Miñ jıldan aşuun ubakıt murda jazılgan jana türkün tilderde jüzdögön jolu
basılıp çıkkan bul kitep bügün da ötö baaluu.
«Kabusname» mazmunu boyunça filosofiyalık-didaktikalık jana
turmuştuk-sotsialdık çıgarma. «Aalım boluu jeñil, Adam boluu kıyın», dep
aytılat «Kabusnamede».
Bilim, emgek, sabırduuluk, adeptüülük jana jeke kızıkçılık-sabatsızdıkka,
jeñil oyluulukka, adepsizdikke jana jaşoonun türkün azgırıktarına karşı
koyulat. Jakşı menen jamandın ortosundagı tübölüktüü küröş bügün dagı ulanuuda.
Kaykovustun osuyatın Amirbek Azam uulu (Usmanov) ötö çeberçilik menen
kırgızçalatkan. Bul kitep mektep okuuçularınan baştap aalımdarga,
tarbiyaçılardan tartıp ata-enelerge, taalim tarbiya işterinde jalpı ele kırgız
koomçuluguna paydaluu bagıt berüüçü bolot degen işeniçtebiz.
MİÑ JIL NURU ÖÇPÖGÖN OSUYaT
Batış madaniy döölöttörün suktana üyrönüp, adabiyat, muzıka körköm önördö
tügül öz jürüm-turumubuzda evropalıktardın adep-kaadasın ülgü tutkan bizdin muun
jalpısınan alganda islam düynösünün ruhaniy döölöttörü menen jakşı taanış
emes. Al bir jagınan, sovet doorunda mektepterde jana jogorku okuu jaylarda
1917-jılga çeyinki Borbor Aziya, oşondoy ele islam elderinin köönö adabiy
murastarı keñiri okutulbaganga, ekinçi jaktan, al doorgo taandık körköm
murastardın ilimiy çöyrö üçün akademiyalık basılmalardan az nuskada kotorulup
çıkkanına jana islam renessansı dooruna taandık adabiyattardın arab je pers
tilinde jazılganına baylanıştuu. Iras, Fridosinin «Rustam-Dastanı» jana
«Şahnamesi», Nizaminin «Leyli Mejnunu», azerbayjan türktörü ee çıgıp jürgön
«Köruulu» tee 1950-60-jıldarı kırgız tilinde çıkkanı menen kiyinki jaş
muundun esinde jok. Unsuralmaali Kaykavustun 1082-83-jıldarı uuluna osuyat
katarı jazgan "Kabusname" çıgarması kırgız okurmandarına keñiri belgisiz.
Birok, Tajikstanda okuu jaylardın programmasına kirgizilip, majbur okutulgan
çıgarma. Mına azır sunuş kılınıp jatkan kotormo Tajik sovet
entsiklopediyasının başkı ilimiy redaktsiyası tarabınan 1991-jılı 100 miñ nuska
menen çıkkan «Entsiklopediya persidsko-tadjikskoy prozı. Kabusname.
Sindbadname. Skazki» degen jıynaktan alıp kotoruldu. «Kabusnameni» orusçaga
tajik-pers jana türk tilderinin jana adabiyatının bilermanı Evgeniy Eduardoviç
Bartels (1890-1957) kotorgon.
Unsuralmaali Kaykavustun çıgarmasının ar bir bölügü oşol doordogu padışa
sarayına jakın ak sööktör menen bekterden jana biylik öküldörünön künümdük
turmuşta karmanuunu talap kılgan etikası: bala tarbiyaloo, uul üylöö, konok kütüp,
meyman uzatuuda kıldat atkarıluuçu salt-adattar; tuura tamaktanıp, şarap içkendin
joldoru, monçogo baruunun tartibi; çavgan (azırkı at minip tenis oynoogo okşoş)
jana şahmat-nard oyundarın oynoonun, mal-mülk satıp aluuda jana soodada bekem
tutçu erejeler; darıgerlik, ilimpozduk, aksarayda kızmat ötöönün maani-mañızı
jana başka turmuştuk zarurart nerselerge arnalat. Bekter jana mıktılar bilçü bul
kaada-jörölgölör Unsuralmaaliden kiyin Nizami, Jami jana başkalardın
çıgarmalarında önüktürülöt ( Aga çeyin da arab jana pers adabiyatında etika
didaktikalık janr kalıptanıp kalgan). Emgek özü 44 baptan jana 56 añgemeden turat.
15bap orusça nuskasında jok bolgonduktan kırgızça kotormosuna kirgen jok.
Emir Unsuralmaali Kaykavus «Kabusnamenin" baş sözündö belgilegendey,
çıgarmanı uuluna taalim-sabak, osuyat-kereez bolçu sözdörün "kartayıp, kubatı
kaçıp, uluu jolgo jönöp keter saatı çukuldap turganda ata parzın kılıp, jakşı
körgön jana tuyak basçu uulunun "jakşı atak-dañkka jetüüsün tilep jazgan.
Unsuralmaali (toluk ısmı Unsuralmaali Kaykavus ibn İskandar ibn Kabus ibn
Vuşmir ibn Ziyar) Kaspiy deñizinin tüştügündögü bayırkı gilyan uruusunun tektüü
kulunu. Atası tektüü tukumdan çıgıp, kezinde Gilyandı paaşalık kılgan. Enesi
Adiletçil atıkkan Nuşirvan paaşanın avıleti jana çoñ atası "Marzbanname"
dastanın jazgan. Oşonduktan, Unsuraalmali padışa sarayına jakın çöyrödö
çoñoyup, ordonun taalim-tarbiyasına sugarılgan. Al jaşınan mıktı bilim alıp, öz
doorundagı adabiyattı da mıktı bilgen. Unsuralmaali Kaspiy jeeginde telçikkeni
menen, ömürünün köbü samanidderdin madaniy çöyrösünö baylanışkan. Uşundan
ulam, akademik E. E. Bartels «Kabusnameni" tiline karay, anı pers adabiyatınan
körö tajik adabiyatına jakın degen tıyanakka kelgen. Buga tayanıp, tajik
ilimpozdoru da Kaykavustun emgegin tajik elinin töl çıgarması dep sanaşat.
Kotormo kırgız okurmandarına orto kılımga taandık adabiy muras menen
taanıştırıp, on kılım murda ak söök başkaruuçular tutungan kaada-salttar
jönündö kenen maalımat beret dep işenem. Kotormodo, albette, kemçilikteri jana
müçülüştüktörü bolorun moynuma aluu menen, maksatım kılımdar şamı öçpögön
emgek menen kırgız okurmandarın taanıştıruu bolgonun ayta ketmekçimin.
«Kabusnameni» kotoruuda aytkan keñeşteri üçün adabiyatçı dostorum Abibilla
Pazılovgo, Sadık Tillebaevge, türkmön jazuuçusu Hudayberdi Hallıevge, özgöçö
kitepti redaktsiyalap, basmaga dayardap jana bastırıp çıgaruu tüyşügün kötörgön
redaktorlorum el akını Şayloobek Düyşeev jana Seyitbek Jaanbaevge zor
ıraazılıgımdı bildirem. Al emi çıgarmanı tüşünüüdö jana kotoruuda tajik
jazuuçusu Salim Ayubzade köp kömöktöşkönün jana baaluu keñeşterdi bergenin da
belgiley keteer elem.
