit tursa eñ akılduu bolup kalıptır. Kız bir künü
jigitke:
-Emi men saga bir söz aytam, oşonu atkargın,-deyt. Küyöösü makul
bolot.
Bayakı boz at tulpar boluçu. Kız taptap olturup, anı tabına
keltirgen. Tulpardı mingizip, küyöösünö:
-Sagızgandı barıp çapçı,-deyt. Jigit sagızgandı çapsa, kanatın
bir sapar irmegende çabat. Dagı bir künü çaptırsa, eñkeye bergende
çabat. Üçünçü sapar barıp çapkanda, bılk etkende çabat. Uşunu aytıp
kelgende kız küyöösünö aytat:
-Kandın bir altın kiyigi bar, jılıga bir maal kelet. Jıl sayın
kuup karmay albayt. Sen oşogo bargın dagı karmap berip, dos bolup
kel. Bara jatkanıñda altın kiyikti kuup kele jatkan kanga uçuraysın.
Kan:
"Altın kiyikti kuugun",-deyt. Sen anda dagı bolbogun. Andan kiyin
kırk jigit uçurayt, oşolordun eñ ayagın kütüp turup, eñ
ayagındagısınan: "Artta dagı kişi barbı?"-dep sura. "Jok" degende,
oşondo çu koyup oturup, baarınan ötösüñ, kanga jetesiñ, kanga kelgende:
"Kiyigiñdi karmap bereyin, dos bolosuñbu" - de, "dos bolom" dep üç
ayttırıp, kolunan karmap turup, bekem alış da, oşondon çu koyup
oturup kiyikke jetesiñ. Karmaganıñdan kiyin kiyikti eerdin kaşına
koyup alıp, şaardı aralap çaap jürö ber, kan senden "dosum, soogat"
dep çaap oturat. Jol katar unçukpastan şaardı aralap oturup, üyünö
alparıp baylap koy. Kan kelet dagı seni jakşı körsö taktısının
janındagı bölmögö, jaman körsö üyünün janında bir üy bar oşogo
oturguzat. Altın kiyikti karmap berseñ, jakşı körgön üyünö seni
alparıp kirgizet da, sözgö kelip: "Dünüyömdün bardıgın bereyin,
oşogo ıraazı bol!"-deyt. Sen unçukpay otura berip, eñ ayagında tamak
içkenden kiyin "Kanım, ekööbüz dos bololu, maga dünüyönün keregi
jok"-dep gana kol alışıp, üygö kele ber,-deyt.
Bir künü kan bayagı altın kiyiktin keler mezgilinde anı tosup,
añga kırk jigiti menen çıgat. Kız anı bilip, küyöösün atına mingizip,
koluna ukuruk berip jönötöt. Jigit jürüp oturup, kanga barıp kızdın
aytkanının baarısın atkarıp, kandın üyünö kelet. Jigit kiyikti
öñörüp çaap kele jatkanda, kan "dosum, soogat"-dep surasa, tootpoy
baratkanın körgön elder tañ kalışat. Kız ertesi atasına kelip tün
içinde çırak jaktıruuga uruksat kılat.
Jigit ak boz at menen alçandatıp künügö bazarga kelgende el tañ
kalıp, keesi bata beret.
- Murda künü uşul jigit altın kiyikti alıp keldi ele kan
bügündön baştap tün içinde çırak jaktıruuga uruksat kıldı,-dep
bilgeni-jigitke alkış aytışıp, on çaktı jıl çırak körbögön elder
tañ kalıp jürüşöt.
Kız küyöösün künügö kandıkına jiberip, konok kıldırıp turat.
Kız bir künü küyöösünö:
- "Men sizdikinen köp tamak içtim. Siz bizdikinen daam tatıp
ketiñiz"-dep kandı çakırıp kel,-dedi. Küyöösü: "Makul" dep, bir kün
kandı konokko çakırıp kelet. Kandı törkü üyünö kirgizip, özü üyündö
tamagın bışıra beret. İçip oturup: "Uşunun katının körsöm" dep
oylop, kan:
- Dosum, katınıñdı çakırçı,-dep jigitke aytat.
- Azır kelet,-dep jigit otura beret.
- Kaçan kelet?-dep ulam-ulam şaştırat.
Tamaktı içip bütköndö jigit katının eerçitip kirgende, kan
kızın körüp bakırıp, kızı dagı bakırıp kuçaktaşıp ıylap, kan
kandıgın küyöösünö berip, özü jönököy kişi bolup jatıp kalat.
Mına uşuñdan ulam "Katın jakşı - er jakşı" degen lakap kırgız
eline taragan eken.
ASIL TAŞ
Kaçandır mından neçen kılım murun kırgızdın uluu toosunun
eki kapçıgayın eelep janaşa jaşagan eki baydın tolgon malı bar
eken. Baylar birin biri jakşı körböy: "Uşunun malın men eelep
kalsam" dep, eköö teñ öz içinen oylop jürdü.
Aradan köp jıl ötüp, eki baydın biröö öldü, Anın artınan zaybı
da öldü. Alardın jalgız uulu on eki jaşka çıkkan kezinde togolok
jetim kaldı. Janaşa turgan ekinçi bay uşundan paydalanıp,
jetimdin malı menen mülkün büt boydon almakçı bolup, jetimge:
- Sen, balam, jarık düynödö jalgız dosumdan kalgan jalgız
jetimsiñ. Al emi jalgız uulum bolso, çoñ kerbençiler menen birge
alıskı saparga ketip, oşol boydon, kaytpadı, balam ölgön okşoyt.
Oşonduktan sen menin uulum bol. Öz atandan kem bakpasmın,-dedi.
Mına uşintip, "jetimdi bala kılıp aldım" dep, bay büt aylına
jar çakırttı. Jetimdin malı menen mülkün özünö büt boydon koşup
aldı. Uşunu menen bul baydın baylıgı eki ese köböydü, anan bay
jetimden kantip kutuluunul jolun izdey baştadı.
Bölök baydın baldarı menen birge jetim moldonun kolunda okup
jürdü. Bir jolu okuudan kelatıp, joldo butu sınıp kalgan bakanı
köröt. Bala anı koluna alıp, üyünö alıp ketmekçi boldu.
Bir az basa tüşköndön kiyin aldı jagında batkakka tıgılıp
kalgan arabanı kördü. Bala uşul bakanın butun sındırıp ketken dal
uşul araba go dep oylodu. Bala arabanın janına kelip, anın eesine:
- Sen emne, sokur bolup kalgansıñbı? Mına bul baykuştun butun
nege sındırıp kettiñ?-dedi.
- Mına kızık! Bakanı jaktay turgan kişi tabılgan turbaybı!
Munun saga emne keregi bar?-dep, arabanın eesi balanı katuu kaarıp,
kamçısı menen jondon arı tartıp jiberdi. Bala ıylagan jok, bakanı
özünün üyünö kötörüp kelip, butun tañıp, toyguzup, koroonun içinen
kiçinekey çuñkur kazıp, al çuñkurga suu tolturup, bakasın oşol suuga
koe berdi. Andan kiyin kün sayın bakanı jakşılap karap, kursagın
açırgan jok.
Kiyin bay asırandı balasının koroonun içindegi kölçükkö kün
sayın eki maal jügürüp barıp jürgönün baykap, bul bala emne üçün
mintip jürgönün bilmekçi bolot. Bir künü bala okuuga ketkenden kiyin,
bay akırın basıp barıp, kölçüktö emne bar ekenin karasa, baka arkıterki süzüp jürgön eken. "Bul baka mında kaydan keldi? Munu menin
asırandı balam alıp keldibi?"-dep oylodu bay.
Keçke juuk bala okuusunan kelip, koroonun içindegi kölçükkö dagı
bardı. Anın artınan bay koşo añdıp çıktı. Akırın gana karap tursa,
kölçüktön baka çıga kelip, balanın bergen azıgın jep, kayra çulp etip
suuga kirip ketti.
Bay buga ayabay açuulanıp, asırandı balasına;
-Men seni bala kılıp baktım ele, seni kişi bolobu dep oylogom.
Birok sen menin kızmatımdı barktagan joksuñ. Özümö jakşılık
kılbay, mına bul jaman bakaga jakşılık kılıp, kün sayın eki maal
toyguzup jürgön ekensiñ. "Mal arıgın saktasañ - ooz maylayt, kişi
arıgın saktasañ - töbö kañdayt" degen uşul. Sen emi menden taptakır
ketkin. Bakañdı kötörgün da, közümö körünböy jogol!-dedi bay
kaardanıp.
Bala bakanı koluna alıp başı oogon jakka kete berdi. Al een
talaa, erme çöldö jürüp oturup, joldo bir kölgö joluktu.
"Uşul kölgö bakanı koe bereyinçi, bul baykuş, da eptep ookat
kılsın", dep oylop, bala bakanı kölgö koe berdi. Baka kölgö tüşüp,
bala menen koştoşup:
- Sen meni ajaldan kutkarıp kaldıñ. Men dagı saga oşonçoluk
jakşılık kılışım kerek. Mına bul asıl taştı algın. Emneni
kaalasañ, bul taş oşol tilegiñe jetkiret,-dep adamça süylödü.
Uşintip aytıp baka kusup jibergende, oozunan kiçinekey kök-jaşıl
taş ırgıp ketti.
- Al emi senin mından arı joluñdu aytsam, mına mınday bolot:
köp kün jol jürgöndön kiyin, joldun ayrılışına kezigesiñ: eger
andagı çoñ jolgo tüşsöñ, altı ay boyu basışıñ kerek, birok al jol
tınç jana saga zıyan kılgan eç nerse bolboyt! Anın janındagı tar
jolgo tüşsöñ, üç ay basasıñ, birok al jol eñ ele korkunuçtuu. Tar
joldon korkpogun. Senin koluñda kök-jaşıl asıl taş bar emespi. Bul
taş bar kezinde, sen eç nerseden kor bolboysuñ,-dedi baka.
Bala baka menen jakşılap koştoşup, tınbay jürüp oturup, bayagı
joldun eki ayrılışına bardı. Iras ele biri çoñ, ekinçisi tar jol
eken. Bakanın aytkanın eske alıp, tar jolgo tüştü. Jolunan ar kıl
jırtkıç aybandar çıgıp, balanı kaçırıp kelip, birok eç kanday zıyan
kılbastan kayra kaytıp turuştu. Oşentip bala uzak jol jürdü. Anan
bir jerge barıp, bir az tınmakçı boldu. Dal oşol jerden jılandın
sıyrılıp kalgan kabıgın kördü.
"Kolumdagı asıl taştın küçü kançalık eken, uşunu bir sınap
köröyünçü",-dep bala kolundagı kök jaşıl taştı jılandın kabıgına
tiygizdi. Jılan oşol zamat tirilip çıga keldi. Anan balaga karap:
-Sen meni tiriltip aldıñ. Dal uşul kündön tartıp men saga
tübölük dos bolom. Menin aytkan sözümdü kökürögüñö tüyüp al, kaçan
men kerek bolsom: "kel, jılanım", deysiñ, oşondo men saga jetip
kelem,-dedi.
Mına oşentip, jılan öz sırın balaga büt boydon aytıp berip,
joldon alıs soylop ketti. Bala öz jolun ulanttı. Joldo baratsa, ölüp
kalgan aarı jatıptır. Bala özünün asıl taşın oşol aarıga tiygizip,
anı da tiriltip aldı. Aarı murutunan birdi üzüp berip, balaga:
-Eger başıña kıyın iş tüşsö, murutumdun uçun otko küygüzgün,
oşol zamat saga jardam beriş üçün uçup jetem,-dedi.
Bala dagı köp kün jol jürdü. Joldun boyunda adamdın kuurap
kalgan başı jatıptır. Bala aga özünün asıl taşın tiygizdi ele, al
kuu baş tatınakay mırza jigit bolup tura keldi. Özünün asıl
taşının küçü arkıluu adamdı da tiriltip alganı üçün bala ayabay
kubanıp, anı öz agasınday körüp dagı jürüp oturdu.
Bir künü:
-Sen meni kantip tiriltip aldıñ?-dep suradı mırza jigit, joldo
kele jatıp baladan. Bala bakanı kanday kılıp bakkanın, al baka buga
kök jaşıl asıl taştı bergenin, oşol asıl taş kolunda jürgönün
çıpçırgasın korotpoy, aytıp berdi.
Jigit da atası ayabagan çoñ bay bolgonun, atasının balanı alıs
jolgo kerbençiler menen koşo sooda kılıp kelüügö jibergenin, joldo
karakçılar kol salıp, kerbençilerdin malı-mülkün büt boydon tartıp
alıp, özdörün öltürüp, oşol boydon kaytıp ketişkenin aytıp berdi.
Uşul sözdördü aytkandan kiyin jigit balaga özünün ırazılıgın
bildirip, mından arı bala menen tübölük dos boluuga ubadasın
berdi.
Eköö dagı uzak jol jürdü. Bir tünü tınıgıp jatkanda mırza jigit
balaga:
-Sen maga çınıgı dos ekenindi anıktap körsöt: koynuñdagı asıl
taştı menin koluma ber, erteñ kayra özüñö berem,-dedi.
Bala eç şek algan jok, kök jaşıl taştı koynunan suurup,
jigittin koluna karmata saldı. Ertesinde bala taştı kayra suradı,
jigit taştı bermek tügül, jılmayıp gana külüp koydu.
Bul eköö dagı uzak jol jürdü, akırı een talaa, erme çölgö
jetişti. Ayabay suusap, kanı katıp baratkanda, asmanda uçup jürgön
karganı körüştü.
- Suu jok jerde karga da jaşabayt, jakın ele jerde suu boluşu
kerek!-dep bala kubanıçtuu kıykırıp jiberdi. Iras ele bir azdan
kiyin tereñ kudukka jetip barıştı. Kuduktun janında uzun arkan
jatıptır, çaka jok eken. Jigit balaga:
- Sen menden kiçüü emessiñbi jana jeñilsiñ, kudukka tüşüp,
kalpagıña toltura suu suzup çıkkkın! Men seni beliñen arkanga baylap
tüşürüp jiberip, kayra tartıp alam,-dedi.
- Menin kalpagımdagı suu ekööbüzgö jetebi?-dep suradı bala.
- Jetet, andan köp suunun keregi dele jok,-dep jigit bırs külüp
koydu. Bala oyuna eç jamandık albay, oşol zamat makul bolup kudukka
tüşüp ketti. Anın kalpakka tolturup alıp çıkkañ suusun jigit ala
koyup, arkandı koe berdi, bala çulp etip kayra kudukka tüştü.
Jigit kuduktan uzap ketkenden kiyin, bul jerge kerbençiler
kelişti. Kerbençiler da suusagan eken. Kudukka çakanı salıp suu
almakçı bolgondo, kuduktun tübündö jatkan balanı körüp kalıştı.
"Bul kanday bala?"-dep kerbençiler añ-tañ bolup turgan kezde,
alardın başçısı:
-Bul balanı kuduktun içinen alıp çıkkıla. Buga kimdir biröö
kastık kılıp, kuduktun içine taştap ketken okşoyt,-dedi.
Kerbençiler balanı kuduktan çıgarışıp, tamak berişip, köñülün
açıp jüktüü töönü mingizip özdörü menen ala ketişti.
Jürüp oturuşup, kerbençiler bir çoñ şaarga jetişip, soodasın
kılıp jürgön kezde, bala şaardın için körüp çıkmakçı bolup adaşıp
ketti. Kerbençiler oşol boydon anı tappay, öz jerine kaytışıp, bala
çoñ şaarda tentip, jalgız kaldı.
Balanın kursagı açıp, kayda bararın bilbey, köçönün boyundagı
terektin tübündö alsırap otursa, bet aldınan argımak at mingen,
sonun kiyingen, murutun çıyratkan mırza jigit bastırıp ötüp baratat.
Bala karay salsa, al jigit bayagı özü tiriltip algan dosu eken. Bala
süyüngön boydon aga jügürüp barıp salam aytsa, jigit atına kamçı
urup, çü degen boyunça ketti.
Bayagı jigit asıl taştı algandan kiyin uşul şaarga kelip, taştı
hanga berip, vazir bolup alıptır. Janagı jerde atına kamçı basıp,
çapkan boydon ketken jigit kayra özünün hanına kelip:
- Bizdin şaarga balakettüü bala payda boldu. Anı siz kanday da
bolso jogotuşuñuz kerek. Al baladan eç kanday jakşılık çıkpayt,dedi.
- Balanı zındandın tübünö taştagıla,-dep han buyruk berdi.
Mına oşentip bala zındandın tübünö jatıp kaldı. Bala
zındanda jatıp, bayagı jılandın aytkan kebi esine tüştü. Bala:
"Kel, jılanım" dedi ele, bir zamatta jılan soymoñdop kelip,
baladan emne üçün çakırganın suradı.
- Men zındandın tübünö tüşüp kaldım. Uşundan kutkarbaysınbı?dep suradı bala.
- Bir kezde meni sen ölgön jerimden tiriltip albadıñ bele. Emi
men da saga jardam kılayın. Handın kızı katuu oorup jatkanın
ukkandırsın. Menin aytkan dubamdı esiñe tutup koygun. Oşol duba
menen sen handın kızın ayıktırasıñ. Al kızdı senden bölök eç kim
ayıktıra albayt. Anın üstünö men azır barıp, al kızdı çagıp alam.
Oşonu menen al kız ölmök bolot. Tak oşondo senin paydañ tiet. "Bul
kızdı men ayıktıram!" dep uşul zındandın içinde kıykıra bergin.
Oşondo seni mından çıgarıp alıp, handın kızın körsötüşöt,-dep
dubasın üyrötüp, jılan zındandan çıgıp ketti.
Jılan handın ordosuna soylop barıp, töşöktö oorup jatkan
kızdı çagıp, ogo beter katuu ooruttu. Handın kızı emi ölgüdöy ontoy
baştadı. El tuş-tuştan çurkap kelip, handın kızının oorusu
katuulap kalganın baykaşıp, anı saktap kalış üçün darıgerlerdi
izdöögö kirişti. Darıgerler baarı kelip, ar kimisi öz bilgen
araketin kılıştı, handın kızı ulamdan ulam oor ontop, ölüügö
jakındap kaldı. Oşondo handın aylası ketip, elin çogultup:
-Menin kızımdı kim ayıktırçu bolso, oşol kişige dal uşul
oorup jatkan kızımdı sözsüz berem!-dedi han.
Bul kabar eldin baarına uguldu, oşonun içinde kabardı koyçu da
uktu, al özünün koylorun zındandın janınan jayıp ötüp baratıp,
handın kızın ayıktıra ala turgan kişi tabılar beken dep oylodu.
Oşentip ketip bara jatsa, zındandagı bala:
- Handın kızın men ayıktıram!-dep kıykırıp jatıptır. Koyçu
toktoy kalıp, zındanga arkan salıp, balanı sırtka çıgarıp aldı da:
- Senin anı ayıktıra alarıñ çınbı?-dep suradı. Bala ayıktıra
ala turgandıgın ayttı.
Oşondo balanı handın ordosuna alıp kelip, hanga:
-Bul bala sizdin kızıñızdı ayıktıram dep jatat,-dedi.
Han:
-Sen menin kızımdı ayıktıra alasıñbı?-dep suradı baladan.
- Ayıktıra alam,-dedi bala.