Amirbek AZAM uulu (Usmanov)
AKILMANDIKTIN KENÇİ
Uuluñuz urmat-sıyluu insan boluusun bilgiñiz kelse, turmuştun ar kıl
jagdayında özüñüzdü kanday alıp jürgöndü, konokko kantip bargandı jana kantip
meyman kütköndü, soodanı kandayça iygiliktüü jürgüzgöndü je kızmattın biylik
seresine kantip kötörülgöndü, kelindi je küyöö balanı kantip tandagandı, süyüü
ışkısına kumarlanuunun jolunu, monçogo baruunun jayın je at tandagandı
bilüünü kaalasañız, je bir söz menen aytkanda, bu düynödö Siz bilbegen jana
çekesi oyulbagan, Siz üyrönö turgan jana baktıluu jaşoogo kömöktöşö alçu ilimdin
keni bar deseñiz, anın baarı koluñuzdagı kitepte.
Miñ jıldan aşuun ubakıt murda jazılgan jana türkün tilderde jüzdögön jolu
basılıp çıkkan bul kitep bügün da ötö baaluu. Bolboso, "Kabusname" bir gana
okurmanga arnalıp jazılgan emes bele! Kaykovus kitepti uulu Gelanşahka jaşoonun
kompası bolsun degen niette tübölüktüü saparga jönör aldındagı jıldarı jazgan.
Bayırkı tajik-pers madaniyatında üy-bülölük je üy-bülönün künümdük
kerektöösünö arnalıp jazılgan kitepter kadırese körünüş. Çıgıştın deerlik
bardık
uluu
adamdarı
urpaktarga
ar
kanday
formada
jazılgan
adabiy-filosofiyalık nasıyattardı kaltırışkan. Urpaktar ata-babaları baştan
keçirgen jañılıştıktardı kaytalabası üçün alar turmuştuk tajrıybasın jana
keleçek jönündögü oy-müdöölörün öz nasıyat-kereezderinde aytıp ketişken.
Mınday nasıyat kitepterdin sanı 1300dön aşat. Birok, alardın sanaluusu gana
kılımdardı karıtıp, eldik kitep boluu vaziypasına, je azırkı til menen
aytkanda, "bestseller" boluuga tatıgan.
Kabusname" üy-bülönün alkagınan çıgıp, jalpı tajikterdin uluttuk döölötünö,
altügül müldö adamzattın köönörbös madaniy murasına jana sıymıgına aylangan
sanaluu serbaa kitepterdin biri. Bul emgek ondogon jıldardan beri Tajikstandın jogorku jana orto okuu jaylarında okulat. Bir neçe jıl murda
injenerdik-tehnikalık jogorku okuu jaylarda okutuuga sunuş kılındı. Köptögön
ata-eneler baldarın tarbiyaloodo bul kitepti paydalanışat. "Aalım boluu jeñil,
adam boluu kıyın", dep aytılat "Kabusnamede".
Bügün Batışta "Kabusnamenin" ayırım kayrıktarın kaysı bir deñgeelde
kaytalagan esepsiz kitepter üzböy çıgıp turat. Oşentip, üy-bülölük kitepterdin
saltı Çıgışta emes Batışta payda boldu. Batışta çıkkan "How to do?" degen
kitepten baştap, "Dostordu kantip tabuu kerek?", "Mıktı barmaktı jaralatpay
dubalga kantip kaksa bolot?" degen sıyaktuu koldonmo kitepterdin "Kabusnameden"
ayırması, alar türdüü ilimiy jadıbaldarga, teñdemelerge jana diagrammalarga
jış. Birok, mazmun-maanisi oşol ele.
Batışta çıkkan kitepterde aytılgan tüşünüktör menen keñeşterdin baarı ele
musulmandarga ılayık kele berbeyt. Anın sıñarınday Unsuralmaali Kaykovus
aytıp ketken kee bir keñeşterdi batıştık jana "evropalaşıp kalgan" okurmandar
kabıl alışpası anık. Anday jerler çıgarmada köp emes. Anday bolgon uçurda da
kitepti adamzattık nasil-narktan karasak, ötkön miñ jılda adamdın tabiyatı köp
dele özgörbögönün baykaybız.
"Kabusname"
mazmunu
boyunça
filosofiyalık-didaktikalık
jana
turmuştuk-sotsialdık çıgarma. Orto kılımda ötkön avtor işenimdüü misal ireti
jazgan añgemelerden oşol doordun adamdarına münözdüü özgöçölüktör,
adamdardın öz ara mamilesi, koomdogu jürüm-turumu jana adep-ahlak normaları
köz aldıbızga daana tartılıp, Kaykovus jaşagan koom jönündö keñiri jana tereñ
tüşünük alabız. Basa, azırkı biz jaşap jatkan koom da oşol bayırkı nukta
önügüüdö.
Çıgarmada kaysı bir deñgeelde bilim, emgek, sabırduuluk, adeptüülük jana jeke
kızıkçılık sabatsızdıkka, jeñil oyluulukka, adepsizdikke jana jaşoonun türkün
azgırıktarına karşı koyulat. Jakşı menen jamandın ortosundagı tübölüktüü
küröş bügün da ulanuuda. Kaykovustun osuyatının açkıçı "Artıñda jakşı işiñ, taza
atıñ kaldıbı?" degen suroo. Aga jetüünün jolun "Kabusnameden" okuysuz.
Salim AYuBZOD, tajik jazuuçusu
KİRİŞ SÖZ
Aalam jaangerlerine dañk jana ıymanduular akırette alkoogo arzısın, jabır
körsötüüçülör gana adiletsizdikke kabılsın, Al jaratkandın eñ sarası jana
asılzattarı: Muhammed, anın urugu jana sahabaları - bularıdın baarına alkoo
jana tınçtık.
Anan bu kiteptin tüzüüçüsü emir Unsuralmaali Kay-Kavus ibn İskandar Kabus ibn
Vuşmgir ibn Ziyar, ıymanduular ökümdarinin ümmötü, öz uulu Gilanşahka aytat:
"Uulum, bilgin, men ulgaydım, kubatım taydı, karılıkka moyun sundum. Jaşoodon
çarçadı degen parmandı çaçtarım jüzümö çiymelep tarttı jana bul çiymelerdi eç
kanday ayla-amal öçürö albasın körüp turam. Uulum, öz ısımımdı jaşoodon
çarçagandardın tizmesinde körgöndön kiyin, uluu jolgo sapar sal degen parman
maga jetkençe, saga muras bolsun üçün mezgildi sındagan jana körösön atak dañkka
jetüünün amalı jönündö kitep kaltırayın dep çeçtim. Men munu mezgildin kolu
seni tepsep salgança, sen menin sözdörümö ötkür közdörüñ menen karap, andan payda
aluuñ jana eki düynödö teñ jakşı dañkka jetüüñ üçün atalık meerim menen
jasadım. Senin jürögüñ bul kitepte aytılgan nasıyattardı ukpay koybosun! Men
oşondo uuldarın süygön atalarga zarurat parızdı atkaram. Sen eger menin
sözdörümdön jakşılıktuu keñeş izdebeseñ, orolunan paydalanıp, nakıl sözdördü
ukkan jana aga moyun sungan başka adamdar bar.