- Eger ayıktırçu bolsoñ, men saga tak uşul kızımdı berem,-dep
han balanı oorup jatkan kızının üstünö alıp kirdi.
Bala ölgönü jatkan kızdı körüp, aga jılandın üyrötkön dubasın
okudu ele, oşol zamat kız töşöktön baş kötörüp, ayıgıp çıga keldi.
Han ayabay kubanıp, balanı monçogo tüşürüügö buyruk berip, andan
kiyin jakşılap kiyintip, tamakka toydurup, anan kooz jasalgan
bölmögö jatkırtıp koydu.
Bul kabar handın vaziri bolup kalgan jigitke jetti. Al hanga
kelip, dattangan türdö mintip ayttı:
-Taksır hanım, siz özüñüzdün kızıñızdı tentip kelgen balaga
beresizbi? Bala dayını jok kayırçının biri emespi?
-Men özümdün kızımdı kim ayıktırsa, oşogo bermek emes belem.
Bul ubadam eldin baarına belgilüü. Uşul bala ayıktırdı, emi uşuga
berişim kerek,-dep han tereñ kürsünüp koydu.
-Munun aylasın dagı ele bolso tababız,-dedi jigit. Oşondoy
aylanı tapkandan kiyin, siz öz kızıñızdı özüñüz kaalagan bölök
kişige beresiz. Al emi menin oyum mınday: bul şaardan sizdin
kızıñızga okşogon üç kız taap, anan tört kızdın üstünö çümböt jaap,
törtöön tört arabaga oturguzup koyuñuz. Arabalarda, kızdardın üstünö
jabılgan çümböttör da, al tügül çegilgen attar da birine biri okşoş
bolsun. Mına oşondo janagı balakettüü bala tört arabanın içinen
sizdin kızıñızdı taap alsın,eger taba albay kalsa, sizdin ubadañız
kayra kaytkan bolot da,kızıñızdı özü kaalagan kişiñizge beresiz.
Mitayım vazirdin bul oyu hanga ötö jagıp, oşol zamat makul
bolup, emese uşunday bolsun dep ayttı.
Bulardın mintip oylogon oyu balaga jetip, al özünün dostorun
çakırdı. Obolu aarını estep, anın bergen kılın otko jaktı ele, aarı
uçup keldi. Bala aga özünün al-abalın ayttı ele, al:
- Kızdardı arabaga tüşürüp, köçögö alıp çıkkandan kiyin, meni
baykap turgun, men handın kızının üstünön uçam, oşondo ızıldap saga
ün berem. Sen tüptüz basıp kelip, handın kızının arabasın toktot.
Oşonu menen handın kızı seniki bolot,-dedi. Mına oşentip, köçögö
tört araba çıktı. Balanı jañıltış üçün bir arabanı dagı koşuştu.
Kızdardı arabaga tüşürüp, üstünö çümböt jaap, orto çende handın
kızın jönötüştü. Aarı ızıldap tak ortoñku arabanın üstündö uçup
bara jattı. Bala toktolboston jügürüp barıp, ortoñku arabanı karmap,
arabanın üstünö sekirip tüşüp, kızdar menen birge jol jürüp, anan
handın ordosuna barıp toktodu.
-Tagdır uşul eken,-dedi han. Menin kızımdı uşul balaga
buyruptur, bölök eç ayla jok.
Oşonu menen han balaga atayı jañı üy tiktirip, anı oşondo
kiyrip koydu.
Oşol ele künü keçke juuk balanın üstünö bayagı mitayım vazir
kelip, balanın astında ıylap-sıktap, jalınıp-jalbarıp jatkanın
sakçılar ugup, anı hanga aytıp barıştı. Han vazirdi özünö çakırıp:
-Sen menin küyöö balama emne dep jalındıñ?-dep suradı.
- Sizdin küyöö balañız men sizge bergen asıl taştı "meni-ki" dep
çatak çıgarıp jatat, oşol sebeptüü anı menen aytışa kettim,-dep
vazir joop berdi.
- Emese anı menen özüm süylöşüp köröyünçü,-dep han balanı
çakırttı.
Bala handın addına kelip bakanı aman alıp kalganıñ, al baka
kök jaşıl kiçinekey asıl taştı bergenin, oşol taştın küçü menen
kapkaçan ölüp, kuuragan başı kalgan jigitti tiriltip alganın, anan
oşol tirilgen jigit bul balanı kuduktun tübünö taştap ketkenin,
andan kiyin dagı emneler bolgonun kaltırbastan büt boydon bayandap
öttü. Bul sözdördü aytıp bergenden kiyin vazir çıdap tura albay:
- Munun baarı kalp! Bul bala jetken mitayım!-dep kıykırdı.
Oşondo han asıl taştı koynunan suurup çıgıp, vazirge:
- Sömöyüñdü uşul taşka tiygiz,-dep buyruk kıldı. Vazir söömöyün
taşka tiygizgende, anın söömöyü kapkara kömür bolup küyüp kaldı.
-Emi sen tiygiz bala,-dedi han balaga karap. Eger senin koluñ
kömür bolup küyüp ketpese, anda bul taş seniki. Oşondo mına bul
vazirdin kolu kayra öz kalıbına kelet.
Bala kolun taşka tiygizer zamat, vazirdin kapkara kömür bolup
kalgan söömöyü kayra öz kalıbına keldi. Al emi balanın kolu bolso,
özünün murdagı kalıbında turdu. Oşondo han vazirdin kalp aytkanın
tüşünüp, anı zındandın tübünö saldırıp koydu. Balaga özünün kızın
berdi.
BALA MENEN SIYKIRÇI
Jalgız uulu bar abışka-kempirdin kolundagı birin-serin malın
jut alıp, kün körüş ötö kıyın bolup, akırı arı karap ıylap, beri
karap külüp, aylasızdan balasın malayga beriş üçün şaarga barıştı.
Balanı aluuga eç kim çıkkan jok. Oşentip aradan bir top kün öttü.
Kündördün birinde abışka ayabay çarçap, jol boyundagı tört
burçtuu kara taştın üstünö oturup:
-Üf!-dep üşkürdü ele, kaydan-jaydan ekeni belgisiz ak sakal çal
payda bolo kalıp:
-Meni emne çakırdıñ?-dedi.
-Men seni çakırgan jokmun, çarçaganıman jön gana üşkürdüm,-dep
abışka joop berdi.
-Emese menin atım Öküş... Bul balañdı jetelep kayda barasıñ?dedi çal.
-Ookatım ötpöy, balamdı biröögö küçün bereyin dep el kıdırıp
jüröm.
-Emese balañdı maga bergin, men okutayın, kelerki jılı dal
uşul ubakta kelip alasın.
Oşentip abışkaga bir dilde berip, balanı jeteleer zamat
közdön kayım boldu.
Bala Öküş çalda okup jürüp, anın kızı menen taanışıp kaldı.
Kız balanı een çakırıp alıp:
-Atam sıykırçı, birok menin bir önörüm andan artık. Bul jerden
seni eç kayda ketirbeyt. Tübölük kul bolup jürö beresiñ. Men saga
oşol önörümdü üyrötöyün,-dedi da, atasına bilgizbey balaga önör
üyrötüp jürdü.
Bir jıl ötköndön kiyin abışka sıykırçı çalga kelip:
-Ubakıt öttü, balamdı bergin,-dedi.
Sıykırçı özünçö koburap koygondo, jeti kara mışık dayar boldu.
- Mına uşunun içinen balañdı taanıp al,-dedi sıykırçı.
- Abışka taanıy albay, köz jaşın köl kılgan boydon joluna
tüştü.
Kelerki jılı dagı keldi. Sıykırçı dagı koburap koygondo ele,
jeti kızıl tülkü dayar boldu. Abışka balasın taanıy albay dagı
ketti.
Oşentip aradan beş jıl öttü. Abışka balasın taanıy albadı.
Sıykırçı abışkaga:
-Altı jıldan beri balandı taanıy albadıñ. Eger emdigi jılı
taanıbasañ balañ baş-otu menen meniki,-dedi.
Abışka ıylap joldo kele jatsa, arkasınan kara argımak jete
kelip toktotup:
-Senin balañ menmin. Emki jıpı bizdi jeti kara at kılıp
çıgarat. Bizdi azır oşogo üyrötüp jatat. Oñ jaktan sanaganda üçünçü
bolup men turam, jañılbay karma,-dedi da, sızgan boydon ketti.
Aytkan maalıñda atası sıykırçıga keldi. Sıykırçı oozun
bülküldötüp koydu ele, jeti kara argımak tizilip tura kaldı. Abışka
arı karap, beri karap, oñ jaktan sanaganda üçünçü kara argımaktı
tizginden karmap:
-Menin balam uşul,-dedi.
Sıykırçının amalı ketip, balanı abışkaga berdi. Üyünö
kelgenden kiyin bala atasına:
-Men at bolup kubulayın, sen bazarga satkın. Birok jügönümdü
berbegin,-dedi.
Abışka, attı bir şaarga alıp kelip, köp akçaga sattı, da,
jügönün beline kurçanıp, üyünö kayttı. Bala kubulup kuş bolup,
atasınan murda üyünö keldi.
Abışka balanı bazarga ekinçi jolu alıp bardı. Baasına eç kim
çıday algan jok. Bir ubakta çoñ soodager çal kelip, attı miñ dildege
satıp alıp, jügönün koşo satasın dep jabıştı. Abışka arı-beri
karap turup, miñ dildege jügöndü koşo satıp, üyünö ketti.
Körsö, attı satıp algan Öküş sıykırçı eken. Al üyünö kelip,
kızına:
-Attı sarayga asa baylap koy,-dep tapşırdı. Kız makul bolup,
jetelep jönögöndö bala:
-Emi dagı bir jardamıñdı tiygizip, meni koe ber,-dedi. Kız
argımaktı koe berip, atasına kelip:
-At kolumdan çıgıp kaçıp ketti,-dedi.
Sıykırçı Öküş kara argımak bolup, balanın artınan jetip
barganda, bala ilbirs bolup kubuldu. Öküş jolbors bolup kuup
jetkende, bala suu jeeginde kolun juup oturgan eki kızdın aldına
şakek bolup tüşüp kaldı. Kızdın biröö şakekti körö koyup, koluna
salıp aldı da, üylörünö kelişti. Öküş sıykırçı jigit bolup kubulup,
alardın artınan baydın üyünö keldi. Bay Öküş sıykırçıdan:
-Jol bolsun, balam, kaydan jürgön emesiñ?-dep suradı.
-Uşul jaktan kele jatam, suuga kirinip jatıp, şakegimdi
çıgarıp koydum ele, unutup kete, beripmin. Sizdin kızıñızdın
kolundagı şakek meniki, alıp berseñiz,-dedi.
-Kana, kızım, şakekti alsañ, eesine ber,-dedi bay.
Kız şakekti çıgarıp, Öküş sıykırçıga bermek bolgondo şakek
buuday bolup çaçılıp ketti. Öküş sıykırçı took bolup terip kirdi.
Took butunun aldında kalgan jalgız dandı jemekçi bolgondo, al
kubulup taruu boldu. Öküş sıykırçı tarançı bolup terip kirdi.
Baydın kepiçinin içine tüşkön taruu kırgıy bolup uçtu da, aylanıp
kelip tarançının başın jara tepti.
Oşentip bala sıykırçıdan kutulup, Öküş sıykırçının kızın
alıp, öz üyündö ayabagan çoñ toy ötkörüp, beypil turmuşta jaşap
kalgan eken.
KARIŞKIRDIN KAMKORDUGÜ
İlgeri, ilgeri bir kan boluptur. Anın, üç balası boluptur.
Baldarının attarı bir birine uykaş eken. Uluu balasının atıOrmon, ortonçu balasınıkı - Korgon, kiçüü balasınıkı - Bolgon eken.
Baldarı kün sayın bak-daraktardı kaytarışsa da, kün sayın baktan
birden alma jogolo beret.
Bir künü bayagı bak-daraktardı kaytaralı dep Ormon, Korgon,
Bolgon üçöö teñ kelse, bir kuş almanı çokup jep oturuptur. Baldar tor
jayışıp kuştu karmap alışat, kuş köpkö çeyin talpınıp jatıp uçup
ketet da, bir kanatı kalıp kalat. Baldar üylörünö kelip, atasına
bolgon işti aytışıp, kuştun kanatın atasına berişet. Kanat jön
kanat emes, altın kanat bolup çıgat. Atası oylonup oturup:
-Egerde menin baldarım bolsoñor, oşol kuştu taap karmap
kelgile, eger taba albasañar kaytıp kelbegile,-deyt.
Üç balası atasının aytkanın eki kılbay, ata-enesi menen
koştoşup jolgo çıgışat.
Üç bir tuugan jürüp oturuşup, bir kırdın arı jagındagı sayga
kelip keñeşişet. Ormon uluuluk kılıp:
-Biz üçööbüz bir jürsök eç nerse taba albaybız, üçööbüz üç jol
menen üç bagıtka: biribiz batışka, biribiz çıgışka, üçünçübüz
kıbılaga karap bölünüp keteli. Oşondo gana biz al kuştu tababız,-dep
akıl aytat.
Agasının sözün makul körüşüp, üç bir tuugan üç jolgo ketişet.
Uluu agası Ormon batışka, ortonçusu Korgon kıbılaga, kiçüüsü Bolgon
çıgışka karap jol jürüp ketişet.
Jürüp oturuşup az kündön kiyin Ormon menen Korgon kezdeşip
çoguu jol ulantışat.
Kiçüüsü Bolgon künü-tünü menen jol jürüp, üç ayrık jolgo kelet.
Jolgo közün salıp karasa: "Oñ jaktagı jolgo tüşsö özü ölöt, sol
jaktagı jolgo tüşsö atı ölöt, tuura jolgo tüşsö, barsa kelbes"-degen
jazuu bar eken.
Bolgon oylonup: "Eger özü ölörgö tüşsöm, özüm ölüp atım kalsa,
barsa kelbeske tüşsöm, barsam kayra kelbesem: ata-enemdi, elimdi
körböy kalambı? Atı ölörgö tüşsöm, atım ölüp jöö kalarmın"-dep atı
ölör jolgo tüşöt.
Bolgon jürüp olturup jürüp olturup bir sayga kelet, saydan bir
karışkır çıgıp, balanı attan oodarıp salıp, atın jara tartıp jep
alat. Bolgon jöö kayda bararın bilbey turup kalat.
Oşentip turganda Karışkır kayta kelip, adamça süylöp jay
surayt. Bolgon kuştun kanatın izdep bara jatkanın, atsız kalıp, emne
kıların bilbey turganın aytat. Anda Karışkır:
-Saga ubal bolgon eken, alıs saparga bara jatkanıñdı bilbey
atıñdı jep koybodumbu. Emi sen menin arkama mingin, adaştırbay
keregiñdi taap bereyin,-deyt.
Bolgon emne kıların bilbey turganda:
-Men saga kantip jamandık kılayın, arkama mingin,-deyt dagı
Karışkır.
Karışkır künü-tünü jürüp oturup, bir ayıldın janındagı tereñ
sayga kelet. Karışkır Bolgondu arkasınan tüşürüp:
-Tetigi turgan biyik çoñ ak üygö bargın da, eşiginen kirip barsañ,
üydün kapşıtında jabışıp turgan bir kuş bar. Birok sen kızıgıp
anı koluñ menen sılap jürbögün, oñ jagıñdı karasañ burçta konup
turgan kuştu körösüñ, kuştu alıp çıgıp tez kelgin. Men seni uşul
jerden kütüp turamın - deyt.
Bolgon ayılga barıp, bayagı ak üygö kiret. Kirse, oñ jak burçta
bir kuş konup oturuptur. Bolgon kuştu alayın dep bara jatıp üydün
kapşıtında jabışıp turgan kuşka kızıgıp sılap koyöt. Oşol zamat
karışkır "kañk" ete tüşöt. Jan jaktan kaytarıp turgandar jügürüp
kelişip Bolgondu karmap alışat da:
- Sen mında emne üçün keldiñ?-dep suraşat. Bolgon:
- Uşul altın kuştu atam alıp kel dep jibergen,-deyt. Anda
kaytaruuçular:
-Sen bizdin aytkanıbızdı alıp kelseñ, saga bul kuştu berebiz,deşet. Bolgon:
- Emne iş tapşırsañar da orundatamın,-deyt.
- Uşul jerden jürüp otursañ bir sarayga kez kelesiñ, oşol
saraydın içinde kümüş jalduu, altın kuyruktuu bir aygır bar. Oşonu
bizge alıp kelip berseñ, biz saga kuştu berebiz,-deşti kaytaruuçular.
Bolgon saraydan çıgıp, başınan ötkön okuyanı Karışkırga kelip
aytat.
Karışkır Bolgondu üstünö mingizip künü-tünü jürüp oturup bayagı
sarayga kelet. Dem alıp oturuşup, Karışkır balanı bayagı kümüş
jalduu, altın kuyruktuu aygırdı alıp kelüügö jiberet. Jibererde al:
-Sarayga kirseñ, baylanuu turgan kümüş jalduu, altın kuyruktuu
aygırdı körösüñ. Jan-jagıña burulbay, aygırdı çeçip alıp, kirgen
jerden kayra oşol iziñ menen çıkkın,-deyt.
Bolgon sarayga kirip, baylanuu turgan kümüş jalduu, altın
kuyruktuu aygırdı köröt. Aygırdın janına barıp sırdalgan kazıkka
kızıgıp sılap koyöt. Koñguroo şıñgırap, karoolçular kelip Bolgondu
karmap alışat. Karoolçular:
-Emne kılıp jürgön jansıñ?-dep suraşat. Bolgon anı
karoolçular jumşaganın, kümüş jalduu, altın kuyruktuu aygırdı
alıp barsa, altın kuştu aların aytat.
Karoolçular:
-Kök-Darıyanın jakasındagı, Kökçö Toonun arasında too menen
teñdeşken, sırtı kümüş menen jalatılgan çoñ bir üy turat. Oşol
üydün töbösündö jaşagan bir suluu kız bar. Egerde sen bizge oşol
kızdı alıp kelip berseñ, kümüş jalduu, altın kuyruktuu aygırdı saga
berebiz,-deşet.
Bolgon kaytıp kelip, karışkırga karoolçulardın aytkanın aytıp
beret. Karışkır açuulanıp:
-Aytkan tildi albaysıñ, arkama mingin!-dep balanı arkasına
mingizip jürüp ketet.
Künü-tünü jürüp olturuşup, jürüp olturuşup Bolgon menen
karışkır, Kök-Darıyanın jakasına, Kökçö Toonun arasına kelip jetet.
Karışkır Bolgongo karap:
-Sen uşul darıyanın janındagı toonun eteginde kütüp turgun. Eki
jolu barıp, eç nerse alıp kele albadıñ, emi men özüm baram,-deyt.
Oşentip kızdı alıp kelüügö karışkırdın özü ketet. Karışkır
bayagı jerge barsa, karoolçular aytkan üy turat. Üydün töbösünö çıksa,
kız uktap jatıptır. Eç nerse sezdirbesten kızdı sandıgı menen
kötörüp, jerge tüşöt dagı Bolgongo kelet. Karışkır kız menen balanı
arkasına mingizip, kümüş jalduu, altın kuyruktuu aygır turgan
sarayga kelişet. Karışkır Bolgongo:
-Men azır kız boloyun, eerçitip bargın,-deyt.