Azır uşunday mezgil keldi, bir da bala öz atasının keñeşin ukpayt jana boz
ulandardın dilindegi aloologon jalın eç kimdi teñine aldırbay, öz bilimin
karıyalardın biliminen öydö dep maaşırlantkanı maga maalım bolso da, atalık
süyüüm jana meerimim ooz açpay kaluuma mümkündük berbedi. Andıktan, öz
tabiyatıma jaraşa jaşoodon alganımdın baarın öz özünçö söz kılıp toptodum da
bul kitepte mümkün boluşunça ılayıktuu jana kıska kılıp jazdım. Sen eger menin
sözümö baş iyseñ, oşonuñ jetiştüü, a jok deçü bolsoñ, men atalık parzımdı
atkardım. Süylöp jatkan adamdın mildeti- aytçu sözün aytuu, a ugarman ukpasa, aga
taarınıçtın keregi jok dep aytışat emespi.
Uulum, adamdardın tabiyatı mınday eken: alar bu düynödön alganın eñ kımbat
adamına kaltıruu üçün janın karç urup çebelekteşet. Menin bu düynödön algan
ırıskım - menin sözdörüm, men üçün baarınan kımbatı - sensiñ. Men uluu jolgo
attanmak boldum jana sen özünö korston bolboy, tatıksız işterdi jasabooñ üçün
jana öz uruguñday taza jaşap ötüüñ üçün saga öz şıpagamdı berip iydim.
Uulum, bilgin, senin tegiñ jana uruuñ - uluu jana dañktuu. Sen atañ taraptan da,
eneñ taraptan da tegiñ asılzaada jana alar jahan padışalarına tekteş bolot. Çoñ
atañ - Şamsalmaali Kabus ibn Vuşmgir, Farhadvanddın uulu Argişdin neberesi, al
emi Farhadvanddın uulu Argiş bolso Kay-Hosrovdun zamanında Gilyandın padışası
bolgon jana çoñ atañdın işteri tuuraluu Abulmuyyad Balhi 1 "Şahname" degen
emgeginde eskeret.
Abulmuyad Balhi, H-k. jaşagan pers-tajik akını, ilimpoz. Kara söz türündö
jazılgan "Keremet ölkölör" je "Düynönün keremeti" jana "Şahmaname" degen
çıgarmalardın, Toorut - Kurandın syujetine jazılgan "Jusup jana Zulayka"
poemasının avtoru (soñku eki çıgarma saktalbay kalgan). Bizge negizinen lirikalık
münözdögü ırları jetti.
Padışalıktın esteligi katarı Gilyan padışalıgı senin çon atalarıña kalgan.
Senin çoñ eneñ, menin apam, "Marzbannamenin" 2 tüzüüçüsü Marzban ibn Rustam ibn
Şirvanddın kızı, çoñ eneñdin üçünçü urpagı - padışa Nuşirvan Adilettüünün bir
tuuganı Kays ibn Kaubad bolgon, apañ bolso ıymandın jookeri Nasiraddindin uulu
sultan Mahmud padışanın kızı, taeneñ - deylemitterdin padışası Firuzandın 3
kızı.
Uşintip, uulum, akıl-estüü bol, öz uruguñdun baasın bilgin, özüñdü teksiz
biröölörgö teñebe. Senden jakşılıktın jana jolduu adamdın belgilerin körsöm
dagı, kayra kaytalap aytışım kerek: uulum, bilgin, men jürüp ketçü kün jakın, sen
da köp ötpöy menin artımdan jönöysüñ; bügün sen bu jalgan düynödö jaşap
jatkanıñda, tübölüktüü düynögö kerektüü iş menen alektenişiñ jana tarbiya
alışıñ zarıl. Asırese, bu düynö talaa sıyaktuu: aga emne ekseñ, oşonu
orup-jıynaysıñ. Jıynagan tüşümüñdün danın da akşagın da talaadan eç kim
albayt, anın baarı tübölüktüü düynödö kalat. Bu düynödögü jakşı adamdar
arstanday oy-maksattı közdöyt, al emi jamandar ittey jürüp ötöt. İt ilbeesin
karmasa, oşol jayında jeyt, arstan oljoluu bolso, anı başka jerge alıp barıp
jeyt. Sayatçılık jayıñ - bul jalgan düynö, senin oljoñ jakşı işteriñ. Oşon üçün
oljoñdu tapçu tübölüktüü düynödö saga jeñil boluusu üçün bu jalganda añçılık
kıluunun zarıldıgı jok. Pendeler üçün o düynönün jolu -dañazaluu jana teñdeşsiz
Kudayga topuk kıluu. Kim Kudaydın jolun jana teñdeşsiz egeme jol izdese, al ot
sıyaktuu: sen eger ottu ıldıy karatıp tutandırsañ da anın jalını köktü karay
umtulat. Kim Kuday joluna tüşpösö, al suu sıyaktuu bolot: kançalık öydö kötörbö, al
baarı bir ıldıy karap agat.
Anüçün, menin kımbattuum, dañktuu, uluu jaratkanga jetkirçü joldu üyröngöndü
özüñ üçün zarurat dep bil, anın atak-dañkı dagı köböysün, anın jakşılıktarı
bardık pendelerge jayılsın, anın jolundagı pendenin darajası össün, özü tuura
jolgo tüşsün, bizdin egebiz dagı biyiktesin jana dañktalsın; bu joldu basıp ötkön
çındıktın er-jürök küröşçülörü jana asılzat jolooçular sıyaktuu toluk añ-sezim
menen kıldat arakettensin, alar başın but kılıp basışkan, atügül jalgan,
tübölüktüü düynögö kol şiltep, közgö ilbesten jaşıruun sırlardın jana
birimdiktin düynösündö birden bir jalgızdı gana izdep tabuu üçün ömürlörün
tobokelge salışkan, baştarın ölümgö baylaşkan. Bul joldo alar küyüşkön jana
çögüşkön, öz ıkılası menen ömürürlörün kurmandıkka çalışkan. Bul iygilikke
jetken pendenin kubanıçı kançalık uluu. Al dañktalıp, bul darajanın sıylıgı
jana ordu çepken menen sıylanıp dañazalanat.
O, biz tabıngan tübölüktüü Kuday, bardık ıymanduu erkekter menen ayaldarga
meerimdüü bol, bardık musulmandarga jana muslimalarga ak joldu tabuuda
jarookerlik kıl. A eger kozgoloñçu beçara maani berbey naamalıktan ulam erkin
koyo berse jana joldon çıgıp bir neçe kadam jasasa, şaytanga jana ökümdardın
«Mirzbanname» didaktikalık çıgarma. Xk. mazanderan dialektinde Marzban ibn
Rustam ibn Şahriyar ibn Şarvin jazgan. Tüp nuskası saktalgan emes, birok jañı pers
tilindegi redaktsiyada çıkkan "Ravzat-al-ukul" ("Akılmandık bagı") kitebi bar.