Bolgon makul bolup, bayagı kümüş jalduu, altın kuyruktuu aygır
bar jerge kelişet. Joldo kele jatkanda karışkır: "Sen meni taştap,
kümüş jalduu, altın kuyruktuu aygırdı alıp kete bergin. Egerde çayga
otur deşse, oturbagın. Men silerdi kuup jetem",-deyt.
Bolgon bayagı Karışkır aytkanday kılıp, kümüş jalduu, altın
kuyruktuu aygırdı, alıp, kızdın janına kelet.
Bir kança ubakıt ötköndön kiyin karışkır kelet. Kümüş jalduu,
altın kuyruktuu aygırdı alıp, kuş oturgan sarayga kelişet.
Oşondo karışkır:
-Men azır kümüş jalduu, altın kuyruktuu aygır böloyun, meni
minip bar dagı berip, kuştu algın,-deyt.
Bolgon bayagı karışkır aytkanday kümüş jalduu, altın kuyruktuu
aygırdı, altın kanattuu kuştu alıp kızdın janına kelet. Andan bir
az ötköndön kiyin Karışkır jügönün şıpırıp, bildirbesten saraydan
çıgat da, kız menen Bolgongo kelet.
Eköönü bir top jerge uzatıp kelip:
-Men emi bul jerde kalamın, menin aytkan sözümdü uksañ üyüñö
aman barasıñ. Saga joldon eki korkunuç kezdeşet. Birinçisi kün abdan
ısık bolgondo suusarsıñ. Baratkanda aldıñdan bir özön suu jolugat,
kançalık suusasañ da suudan içpegin. Andan ötüp uktagıñ kelet, tübü
çöp, salkın, bir ak terek bar, al akterektin tübünö uktabagın. Uktasañ
soo bolboysuñ. Menin uşul eki sözümdü atkarsañ, üyüñö aman barasıñ,dep akılın aytat. Karışkır alardı jolgo salıp koştoşup, öz jayına
ketet.
Bolgon kız menen bir kün, bir tün jürgöndön kiyin kün ayabay ısık
tiet. Bolgon ayabay suusayt. Oşondo "suunu kaydan iz-dep tabamın"-dep
oylop kelatkanda aldınan özön suu agıp jatkanın köröt. Bolgon atın
sugarıp, özü da içmekçi bolot. Birok, kız Bolgongo suu içirbey koet. Al
özöndön ötüp jürüp ketişet.
Andan kiyin Bolgondun suusaganı basılıp, çarçap uktagısı
kelet. Oşentip kele jatkanda aldınan bir çoñ ak terek kezdeşet.
Bolgon oşol terektin tübünö es alıp jatkısı kelet. Kız karşı bolot,
birok kızdın sözünö kulak salbay, Bolgon atın tuşap, jambaştap
jatıp, közü ilinip ketkenin bilbey kalat.
Bolgon çoçup oygonso, eki közü jok, üñüröygön ordu gana kalgan. Eki
jagın sılasa kızı da, atı da jok. Emne kılar aylasın tappay oturup
kalat.
Bir azdan kiyin bayagı karışkırı kelip:
-Menin aytkan tilimdi albay közüñdön ayrıldıñ,-dep bir uuç
topurak menen közünün ordun ukalap, ayıktırıp koyöt. Bolgon okuyanı
karışkır ugup mınday deyt:
-Aşıgıñdı, kuşuñdu, atıñdı tababız, kel, arkama mingin - dep
balanı arkasına mingizip alıp, jelmoguz kempirdi izdep jolgo çıgat.
Kırlardan, belesterden, aşuulardan, tokoylordon, çoñ suulardan
ötüp, bir koşko kirip kelet. Bolgondun közün oygon jelmoguz kempirdi
oşol jerden karışkır taap berip:
- Kız menen kümüş jalduu, altın kuyruktuu aygırdı, kuştu tapkın
je seni azır jeymin,-dep kempirdi korkutat. Oşondo kempir kaltırap:
- Karışkır, Karışkır, menin janımdı kaltırgın. Kuştu dagı,
kızdı dagı, kümüş jalduu, altın kuyruktuu aygırdı dagı tigi suunun
jakasındagı kalıñ kamıştın arasına barsañar tabasıñar,-deyt.
Kempirdi eki büktöp otko salıp örttöşüp, kempirdin balasın
izdep jönöşöt.
Bir neçe kün jol jürüp, suunun jakasına barıp karaşsa, asman
tiregen bir üy turat. Üygö kirişip, kızdı tabışat. Kızdan jelmoguz
kempirdin balasın suraşat. Oşondo kız:
-Enesin öltürgöndü ugup, jelmoguz kempirdin balası jumurtka
bolup kubulup, altın kuştun astında, kamıştın arasındagı uyasına
kirip korkup jatıp kaldı,-deyt.
Karışkır menen Bolgon kamıştın arasınan uyanı taap, altın
kuştun aldın añtarıp jumurtkanı körüşöt. Bolgon jumurtkanı alıp,
kolu menen kısa baştasa, jelmoguz kempirdin balası:
-Öltürö körbö, kolomtodogu külüñ bolup bereyin,-dep jalınat.
Anda karışkır:
-Kalp ele jalına berbegin, jelmoguz, tukumuna jana elge
kayrımı jok,-dep katuu karmap jiberse, oşol jerde janı eken, sulap
jatıp kalat. Kuştu, kızdı, kümüş kuyruktuu aygırdı alıp, andan kiyin
Karışkır Bolgondu adaşpay turganday kılıp jolgo salıp jiberet.
Koştoşordo Bolgon Karışkırga mınday deyt:
Sen maga ayabay kayrılışıp, jakşılık kıldıñ. Adaşkanda
jolgo saldıñ, jür meni menen konok bolup ketkin. Üydön emne kaalasañ
oşonu algın,-deyt. Birok, Karışkır makul bolboy:
- Kısılgan jerde kerek bolor,-dep jününön julup,-kerek bolsom
uşunun bir kılın julup tütötsöñ, men dayar bolomun,-dep ubadasın
beret.
Andan kiyin koş aytışıp, Bolgon eline jürüp, Karışkırda öz
jayına ketti.
Ata-enesi balasının kelgenine kubanıp, alıp kelgen kızına
üylöndürüp, elindegi jaş, karının bardıgın çakırışıp, otuz kün
oyun, kırk kün toy ötköröt.
Bir künü bala añ uulap, kuş salıp talaada jürüp, kündün ötkönün,
keçtin kirgenin bilbey kalat. Karañgıd adaşıp, jol taba albay jürsö,
bir jelmoguz kempir jolugup:
-İzdegenim sen eleñ, siñdimdin balasın öltürüp maga kılgan
korduguñ az emes. Mına azır men da saga korduktu körsötömün,-dep
tişin şakıldatıp, Bolgongo umtulat. Bolgon atın sabap kaçıp jönöyt.
Neçen kırlardı basıp, toolordu aşıp, "Emi kutuldum go" dep artın
karasa, kempir jetip kalıptır.
Bolgon dagı çu koyup jönöyt. Jürüp olturup, jürüp olturup
astındagı atı jürböy emne kıların bilbey, şaştısı ketip, esi oop
turganda bayagı Karışkırdın jünü esine tüşöt.
Bolgon karışkırdın jünün küygüzöt, oşo zamat Karışkır payda
bolot. Añgıça tişin kayrap bayagı jelmoguz kempir da jetip kelet.
Bolgon Karışkırga:
Janımdı jakama keltirip, meni kısıp korkutkan uşul,-dep
jelmoguz kempirdi körsötöt.
Karışkır kempirdi öltürüp, Bolgondu ajaldan aman alıp kalat.
Bolgon Karışkırga alkış aytıp, üyünö konokko çakırat. Karışkır
konokko barbay, başıña kıyınçılık iş tüşsö çakır dep, koştoşup
joluna tüşöt. Oşentip Brlgon ajaldan kutulup eli kaşında, bakdöölötü başında bolup muratına jetiptir.
JEZ KEMPİR
İlgeri-ilgeri bir eki kızduu jesir ayal bolgon eken. Kündön küngö
ookatı naçarlap, bir künü ayal bir kızın oñ koluna, bir kızın sol
koluna jetelep, ookat izdep jönöyt.
Jürüp olturup, jürüp olturup bir alaçıkka tuş kelişet.
Kirişse, tördö bir terige orongon kempir jatat. Ayal al-abalın
tüşündürüp:
- Bagar körörübüz, barar jeribiz jok, bir jürgön janbız. Tünöp
ketüütö uruksat berer bekensiz,-deyt.
- Menin ele üyümdö jürö bergile,-deyt kempir. Oşondon kiyin
alar kempirdin üyündö jaşap kalışat. Kempir kereeli keçke teri
jamınıp jata beret. Ayal bolso, künü-tünü menen janı tınbay ookat
kılıp jüröt. Kündördün birinde kempir:
- Jürü, kiyiz ötüktün tamanına salganday çöp julup keleli, dep
kelindi tokoygo alıp kelet. Bayagı ayal çöp julganı eñkeye bergeñde
kempir koynunan bıçagın suurup çıgıp, bir sayat. Ottu çoñ kılıp
jagıp, bayagı kelindi şişkebek kılıp jep koyöt. Körsö, al kempir kişi
jegiç eken.
Kempir alaçıkka kirer zamat kızdar:
- Apabız kayda?-dep suraşat. Anda kempir:
- Kamırabay ele koygula, silerdin eneñer ötügüñördün tamanına
salganday çöp julup jüröt, jakında keler,-dep koyöt.
Özü bosogonu attaar zamat koñurukka kiret. Kızdar arı
oodarılışıp, beri oodarılışıp uykuları kelbey jatışat. Kütüp
oturuşup, kütüp oturuşup, bir maalda kızdardın uluusu:
-Emne enem keçikti,-dep tınçsızdanıp, tokoydu közdöy jönöyt.
Jürüp olturup, jürüp olturup tokoygo barsa, bir jañı ele öçkön
ottun içinde adamdın sööktörü jatat. Oşol jerden enesi baylanıp
jürgön bülöönü, ottuktu jana enesinin taragın tabat. Kızdar öpkööpkösünö batpay ıylap, enesinin bülöösün, ottugun jana taragın alıp
kayra alaçıkka kelet. Joldo kelatıp eki çımçık karmay kelet. Kızdar
çımçıktardı köşögönün içine koe beret da siñdisin koldon jetelep,
tezinen kün çıkkan taraptı közdöy bet alıp kaçıp jönöşöt.
Al emi kempir bolso uktay berip, uktay berip bir ookumda
oygonso, köşögödö bir nerse bülküldöyt. "Kızdar ordunda eken"-dep
kempir kayradan uykuga kiret. Kempir jeti kün, jeti tün uktayt. Bir
maalda kursagı açkanınan oygonot. "Emi kızdardı jeyin"-dep,
köşögönü açsa, içinde eki çımçık tıpırap uçup jüröt. Oşol jerden
kempirdin açuusu ayabay kelip, bayagı kızdardın arkasınan kuup
jönöyt.
Jürüp olturup, jürüp olturup kuup jetip karmay turgan bolgondo
uluu kız:
-Ene, enekebay bizge jardam ber!-dep bülöönü iyninen alıs
taştap jiberet.
Bülöö tüşkön jerge çoñ darıya bolot. Kızdar bir öyüzündö, kempir
ekinçi öyüzündö kalat. Kempir suuga kirgenden korkup, ökürüp,
açuulangan boydon kala beret. Kızdar artın karabay aldıga ketişet.
Darıya jeti kün agat da, andan kiyin kurgap, al emi bülöö bolso, uluu
kızga kayra barıp kalat.
Kempir kayra kızdardın artınan tüşöt. Anın jakın kalganın
ukkanda uluu kız:
-Ene, enekebay, bizge jardam ber!-deyt da, ottuktu iyninen alıs
ırgıtıp jiberet. Bir pasta tüptüz talaada biyik zoo payda bolot, too
jeti kün turat. Oşentip kempir jete albay kala beret. Eje-sindi
artın karabay jürüp olturuşat.
Jürüp olturup, jürüp olturup bayagı eki kız bir aralga tuş kelet.
Araldın narkı öyüzündögü alaçıkta jaşagan bir kara kempirdi körüp,
eki kız:
-Ene, bizge jardam berip koyuñuz,-dep çakırışat. Anda bayagı
kempir:
-Meni karap körgülöçü öñüm suluu beken?-deyt. Kızdar:
-Biz köptön beri adam körö elekpiz, bizge öñüñüz kündön da jarık,
koluñuz bizdin enebizdin kolunday jumşak körünöt,- deşet.
Oşentip kempir kızdardı suudan kötörüp çıgat. Kızdardı kempir
öz kızdarınday bagıp jüröt. Kündördün birinde kempir:
-Menin eki balam bar, alar mergençilep ketkenine bir neçe jıl
boldu, oşol eköönü taap kelgile. Tokoygo barsañar buguga çana
süyrötkön eki bala körünöt, siler koynuñardagı bugunun terisinin öñün
körsötkülö. Koluñardagı bugunun terisinin öñün körör zamat menin
baldarım silerdi eerçip jönöyt,-deyt.
Oşentip kızdar kempirdin eki balasın izdep jönöp, jürüp
olturup tokoygo kelişet. Baldardı tappay köp kıyınçılıktardı
tartıp, akırı bir künü arañ tabışat. Baldar kızdardın koynundagı
bugunun terisin körüşüp, "apam bul kızdardı bizge jiberse kerek" dep
kızdarga jakındaşsa, alar bolgon okuyanı tolugu menen aytıp
berişet.
Üylörünö kelip uluusu uluu kızdı, kiçüüsü kiçüü kızdı alıp,
jırgap jatıp kalışkan eken.
ZIYFIRIM
İlgeri, ilgeri bir kandın uulu öz vazirinin kızın algan eken.
Kün ötkön sayın kandın uuluna: "Özü kandın balası bolup turup
vazirinin kızın aldı. Başka padışanın baldarı büt kandın kızın
alıp jatat. Bul dele oşentse bolmok, bul kız anın teñi emes",-degen
sözdör ugulat. Bul öñdüü sözdördü ukkan sayın kandın balasının jini
kelip, ayalın ura baştayt:
Kündördün birinde kızdın jeñesi kelip:
-Özüñ vazirdin kızı bolsoñ, küyööñ kandın balası bolso, emne
köñülüñ pas, emnege jüdöysüñ?-dep suradı.
Kız murun aytpay koyup, üçünçü jolu suraganda arañ aytat. Jeñesi
kızdın enesine aytat. Enesi:
-Seni antip jürsö, Misir padışasının Zıyfırım degen atagı
çıkkan kızı bar, küyööñdü oşogo barıp kel dep jumşa,-deyt.
Vazirdin kızı küyöösünö aytat. Al ertesi bir at minip kurjunga
kımbat baaluu mülktörün salıp alıp, jolgo çıgat. Bir neçe kündön
kiyin suunun jeegine kelip oltursa, suudan kilem jamıngan eki jigit,
bir kız bolup çatıraş oynoy baştaşat. Munu körüp turgan kandın uulu
kelip:
- Uşul kantip kalıstık bolsun, siler eköö, kız jalgız,-deyt. Alar
bir oozdon:
- Sen dele kel kıyın bolsoñ jekeme jeke oynop, bizdi utup algın.
Eger uttursañ mal-mülkün bizdiki bolot,-deşet.
Kandın uulu makul bolup, alar menen oynop utturup jiberet.
Jöö sandalıp jürüp oturup, jürüp oturup, arañ Misir şaarına
kelip Zıyfırımdın üç şartın ugat. Körsö, padışanın kızı: "Eger
kimde-kim meni bir tündö üç jolu süylötö alsa, men aldınan kıya
ötpöy, ömür boyu kızmat kılam. Eger «süylötö albasa, ölümgö
buyrulat",-dep jar çakırtkan eken. Kandın uulu Zıyfırımga kelip,
neçen türlüü ayla-amalın kılıp süylötö albay koyup, şart boyunça
darga asılmak bolot. Oşol mezgilde kızdın enesi kelip:
-Kızım, köp ele kişini dargaga astırdıñ, uşul jigittin kanın
keçirip maga ber, men malay kılıp alayın,-deyt.
Kız aga makul bolot. Oşol mezgilde jigittin öz jerinde kalgan
ayalına jeñesi kelip:
- Özüñ vazirdin kızı bolsoñ, ura berüüçü küyööñ degi jok. Eenerkin, emi nege köñülün pas?-dep dagı surayt. Anda kız:
- Jaman da bolso barkırak töönün barı jakşı eken. Küyööm üydö
ele jürö berseçi, emi kayra anı sagınıp, sanaam tınbay kaygırıp
jürömün. Aga barıp kelbesem bolguday emes emi baruuga dayardanıp
jatamın,-deyt.
Oşentip kız erkekçe kiyinip, ak kalpaktı basa kiyip, mülkün
alıp, atka minip, kamdanıp alıp jolgo çıgat.
Jürüp oturup, jürüp oturup bayagı küyöösü kelgen suuga kelet.
Kilemçen eki jigit menen koluna çatıraş karmagan kız terektin
tübünö kelip, eki jigit, bir kız bolup oynoy baştaşat. Anı körgön kız
alarga karap:
- Uşul kantip kalıstık bolsun, siler eköö, kız jalgız,-deyt.
- Anday bolso kel, sen biz menen jekeme-jeke oynop jeñip al,
kıyın bolsoñ, eger jenilseñ mal-mülkün bizdiki,-deşet.
Vazirdin kızı oynop alardı utup alat. Utulgandan kiyin alar:
-Biz üçööbüz teñ perinin uul-kızdarı bolobuz. Bir maal uşul
terektin tübünö kelip es alabız. Sebebi, bizdi enebiz uşul terektin
tübündö töröptür,-dep sırların aytışat. Anan alar tigi "jigittin"
kayda, emne iş menen baratkanın suraşat. "Jigit" özünün bara turgan
jeri menen maksatın aytıp beret. Oşondo bayagı perinin uul-kızdarı:
-Añda senin işiñ oor eken, aga bizdin padışanın uuldarı da
barıp, süylötö alışpay ölümgö duuşar boluşkan. Saga biz jardam
bereli, balkim jeñip ketersiñ, ölümdön kalıp.-deşet.
Biz üçööbüz kızdın bölmösünö kirip birööbüz kerebet, biribiz
olturguç, biribiz sandık bolup kubulabız. Sen kirip kızdı süylötö
albagan soñ:
-Zıyfırım, kapkaluu şaarımdı, tuulgan jerim menen öskön
elimdi taştap, atayın bir özüñ üçün kelsem nege unçukpaysıñ,
uşunçalık jürögüñ taş bele, jok degende, Kerebet, sen süylösöñ bolo!dep meni tayagıñ menen bir çaap koygun. Oşondo men saga söz süylöym.
Anı teskeri çeç. Oşentip kalgan eköönükün dagı oñ çeçpey, teskeri
çeçip joop ber,-deşet.
Alar aytkanday ele kızga kelip süylötö albagan soñ, kerebetti
bir çaap perinin kızının sözün kaytalayt. Kerebet süylöy baştayt:
-Murun Muharam degen padışa bolgon eken. Anın üç uulu bolup,
kündördün birinde padışa üç uulun çakırıp alıp: "Siler maga kımbat
baaluu bir nerse satıp kelgile. Men alardan silerdin akılıñardı
bilgendey boloyun",-deyt. Üç uulu Şam şaarına kelip, uluusu jer üstün
zamatta aylanıp çıga ala turgan at, ortonçusu büt aalam körünüp
turguday közgö, kiçüüsü jıttatıp koyso, ölgön adamdı tiriltçü alma
alıp kelişet. Alar:"Emi bulardın kasietinin tuuralıgın tekşerip
körölü"-deşip karaşsa, Kufa şaarının padışasının kızı ölüp,
jañıdan koygonu dayardap jatkan eken. Kandın baldarı keñeşip:
"Aldıbızda aalamdı aylanıp uça turgan at, ölgöndü tirilte turgan
almabız tursa, biz padışanın kızın tiriltip alıp kelbeybizbi",
deşet. Üçöö tuura körüşüp padışanın kızına barıp tiriltip alışat.
Birok emi al kızdı men alam, sen alam bolup talaşıp kirişet.
Kızdı kim alışı kerek?-dep kerebet suroo menen bütüröt.
- Anday bolso, kızdı küzgünün eesi alışı kerek, al bolboso
körüşmök emes,-deyt bala. Oşondo Zıyfırım çıday albay:
- Jok, kızdı almanın eesi alışı kerek, küzgüdön körüp at menen
kelgen menen alma bolboso al tirilmek emes -dep jiberdi.
Oşol zamat on eki kapkasınan teñ Zıyfırım dın bir jolu
süylögöndügü jönündö kabar berilet.
Ekinçi jolu bala oturguçtu çaap sözün kaytalayt. Al da süylöy
baştayt:
-Bir kempirdin baltır beşik balası boluptur. Kündördün
birinde uulunun sütü tügönüp kalıp, kempir bazarga barıp, süt alıp
çurkap kelatsa, bir ayrı kuyruk jılandı ilip alıp, kötörüp uçup bara
jatkan bolot. Jılan uusun kulgup, bir tamçısı kempirdin alıp bara
jatkan sütünö taamp kalat. Munu kempir bilbeyt.
Üyünö kelip balasına berer zamat balası ölöt. Künöö kimde?-dep
oturguç sözün suroo menen bütöt. Bala daroo:
- Künöö kempirde. Sebebi al süttün üstün jaap koygondo uu tüşmök
emes,-dedi. Anda Zıyfırım:
- Jok, künöö ayrı kuyrukta. Al jılandı asmanga alıp uçpasa,
sütkö uu tammak emes,-dep jiberdi.
Şaardın bardık tarabına Zıyfırımdın ekinçi jolu süylögön
jönündö kabar berilet. Bala üçünçü jolu sandıktı çaap sözün
kaytalaganda, al da süylöy baştayt.
- Bir tokoydu baş keser karakçılar uyuktagan. Oşol jerdin kanı
menen vazirinin baldarı bir künü karakçılardın koluna tüşüp
kalışat. Kandın balası eç nerse bilbegen, vazirdin balası kıyın
aylaker bolot. Alar al jerden eptep amalın taap boşonup çıgışat.
Al jerden kim alıp çıktı, kimisinin emgegi köbüröök eken?-dep
sandık sözün suroo menen bütöröt.
- Kantse da kandın balası emespi, anı öltürö da alışmak emes,
oşol üçün koe berişti,-dedi bala.
Anda Zıyfırım üçünçü jolu:
-Jok, emgek vazirdin balasınıkı, al bolboso kandın uulu eç
nerse kıla almak emes da, karakçılar alardı öltürüp koyuşmak,-dedi.
Oşol zamat kandın kızının üç jolu teñ süylögöndügü jönündö
şaardın kapkasına çeyin kabar ugulup, Zıyfırım bayagı ubadası
boyunça jigitke tiymek boldu. Oşondo vazirdin kızı eldi jıyıp:
-Toygo şaardın içinen bir da adam kalbay kelsin,-dedi.
El jıynalgañda:
- Bir da adam kalgan jokpu?-deyt Zıyfırım.
-Bayagı enem ölümdön alıp kalgan kızmatçı jigit kaldı,- dedi.
Jigit anı da aldırıp kelip, özünün küyöösü ekenin taanıdı.
Anın çaçın aldırıp, algan çaçın joolukka tüyüp, suuga tüşürtüp,
samsaalap jırtılgan kiyimin çeçindirip, anı da kurjunga salıp,
jañı kiyim kiygizdirdi. Zıyfırımdı jigitke bermek boldu. Birok
vazirdin kızı kayrılıp:
-Menin jerimde özümdün zayıbım bar. Men bul jerge
Zıyfırımga kelgenderdi ölümdön kutkarıp kalış üçün gana kelgemin.
Köp jigitterdin arasınan aman kalgan mına bul jigitke Zıyfırımdı
bereli,-deyt.
Kan makul bolot. Kız küyöösünön murun kelip, erkek kiyimin
çeçip, özünün keypine kelet. Kandın uulu Zıyfırım menen jaşap
kalat. Kız bilmeksen bolup jüröt.
Kandın balası kündö kelip, bayagı murunku ayalına korduk körsötö
beret. Oşondo kız çıdabay bir künü eldi çogultup, Zıyfırımdın
közünçö.
-Kana, sen bul jerden ketkende jalgız at, bir kurjun ookat menen
kettiñ ele, emi kandın kızın kantip alıp keldiñ?-dep küyöösünö suroo
beret.
Anda küyöösü:
-Kızdın şartın atkarıp, bir tündö üç sapar süylötüp aldım,deyt.
Ayalı:
-Kantip süylöttüñ?-degende joop bere albay kalat. Oşondo turup
elge kurjundagı balanın çaçı menen kiyimderin körsötüp, bolgon
okuyanı aytıp berdi. Zıyfırım munu ugup:
-Men öz antım boyunça üç jolu süylötkön kişinin aytkanın
atkarıp, kızmatın kılam, mından arı buga ayal bolboym, ömür boyu
kızga joldoş bolup kızmatın kılam,-dedi.
Oşentip, alar ömür boyu eñ jakşı joldoş katarı öz ömürün
ötkörüp jaşap kalışkan eken.
OTUNÇU PADIŞA
Bir zamanda Sultanalı degen otunçu bolgon eken. Özünö ılayık
kembagaldın kızı Umsunayga baş koşup "eki bakır, bir tukur" bolup
ookat kılışat. Ayalı köp keçikpey ele erkek töröp beriptir. Balanın
kubanıçı menen jılañaç-jabık esten çıgıp ketet. Mırza attuu balası
bat ele çoñoyup, on jaşka çıgat.
Sultanalı üy-bülösün, öz kardın toyguzuu üçün "ölbös ookat,
çıkpas jan" degendey, kara janın karç urup, künügö talaadan otun terip
kalaaga satuuçu eken.
Kündördün birinde kılañgır çayga toyup, ölbös ookatka jan
talaşat. Koynuna bir kömöçtü salıp, joldu karata köp oylordu oylop
baş katırdı. "Men altımıştan, kempirim elüü jaştan aştık. Demek
ekööbüz teñ kartaydık. Artıbızda kerki, çottu jıynap, atıbızdı
öçürböy turgan tukumum Mırza bar. Jalgızımdın kolun adaldap
koyuuga kuduretim kelbedi. Ataganat!"-dep dalay jerge kelip kalganın
da özü bilbey kalıptır.
Otun aluuçu jerinde emne kıların bilbey, "uruşarga joo tappay,
urunarga too tappay" joldun boyunda sarı san bolup tereñ oygo batıp
oturup kalat. Bir ubakta ordunan ırgıp turup artın közdöy jönöyt.
Baratıp kantip uulunun toyun berüünü oylondu: "Koy, azdan akça
jıynayın, katıp koygon akçamdı taptakır unutup kalbayın, kürüç, koy
alıp turup, uuluma toy berip, elden bata alayın" dep kızık kıyalga
battı.
Joldo kele jatıp közdün joosun algan sonun kuuraylarga közü
tüşöt. Ana-mına dep karap turbay Sultanalı jol boyundagı şuudurap
turgan kuuraylardı oro baştadı. Kündögüsünön alda kança köp kuuray
jıynap, bekemdep tañıp, kötörüügö köp arakettenip, kara terge tüştü.
Bir maalda eptep döñgö süyröp jetkirip, çarçap alı ketkendiktenbi,
anı ordunan kayra jıldıra albadı.
Bütkön boyu suu bolup, özü kara terge tüştü. Kötörö albayt, kötörüp
tura kalayın degende, başınan aşıp kömölönüp ketet. Bir turup
ızalanıp, bir turup kapalandı. Kanday jetkirüünün amalın tappay,
kazıktay boluy joldu karap turup kaldı.
Joldon
ötüp
baratkan
jolooçu
körüp-bilip
turgansıp
Sultanalının kıjırın kaynatıp suroo berdi. Al jini kelip:
-Közüñ kör, kulagıñ kereñbi? Booruñ açısa jetkirip ber, bolboso
emnege kuru süylöysüñ,-dep kıykırıp ünün katuu çıgardı.
-Açuulanba, çabaldık kılba, bilem senin emne kılganıñdı,
balaña toy berüünün kamın körüp, azap tartıp, ubara çegip jatasın.
Sen kuu janıñdı kuuratıp emne kılasıñ. Irakattan jüzün körgön
jeriñ jok, düynögö kelgeniñden kiyin jırgaym dep oylosoñ bolo.
Otunçum kuu janındı kuuratpay menin akılıma kön. Tetigi çoñ taştı
kötörgün, astındagı çuñkurga koluñdu salsañ bir tastorkon, bir
beşmant, bir saka bar. Oşolordu algın, köktön tilegeniñ jerden
tabılat.
-Alardı şaarga satambı?-dep Sultanalı suraganda, jolooçu:
-Kokuy, anday kıla körbö, kaysı tamaktı köñülüñö tüşürsöñ oşol
zamat dayar bolot, kaalagança jep, tastorkondu kayra katıp koyup
jürgün. Beşmanttı kiyip alsañ, el közünö körünböy kaalagan jerge
jetesiñ! Sakanı bolso, başıña kıyın iş tüşköndö kural kıl. Sakanı
tamdın töbösünö koyup turup anın artınan özüñ çurkap bar. Saka
tüşkön jerde eşik açılıp kalat. İçine kirip ıldıy tüşsöñ adamdın
köñülün çayıtkan bak payda bolot. Ortosunda çoñ jolu bar, jol menen
basıp baratkañda oñ jagıñdı karasañ bışıp jetilgen mömölördü
körösüñ. Birok sol jakka karabay, ar ubak oñ jaktın mömölörün je. Sol
jaktagı mömönü saga murda kim jamandık kılsa oşolorgo berip jedir.
Anı jegenden kiyin alar taş bolup katıp kalat. Kargap turup berseñ,
sen jaman sanaganday bolot. Kıskası kanday oylosoñ oşondoy bolot,dedi dagı jolooçu közdön kayım boldu.
Sultanalı: "öñümbü, tüşümbü", dep bir topko dal bolup turup
kalıp, arañ-arañ esine keldi.
Sultanalı jolooçu aytkan çoñ taştı ordunan jıldırıp koyup,
dagı kolun iynine çeyin tömön karay salıp, tömönüröök jibergenge
korktu. "Kolumdu ulam salam dep oturup, özümdü sordurbayın, koy
kempirimdi jardam bergenge alıp keleyin" dedi. Üyünö barıp
kempirine süyünçülöp, "jür, kempirim" dep, alıp keldi.
Sultanalı çök tüşüp oturdu da, artınan kempirine etegin
karmatıp:
-Sak bol, kokus meni arı karay tartsa, sen beri karay tart, anday
kılbasañ men öldüm,-dedi.
Kempiri eegin tiştep, Sultanalını bekem tartıp, kıynalıp
kıstalıp turup tastorkon, beşmant, sakanı suurup alıp çıktı.
Kubanıçtarı koynuna batpay, abdan süyünüştü.
- Kempirim emne jegiñ kelet?-dep jalt karadı. Umsunay:
- Sarı mayga bışırılgan kattama bolso!
-Men da oşonu kaalaymın,-dey saldı Sultanalı. İçinen sarı
mayga bışırılgan kattama çık,-dep tastorkondu açtı ele, tastorkon
toldu, ölgönçö jep toyuştu.
Bayagı jolooçu aytkanday jep bütüp, kayra jaap koyuştu. Ayt
tamaktar bolup, bereke jaynap ırahattın jüzün körö baştaştı.
Anan beşmanttı kiyip, Sultanalı şaarga çıkmakçı boldu.
Beşmanttı alıp, jolooçu aytkanday eç kimge körünböy şaarga kirip
bardı. Sultanalı şaardı aralap, bir jerdi karasa nabayçı nan
çıgarıp jatıptır, "uşundan birdi alıp köröyün, biliner beken,
bilinbes beken", dep nandı aldı dagı, tıyak-bıyakka karap kördü. Bir az
basıp, kayra turdu, nabayçı anı menen işi da bolbodu.
Sultanalı dagı sınap, bir kişi alma satıp oturgan jerden
almasın aldı ele, eç kim körbödü. Andan arı bal satkan jerge kelip,
oyundagısın alıp, kerek degenin koluna karmadı. Birok takır adamdın
közü çalbadı.
Sultanalı kezdeme satkan soodagerdin janına kelip: "Bul
adamdın akçasın alayın" dep oylonup, koyun konçuna tıgıp akçanı ala
berdi. Bul dagı körgön jok.
Anan Sultanalı kelatsa, bazarda çöntökçü uurdagan akçasın
sanap turuptur. "Meyli bul dagı biröölördü kakşatkan akça", dep anın
dagı akçasın, aldı.
Arı barsa, kay biröö kakşap, kay biröö bozdop jürüşöt.
Sultanalı abaylap kança jogotso, oşonço akçanı orundarına salat.
Andan arı sıykırduu beşmant menen jürüp oturup kayır -tilegen
pendelerdin arasına kelip bayagı akçalardı berip oturup, anı dagı
apıñ-upuñ kıldı.
Joldo kele jatıp Sultanalı bir kazıga kezigip kaldı. Kazının
başındagı jibek jooluguñ alıp jaman çüpüröktördü orop koydu. Kazı
bul işti baykabay jürö berdi, arı ötkön, beri ötköndör şıldıñ
kılışıp şermendesi çıktı.
Sıykırduu beşmant menen aman-esen Sultanalı üyünö kelip
bolgon işterdin çıpçırgasın korotpoy ayalına aytıp berdi.
Aradan köp ubakıt ötpöy Sultanalı: "Emi sakanı sınayınçı", dep
üyünün üstünö çıgıp, jolooçu aytkanday sakanı atıp jiberip, anın
artınan özü keldi. Şart etip eşik açılıp, mömölüü baktar köründü.
Mömölördü körüp, ayran tañ kalıp, oñ tarabındagı jemişterdi tatıp
kördü.
Joldun sol jagındagı aşpurt, anjır, almalarga közü tüştü.
Samsaalap turgan anjırdan birdi üzüp alıp, özü jebey: "Umsunay munu
jakşı körüüçü ele",-dep süyüngön boydon kempirine alasala alıp
keldi.
Umsunay "jep koeyun" dep, oozuna salaarı menen mışık bolup
mıyalap kaldı.
Sultanalı argası ketip, aylası tügöndü. Umsunay dubalga çıgıp,
emne kılardı bilbey jaldırap turdu.
"Bir anjırdın azabınan kempirimden ayrıldım", dep kokuydu
üstökkö-bostok aytıp, esten tandı. Argası ketip közü karaylap, bayagı
sakasın kalçap, baktın oñ tarabındagıga barıp, anjır, aşpurt, anar,
jüzüm terip aldı dagı, birden mışıkka zordop jedirdi. Anjırdı
jegenden kiyin kempir öz kalıbına keldi.
Sultanalı süyünüp, "Kempirimden böödö ajırap kala jazdadım",
dep mömölördün kandayı dabaa, kandayı zalal bolo turganın jakşı
bildi. Sultanalı sıykırduu beşmanttı köp kiyip kündö bazarga
barat. Aram tamak soodager, baylardın akçasın alıp, kembagaldarga
taratıp beret. Kembagaldar toyunup jırgaştı. Kandın kazınasın
çaçtı. Koroo-koroo koy, örüşü menen jılkını taratıp, kedeylerdin
jarpı jazıla baştadı.
Jerdin üstündögü jemişter dagı kalganı jok, uturumduk ookat
üçün Sultanalı Umsunay eköö altın sakanı ırgıtıp koyup jer
astındagı baktardın mömölörün sata baştap turmuşu oñoldu.
Bir künü Sultanalı balasına toy berip şaardın padışasın
vazirleri menen çakırıp aalamda jok daamdardı tastorkon jasap,
ayabay tan kaltırdı.
Keteerde padışa Sultanalının sıykırduu birdemesi bar ekenin
bilip, anın sırın biliş üçün:
-Mından arı jakşı jürölü, kelişip ketişip turalı, balkim
kudalaşıp kalarbız,-dep özör-mazir sözün ayttı.
Sultanalı kubanıçı terisine batpay:
-Kulduk-kulduk,-dep taazim kıldı.
Mına uşundan baştap padışanın kızı Ayjamal menen Mırza
köp oynoy turgan boddu.
Bir künü Sultanalı menen Umsunay bir jakka ketişip, bayagı
sıykırduu beşmanttı üygö unutup kaltırışat.
Ayjamal menen Mırza bışıp turgan koongo barat da eesi karmap
alıp, Ayjamaldı jiberbeyt. Oşondo Mırza kızga booru açıp,
sıykırduu beşmanttı alıp kelip, koondu oyunça jep, kaalagança alıp
ketişet.
Beşmanttı üyünö koyup, Mırza bilmeksen bolup kaldı.
Ayjamal bolgon işti tökpöy, çaçpay atasına aytıp keldi.
-Sen oşol beşmanttı alıp kelsen, altından söykö jasatıp
berem,-dep padışa kızına ubada kıldı.
Kız atasının aytkanın orundatıp, sıykırduu beşmanttı alıp
kelip berdi. Padışa sıykırduu beşmanttı sınap körüp, bekem katıp
taştadı.
Bir künü Sultanalı menen Umsunay eköö dagı ayılçılap
ketkende, Mırza Ayjamaldın astına barbaktap tastorkondu jayıp,
türdüü ookattı jaynatat. Kaalagança jeşip, tastorkondu kayra orduna
ilip koyuşat.
Ayjamal üyünö kelip atasına sıykırduu tastorkon jönündö aytıp
beret. Atası ayabay kubanıp kızına:
-Saga altın şakek berem, oşol tastorkondu alıp kelseñ,-dep dagı
jumşayt.
Sıykırduu tastorkon da alınıp keldi.
Sultanalının tırpı tışına aylanıp, beşmant, tastorkondon
ajıraganına ayabay kapalandı. Kim kolduu bolgonun daroo baykadı.
Altın sakanı ırgıtıp, anan özü çurkap jerdin aldındagı bakka
barıp, mömölördü eki-üç çakaday jıynadı. Kıştın kırçıldagan künü
padışaga tartuu kılıp alıp barıp berdi. Baarısı añ-tañ kalıp, jep
jırgaştı.
-Erteñ dagı alıp kelem,-dep ubada kıldı.Sultanalı baktın sol
jagındagı mömölördü terip turup padışanıkın közdöy bastı.