Muhammadgazi Maltavi çıgarmanı tüp nuskasınan eki esege deerlik köböytüp
jibergen. Ekinçi, stili bir kıyla tataal kotormonun avtoru - Saaduddin Varovini.
Firuzan Deylemdin başkaruuçusu, 901-jılı Falastın janında Samanid
İsmayıldın askerleri menen bolgon salgılaşta kurman bolgon.
ışkısına moyun sunup, didarında jamandık kılsa, şariat jana Alla anı, üyün,
bardık sakabaların,ıymanduu jana tazalardı alkasın, Muhammeddin tarikatınan
çıkçu bolso, meermandıgı jana ayköldügü jagınan teñdeşsiz özüñ, beregi baktısı
jok alsız kuluñdu adaşkan jolunan, çıyırı jok tuñguyuktan, oşondoy ele beyişten
kuulgan jana kargış urgan şaytandan kutkar. Bereşendin bereşeni, meerimdüünün
meerimdüüsünün jakşılıgı üçün [Jaratkan oşol küngö jetkirsin].
Anan da, uulum, bilgin, men bul nasıyat kitepti jana dañktuu asılzattıktın
emgegin kırk tört bap kılıp tüzdüm. Kitep berekelüü jana dañktuu bolot, baarınan
kudurettüü, jalgız Alla kaalasa, jazuuçuga da, okurmanga da, jazmakeyge da,
ugarmanga da, bakıt alıp kelet."
TEÑDEŞSİZ KUDAYDI TAANUUNUN JOLU
Uulum, bilgin, emne bolso je bolboso je boluşu mümkün bolso, anın emneden
bolgonun adam taanıp bilbey koyboyt; bir gana dañktuu jaratuuçunu taanıp bilüügö
jol jok. Andan başkanın baarı taanıp bilingen. Sen taanıp bilüünü toktotkonuñda
gana jaratkandı taanıp bile baştaysıñ.
Taanıp bilinçü nerse oymolonup-çiymelenip jasalgan buyumday, taanıp bilüüçü
bolso zerger sıñarı. Buyumda oymo çiymelerdi elestetüü mümkün bolboso, eç bir
zerger anı zergerlep, oymo-çiyme salbayt. Sen körbödüñbü, süröttü taşka karaganda
momgo salış oñoy bolgonduktan möör taştan emes momdon jasalat. Demek, taanıp
bilinçü nerseni taanıp bilüü mümkün, a jaratkan-jabık. Sen özüñö serep sal,
jaratkanga serep salba. Jaratılgan nerselerdi kara, jaratuuçunu taanıp bil. Bayka,
jaratılgan nersenin uzaktıgı jaratuuçuga ketken joldu körsötpöyt, sebebi uzaktık
ubakıtka bagıñkı, a ubakıt ötüp ketme jana ötüp ketmenin baştalışı menen ayagı
bolot.
Sen mayda bölüktön körgön düynönün baylanışın jakşılık dep oylobo, özüñdü
tatıktuu karma, anın tüyünü çeçilbey kalbayt. Jaratkandın kasieti jana
taberikteri jönündö oy jügürt; jaratkandın özü jönündö oylonbo, asırese, jolsuz
jerde joldu kim izdese, al joldon katuu adaşat. Paygambar, anı Alla özü alkasın,
aytkanday: Allanın kasietteri jönündö oylongula, birok anın maani-mañızın
oylonbogula. Egerde bizdin jaratuuçubuz öz pendelerine egemdin oozu menen
şariat arkıluu özün taanuuga, aga barçu joldu taanıp bilgenge kayrat berbese, eç
kim jaratkandı taanuunun jolu jönündö bir da söz aytuuga taymanbas ele; antkeni
egemdi kanday gana ısım menen ataba, aga kanday kasietti ıygarba, bul ısım, bul
kasiet Kudaydın keremetinen jana ökümdarlıgınan emes, senin alsızdıgıñdan,
jardamga muktajdıgıñdan kelip çıgat; sen Kudaydı eç kaçan özünö tatıktuu kılıp
maktay albasañ, anı kantip taanıp bilmek eleñ?
Eger sen çınıgı jalgız Kudaydı kaalasañ, bilgin, saga mümkün bolbogondun
baarı Al üçün çındık. Misalı, Allanın jalgızdıgı. Kim jaratkandın jagızdıgın
maanisi boyunça taanıp bilse, al köp kudayluuluktan erkin bolot. Maani-mañızı
boyunça biröö - bul dañazaluu Kuday, andan başkanın baarı eköö. Asırese, kasieti
boyunça ekige bölüngöndün baarı tulku dene sıyaktuu eki bölüktön turat, je san
sıyaktuu ekige bölünöt, je biriktirgende eköö bolot, je sozulgan sızık sıyaktuu
forması boyunça eköö, je akıl jana jan sıyaktuu jaralgandan eköö, je jaratılışı
jana forması jagınan teñdelip eköö jaralgan, je element jana materiya sıyaktuu
tüzümü boyunça eki zattan turat, je mümkünçülügü boyunça sapat je san jagınan bıtie
jana nebıtie bolup ekige bölünöt. Karama karşı jana eldeşpes sıyaktuu bolgon
munun baarı Al emes. Buga okşoştordun baarına juptuktun belgileri taandık jana
alardı jalgız dep aytıp bolboyt. Maani-mañızı boyunça jalgız dep bir gana
Egemdi aytuu mümkün. Belgileri jup bolgon zattardın baarı Kuday emes. Çınıgı
jalgız kudayluuluk - bul senin jürögüñdö payda bolgondun baarı Kuday emes ekenin,
birok, Kuday anın baarın jaratuuçu, aga teñ jana okşoş eç nerse joktugun taanuu
jana bilüü. Al dagı dañktalıp urmattalsın.
PAYGAMBARDI DAÑKTOO JANA MAKTOO JÖNÜNDÖ
Uulum, bilgin, jaratkan düynönü öz kaaloosuna ılayık jarattı. Al düynönü jön
ele jaratıp koygon jok, a jaratıp turup, adilettik jana akılmandık menen
koozdodu, sebebi, tirüülük jokton körö, tartip başalamandıktan körö, bargerlik
tartıştıktan körö, suluuluk kuniktikten körö artık ekenin bilgen. Al tigini da,
başkanı da jarata almak, al tigini da, başkanı da bilgen, birok al emne
jakşıraak bolso, oşonu jarattı jana öz bilimine kıyanattık kılbadı. Emne
adilettülüktün negizinde jaşasa, naamalık jana kokustuk anın negizi bolo albayt.
Oşentip, düynögö akılmandık negiz boldu, al boluşunça anı kooz kılıp, sürötün
tarttı.
Albette, al jarıktı künsüz, jamgırdı bulutsuz, deneni türkün bölüksüz bere
almak, düynögö jıldızdarsız ele jakşı je jaman taasir ete almak, birok iş
akılmandıktı talap kılgandıktan, al eç nerseni baanayi - sebepsiz jaratpadı, aga
öbölgö bolçu sebepterdi jaşoonun jana jokçuluktun negizi kılıp aldı. Antkeni,
baana bolçu sebep jok bolso, tartip bolboyt, a eger tartip jana daraja bolboso,
ireettüülük jok bolot, a araket üçün irettüülüktün boluşu zarurart.