Sultanalı:
- Men birden oozuñarga salam, oozuñardı açıp, közüñördü jumup
turgula - degenine padışa menen vazirler makul boldu.
- Padışa mışık, vazirleri it bolsun,-dep Sultanalı şıbırap,
kolun bir silkip koydu.
Oşondon kiyin baarısı aytkanday boldu. Padışanın taktısına
özü olturup, adil iş jürgüzdü. Jogolgon buyumdarın taap, jarkırapjaynap jatıp kalgan eken.
SULUU KELİN
Bir jigittin tüşünö ay dese arkı jok, kün dese körkü jok suluu
kız kiret. Oşo suluunu tabam dep al jigit:
Mediynanın beş burçun,
Beş aylanıp kıdırat.
Tögöröktün tört burçun,
Tört aylanıp kıdırat.
Bayagı oydogu suluusu tabınbayt. Jaldırap jigit jolgo salat.
Kele jatsa bir bulaktın başında tamagınan ay körüngön bir suluu
kelin olturat.
Jigit oylono kalıp: "Menin tüşümdögü körgön kız kelin bolup
kaldı. Meyli tobokel, uşuga söz salıp, tiyse alayın -dep kamçısın
büktöp oltura kalıp:
-Ekööbüz baş koşsok kanday bolot?-den suluu kelinge kep salsa,
al makul bolot.
Suluu kelindi jigit alıp üyünö barat. Jigit üyünö bargandan
kiyin üy-turmuşu oñolup, tamak-aşı jaynap jatıp kalat.
Bir az ubakıttan kiyin bayagı jigittin öñü sargarıp, arıktay
baştayt.
Al jigittin bir dosu bolot. A jigitke dosu uçurap:
-Ay, senin öñüñ emne sargarat?-deyt. Añda berki jigit:
- Bilbeym!-dep joop beret. Anda dos jititi:
- Öñündün sargarganın sen bilbeseñ, men bilem. Ayalıñ ayal emes,
kargan ajıdaar. Bul karıganda ookat kıla albay kalganda kubulup
kelin bolgon. Munu aldıñ, azapka kaldıñ. Özüñdü baş kılıp bul
şaardı sordurasıñ,-deyt.
Suluunu algan jigit işenbeyt: "Kantip ele ajıdaar ayal bolup
kalsın",-degen oygo kelet. Anda berki dos jigiti:
- Boluptur, maga işenbeseñ bara köröbüz,-deyt.
- Sen bügün tünü çıpalagıñdı kes. Çıpalagıñdı çınangan tuzga
malıp jat. Ayalıñ tañga maal uktayt, oşoñdo kursagın sına, kindik
bolso ayalıñ kişi, kindigi jok bolso, ayalıñ kar-tañ ajıdaar, eldin
ubalına kalba,-deyt.
Bayagı jigit dosunun tilin alıp, kolun kesip tuzga malıp,
ayalının için sıypalasa, kindiksiz.
Şek aldırbay erteñ menen erte turup:
-Senin aytkanıñ çın eken,-dep dosuna bayagı sözdü jaşırbay
aytat.
Anda dosu:
-Men senin suluu ayalıñdı körö albaganday oyloduñ ele. Büt iş
çındık boldu. Birok ayalıñdın eki aylık boyunda bar.
Oşol ayalıñ törögönçö, sooda kılam dep bir şaarga ket. Toguz ay,
toguz kündü boljop üygö kel. Oşol uçurda ayalıñ tolgotup töröyt. Oşo
menen makul bolup şaarga ketip, aytkanınday toguz ayda kayta kelip
dosuna uçurayt.
-Emi bügün ayalıñ tolgotup jatat. Bala jup törölüp tüşüp
baratkanda, ayalıñdın moynun kıya çap!-dep koluna kılıç beret.
Oşondo söögü erip, kölküldöp jumşap kalat. Bir öltürsöñ oşondo
öltürösüñ. Birok balanı ıldam al,-deyt.
Aytkanınday töröp jatkanda kılıç menen ayalının moynun kıya
çapsa, başı ögüzdöy, denesi kırk kulaç ajıdaar bolup sulayt.
Bayagı ayal erkek töröyt. Balanı antip-mintip enesinin aldınan
algança, enesinin moynundagı eki tamçı kan balasının kökürögünö
taamp kalat.
Balanı orop:
- Emne kılam,-dep bayagı dosuna barat. Oşondo dosu:
- Ayalıñdın terisin sıyrıp alıp, kalgan denesin örttöp iygin!dep koluna bir kuura kestik beret.
Kara kestik menen ajıdaardın terisin tilse, ajıdaardın
terisinin kalıñdıgı üç karış bolot. Terisin sıyrıp alıp, denesin
otko örttöyt.
Uşunu menen bala çoñoet. On segiz jaşka çıkkan uçurunda bir
kötörüp kelgen otunu bir şaardagı elge bir kışka jarayt. Bir içkende
bir şaardın tamagın bir içken, uşunçalık alp, küçtüü bala bolot.
Küñdördün birinde bayagı dosu uçurayt.
-İi, dosum, bayagında maga işenbey, ayalımdın suluusuna içi
tarıp jatat dep oyloduñ ele. Bul çındık boldu. Emi balañ kanday?dep suradı.
Añda suluu ayal algan jigit:
-Tañ, bilbeym, balanın bir kötörüp kelgenin bir şaar bir jıl
ookat kılat. Bir jolu içkende bir şaardıkın bir ele içet.
Añda dosu aytat:
-Boluptur, dosum, meni dostukka sanap, balañ ekööñ tezinen üygö
kelip, konok bolup ket,-deyt.
Berki jigit makul bolup, altı kündön kiyin barsa, berki dosu bir
temirden üy jasayt. "Temir üydün için kızın-tazın kooz kınat.
Özü açılıp, özü jabılgan eki jagınan eşik jasayt. Dosuna
jakşılap tamak beret. Bayagı balası eköön eerçitip temir üygö astına
özü, ortosuna dosu, artınan bala kiret. Özü menen dosu murda çıgat.
Bayagı üydün içindegi koozdolgon nerseni karap, bala alaksıp oşol
üydö kalat.
Eki dos eerçişip eşikke çıgışat. Bala eleñ-bulañ eki jaktı
karagıça, üydün içindegi eşik tars jabılıp, bekilip kalat. Bala
bakırganda deminen temir kökkö üç tiyip, jerge üç tüşöt.
Dosu el-jurttu jıydırıp, temirden kazık kıldırıp, çınjır
menen çırmatıp, temir üydü jerge kagat. Bir sındırım nan, suu menen
jeti künü balanı bagat. Jeti kündön kiyin özögü kararıp, bala
jıgılat. Jeti küngö çeyin berki dosu jetimiş kulaç or kazdırıp, bir
beeni jardırıp, jılkının eki kazısın katar koydurup, jeti nan
üstünö, jeti ketmen astına koyup, kazgan oruna taştayt. Jetimiş
balbanga jeteletip balanı ordun üstünö alıp barat. Açıgıp kalgan
bala op tartıp, nandı, etti karaganda balanın oozunan eki jılan atıp
tüşüp, nan menen bayagı jılkının kazısına barıp sayılıp, bala
çalkasınan ketet. Oşondon kiyin bala kulandan soo taptaza bolup
tamak içip, adam bolup kalgan eken.
BAYDIN ERKE BALASI
İlgeri, ilgeri bir baydın jalgız erke balası bolgon eken. Al
bala: "O atamdın uşunça malı, dünüyö-mülkü, özümdün suluu ayalım
bar. Atam ölsö da men eçtemeden kor bolboym", dep oyloçu eken.
Balanın koluktusu akıdduu bolot.
Kündördün birinde atası ölüp, enesi, ayalı üçöö kalat. Atasının
jıygan mülkü, malı tügönöt. Eç kanday ookat kılar nersesi jok
kalganda, balanın koluktusu:
-Oy, atañın jıyıp bergen mal-mülkü, dünüyösü tügöndü. Sen iştep
ookat tapsañ bolo,-deyt küyöösünö.
Anda küyöösü:
-Jo-ok, men iştebeym, seni kaytarıp oltura berem. Bolboso
suluuluguña kızıgıp biröö alıp ketpesin,-deyt.
Anda kelinçegi:
-Jo-ok, men senden bölök eç kimge köñül burbaym. Saga menbir gül
bereyin, oşonu jakañan tüşürböy tagıp al, eger oşol gül solup kalsa,
anda meni biröö alıp ketkeni! Jok, egerde solubasa, ketpegenim,-deyt.
Bala ayalının bul aytkanına makul bolup, bir şaarda jaşagan üç
bir tuugan bayga malaylıkka barat. Üç bir tuugandın uluusunun atı Adıl, ortonçusunun atı -Madıl, kiçüüsünün atı - Jalın eken. Oşentip
bala ookat kılıp jürö beret.
Kündördün birinde Adıl:
-Oy, inim, aldagı jakañdagı kızıl gül emneñ - dep baladan
surayt.
Anda bala:
- Bul menin ayalımdın belegi. Eger uşul gül solup kalsa,
ayalımdı biröö zorduktap alıp ketkeni. Solubasa, ayalım meni kütüp
üydö oturganı,-dep sırın aytat.
- Al ayalıñ kanday, keremettüü eme bele?-dep Adıl surayt.
Anda bala:
-Ayalım düynödö jok aşkan suluu,-deyt.
Oşondo Adıl: "A bul bala kem akıl turbaybı. Men buga bilgizbey
munun üyünö barıp, baylıgımdı aytıp, suluu ayalın buzup alayın",-dep
oylonup kalat.
Kündördün birinde Adıl bayagı kelindin üyünö kelet. Kelse,
balanın ayalı jakşınakay kabıl alıp, koyun soyup, konogun kılat.
Jataar mezgilde ayal eşiktegi balanı çakırıp:
- Konoktun atın jayla,-deyt.
- Attı kandayça jaylaym?-dep bala surayt. Anda kelin:
- Attı ala bakanga asa bayla, tört tuyagı bulganıp, konok kapa
bolbosun, tört tuyagın sıypalay taza bayla,-deyt.
Al söz attı tazalap soyup, etti ala bakanga asa baylap, ilip koy,
tört tuyagın tazala degeni, terisin jayıp, tuzdap koy degeni eken.
Andan kiyin kelin balaga:
-Kuş koñguroo çalbasın, munu bayka,-deyt. "Kuş koñguroo çalbasın
munu bayka", degeni eşikti kaldıratıp tabış ber degeni eken.
Bala attı baylap, işti jaylap, eşikti kagat. Eşikti kakkanda
kelin tura kalıp konokko karap:
- Kokuy, konok ake, ayıp etpey tura kal, kaynenem katuu kişi ele,
kaardanıp kele jatat,- dep üy astındagı ordun oozun açat. Konok
çuñkurdun tübündö kalat, kelin şıp etip ordun oozun mıktayt. Tıptınç
jakşınakay uktayt. Oşo boyunça konok eşikke çıkpayt. Erteñ menen
erte, tañ agarıp atkanda, taraza jıldız batkanda kelin:
- Bu da sizdin nasibiñiz, - dep eki sındırım nandı konokko
taştayt.
Andan kiyin baladan sırdı surap bilip, Adıldın üstünö Madıl,
eköönün üstünö ört jalınday Jalın barat. Üçöö bir çuñkurga tüşüp
kalat. Oşentip akılman kelin üçöönün birdey akılın tabat.
Oşonduktan uşunday ayaldardı upaluu ayal degen eken.
Kündördün birinde bayagı bala iştep taap kelgen ookatı jok kur
alakan üygö kelet.
-Algan nerseñ kana? Bir jıl boyu talaalap jürdüñ, bir tıyın
tapkan puluñ jok. Senin tapkan paydañ kayda? Üç baydın özün je ölügün
körsötöyünbü?-deyt ayalı.
- Koy, ölügün körsötüp emne kılasıñ, özülörüñ körsöt, - deyt. Anda
kelin:
- Koy, özülörün körsötsöm, tübü özüñö zıyan bolor,-dep kelin aytsa,
bala kejirlenip bolboy ordun oozun açıp, bayagı Adıl, Madıl jana
Jalındı çıgarıp alat.
Oşondo bayagılar:
-Bizdin attarıbız kayda?-dep kelinden suraşat. Anda kelin:
- Ala bakandan suragıla,-dep joop kaytarat. Bayagılar:
- Ala bakanıñ emne?-dep barışsa, attın tuyagı, kulagı ala
bakanda ilinip turat.
Oşondo Adıl, Madıl jana Jalın: "Bul kelin özü suluu bolgonu
menen akılı aşkan şum kelin eken. Bizdin töböbüzgö jete elekte
közünö körünböy eptep kaçıp keteli", - dep tünü menen kaçıp ketişet.
Oşentip bala akılduu ayalı menen tübölükkö baktıluu jaşap
kalgan eken.
JETİM BALA
İlgeri-ilgeri bir jetim bala bolgon eken. Al bala bir baydın
kolunda koyun bagıp, eptep künümdük ookatın ötkörüp jüröt. Bir künü
bala baydın malın tüşkö jayıp koyup, özü uktap kalsa, malın jortup
jürgön uuru aydap ketet. Bala oygonso, koylorunun biröö da jok.
Çoçugan boydon kırdan-kırga çurkap koylorun izdep jönöyt, birok
eçtekenin daynı jok, jalpayıp bir jerge barıp oturup kalat.
Añgıça alıstan üç karaan körünöt. Malınan ümüt kılgan bala butu
jerge tiybey bayagı karaandı közdöy dagı çurkayt. Jetip barsa, al
jerde üç kişi oturat. Bala:
- Baykeler, men koyumdu jogotup izdep jüröm, kördüñörbü? Maga
jardam kılıp koygula bolboso, bay meni öltürüp koyöt,-dep jalınat.
- Munun bışıktıgın kara. Koy kördüñörbü deyt tura,-dep uurular
balanı karmap alıp esin oodara uruşat. Köpkön nemeler balanı
kötörüp alışıp een talaa, erme çölgö taştaşat.
Bir ookumda asmanda aylanıp jem izdep jürgön bir çoñ bürküt
balanı körüp tumşugu menen tike sayılıp jerge tüşöt da, balanı
asmandı közdöy alıp, sızıp jönöyt.
Kanatın küülöp uçup oturup, bürküt bir zookaga barıp konot. Bala
esine kelip közün açsa, janında kalkaygan kara bürküt jüröt. Balanın
tirüü ekenin körgön bürküt ordunan kozgolup kayra uçup jönöyt.
Bir topton kiyin bala esin jıyıp eki jagın karasa, adamdın
eskirgen jana jañı sööktörü jaynap jatkanın köröt. Bayagılardı körüp
balanın zeeni keyip ıylayt. Aylanasın karasa, jol jok, kılıçtın
mizindey arkaygan aska-zoonun kırında turat.
Bir ookumda kırk nar jetelep kerbençiler kelet. Alar balanı
körüp:
-Ay, bala, aldagı toonun başınan, altın-kauhar taşınan kırk
töögö jük çıkkanday kulat. Anan seni biz eptep tüşürüp alabız,-deşet.
Bayagı bala kerbençilerdin tiline işenip altın-kauhardan kırk
töölük kılıp kulatat da:
-Baykeler, emi meni tüşürüp algıla,-deyt. Kerbençiler:
-Emi bir kelgende tüşürüp alarbız, oşol jerde jata ber,-dep
kırk töögö altın-kauhar jüktöp, üç kerbençi kete beret. Çarçagan bala
katuu uktap kalat. Erteñ menen oygonup, dagı tüşüünün aylasın izdep
bir top araket kılat. Birok zookadan eç jol tappay katuu kapa bolot.
Bala dagı tırmalap jol izdey baştayt. Oşentip oturup bir jerden
biliner-bilinbes bir kişinin izi batkañday jılçık körünöt. "Emi
tobokel, uşul jılçık menen eptep kıyalap tüşüp köröyün", - dep bala
bayagı jılçıktı közdöy barıp, kop kıyınçılıktar menen akırı jerge
tüşöt.
Oşol jerden jürüp oturup, jürüp oturup bir mee kaynagan eentalaa, erme çölgö kelet. Bala teri şorgolop, kanı katıp suusap, emne
kıların bilbey tursa bir jerde oymoktoy bulaktı köröt. Al bulaktın
janında üç appak ulak oynop turat. Bala bayagı bulakka beti-kolun
juup, suusunu kangança içip, tegerekti karap oltursa, bayagı üç ulak
sekirip bışkırıp, tamanın takıldatıp, kökülün seksendetip jolgo
tüşöt. Bala da bayagı üç ulaktın artınan tüşüp jönöyt.
Neçen kün, neçen tün jol jürüp, kanı kalıp bir kaşık, eti kalıp
kök jaşık, butu serpilbey kalganda bir karaan körünöt. Bala oşogo
jeteyin dep tırmışıp olturup kelse, jeti bölmö tam turat. "Kanday
bolso da uşul jerde bir adam bardır", - dep bala tamdın tübünö
jatıp uktap kalat.
Keç beşimde bala kerilip uktap jatkan mezgilde bir abışka
kelet. Al abışka kelip, balanın arı jagına, beri jagına çıgıp
baykap:
-Bul jerge adamzat kelçü emes ele. Kaydan kelgen beçara boldu
eken?-dep tañ kala karap turup basıp ketet. Körsö, al aksakal oşol
jerdegi kanattuu kuştardın esebin algan eken.
Bir ookumda bala oygonot, abışkanın janına barıp salam aytat.
Abışka:
-Ee, balam, bul jerge adam balası kelçü emes ele. Sen kaydan
keldiñ?-dep surayt.
Oşondo bala başınan ötkön-ketkenin tökpöy-çaçpay aytın beret.
Abışka balanın başınan ötkörgöndörün ugup olturup:
-Adamzattın çeginen çıgıp, perilerdin çegine kelipsiñ. Bul
jerden emi ketişiñ kıyın,-deyt.
Anda bala:
-Ketişim kıyın bolso, ata, sizge ele bala boloyun,-dep suranat.
Abışka makul bolup, altı bölmö üyünün açkıçın beret. Birok bir
bölmösünün açkıçın berbeyt. Bayagı altı bölmödö dür-dünüyö, ar
türlüü tamak-aştar köp eken. Bala tamak-aştan içip-jep jürö beret.
Bir künü bala oturup: "Atam maga altı bölmö üydün açkıçın
berdi. Bir bölmönün açkıçın surayın, berse bereer. Berbese
uurdayın",-dep oylonot da, abışkadan bala açkıçtı surayt. Anda
abışka:
- Ee, balam, al açkıçtı surap emne kılasıñ? Azapka başıñ
çırmalat. Al azaptan kutulbay, artıñda bir top çır kalat,-dese bala
bolboyt.
Akırı bala abaylap turup, jetinçi bölmönün açkıçın uurdap
alıp açsa, altın türkök, kümüş bakan, çınar terek, türlüü gül, ÇatırKöl bar eken.
Karap otursa bir üç kögüçkön uçup kelip, Çatır-Köldün jeegine
konup, adamzattay til kiret.
Bayagı üç kögüçkön süylöşüp, uluusu:
- Ee, bul jerde adamzattın jıtı jıttanat,-deyt. Ortonçu
kögüçkön:
- Ooba, ejeke, çın ele adamzattın jıtı jıttanat,-deyt. Kiçüüsü:
- Adamzat bul jakka kelbeyt. Eçteme jok ele turat. Bulardın
murununun jıttuusun!-dep kiçüüsü kebin çeçip ırgıtıp jiberse, kündöy
suluu kız bolup kalat.
Munu körüp bala tura kalsa, eki kögüçkön çoçup ketip uçup ketet.
Bala bayagı kızdın kögüçkön köynögün barıp basıp kalat. Bu perinin
kızı etin küngö da, adamzatka da körsötpöy tüşöt eken.
Bayagı kız köldön akırın çıgıp jigitke basıp kelet da:
-Ee, jigit, boluptur, sen menin etimdi da, betimdi da kördüñ.
Kögüçkön köynögümö dagı koluñ tiydi. Emi men adamzat jıttanıp
kaldım. Nikem saga tüşkön eken. Birok iş kıyın, katuu jabırçılık
tartabız, menin köynögümdü ber. Barsam dele ata-enem adamzat
jıttanıp kalıpsıñ dep, üygö kirgizbeyt bu jerge tursak atam seni da,
meni da öltürüp koyöt. Men barıp ata-enemden eptep uruksat surayın,dep jalınsa bala bolboyt. Akırı eköö jeteleşip bayagı kuştun esebin
algan çalga barışat.
Oşondo çal balaga:
-Balam, peri degen uşul. Koy dese bolboy kolgo, çaç kirpiginden
köp şorgo tüştüñ. Boluptur, bul kızdın köynögün ber. Munun atasıperilerdin padışası. Böödö ölümgö duuşar bolosuñ. Bu kız üyünö
barıp kelsin. Baarı bir üyünö barganda dele "adamzat jıttanın
kalıptırsıñ", dep üyünö jolotpoyt,-dep abışka köynöktü alıp beret.
Uşunu menen bayagı kız köynöktü alıp, közünün jaşın köl kılıp,
eki ejesinin artınan ketet.
Eki ejesi üygö murun jetip, berki baykuş artında kalıp,
karañgıda barat. Ata-enesi surakka alıp, kızdı karañgı jerge kamap
salat.
Erteñ menen erte ene-atası turup, kızın kaşına çakırıp alıp,
sözün ugat. Kızdarı tökpöy-çaçpay körgönün aytıp beret. Oşondo
perilerdin padışası, kızdın atası:
-Ölümgö daba, uuruga ayla jok, nikeñ oşogo tüşüp kaldı. Bıyaktan
kanattuu kuştun kebinen alıp barıp, küyööndü alıp kel,-dedi.
Kız balaga kanattuu kuştun kebin kiygizip, ata-enesinin astına
alıp keldi.
Oşondo kızdın atası:
-Boluptur, balam, taruuday kalıñ berip algınıñ,-dep buyruk
berdi.
Bala:
-Men kalıñdı kaydan tabam. Kalıñ emes menin taruum da jok,dedi.
Anda kayın atası:
- Taruunu sen tappasañ men tabam,-dep bir kap kara taruu, bir kap
ak taruu berip:
- Kara taruu menen ak taruunu aralaştırıp, jeti jolu jelden
ötkörüp sapırıp, eki bölüp eki jerge koyup, ak taruunun içinde bir
tomolok kara taruu, kara taruunun içinde bir tomolok ak taruu
kalbasın, eköönü tañ atkança terip çık,-dep buyruk berdi.
Munu ugup bala aylası ketip zarlap ıylap koluktusuna kelet.
Koluktusu:
- Emne buyruk aldıñ?-dep surasa, bala:
- Ee emnesin bileyin, "ak taruu menen kara taruunu ekige böl", dep
buyruk kıldı atañ,-dedi.
Anda koluktusu:
-Ee, al eçteke emes, andan korkpo, uktap jata ber. Birok atam erte
turat. Oşol uçurda eki kap taruunun ortosunda bol,- dedi.
Jigit makul bolup uktap jata berdi. Kız tañ atkança perinin
kızdarına taruunu terdirip koydu.
Erteñ menen jigit zrte turup bayagı taruunu terimiş bolup oturup
kaldı. Kaynatası kelip, balanın taruunu bölüştürüp koygonun körüp:
- Emi ekinçi buyrugumdu bereyin,-dep ekinçi buyrugunda andan da
küçtüü kızmat berdi.
- Aynekten eki katar jeti bölmö tam salıp ber. Jeti bölmö
tamdın birööndö altın çınar ornogon may kül, anın içinde altın
balık bolsun. Çınar terektin üstünö totu kuş konsun. Birööndö kümüş
çınar ornop, süt köl bolsun. Süt köldün içinde kümüş balık oynop,
kümüş çınardın üstünö kümüş kuyruk bulbul konup, altın balık sütkö
sekirip, kümüş balık may kölgö tüşüp, birinin balıgı birine barıp
oynop tursun,-dedi.
Jigit kapa bolup, kıynalıp üyünö barıp:
- Atañdın buyrugun kantip atkaram?-dep jubayınan suradı. Anda
kız:
- Sen buga kıynalıp kapa bolbo. Men munu tañ atkança bütürüp,
iştep koem,-dep küyöösünün sanaasın tıñdırdı.
Bayagı kız atasının aytkandarın atkardı. Kız erteñ menen erte
turup, jigittin koluna altın balkanı berip:
-Aynekti sındırbay, bosogo jakkı közün akırın tıkıldatıp tur,dedi.
Bala erteñ menen erte turup, koluktusunun aytkanına kındı.
Oşondo kayın atası kaardanıp, kabagına kar jaap, murutuna muz
toñup, andan da katuu buyruk berdi.
"Emi eki buyruk beremin, oşonu atkarıp ketseñ kızımdı al.
Menin birinçi buyrugum, üç kızım koendoy okşoş. Uşunun uluu,
kiçüüsün tuulgandan beri özüm bilbeym. Öz koluktuñdu özüñ taap al"dedi kızdın atası.
Bala koluktusunun jardamı menen kaynatasının al buyrugun da
atkardı.
Kaarduu kaynatası aga da bolboy balanı kıynap dagı buyruk
berem degende bala menen kız bel baylap kaçıp çıgıştı. Kaynatası
kız menen jigittin arkasınan kuugun jiberdi. Kuugunçular jete turgan
bolgondo kız sıykırlap, jigit menen özü bödönö bolup jerge tüştü.
Anı bürküt bolup eki jigit teberinde jigit menen kız taruu bolup
çaçıldı. Eki jigit tarançı bolup tereriñde jigit menen kız jılan
bolup jerge soylodu. Eki jigit jılandı barmagına çalarında, kara
taşka çabarında ak balık bolup kara suuga oynodu. Kayırmak iyip,
kara suuga salıp, kara suunun tübünön ak balıktı eki jigit ala albadı.
Kandın tapşırmasın atkara albay eki jigit kayra üyünö kayttı.
Oşondo kızdın atası kaarın tögüp kızdın soñunan tüştü. Kız menen
jigit atasının kelerin bilip, şumkar menen kögüçkön kebin kiyip,
zımırap katuu uçtu. Alpkarakuş menen kürküröp, arkırap jeteeriñde,
şumkar menen kögüçköndü kuyrugunan sermep ötöründö, şumkar menen
kögüçkön perilerdin çeginen çıgıp, adam bolup, adamzattın el-jerin
kördü. Bala kızdı şarkıragan suunun boyuna koyup, özü: "el aralap, aljayın bilip keleyin"-dep ketken mezgilde kamıştuu tokoydun
arasınan bir kaman çıga kalıp peri kızdı çalıp saldı. Jigit kelse,
kız katuu jaradar bolup jatat. Ölöründö kız küyöösünö:
- Emi sen ekööbüz tübölükkö koştoşobuz. Meni kün çıkkança
kaytarsañ kömösüñ, kün çıkkança kaytara albasañ, kögüçkön köynögüm
koluñda kaldı, söögümdü aldırıp jiberip, artımdan kalbay ölösüñ,dep kız kereez ayttı.
- Oşol tiliñdi atkaram, tañ atkança karap turam. Üstüñö altın
kümböz kuram. Ömürüm ötkönçö uşul jerde özüñö kızmat kılam,-dep
jigit ubadasın bergen. Bala tañ atkança karap, tañga maal tañ sürö,
talıkşıp közün jumdu. Kaarduu kayın ata kaardanıp kolun sundu.
Jibek çaçtan barmakka orop, kız menen jigitti başka urdu. Oşonu
menen jigit küyütünö çıdabay kögüçkön köynögün köödönünö basıp ölüp
tındı.
ÜÇ KIZ
İlgeri-ilgeri bir kişinin üç kızı boluptur. Uluusu küzgügö
karanıp oturgandı jakşı körsö, ortonçusu tarangandı süyöt. Kiçüü
kızı kuurçagına kiyim tigüü, menen alek bolot.
Kündördün bir künü enesi kızdardı karagat terip kelüügö
jiberet. Üçöö üç baştık alıp, karagat terüügö jenöyt. Karagat kalıñ
öskön jerge kelişip, a degende kızıgıp jeşet. Bir azdan kiyin
tişteri kamalıp, karagat jegisi kelbey kalat. Anan baştıktarına
tere baştayt. Toloyun dep kalganda şagılga ulam biri tögüp alıp,
kayra terip oturat, kızdar keç kirgenin baykabay kalat.
Kün batkanın akırı baykaşıp, kızdar üyün közdöy jol tartat.
Bir az baskan soñ karañgı kirip, üy kayda ekeni bilinbey kalat.
Kızdar korkup, ıldıylap basıp kele jatsa, ülpüldöp küygön jarık
körünöt. Oşol jarıkka bet alıp üçöö jürö beret, jürö beret. Çarçapçaalıkkanda akırı jarık küygön jerge da kelip jetişet. Jırtıkteşigi köp jaman üygö kirip kelişse, bosogonun bir jagında turgan
soku, ekinçi jagında turgan sok-bilekten başka eç nerse körünböyt.
Kolomtodo jıltırap ot küyüp turat, ottun janında saksaygan bir
kempir oturat. Al kızdardı körö koyup:
- Iras kelbediñerbi, oturgula. Dalaydan beri jolum bolboy
jürdü ele, bügün bir kursagım toet eken,-deyt. Anın keypin körüp, sözün
ukkan kızdar korkkonunan oçoktun janına otura kalışat. Anda bayagı
kempir: "Sen üydün üstündögü çamgarakka çıgıp, eki jaktı karap jat",dep kızdardın uluusun al jakka jiberet. "Sen tuurduk menen çiydin
ortosuna jat, sırttan biröö kele jatsa maga ayt",-dep tuurduk menen
çiydin ortosuna tañıp koet.
Kızdardın kiçüüsünö: "Sen kiçinekey ekensiñ, men öz koynuma
alıp jatayın, çaçıñdan jıttap, köñülümdü açayın",-dep aytat.
Kiçüü kızdı koynuna alıp jatıp bayagı jez kempir çaçın
jıttamış bolup kızdın kanın soro baştayt. Oşentip jatıp bayagı
kız da, kempir da uktap kalat. Çamgarakta jatkan uluu kız eki jaktı
karap körüp, başka jakka adaşıp kelgenin, saksaygan neme jön kempir
emes, jez kempir ekenin bilet. Akırın tüşüp kelip tuurduk menen
çiydin ortosundagı siñdisin boşotot. Anan kiçüü siñdisine kelişip,
akırın karasa, jez kempir kanın sorup jatıp uktap kalganın körüşöt.
Jerde jatkan talpaktın bir uçun jez kempirdin oozuna salıp,
siñdisin boşotup alıp üçöö kaçıp jönöyt.
Az jol jürdübü, köp jol jürdübü, bir maalda kanın sordurup
koygon eñ kiçüü kız çarçap, jürböy kalat. Kızdar bir az dem alıp
olturat. Oşol mezgilde tañ atıp, aylanaga jarık kiret. Bir az dem
alıp olturgança jerdi jargan dabış çıgat. Kızdar arı-beri karasa
bayagı jez kempir çaçın saksaytıp, közün ıkşıytıp sokusun minip, sok
bilegin kamçılanın kele jatat.
Kızdar korkup emne kıların bilbey, dal bolup kalat. Añgıça jez
kempir at çabım jerge jakın kelip kalat. Oşondo kızdardın uluusu
küzgüsün ala koyup:
"Seni dalay karadım,
Bir kerekke jaragın",-dep ırgıtın jiberet. Küzgü jez kempirge
jakın barıp tüşöt. Anın tüşkön jerine köz açıp-jumguça baş-ayagına
köz jetpegen deñiz payda bolup, jez kempir arkı öyüzdö, kızdar berki
öyüzdö kalat. Kızdar süyünüp, üylörün közdöy jol tartışat. Jez
kempir sokusun kayık kılıp minip, sok-bilegin kalak kılıp deñizden
süzüp jönöyt.
Kızdar jol jürüp oturup kursagı açıp, özdörü çarçap bir jerge
tünöp çıgat. Erteñ menen kürüldögön dabıştan kızdar oygonup ketip,
eki jagın karasa, bayagı jez kempir jakın kelip kalganın körüşöt.
Emne kıların bilbey, şaşıp turganda jez kempir buta atımday
jakındap kalat. Oşondo ortonçu kız:
"Taragım, taragım,
Bir kerekke jaragın",-dep jez kempirdi közdöy taragın ırgıtıp
jiberet. Anın taragı jez kempirge barıp tüşöt. Tarak tüşkön jerdin
aylanasına çıçkan murdu jörgölögüs çıtırman tokoy payda bolot. Jez
kempir arkı jakta, kızdar berki jakta bölünüp kalat. Kızdar süyünüp,
üylörün közdöy jolun ulantat. Al mezgilde jez kempir sokusun araa
kılıp, sokbilegin balta kılıp, tünt tokoydun joon jıgaçın aralap,
içkesin baltalap kesip, aldıga jıla beret.
Az jol jürdübü, köp jol jürdübü, kızdar kursagı açıp, kubatı
kaçıp, bir jerge tünöp jatat. Tañ agarıp atkan kezde jerdi jargan ün
çıgıp, bayagı jez kempir kele jatkanın körüşöt. Kızdar korkup, emne
kıların bilbey dal bolup turup kalat. Añgıça jez kempir çukul kirip
kelet. Oşondo kızdardın eñ kiçüüsü:
"İynem-iynem, iyip ket,
Jer tübünö kirip ket"-dep iynesin jez kempirdi közdöy ırgıtıp
jiberet. İyne jez kempirdin janına barıp tüşöt. İyne tüşkön jer
köz açıp-jumguça oyulup, tübü jok çuñkur or jaralat, aga sokusun minip,
sokbilegin kamçılanıp jez kempir kirip ketip, oşo boydon jok bolot.
Kızdar süyünüp, bir az dem alıp, eki jagın karayt. Karasa, jakın
ele jerde özdörünün üyü körünöt. Süyünüçü koynuna batpay kızdar
üylörünö çurkap kelişet. Emne körüp, emne kılgandarın birinen biri
talaşıp aytıp berişet.
SIYKIRDUU SAKA
İlgeri-ilgeri miñ koyluu kişi menen jüz koyluu kişi koşuna
jaşayt. Koylorun baldarı kaytarıp jüröt.
Kündördün bir künündö miñ koy kaytargan bala menen jüz koy
kaytargan bala koylorun eki bölök jayıp koyup, çükö oynoşot. Keçke
oynop, jüz koyluu bala çükösün büt utturup, bir sakası ele kalat.
Oşondo gana kaytargan koyu esine tüşüp, koyloruna kelse, baarın
karışkır kırıp ketiptir.
Üyünö bargandan korkup, bala bir üñkürgö tünöyt. Kursagı aç,
içerge tamak jok, koyu kırılıp, çükösün utturup, içi küyüp uktay albay
koyöt. Oşondo sakasın koluna alıp: "Sakam, sen da jakşı konboy
koyduñ, men da jakşı oynoy albadım. Çükömdü utturganım az
kelgensip, koylordu karışkır kırıp ketkenin karaçı. Emi kantip jan
saktaybız? Et, may, süt, kiyim-keçekti kaydan tababız? Atañdın körü
ay, kayra jüz koyluu bolsok, çükö oynogondu koyup, jakşılap kaytarıp
jürör elem",-dep köz jaşın sakasına tamçılatat. Oşentip sanaarkap
jatıp uktap ketet.
Erteñ menen erte oygonup, bala öz közünö özü işenbeyt. Tegerete
koyloru juuşap jatat. Bala süyünüp, koylorun aydap üyünö kelet.
Birok keçee bolgon okuyanı ata-enesine aytpayt.
Dagı koy jayıp çıkkanda keçee koylorun karışkır kırıp
ketkenin, uktap kalsa, koyloru juuşap jatkanın miñ koyluu balaga
aytıp beret. Miñ koyluu bala ukkanın atasına aytat.
Miñ koyluu kişi sıykırdın baarı jüz koyluu balanın sakasında
ekenin bilip, dagı bayıgısı kelet, da, öz balasına: "Tigi joldoş
balañdın sakasın büt çüköñdü berseñ da, bir koygo satıp alsañ da
alıp kel",-deyt. Ertesi bala büt çükösün bir sakaga almaşıp, atasına
alıp kelip beret. Sakanı koluna alıp, balası eköö «Miñ koyubuz eki
miñ bolso eken, eldin baarınan bay bolsok eken, aylanayın saka,
tilegibizdi bere kör» ,-dep tilep, eköö teñ tañ atkança koylor kantip
köböyör eken dep tirmiyip karap turat.
Añgıça tañ da atat. Koroogo kelip, koylorun karasa, miñ koyuunun
biri da kalbay kırılıp kalganın köröt. Oşondo açuusu kelip, sakanı
otko ırgıtat. Saka otko tüşör zamat jark etip jalın çıgıp, jalındın
arasınan on eki müyüzdüü bugu çıgıp, tokoygo çurkap ketet.
JOOMART JANA ADİL
İlgeri, ilgeri bir kılımdarda janaşa jaşagan eki elde
Joomart jana Adil degen handar ötkön eken. Joomart han kalkına
karamduu, eldi tegiz körgön, tegiz jaşasın degen kişi bolgon. Bul han
bir kündö sarayında tüşkö deyre iştep, kalgan ubaktısında eldi
aralap, "aç, jılañaçtar jokpu" dep jürüp ötkörçü eken.
Kündördün birinde talaa-tüzdögülördü kıdırıp kele jatsa, suu
içip jatkan eşekti köröt. Anı abaylap karasa arka-başı joor, arık,
alı ketip arıgan eşek eken. Joomart "bul eşek elge kızmat kılgan,
eçen jolu emgektengen, oşonduktan uşul abalga jetken", dep al eşekke
kümüş jügön katıp alıp barıp, öz sarayına baktırıp koet.
Oşol ele mezgilde Adil degen kara kıldı kak jargan "bul alıs,
tigil jakın" debegen han bolgon eken. Surak suraganda "özümdü körsö
sürdönöt, sözünön jañılat, je koşomat kılat", dep suraktı köşögönün
içinde olturup alıp, jüzün elge körsötpöy suraçu eken. Bul eki handın
vazirleri, keñeşçileri eki handı biri birine uşaktap, çagımdap
olturup, eköönü uruşturat.