Al öbölgö bolçu sebepterdi biri başkaruuçu, ekinçisi baş iyüüçü, biri
tamaktandıruuçu, ekinçisi-tamaktanuuçu dep da jaratkan jana bul eki jaktuuluk
teñdeşsiz uluu jana dañktuu egemdin jalgızdıgın dalildeyt. Sen öbölgö bolçu
sebepterdi körüp, birok maksattı körböy turgandıktan, baykagın, sebebine maani
berbe jana anı ortodo öbölgö bolçu baylanıştan başka birdeme dep eseptebe,
esiñde bolsun, öbölgö bolçu baanayi - sebep egem tarabınan jaralgan.
Eger jer mömö berbese jana jıldız adilettüülük berbese, alardı jarooker dep
sanaba, asırese, jıldızdar adilettüülüktün akıbeti jönündö jer mömölöp tüşüm
bergençe ele bilişet. Sen sepken daamduu dandı uuluu danga aylantuuga jerdin
jöndömü jetpegen sıyaktuu ele jarooker jıldız taşboor bolo albayt. Antkeni, Al
jerdi akılmandık menen koozdogonduktan, koozdolgon nerse dan bere albayt jana
kooz emes da bolo albayt.
Oşonduktan bu düynögö abay sal, anın keremetteri: ösümdüktör, janıbarlar,
tamak-aş, kiyim-keçe jana başka türdüü jakşılıktarın baykap suktan. Munun
baarın egem akılmandıktın negizinde jaratkan. Al özünün köönörbös açılışında
aytkan: "Biz asmandı, jerdi, alardın ortosundagı nerselerdi jön ele jaratkan
jokpuz, biz alardı akılmandık jolu menen gana jaratkanbız" (Kuran, XI, IV, 38-39).
Teñdeşsiz egem düynödögü bir da jakşılıgın jön jaratpaganın bilgeniñden
kiyin, sen tüşüngün, adilettüü jakşılıktar menen tirüülükkö zarıl nan eç kimge
berilbey kalsa, paydasız bolmok.
Adilettüü zarıl nan - bul senden aluuçularga alar tamaktansın dep senin
bergeniñ. Demek, uşintip jaratılgan: Al adamdardı jaşoogo zarıl nandı jesin
dep jaratkan, al adamdardı jaratkandan kiyin bardık jakşılıktar alarga
taandık.
Adamdar mamlekettik tüzülüş jana tartip jok jaşay alışat, a adıyı jok ne
mamlekettik tüzülüş ne tartip toluk bolboyt, antkeni, öz anın ireti jok, adiletsiz
jegen ar bir tamaktanuuçu nan berüüçügö alkış aytkandı bilbeyt. A bul nandı
türköylörgö, kayrımı joktorgo berüüçünün kemçiligi. Berüüçü kemçilikti
bilbegendikten, egem öz ayatında "Al adamdı al bilbegen nersege üyröttü" (Kuran, H1,
1V, 38-39) dep eskertip ketkendey, Al tamaktanuuçunu taalim-tarbiyasız kaltırdı.
Egem adamdardı adilettüülükkö, bilimge, tirilikke zarıl nandı öndürüünün
tartibine berüüçügö alkış aytkandı üyrötsün, düynödö adilettüülük öküm sürsün
dep, alarga paygambarlardı jönöttü. Adilettüülüktün tuu çokusu - akılmandık,
akılmandıktın tuu çokusu - jakşılıkta, jakşılıktın tuu çokusu - orozgerlerdi
aluuçuda, a orozgerlerdi aluuçunun köröñgösü - jol baştooçu paygambarlar. Bul
ireetten eç nerseni alıp saluu mümkün emes, bolboso al çındıkka alıp barbayt.
Paygambar jol körsötüüçülördün orozgerlerdi aluuçulardan bir katar
artıkçılıktarı bar. Azık-tülük aluuçular jakşılıkka jetüüsü jana alkoogo
tatıktuu boluuları üçün, alarga tamak-aştın jana ırıskının negizinde öz jol
baştooçularının ukugun taanuunu, özünün azık-tülük berüüçüsünö alkış aytuunu
sezip jürüünü, anın elçilerinin tuuralıgın taanuunu, alardı erçüünü, Adamdan
baştap Muhammedge çeyinki bardık paygambarlardı nukura paygambarlar dep
eseptöönü, al üçün Kudaydı alkoonu, dinde topuk kıluunu, jaratkan bergen
ırıskılar üçün alkagandı unutpoonu, dinde körsötülgöndün baarın jazbay
atkaruunu mildet kılıp koydu.
JAKŞILIKTARDI BERÜÜÇÜGÖ ALKIŞ AYTUU JÖNÜNDÖ
Uulum, bilgin, orozgerlerdi berüüçügö ıraazılık aytuu-Al alkoogo tatıktuu
bolgonu üçün emes-anın buyruguna ılayık ar bir makuluk üçün mildet, antkeni
kimdir biröö ıraazılık üçün janın tartuu kılsa, al baarı bir Al buyruganday
alkıştın miñden birin da kaytara algan jok.
Al köptögön jakşılıktardın eesi bolso dagı musulman dininde ıraazılık
bildirüü jana kızmat kıluu beş parızdı atkaruu menen çektelet: anın eköö -bardar
adamdarga, a üçöö - bardık adamdarga buyrulgan. Anın biri - Kudaydın bar ekenin
oozuñ menen (söz jüzündö) taanuu jana jürögüñ menen ırastoo, ekinçisi - beş ubak
namaz, üçünçüsü - otuz kündük orozo.
Din taanuunun teñdemesi (formulası) - çınıgı Kudaydan başkanın baarın
taanuu; namaz okuu çınıgı kızmat kıluunu söz jüzündö taanuunun kemçiligin
dalildeyt, al emi orozo-Kudaydın kuduretin söz jüzündö ırastoonu çınıgı taanuu
bolot. Sen "Men kuluñmun" dep aytkan soñ, kulduktun kişeninde boluu zarıl. Sen "Al
kuday" dep aytkan soñ, ökümdardın buyruguna baş iyüüñ zarıl. Sen eger kuldun saga
kızmat kılışın kaalasañ, öz ökümdarıñdan kaçpa. Eger kaçuuçu bolsoñ, öz kuluñdan
baş iyüünü kütpö, antkeni senin öz kuluña bolgon ırayımıñ uluu ökümdardın saga
bolgon ırayımınan çoñ emes. Baş iybegen kul bolbo, antkeni baş iybegen kul
ökümdar boluuga umtulat, al emi ökümdar boluuga umtulgan kul erte ölöt.
Kul kutursa tak talaşat
Anday kuldan – ordonu tazaloo şart.
Bilgin, namaz menen orozo Kudaydın özünö taandık jana alardı kaza kılbay
atkar, a eger Kudayga taandık nersede jañılıştık ketirseñ, bütün düynögö ortok
nerse saga tiybey kalat. Bilgin, namazdı bizdin şariattın egesi diniy ibadattarga
koşot jana mınday dep aytkan: Kim namazdan baş tartsa, al dininen birotolo baş
tartkanga barabar. Bu düynödö kaapır öltürülüügö jana uyat kılınuuga tiyiş, al emi
tigi düynödö al teñdeşsiz uluu Allanın jazasın alat.