Oşondo Joomart han eline "Adil handın kolu köp eken, siler
böödö kırılıp kalasıñar, andan körö men kaçıp keteyin, siler kol
kötörüp bagınıp bergile, oşondo kırılbay esen kalasıñar",-deyt da
kaçıp ketet. Al kaçıp barıp, ıştıkka kirip bekinet. Oşol ıştıkka
jakın jerde bir beçara ayalı menen jaşayt eken. Bul eköönün el
orunga olturgandagı sözün daldaadan ukkan Joomart, alardın üyünö
tün jamınıp kirip kelip:
- Eliñerde emne jañılık bar?-dep surayt. Al beçaralar:
- Eki han uruşup, Joomart han kaçıp ketiptir. Adil han "Joomart
handı kim karmap berse, aga Joomarttın salmagınday bolgon dilde
beremin" dep jar çakırttı, bolgon jañılık uşul, mından başka
jañılık jok,-deyt. Joomart han:
-Oşol kaçıp ketken Joomart menmin, meni je buzuku, je bir
mitaam, je bir zöökür taap alıp hanga alıp barıp, anın altının alıp
jırgayt. Andan körö siler menin eki kolumdu artıma baylap, moynuma
çılbır salıp, biriñ jetelep, biriñ şıyrakka çaap aydap, hanga alıp
bargıla da, anın altının alıp ubay körgülö,-deyt. Anda tigi
beçaralar:
-Sizdi jaldıratıp alıp barıp körgön ookatıbız kursun, uşul
ele ookatıbız jetet,-deşet.
Joomart:
-Siler ele alıp bargıla, menin kanıma siler zabın
bolboysuñar, turmuşuñar oñolot. Adil bolso menin kanıma zabın
bolot,-deyt.
Joomarttın sözünö makul boluşup, eki beçara anı biri jetelep,
biri aydap hanga jönöşöt. Baratkanda aldınan zöökür çıgıp kalat da:
- Bul kim?-deşet. Eki beçara:
- Bul bayagı kaçıp ketken Joomart han, karmap aldık, hanga alıp
baratabız,-deyt.
Tigil zöökürlör eki beçaradan Joomarttı julup alıp ketişet.
Joldo baratkanda dagı başkalar alardan julup alıp ketişet.
Oşentip olturup Joomarttı Adil hanga 20-çı kişi jetelep barat.
Adil han Joomarttı zındanga saldırıp:
- Kim alıp keldi?-dep surak kılat.
- Joomarttı men alıp keldim,-deşip bayagı birinen biri julup
alışkan jıyırma kişi çuuldaşat.
Adil handın jigitteri Joomarttı zındandan çıgarıp kelişet.
Adil han kim karmap kelgenin surayt. Meni bular alıp kelişken jok,
meni karmap sizge alıp kelatkanda mına bul kişiler kempir, çaldan
zorduktap tartıp alışkan, emgek mına bul beçaralardıkı dep, kempir
menen çaldı körsöttü. Adil han kempir, çalga Joomarttın
salmagınday altın beret. Kempir, çal Joomartka alkış aytışıp,
kubangandan kuduñdap jolgo tüşüşöt.
-Bular seni emnege alkap ketip baratışat,-deyt Adil han.
Joomart Adil hanga bolgon okuyalardı aytıp beret. Adil han "uşunday
eline kayrımduu, beçaraga ditin bergen, el üçün tuulgan adamdı
öltürüügö bolboyt, bizdin içibizden çıkkan buzukular uruşturgan
turbaybı", deyt da Joomartka taajısın kiygizip, tagına mingizip han
kötöröt, özü aga vazir bolot. Bul eköö el içindegi buzukulardı,
mitaamdardy, kara nietterdi tazalap jok kılışat. Oşondon kiyin eki
el bir neçe kılımdar tınç jaşap kalgan eken.
JOOMART
İlgeri, ilgeri bir kandın üç vaziri bar eken. Bir künü
vazirlerin sınamak üçün kan:
-Vazirlerim, menin silerge bere turgan suroom bar, kanday adam
joomart bolot? Malduu, bay adam joomart bolobu? Siler maga aytıp
bergileçi,-degen eken.
-Dünüyösü köp bolboso, malı jok bolso, eç kanday adam joomart
bolo albayt. Malduu joomart bolot. Kolunda jok bolso, kanday mıktı
adam bolso dagı, men joomart bolomun dep, araket kılganı menen
bolo albayt,-deşet.
Andan köp kündör ötköndön kiyin kan jaman kiyim kiyip kayırçı
bolup, "vazirlerin sınap köröyün dep, bir künü tündö bir vazirinin
üyünö barat.
Üyünö kirip barganda ele vaziri kabagın bürköp:
-Emne kılıp jürösüñ, ket,-dep kıykırat. Kayırçı bolgon kan
bosogodo ıylap turup:
-Tamagım jok, batamdı bereyin,-degende vaziri içken tamaktın
kaldıgı kalgan eken oşonu beret da:
-Ketkin,-dep jiberet. Andan kan çıkkandan kiyin, dagı bir
vazirinin üyünö barıp, kayırçı bolup tamak surayt. Al vazir dagı:
-Ketkin,-dep tildep, kurgap kalgan nandın kaldıktarın beret.
Anı menen jürüp olturup, kan dagı bir üygö kelse, al üydö bir
kempir boygo jetken balası eköö olturuptur.
-Emne kılıp jürgön kişisiñ?-dep suragañda, kan aytat:
-Men kayırçımın, kayır tilep jürömün. Silerdikine jatayın
dep keldim,-degeñde jigit eşikke jügürüp çıgıp:
- Kayırçı ake, ketpeñiz, bizdin üygö jatıñız!-deyt. Anan jigit
enesine:
- Bügün alıp kelgen koylorubuzdun biröönü soyup, kayırçını konok
kılalı,-degende enesi makul bolot.
Kayırçıga kelip:
-Sizdi sıylap, bir koyubuzdu soyup bereli dedik ele, siz
ıraazılıgıñızdı beriñiz,-degeñde kayırçı bolgon kan:
-Koydu kaydan aldıñar, koyuñar köppü?-dep suraganda jigit:
-Men bir baydın malın bagıp jürüp, bir jıldık akım üçün beş
koy addım ele. Oşol koylordu bügün alıp kelip, koydu kızık körüp
jatpay karap olturduk ele,-deyt.
Anda kayırçı kan:
-Men koydun jürögün gana jeçü elem. Bir koy soysoñ, bir koydun
jürögünö men toyboym, etin jebeym,-deyt.
Anda jigit, eşikke jügürüp çıgıp, enesine:
-Ene, kayırçı jürök gana jeym deyt. Bir koydun jürögünö toyboym
deyt. Kayırçıga beş koyubuzdu teñ soyup, jürögün bereli, kayırçı
beçara toysun, etin özübüz jep, je satarbız,- degende enesi makul
bolot.
Jigit beş koyun teñ soyöt. Beş koyunun beş jürögün salıp,
kayırçı ıraazı bolsun dep bışırıp beret. Kayırçı bir gana jürögün
jep:
-Men özüm jüröktü bul jerge olturup jalgız jep alganım bolboyt,
baldarım aç, baldarım menen birge olturup jeyin,-dep kalgan tört
jürögün üyünö alıp ketmekçi bolot.
Anda jigit:
-Meyliñiz, ıraazı bolsoñuz boldu,-deyt.
Kan tün boyunça başka kişilerge körünböstön özünün kandık
ordosuna barıp, jigittin bergen tört jürögün vazirlerdin bergen
nandın kurgagan kaldıktarın jana başka artıp kalgan tamaktarın
alıp barıp, kan oturgan jerindegi sandıgına salıp koet.
Bir neçe kündön kiyin, kan eki vazirin çakırtıp alıp, koy soyup
jürögün bergen jigitti da çakırtat.
Kan vazirlerden:
-Marttık emnede, dünüyödöbü je adamdın özünün söögündö bütkön
marttık bolobu?-dep suraganda vazirleri:
Marttık dünüyödö bolot. Kimdin dünüyösü köp bolso, oşol mart
bolot,-deyt.
-Silerdin dünüyöñor barbı, je jokpu?-degen kandın suroosuna
vazirleri:
-Bizdin dünüyöbüz özübüzgö jetiştüü. Dünüyöbüz arbın,- deyt.
Vazirlerine kan açuusu kelip:
-Palan ubaktılarda kayırçı bolup, silerdin üyüñörgö bargan men
boluuçumun, kana silerdin marttıgıñar, düñüyöñör köp bolso,
tamaktın kaldıktarın, sındırıngan nandın kükümdörün beret
beleñer,-dep alarga bayagı katkan-kutkan nandardı körsötöt.
-Mına mart dep, men üyünö barganda malay jürüp, alıp kelgen
beş koyun soyup, jürögün bışırıp bergen JİGİTTİ ayt,- dep kan eki
vazirin ordunan tüşüröt:
-Marttık malda emes, al adamdın söögünö bütkön dilinde bolot!
Oşentip han malay jürgön jigitti vazir kılıp alat.
JEERENÇENİN BALASI
Jeerençenin balası ötö jooş eken. Janıbek han Jeerençege:
- Jakşıdan jaman tuulabı?-dep aytat. Anda Jeerençe:
- Jakşıdan jaman tuulbayt,-deyt.
Munusu kanday dep, oyuna alıp oylonup jürüp, Jeerençe çeçen
ölgöndön kiyin bir neçe jıldar ötköndö Janıbek han kalmaktarga
karşı jortuulga bara turgan bolup, Jeerençenin balasına "Duşmanga
karşı uruşabız, biz menen jürsün" dep, adam jiberip, kabar kılat.
Jeerençenin balası jaş bıştı attı minip, el menen koşo
jortuulga barat.
Uruşat. Duşmandarı - kalmaktar küçtüü bolup, Janıbek handın
askerleri tımtırakayı çıgıp kaça baştayt. Kaçıp kele jatkanda
kandın atı jürböy kalıp, kolgo tüşö turgan bolot.
Oşondo Jeerençenin balası:
-Taksır, jürböy kalgan atıñızdı maga beriñiz, men sizge atımdı
tartuu kılıp, birotolo beremin. Men kolgo tüşsöm eç nerse emes, siz
kolgo tüşsöñüz, "kalmaktın kanın çaap alamın dep barganda, eli kaçıp
ketip, kanı kolgo tüşüp kaldı" degen eldi bulgagan tübölük jamanattı
söz kalar,-dep mingen atın berip, jürböy kalgan kandın atın
Jeerençenin balası minip, han aman kalıptır.
-Jeerençenin balasın jooş körüp jürüüçü elem, Jeerençenin
aytkanı durus eken,-dep kan Jeerençenin sözünö ayran kalgan eken.
KARAÇAÇ
İlgerki zamanda Karakan degen kan boluptur. Bir künü Karakan
özünün kol astındagı elderdi çakırıp alıp:
-Menin suray turgan üç suroom bar. Oşol suroogo joop bergen
adamga at başınday altın beremin,-dep özünün karamagındagı elderge
kabar kılat. Kandın mamleketindegi el çogulgandan kiyin:
-Birinçi, dünüyödö emne tattuu? Ekinçi, dünüyödö emne katuu?
Üçünçü, dünüyödö emne oor?-dep elge suroo beret.
Oşondo bir balıkçı çal:
-Men tabamın surooñuzdu. Ubadañızdı buzbasañız menin bir
Karaçaç degen kızım bar, men üçün oşol aytıp berse bolobu?-deyt.
Andan Karakan:
-Siz üçün kızıñız aytıp berse bolot,-degenden kiyin, ekinçi künü
balıkçı çal kızın eerçitip kelet.
Kız:
- Taksır kanım, "kandın suroosuna joop ber",-dep atam eerçitip
keldi, surooñuzdu aytıñız, joop bereyin,-deyt. Kan bayagı curoolordu
beret. Karaçaç oylono kalıp çeçmelep kiret.
- Baldan şirin - jigittin algan jarı, taştan katuu - jokçuluk,
jokçuluktun zarı. Çın ubadadan - oordu körö albadım! Men deñizdin
jeegindegi balıkçı çaldın kızımın. Kartañ ata-enemdin menden
başka balası jok. Atamdın balıktan başka kündölük tapkan tabışı
jok. Men atama jardam berip, deñizdin jeeginde atam menen jürömün.
Atam çal, enem kempir, ekeö meni "kızım, senden başka körör künübüz,
jıttar jıtıbız jok", dep dayıma maga jalınıp, eköö ortosuna alıp
jatışat. Atam menen eneme menden jakını jana alarga menden ısık
nerse jok eken go dep oyloçu elem. Erteñ menen oygongondo karasam,
men çette jatıp kalamın, oşonu körüp bala kança jakşı, abdan ısık
bolso dagı, eri menen ayaldan jakın" bolo albayt eken go dep
oyloymun.
Ekinçi jokçuluk taştan katuu eken dep aytkanım, kaysı bir
ubaktıñarda atam balıktın çabagın da ala albay, üygö sabırı suz
kaytat. Oşol ubaktılarda, üygö atamdın kurbu kurdaştarı kelip
kalganda, tamak bere albay, "ayjokçuluk" dep, kapalanıp olturgan
kündörü boluçu. Oşonduktan, jokçuluk taştan katuu eken go dep
oyloymun.
Üçünçü, ubada oor degenim, uşunu menin aytkan sözümö siz ubada
kılıp, ubadanı buza albay maga at başınday altındı bergeni
turasız. Oşonduktan, barıdan ubada oor eken dep oyloymun.
Oşondo kan: "Suroomö tuura joop berdi", dep ubadası boyunça
kızga at başınday altındı bergen eken. Andan kiyin kan kızga:
-Üç kündön kaltırbay atañdı maga jibergin. Sen ubadanın jayın
bilet ekensiñ, menin sözümdü orundatpay koybogun,-deyt.
Karaçaç kız bolso kandan algan at başınday altındı üyünö alıp
barıp, atası menen enesin kubandırdı.
Üç kündön kiyin kanga bergen ubadası boyunça kız kanga atasın
jiberet da:
-Kan oñoy suroo berse joop beriñiz, eger kıyın suroo bere turgan
bolso, "üç küngö çeyin uruksat ber" dep kayta üygö kelersiz,-deyt.
Bayagı çal kanga bargandan kiyin kan anı ordosuna çakırıp alıp:
-Ee çal, keçee kızıña at başınday altın berdim, özüñö dagı köp
dünüyö beremin. Jokçuluk menen ömür ötkörgön adam ekensiz, seni
ömürünçö baylıkka tunduram. Menin murun toguz ayalım bar ele, bir da
balaluu bolgon jokmun. Emi aytarım Karaçaç kızıñdı maga bergin,
men erke tokol kılıp alayın,-deyt.
Anda çal:
-Sizge kızımdı tokoldukka satıp, köp mal alganımdan körö
özümdün kündölük emgek kılıp, karmagan balıgım artık emespi,-deyt.
Bul sözgö kandın açuusu kelip:
- Çaldı darga tartkıla,-dep jeldetterine buyruk beret. Oşondo
çal abdan korkup, kandan üç küngö uruksat alıp, üyünö kaytmak bolot.
Keteerde çalga kan:
- Üç küngö çeyin sözümdü orundatpasañ, baarı bir kurulgandar
uşul kalıbında turat. Tirüü kutulamın dep oylobogun. Men aytkan
sözdü atkarıp, kızındı beresiñ,-deyt. Çal korkkon boydon sandalıp
basa albay üyünö kelet da teskeri karap jatkan jerinde kıñıldap
ıylay beret.
Kız atasına:
-Ee ata, ıylabañız, "miñ künkü ölüktön, bir künkü tirik artık"
degen bar. Ata, kayta kanga barıp, sözünö makul dey beriñiz. Köp berse
altın albañız. Kan kızıñdı bergin dep, sizge aytkan çıgar. Anda siz
tömönküdöy maldı berseñiz, men kızımdı beremin dep gana joop
berip kaytıñız. Al kalıñ: birinçi, kiyiktin on ulagın, jıyırma
tülkü, otuz karışkır, kır karstan, elüü at, altımış çider, jetimiş
arkan, seksen kanı jok kurgagan jürök bersin deñiz. Uşunu berseñiz,
men kızımdı beremin! "Eñ aldı menen muñu jok, kartañ moldogo kızım
ekööñör nikeñerdi kıydırgıla de",-dep aytaar sözün üyrötüp, atasın
jönötöt. Kızının bul sözünö çal añ-tañ kalıp, kanga barganda korkup
jatıp arañ aytat. Çaldın sözünö kan kubanıp, sıylıkka dep köp altın
beret. Kalgan maldı dagı taap beremin dep, çaldı üyünö kaytarat. Kan
özünö karaştuu vazirlerin, karıyaların, bilimdüü kösömdörün jıynap
alıp, aligi çaldın aytkan sözdörün kanday kılabız dep akıldaşat.
Oturgan adamdardın içinen bir çal turup:
-Tülkü, karışkırdı karmoo oñoy, arstandı karmoo kıyın,-deyt.
Andan kiyin bir karıya tura kalıp:
- Munu aytkan kız Karaçaç arstandı karmoonu dagı bilet. Kızdı
aldırıp suraylı,-deyt. Kan makul bolup, Karaçaç kızga kişi jiberip
aldırtat. Karaçaç kelgenden kiyin, kan:
- Jırtkıç aybandardın saga jana ata-eneñe emne keregi bar?
Andan körö altın alın, ata-eneñe berseñ, jep-içip, jırgap jata
berbeybi,- deyt. Anda kız Karaçaç unçukpay köpkö olturdu.
-Atalar, agalar, men jırtkıç aybandardı suragan emes elem. Kan
başıma boştonduk berse eken dep, boştonduk suragan elem. Men
aytkan kalıñ mal emes, siler özüñör oylop körsöñüzdör, kan ekööbüzdün
başıbızga kele turgan tabışmak. Kalıñ malga on ulak bersin degenim,
menin jaşım ondo, ulaktay oynogon kız kezim, jıyırma tülkü bersin
degenim, kişi jıyırmaga çıkkanda tülküdöy bulaktabaybı, otuz
karışkır degenim, adam otuzga çıkkanda karışkırday jütkünböybü.
Kırk arstan degenim, kırkka çıkkan adam arstanday küçünö kelbeybi,
elüü at bersin degenim, elüüdö adam at bolboybu. Altımış çider
degenim, altımıştagı adamdın butuna çider tüşüp, özünçö basıp kete
albayt degenim. Jetimiş arkan bersin degenim adam jetimişke
çıkkanda arkandalbaybı. Seksen kanı jok jürök bersin degenim,
seksenge çıkkan adam kanı jok jüröktöy kurgabaybı. Muñu jok kartañ
moldogo nikemdi kıydırsın degenim, kartañ adamdın içinen kapakaygısı jok, bir da adam bolboyt. Oşonduktan, menin nikemdi
kıydıra albay, maga uruksat berbeybi,-dep menin kanga karata aytkan
tabışmaktuu suroom boluçu. Uşul olturgan aksakaldar, kan baş bolup,
menin suroomdu tekşerip körgülöçü, aytkan sözümdün katası bolso
kayta alayın. Bolboso, kanga tiybeymin! Kan meni albayt degen sözüm
emespi. Bul sözümdü oylop çeçip, meni kıynoodon boşotup, uruksat
berüüñüzdördü suraymın,-dep kız aytkan eken.
Oşondo olturgan elderdin içinen bir aksakal adam:
-Balam, kız Karaçaç, baktıñ açılsın, joluñ bolsun,-dep kandan
uruksatsız ele, kızga bata bere ketet.
Kan aksakaldın sözün kubattap, oturgan bardık edder çuruldap
koşo bata kılat. Kan köpçülük elden çıga albay kızga uruksat berüügö
amalsızdan makul bolot. Oşol kız Akıl Karaçaç dep akılduulugunan
aytılıp, el oozunda söz bolup kalgan deyt.
TÖLGÖÇÜ
İlgeri bir kedey bolgon eken. Bir künü ayalı:
- Sen erkeksiñbi, bir jerden içerge tamak, kierge kiyim taap
kelseñ bolo. Agartıp köynök kiybesem, algılıktuu ookat içpesem,
kaçankıga çeyin ele eç nersege jetinbey, joruday bolup jürömün,-dep
küyöösün, jemeleyt.
-Men kaydan ookat taap keleyin, biröölör maga ookatın beker
berbese, emne kıl deysiñ. Aytçı, kanday kılayın –deyt küyöösü. Ayalı
küyöösünö bir jooluk menen kırk kumalak berdi da, uşulardı alıp eki
joldun koşulgan burçuna barıp olturgun. Jooluktu aldıña jayıp
koygun, kırk bir kumalaktı jooluktun üstünö çaçıp taştagın. Arı
ötkön, beri ötkön kişiler:
"Oy, bul emneñ, emñe kılıp olturasıñ?" dep suraşat. Oşondo sen
"uşul kumalak menen eldin jogolgon malın tabamın, mına bul
çaçılıp jatkan kırk bir kumalaktı "tölgö" deyt", dep joop bergin,dedi.
-Jogolgon malın kantip tabamın, eç nerseni bilbesem emneni
aytamın,-deyt küyöösü.
-Biröö men koy jogottum, koyumdu taap bergin dep kelse, sen
kumalaktardı koluna alıp turup joolukka çaçıp taştagın da, oozuña
emne kirse oşonu ayta bergin. Oşol aytkanıñ üçün alar saga akça
berişet, oşonu menen ookat kılabız! - Ayalı bezildep şakılıktadı.
Ayalının sözü menen kedey eki joldun ayrılışına kelip,
joolugun jayıp koyup, aga kumalaktardı çaçıp salıp oltura berdi.
Eşegin jogotkon bir kişi keldi:
- Bul jerde emne olturasıñ?
- Men tölgöçümün, eldin jogotkon malın tölgö salıp taap
beremin!
- Menin bir eşegim jogolup ketti ele, oşonu taap berçi tölgöñdü
tartıp,-dep bayagı kişi tölgöçügö beş tıyın beret.
Tölgöçü kumalagın jooluktun betine çaçıp oylonup olturup kalat,
emne aytarın bilbey, oozuna eç nerse kirbey, tunjuray tüşöt. Tölgöçü
ilgeri oorup, aga tabıp sanaa berip, ayıktırganı kılt esine tüşöt da,
eşektin eesin:
- Sen sanaa içkin,-deyt.
- Menin jogolgon eşegim tabılabı je tabılbaybı, oşonu açık
aytpaysıñbı? Sanaa içkendey men kesel belem, eç oorum jok,-deyt
bayagı kişi.
-Köp süylöböy barıp menin aytkanımdı kılgın,-dep tölgöçü anı
jönötüp jiberet.
Bayagı eşegin jogotkon kişi üyünö barıp tölgöçünün aytkanın
kılayın dep, sanaa içet. Sanaa tiginin için ala baştayt, tigil
şaşılıp kamıştuu jerge barıp oltura kalsa, aerden şabır-şubur
degen tabış çıgat. Al: "bul jerde emne boldu eken"-dep karay salsa,
özünün jogolgon eşegi oşol jerde jüröt. Al eşegin taap alıp,
süyüngöndön kayra tölgöçügö kelip:
-Sen oluya tölgöçü ekensiñ, eşegimdi taap berbediñbi,-dep
süyünüp dagı akça beret.
Oşentip kedey tölgöçü atalıp ketken eken.
ÜÇ UURU
Üç jerden üç uuru attanıp, bir jerden üçöö teñ kezigişet. Bul
uurular sözgö kelip, biri-biri menen taanışışat. Birinçiuuru:
- Men janda jok uurumun-deyt.
Ekinçi uuru:
- Men janda jok baatırmın-deyt.
Üçünçü uuru:
-Men janda jok çençimin. Men otun bar degen jerde otun, suu bar
degen jerde suu, el bar degen jerde - el bar, kıskası bar dep
aytkandarımdın baarı bar, baarın karañgı, jarıkta bolsun jazbay
tabam,-deyt.
Oşentip uzak jol jürüşöt. Jürüp oturup, jürüp oturup bir jerge
kelgende çençi joldoştoruna:
-Menin şakegimdi alıp atımdın basıp ketken izine köömp
ketkile, kayta kelişte jazbay tabam,-deyt.
Baatır menen uuru bayagı şakekti çençi aytkanday jerge köömp
andan arı ketişti.
Jürüp oturup, jürüp oturup bir ookumda baatır menen çençi
janda jok uuruga:
-Sen uurulugum aşık deysiñ, emese önörüñdü körsötüp, handın
kaznasınan attın başınday altın uurdap kel,-deşet.
Bir künü uuru tün jarımında handın kazınasına kirmek bolup
kele jatsa, şaardın çetinde bir kız oturuptur. Körsö, al handın kızı
eken. At başınday altındı alıp bir jigit menen kaçmak boluptur.
Uuru keler zamat kız:
-Jür, kettik,-dep atka minip jönöşöt.
Jürüp oturup, jürüp oturup uuru kız menen bayagı baatır çençige
kelip:
-Ee, baatırlar, ata kazınası kızbı, je altınbı?
-Ata kazınası kız,-dep joop berişet.
Bayagı üçöö kızdı eerçitip jürüp olturup bir jerge kelgende
çençi:
- Oy, baatır, bayagı şakekti menin atım basıp kaldı, ala koy!deyt.
-Kalp aytpasañçı, atıñdın butunun astındagı şakekti kantip ele
bile koyduñ?-deyt.
Çençi:
-Atıñdan tüşüp, batıraak kara,-deyt. Baatır tüşüp, izin karasa,
şakek jatat.
Bayagılar bir jerge kelgende jaan jaayt. Çençi menen aşkan uuru
baatırga:
- Sen baatır emessiñbi, mürzödögü jıgaçtardı alıp kel,-deyt.
Oşentip koyup uuru daroo barıp jıpjılañaç bolup, batkakka
oonap, töbösü açık körgö kirip ketet. Baatır bolso bir beyittin
janına barıp muştagılap jıgaçtı alıp, bir teñ otunga jetkirip,
butun üzöñgügö salarda, uuru kıykırıktı salıp:
-Sen maldı aydap, maydı çaynap jürösüñ, bizdin üstübüzgö kölökö
kılgan jıgaçtı da alasıñbı?!-dep jakadan alat.
Oşondo da baatır kabagım kaşım debey:
-Sen erte ölüp kudayga bardıñ, saga teñelip biz da açka ölölübü,dep uurunu jıga muştap, otundu arta salıp jaybarakat kete beret.
Jürüp oturup, jürüp oturup kız üçöö bir ayılga kelip:
"Kimibizdin önörübüz küçtüü"-dep kazıga kalıstıkka barıştı. Ar
kimisi öz önörün tökpöy-çaçpay aytıp beret.
Oşondo kazı bulardın önörlörün ugup oturup:
-Baarıñdan baatırdın önörü aşık eken,-dep kızdı baatırga
beret.
ARMAN AY
İlgeri, ilgeri bir karıya kişi bassa-tursa ele "arman ay" dep
jürçü eken. Bul karıyanın top buzar kurdaşı boluptur. Bir künü oşol
kurdaşı:
-Sen dayıma ele "arman ay" dep jürösüñ, emnege arman kılasıñ?
Bala-çakañ bar, tört tülügüñ şayma-şay,-degen eken.
Oşondo karıya:
-Menin armanımdı uga turgan bolsoñ baldarıma aytkın, eldi
çakırıp tamak bersin, armanımdı oşondo aytam,-deyt.
Kurdaşı karıyanın aytkan sözün anın baldarına aytat. Baldarı
bee soyup, elge tamak beret. Oşondo karıya:
-Men jaşımdan jetim kalgan elem. Jıyırma jaşımdan bir
baydın malın kaytarıp ookat kılıp jürdüm. Kündördün birinde bagıp
jürgön koyloruma karışkır tiyip, bir tobun kırıp ketet. Bay
kıjırına çıday albay, meni töönün çılgıy terisine salıp, anın
oozun taramış menen tigip, bir jerge alıp barıp taştayt. Çılgıy
teri ısık küngö kurgap, öpkö-boorumdu kuuşurup, keçki salkında kayra
kenele kalıp, aytor, alımdı ketirip jürdü.
El jayloogo köçköndö bay meni bir töögö teñ kılıp arttı da, bir
kelinge jeteletip koydu. Men jüktü ulam bir jagına salmagımdı
salıp oodarıp koyömun, kelin ulam oñdop koyup jürüp oturdu. Oşentip
kelin ayabay ubara boldu. Köç-uzap, kelin artta kaldı. Keç kirip ketti
okşoyt, kelin meni taştap, töösün jetelep ketip kaldı.
Men emi: "Jırtkıçtar jep ketebi?"-dep ayabay korkup, kaltırap
jattım. Bir maalda nöşörlöp jamgır jaadı, çılgıy teri boşop
şalbıradı, taramıştın tigişinen üzüp, teriden tün ortosunda
çıktım. Karasam, bir üñkür turat. Oşondo tünöp, erteñ menen karasam,
ayabay jakşı kiyingen bir mırza kelatat. Anı körüp kayra üñkürgö kire
kaçtım.
Bir maalda jigit al üñkürgö kelip:
- Üñkürdögü adam beri çık!-dedi.
- Jılañaçmın, uyalıp turam, baatır,-dedim men.
- Jılañaç bolsoñ uşul üñkürdön çıkpay turgun, men saga kiyim
alıp kelip berem,-dep al çapkan boydon kayra ketti.
Kün çıgaarda bir tañgak kiyim alıp kelip berdi. Kiyimdi kiyip
üñkürdön çıksam bir jaş, suluu jigit turat. Al:
-Sen emne bolup jürgön adamsın?-dep al-jayımdı suradı. Men
tökpöy-çaçpay bardıgın aytıp berdim. Meni jorgosuna uçkaştırıp
alıp, bir baydıkına alıp bardı da, bayga:
-Bul senin üyüñdö on kün turat, on kündön kiyin alıp ketemin,-dep
çu koyup jönöp ketti.
Bayagı jigit on kündön kiyin, kelip, meni uçkaştırıp bir jerge
alıp keldi. Kelsek, bir kara kaşka attın janında eki közü toltura jık
tolgon bir kurjun turat. Al kurjundu eköölöp atka saldık, anan:
- Atka min!-dedi. Atka mindim.
- Ey, jigit, men kızmın, kız "ekenimdi ata-enemden başka eç kim
bilbeyt. Uşul elge boluşmun, eldi men biylep, men başkaramın,
menin nikemdi saga buyurgan eken, jür kettik eliñe. - dedi.
Jürüp kettik. "Bul kantip ele kız bolsun, kız da boluş bolup el
başkarmak bele. Emi munun kız ekenin kantip bilemin?"-dep kete
berdim.
Jürüp olturup, jürüp olturup bir darıyaga tuş keldik. Uşul
jigittin kız ekenin anık bileyin degen maksat menen:
-Men ısıp kettim, mına bul darıyaga kirinip alalı,-dedim.
Jigit:
-Bul darıyaga tüşüügö bolboyt, jılan, jayan köp, al bizdi tartıp
ketet,-dedi. Men bolboy:
- Kirineli dey berdim.
-Meyli,men tüşöyün, sen menden közüñdü ayırbay turgun, egerde
jayan çıksa at,-dep maga jaasın berip, özü suuga kirdi.
Men jigittin kız ekenin anık bilip süyüngönümdön jayandın
kelerin unutup koyupturmun, kızdı jayan tartıp ketse bolobu! Oşentip
kızımdan ajıradım, çende jok küydüm, bıştım, birok kolumdan emne
kelmekçi, küçümdü ıyloogo çıgardım. Kızdın kurjundagı altını jana
boz jorgosu menen tört jagım kıbıla bolup, uşul darajaga jetip,
kadırluu boldum.
Azap-tozokton ajıratkan oşol kız menen birge olturup çay
içpegenime, bir sırdaşıp süylöşpögönümö armanduumun, bul
armanbı, jokpu? Arman, ay!-dep sözün ayaktadı.
MÜNÜŞKÖR
İlgeri-ilgeri on jeti jaşar münüşkör bir baydın üyünö kelip
konso bir bürküt turat. Erteñ menen bay baybiçesi eköö jelege bee
baylaylı dep ketişet. Bala bürkütkö karap:
-Kayran asıl, bilgen kişinin koluna tiybey, bilbes kişinin
koluna tiyipsiñ,-dep süylönöt.
Anın sözün ugup kalgan bir bala bayga barıp:
-Üydögü konok bala bürküttü "kayran asıl, bilgen kişinin koluna
tiybey, bilbes kişinin koluna tiyip kalıpsıñ"-dep jatat,-deyt.
Balaga kelip bay:
- Bürküttü taptap bergin,-deyt.
- Bürküttü taptoonu bilbeymin,-deyt bala.
- Balam, uşul bürküttü taptap berseñ, kızımdı saga beremin,-deyt
bay.
Oşondo bala makul bolup:
-Eki jıl tuu kalgan bee tap, bir boz üy tiktirip koyuñuz, al üydün
içinde eç nerse bolbosun, aga bürküttü koyömun jana beeni soyup etin
kirgizemin,-deyt. Bay eki jıl tuu kalgan beeni alıp kelet jana bir
üydü tiktirip dayardayt, üydün içine eç nerse koydurbayt.
Bala beeni soydurat, anı bütün üygö kirgizdiret. Bürküttü da
kiyirip baylabay boş koet. Al çıgıp ketpey turgan kılıp üydü
jılçıgı jok bekitet. Oşentip bürküttü kamap koet da, keede gana suu
berip koyup jüröt. Bürküt beenin etin jep bütüp, semizinen basalbay
kalat. Bala: "Basalbay kalgan bürküt taptoogo oñoy bolot" dep, taptay
baştayt. Bir ay taptagandan kiyin anı tülkügö saluu üçün alıp çıgat.
Bir top kişi menen bala kıdırıp jürsö, bir kara tülkü çıga kaçat da,
bürküttü körö salıp tiktep turup kalat, al jön tülkü emes kaltar eken.
Bala bürküttün tomogosun başınan alat da, birok bürküttö kaltarga
salbay tomogosun kayra kiygizip koet. Bala menen birge jürgön
kişiler: "Bürküttü emne salbayt?" dep tañ kalışat.
Bala bürküttü tomogosun dagı başınan şıpırıp alıp, bürküttü
salbay tomogosun kayra kiygizip koet. Balanın joldoştoru "bul bala
bürkütün emne salbayt, kaltardı bizge ıraa körböy turat go" deşip
naalışat.
Bala tomogonu alıp bürküttü şilteyt. Bürküt kaltarga karabay
asmanga ketet. Kaltar bolso aldıñkı eki butun kötörüp asmandı tiktep
kalat. Bürküt ötö biyik kötörülüp, karaanı közgö körünböy ülbüldöp
kalgan kezde şukşurulup tik sayılıp kelip kaltardı başınan mıkçıy
karmap kökkö kötörüldü da, jerge taştap jiberdi. Kaltardı
alışkandan kiyin joldoştoru:
- Eki jolu bürküttün tomogosun aldıñ, birok salbadıñ, üçünçü
jolu gana saldıñ, munun sebebi kanday?-dep baladan suraşat.
- Birinçi jolu asıl menen asıl kantip betteşet dep bürküttü
kaltarga saluuga kolum barbadı. Ekinçi jolu asıldı asıl kantip kıyat
dep saluuga kolum barbadı, üçünçüsündö tobokel dep çımırkanıp turup
bürkütümdü koe berdim, bürküttün asmanga biyik çıkkanının sebebi, al
kançalık biyik kötörülsö, oşonçoluk tiktey berip tülkünün közünö jaş
tolot, kaçırıp kele jatkan bürküttü körböy kalat. Akçekir degen bürküt
uşul,-dedi bala.
El: "Çınında baydın kızı balaga ılayık eken" deşip, balanı
üylöndürüp-jaylandırıp koyuşat.
MAKMUT
İlgeri bir Makmut degen kişi otuz eçkisi menen ayalı eköö ookat
kıluuçu eken. Al kişi ar künü erteñ menen mööngö juurat kuyup alıp,
eçkisin jayıp ketet.
Oşol ubakta bir karışkır, bir tülkü boluptur. Tülkü kelip
Makmuttu kuyrugu menen jıga çaap, juuratın içip, karışkır tiştep
jıgıp alıp bir eçkisin jep ketüüçü eken. Künügö eköö oşentip jey
berip on beş eçkisi kalat. Makmut özü açka bolup jürüp, arıktap bütöt.
Bir Kara döö degen döö Makmuttu:
-Erteñ siz bizdin üygö konokko barıñız,-deyt.
Döö korkkonunan ertesi barmak bolot. Makmut üyünö kelip,
ayalına:
-Kara döö kelgende jakşılap çay bergin, andan kiyin eşikke
çıgıp: "Makmut, bul konokko emne et salabız",-dep kıykırgın. Anda men
koktudan:
-"Murunku döönün başın sal, kiyinki döönün töşün sal, al az
kelse, aldagı döönün san etinen kesip sal" dep kıykıram,-dep eköö
akıldaşıp aldı.
Döö kelgenden kiyin Makmuttun ayalı çay beret, andan kiyin
eşikke çıgıp:
- Makmut, emne et salam bul konokko?-dep kıykırat. Anda Makmut:
- Murunku döönün başın sal, kiyinki döönün töşün sal, al az
kelse, aldagı olturgan döönün san etinen kesip sal,-dep joop beret.
Bul sözdü ugup, Kara döö korkkonunan Makmuttun jaman kara üyün
moynuna ilip algan boyunça kaçıp jönöyt.
Kara döö ketip baratıp bayagı tülkügö kezigip kalat. Anın ayabay
kaçkanın körgön tülkü:
-Emne kaçıp baratasın, begim?-dep surayt. Anda döö:
- Uşunda bir Makmut degen alptan kaçıp baratam,-deyt. Anı
ukkanda tülkü kıt-kıt külüp:
- A kokuy, anın takır alı jok, men kuyrugum menen jıga çaap
ayranın içip alçumun,-deyt.
- Jok, kalp aytasız al janda jok küçtüü,-dep döö korkot. Tülkü
bolboy jatıp eerçitip kele jatkanda, Makmut aldınan çıgıp:
- Kayran dosum, jaraysıñ işke, kaçkan döönü aldap eerçitip kele
jatkan turbaysıñbı?-dep kıykırat.
Döö tülkünü başka bir çaap öltürüp, özü kaçıp bara jatıp: "Kara
döö degen atagım bolso, uşu Makmuttan kaçtı degenden körökçö,
ölgönüm jakşı emespi", dep biyik zookanın başınan kulap ölöt.
Mına uşintip "bilegi küçtüü birdi jıgat, bilimi küçtüü mindi
jıgat" degendey Makmut alı jok bolss da, akılı menen joosun jeñip,
aman kalgan eken.