Uulum, saktan, jürögün jalçıbagan nerselerge alaksıbasın jana namazdı
ötkörüp jibersem bolot debegin. Egerde namazdı dinde buyrulganday üyrönbösöñ,
akıl kalçap üyrön, antkeni anın paydası köp. Birinçiden, kimde kim beş ubak
namazdı parz kılıp okusa, anın denesi jana kiyimi dayıma taza jüröt, a tazalık
kantkende da ıpılas jürgöndön jakşı. Ekinçiden, namaz okup jatkan adam
başkalardı jamandagandan jana tekeberçilikten alıs bolot, asırese, namazdın
maanisi-barına kanaat kıluu jana sen tabiyatıñdı kanaat kılganga üyrötköndön
kiyin, deneñ da tabiyatıña moyun sunat. Anan da kimde kim kaysı bir adamday
boluunu kaalasa, al anı menen joluguşuusu zarıl ekeni daanışmandarga maalım.
Eger kimde kim baktısız boluunu jana künöö jasagandı kaalasa, al jaman adamdar
menen mamile kılat, kim bak-saadat jana iygilik izdese, biylik eesine moyun sunat,
kim baktısız bolgusu kelse, al baktısız adamdar menen jürüşü kerek; bardık akıl
estüü er kişilerdin ırastaşınça, islamdın darametinen ötkön biylik jana küç
jok, anın buyrugunday çınıgı buyruk jok. Demek, dayıma bakubat jana baktıluu
boluunu kaalasañ, biylik eesinin koomun izde jana aga moyun sunup, baktısız jana
künöölüü bolboo üçün aga karşılık körsötüünün jolun izdebe.
Uulum, saktan, namazga jeñil oyluuluk menen mamile kılba, bügülüp jana tize
bügüp, süköt kıluu toluk bolboso, mıskıldap külbö: namazdı şıldıñdoo düynönü
jana işenimdi ölümgö alıp baruuçu adat.
Dagı da bilip al, uulum, orozo-bul bir jılda bir kelüüçü kızmat, andan kaçuu
pastık bolmok. Akıl-estüü adamdar mınday kataçılıkka jol berişpeyt, sen da
andan kaçpa. Birok, çekten çıgıp ketpe, sebebi orozo ayında çekten aşuular bolboy
koyboyt. Sen orozo karmoodo jana orozo bütköndön kiyin çekten aşıp ketpe. Eger
beş ıymanduu diniyatçı orozo tuta baştaganın bilçü bolsoñ, sen da alarga koşulup
orozo karma; alar menen maekteşip, akmaktardın sözün ukpa; bilgin, teñdeşsiz
Kuday senin tok da aç da boluuña muktaj emes; orozonun maksatı Kudaydın öz
mülkündögü möörü jana bul möör bütündöy denege: kolgo, butka, közgö, kulakka, tilge,
karınga jana jılañaç bölükkö urulat. Denenin bölüktörün buzukuluktan jana
jarabagan işterden karmap turuu üçün baarına möör urup koyuu kerek. Oşondo gana
orozonun möörün buzbay saktaysıñ.
Dagı bilip al, orozo maalındagı uluu iş-özüñdün kündüz jeçü nanıñdı tün
mezgiline kaltırganıñ jana kündüz jeçü ülüşüñdü muktajdarga bergeniñ. Oşentip,
senin emgegiñden nıpa bolot, orozo bul emgegiñdin paydasın tatıktuu adamdar
körüüsü üçün kerek. Bayka, kızmat kıluunun jalpı düynögö taandık bul üç türündö
kalpıstıkka jol berbe; demeyde, kalpıstıkka-bul üç parzdı atkaruudagı
kalpıstıkka - keçirim jok. Jok. Al emi barger adamdarga gana mildet kılıngan
kızmat kıluunun eki türünö toktolsok, aktanganga bolçu jagdayda alardı atkarbay
koyuu mümkün. Birok, bul jönündö uzak söz kıluu kerek bolgonduktan, emne zarurat
bolso, oşol jönündö gana eskertip aytıldı.
KIZMAT KILUUNU MÜMKÜNÇÜLÜKKÖ JARAŞA JAKŞIRTUUNUN
JOLU
Uulum, bilgin, teñdeşsiz Kuday mal-mülktüülörgö jana mustapa 4 pendelerine eki
mildet jüktögön, atap aytkanda, ajıga baruu jana zeket berüü, oşondoy ele kimde
zarıl karajatı bar bolso, Allanın üyünö barıp, zıyarat kılsın dep buyrugan, al
emi kimde kerektüü karajatı jok bolso, munu buyrugan emes. Bu düynödö padışanın
sarayına kirüügö dünüyölüülördün gana mümkündügü bar ekenin sen emne körgön
joksuñbu?
Ajıga baruunun şartı boyunça, bu parzdı atkaruuçuda saparga çıkkanga jeterlik
karajatı boluş kerek, jardılar üçün saparga attanuu akılsızdık bolot, antkeni
karajatı jok turup, saparga çıguu kooptuu.
Eger sende karajatıñ bolup turup, birok saparga barbasañ, baylıgıñdan toluk
ırahat jana kanaat albaysıñ. Bu düynödö baylıktan toluk ırahat jana kanaat aluu,
körbögöndü körüp, jebegendi jeş, tabılbagandı tabuu munun baarı sayakatta gana
mümkün. Sayakatka çıgıp, düynö körgön adamdar tajrıybaluu, jolduu jana akılman
boluşat, sebebi alar körbögöndü körüşüp, ukpagandı uguştu. Miñ ukkandan bir
körgön artık deşet emespi. Aytılgan go:
Karılıgıñ urmat-sıyga tatıktuu,
A çınında «köptü körgön kösöm» deyt.
Oşon üçün jaratkan mal-mülktüü adamdardın baylıktı baalay bilüüsü, anın
paydasın körüüsü, teñdeşsiz uluu Kudaydın buyrugun atkaruusu jana Anın üyünö
ziyarat kıluusu üçün pendelerine saparga çıguunu buyrugan. Kemtigi bütölbögön jana
jolgo karajatı artpagan jardıga anday buyruk bergen emes. Bul jönündö men
mınday deym:
Dostoruñ kel debese, keñeşpese
Keibe, jakırlıgıñ jaratkandan,
Keçirip koy alardın pendeligin,
Ajılıkka karıptardı çakırbagan.
Ariyne, jakır adam ajıga barsa, al ömürün tobokelge salat, antkeni baylar
atkarçu işti jasagan jakır deni soo adam jasaçu işti atkargan keselge okşoş. Al
jönündögü ikaya bir bay menen bir kembagaldın ajıga barganı tuuraluu ikayaga
okşoş.
İkaya
Buharanın ökümdarı Kudaydın üyünö barıp, ziyarat kılmak bolot. Al ötö bay
adam bolgon jana al baştagan kerbende andan bay eç kim jok eken. Anın jüktörü
jüzdön aşık töögö artılat. Anın özün kuldar zambilge oturguzup kötörüp jürüşöt.
Al uzak jolgo üydögüdöy kamılga menen çıkkandıktan, erme çöldö da eç kanday
jabır körböyt, uykusu buzulbayt, janı jırgaldan çıkpayt. Anı menen çoguu
baratkan top eldin içinde bayları da jardıları da bolot. Al Arafat toosuna jete
bergende jılañ ayak, butun könöktöp sarı suu baskan, özögü suuga zar, kursagı tamakka
zar derbişke kez kelet. Al eç kıyınçılıktı bilbey, ırahatka batkan Buharanın
ökümdarın körüp, aga kayrıldı: "Sen uşunday baylık üstündö, men kıyınçılık
üstündö jürsöm da, akıret künü maga da saga da bir ele sıylık bolot".
Buharanın ökümdörü derbişke joop berdi: "Menin sıylıgım senin sıylıgıña
teñ bolgon kündön Kuday kutkarsın! Eger jaratkan meni jana seni teñep koerun
bilsem, men eç kaçan çöl kezip, jolgo çıkmak emesmin". Derbiş surayt: "Emne üçün?"
Tigi joop berdi: "Men teñdeşsiz Kudaydın buyrugun atkarıp jatam, a sen anı buzup
* mustapa tandalgan, ılganıp alıngan.
jatasıñ. Meni çakırıştı, men konokmun, a sen jatıp içersiñ. Jatıp içer
çakırılgan konokko teñ kele alabı? Tendeşi jok Kuday baylardı çakırdı, al emi
jardılarga ayttı: "Özüñördü öz koluñar menen korkunuçka türtpögülö". Sen
Kudaydın buyrugusuz ele jokçuluk menen açkaçılıkta çölgö keldiñ, özüñdü
korkunuçka aydap, kudaydın buyrugun atkargan joksuñ. Emnege sen özüñdü buyruktu
ukkandarga teñegiñ kelet?"
Mal-mülktüü ar bir adam barçılıktan ulam sözsüz ajıga barsın. Al oşentip
baylıktın barkın bilet jana baarınan uluk Kudaydın buyrugun atkarat.
Oşentip, uulum, eger sende ajıga baruuga karajatıñ bolso, kudayga kızmat
kıluuda kalpıstıkka jol berbegin.
Al emi ajıga baruu üçün beş jagdaydın boluşu şart: biylik, baylık, boş
ubakıt, urmat-sıy, koopsuzduk jana beypildik. Eger sen munun baarına ee bolsoñ,
Kudayga kızmat kılganga araket kıl.
Bilgin, ajıga baruu da Kudayga kızmat kıluu. Egerde sende jeterlik karajatıñ
bolup turup, ajıga baruunu kiyinki jılga kaltırsañ, sen künöö jasabaysıñ, zeket
berüü da Kudayga kızmat kıluu, birok, mümkünçülügüñ bar turup, zeket berbey koysoñ
buga keçirim jok. Teñdeşsiz Kuday zeket tölööçülördü dayıma özünün jakındarı
dep atayt.
Zeket tölööçü adam, başka adamdardın arasında bukaraları arasındagı
padışaga okşoş bolot. Al kerek nandı beret, a başkalar anı jön gana alışat.
Teñdeşsiz Kuday biröölör jardı bolsun, başkalar bay bolsun dep, anıktap
koygon. Al, albette, bardık adamdardı bay kılıp jarata almak, birok da al öz
pendelerinin darajası jana kadır-barkı özgöçölönüp tursun, jogorkular
tömönkülördön bölünüp tursun üçün adamdardı eki türdüü kılıp jarattı.
Oşentip, padışa da kızmatkerin kaysı bir eldin bagarmanı kılıp dayındayt,
eger al öz janın bagıp, bukaralarga kam körbösö, padışanın kaarınan kutulbayt.
Zeket jılına bir jolu berilet jana bul sözsüz atkarılçu mildet. Kayır-sadaga
berüü mildet emes, lekin, al ayköldükkö jana adamgerçilikke jaraşa berilip
turat. Mümkünçülügün bolso, üzböy berip tur, asırese, sadaga bergen adamdı ar ubak
Kuday saktayt, al emi Kudaydın korgoosun uluu bakıt dep bilüü kerek.
Uulum, etiyat bol, ajıga baruu jana zeket boyunça jürögüñdö eç kanday kümönsünüü
bolbosun, tegin nerseni oylobo, deydi sözdön kaç: Emnege jön jerden jügüröm,
emnege çeçinüü kerek, emnege tırmagımdı jana çaçımdı albaym? Men emnege
jıyırma dinardan jarım dinar zeket berem jana bul emne bolgon zeket? Koylor
menen töölördön emnege zeket tölönöt? Men emne üçün koylordu kurmandıkka
çalam? Munun baarında jürögüñ taza bolsun. Men bilbegendin baarı jakşı dep
oylobogun. Teñdeşsiz Kudaydın buyrugandarın atkaruu menen alek bol, a kantip,
emne üçün dep suraba, al senin işiñ emes. Kaçan bul buyruktu atkarganıñdan kiyin,
bilip algın, atañdı sıyloo - teñdeşsiz Kudaydın erki.
ATA-ENENİ SIYLOO JÖNÜNDÖ
Uulum, bilgin, bizdin jaratuuçubuz, Al dagı dañktalsın, düynö ireettüü boluusun
kaalap, bardık zattardı tukum ulap turganday kıldı jana anın sebepçisi kılıp
aybanattık ışkını jarattı. Demek, uul akılga tayanıp, öz ömürünün sebepkerin
sıylap-urmattaşı laazim, al oşondoy ele öz uruusun sıylap-urmattaşı abzel, anın
uruusu-bul atası menen enesi. Bayka, eç kaçan: atam menen enemdin maga kanday
ukuktarı bar, alar meni emes ele öz ışkıların kandıruunu oyloşkon, dep aytpa.
Ariyne, alardın maksatı ışkıların kandıruu bolso da, ışkı alardın naziktigi
menen aktalat jana alar sen üçün ölümgö baruuga dayar.
Ata menen eneni sıyloonun eñ arzıbagan sebebi katarı alardın seni menen
senin jaratuuçuñdun ortosunda araçı boluşkanın aytsa bolot. Sen öz jaratuuçuñdu
sıylagandan kiyin, aga jaraşa araçılardı da urmattooñ kerek.
Dayıma akıl menen iş kılgan uul, eç kaçan atasın jana enesin urmattabay jana
süyböy koyboyt. Bizdin Egebiz, urmat-dañkı dagı artsın, özünün teñdeşsiz sözündö
aytat: "Allaga baş iygile jana elçige, silerdin baştooçuñarga baş iygile" (Kuran,
IV, 62). Bul ayattın maanisin türdüüçö tüşündürüp jürüşöt. Ulamıştan okuganıma
karaganda, baştooçu-bul ata menen ene, asırese, amr sözü arabça iş je buyruk degen
eki maanige ee; kimde buyruk jana biylik bolso, al başkaruuçu bolot. Ata menen
enege biylik baldarın baguu üçün, buyruk alardı jakşılıkka üyrötüü üçün
berilgen.
Bayka, uulum, ata-eneñdin jürögün azapka salba, alardın janı kıynalganı üçün
jek körbögün, antkeni jaratuuçu alardı öz jandarını kıynaganı üçün katuu
jazalayt jana uluu Kuranda aytat: "Alarga tü dep aytpa jana alardı jektep
çettetpesten, alarga sıy-urmatuu sözdördü ayt".
Aytılganga karaganda, Allanın kulagı süyünsün, ıymanduulardın baştooçusu
Aliden suraşat: "Ata menen enenin uulunun üstünön bolgon ukugu kanday jana kança?"
Al oşondo: "Jaratkan anın ereje-jobosun paygambardın ata-enesi ölgöndö
körsöttü. Ata-enesi eger al paygambar bolgon kezge çeyin jaşagan boluşsa,
paygambardın alardı sözsüz baarınan jogoru dep esepteşi {alardın aldında baş
iyip jana kemsinip, özün uul katarı alıp jürüşu} şart ele. Anda anın: "Men
Adamdın baldarının mırzasımın jana mında tekeberçilik jok", dep aytkan sözü
kuduretsiz bolmok, Alla özü anı jana anın uruusun alkasın," - dep joop berdi.
Demek, sen ata-enenin ukuktarın diniy köz karaştan karabay tur'gan bolsoñ, anda
akıl es jana adamgerçilik jagınan kara. Senin atañ jana eneñ - jakşılıktın
sebepkeri jana senin ösüp-çoñoyuuñdun negizi. Eger sen alarga kalpıs mamile
kılsañ, bul seni eç kanday jakşılıkka tatıktuu emestey körsötöt. Antkeni kim
negizgi jakşılıktı baalay albasa, al andan jaralgan nark-nasildi jana
jakşılıktı da baalay albayt. Jakşılıkka jamandık kıluu - karañgılık. Sen
bolso karañgılıktı izdebe jana öz baldarıñdan kanday mamile kütsöñ, atañ menen
eneñe oşondoy mamile jasa. Asırese, senden kim törölsö, al senden seni tuugandar
tilegen nerseni kaalayt.
Adam-mömö, al emi ata menen ene darak sıyaktuu. Sen darak üçün kançalık kam
körsöñ, atañ menen eneñdi oşonçoluk jakşınakay, keremettüü kılıp
sıylap-urmattaysıñ jana jakşı körösüñ, oşondo alardın namazı jana saga bergen
dubası jetkiliktüü bolot dagı sen Kudaydın alkoosuna jana atañ menen eneñdin ak
batasına jakın bolosuñ.
Abayla, murasker bolom dep atañ menen eneñdin ölümün tilebe, alardın
ölümüsüz dele saga buyruganı tiyet. Asırese, ençi eldin baarıga bölüngön jana ar
kimge beşenesige jazganı tiyet. Sen ençi üçün köp çebelektep kıynalba,
antkeniñden ülüşüñ köböyböyt. Aytılgan go: küçkö salıp emes, umtulup jaşa.
Egerde ençi üçün kudayga ıraazı bolguñ kelse, jagdayı jakşılarga közüñdü
artpa, dayıma jaratkanga ıraazı boluu üçün-jagdayı özüñdön naçarlarga köz salıp
kör.
A eger mal-düynöñ kemise, akıl menen bayıganga araket kıl, antkeni
mülk-döölöttüü bolgonço, akılga bay bolgon jakşı. Asırese, akıl menen baylıkka
jetse bolot, al emi baylık menen akıl jıynay albaysıñ. Kempay tez kur ayak kalat,
al emi akıldı ne uuru kötörüp ketpeyt, ne suu, ne ot jok kıla albayt.
Demek, eger sende akılıñ bolso, bir nerseni okup üyrön, antkeni akılduu
önörsüz bolso, jılañaç dene sıñarı je beti jok adam keypi bolot. Oşon üçün:
bilimakıldın jüzü dep aytılgan.
KANAAT KILUU JANA İLİMİÑDİ ARTIRUU JÖNÜNDÖ
Uulum, munu bilip, kabardar bolgun! Önörü jok adamdar şagı bar, birok
kölökösü jok mugelon 5 sıyaktuu dayıma nıpasız kalışat. Al özünö da, başkalarga da
payda kılbayt. Eger ayköl jana ataktuu adamdar önörlüü boluşpasa da, alar tegi
jana jaatına jaraşa başkalardın aldında sıy-urmattuu boluşat. Ne teksiz, ne
önörsüz adamdarga kıyın. Sen tektüü jana asılzaada bolsoñ dagı özüñ da
atak-dañkka jetüügö umtul, antkeni özüñ jetken atak-dañk murastap algan
atak-dañktan artık; urmat-sıy tek-jaatıñ üçün emes, akılıñ jana bilimiñ üçün
körsötülöt dep bekerden aytılbagan. Akıl jana bilimdin uluulugu tek-jaatka
karabayt. Ata-eneñ bergen atak-dañkka mançırkap kalba, al tışkı gana belgi, senin
öz jöndömüñ menen jetken sıy-urmatıñ, oşondoy ele "Zeyd" je "Jafar", je "tayake”
je "bayke" dep atalgandın orduna "ustat", je "adabiyatçı", je danışman degen lakap
atka kongonuñ sen üçün ırıs döölöt bolot.
Ariyne, adamda murastap algan nasil-narkınan başka eç kanday döölötü jok
bolso, koomdo anın sözü eç kimge ötpöyt. Eger sen kimdir biröödö uşunday asıl
sapattardı baykasañ, anı jeñden al jana koluñdan çıgarba, sebebi al eldin
baarına kerek.
Dagı bilip al, bardık önördün aldı-kızıl til. Bizdin jaratuuçubuz, Al dagı
dañktalsın, özü jaratkan bardık zattardın eñ mıktısı kılıp adamdı jaratkan
jana adam bardık başka jandıktardan denenin beş içki jana beş sırtkı sezimi
menen özgöçölönüp turat. Beş jaşıruun degenim bular: oy jügürtüü, eske tutuu,
elestetüü, ajırata bilüü jana til, a beş körünöö bolso: uga bilüü, körüü, jıt bilüü,
daam bilüü jana sezüü. Bul sezimder janıbarlarda bolso da alar adamda bar
sezimderge okşoş emes. Mına uşul sebeptüü adam başka janıbarlardın padışası
jana başkaruuçusu.
Mına, sen munu bilgeniñden kiyin, tildi mıktılap jana çeberlep üyrön, ar kaçan
kooz süylögöndü özüñö adat kılıp al: tiliñ dayıma sen emne kaalasañ, oşonu
süylögöndöy bolsun jana bul saga kadırese adat bolsun. Aytışat go: kimdin tili
şirin bolso, aga jakşılık kaalooçular köp bolot.
Birok, kançalık çeçen bolsoñ da sözdü ordu menen süylögöngö tırış, antkeni
orunsuz sözdü kançalık çeberlep aytpa, baarı bir oroy ugulat. Kereksiz sözdördön
kaç, sebebi maanisiz sözdün zıyandan başka paydası jok. Kalpı orkoyup turgan jana
josunsuz sözdü aytkandan körö aytpay koygon on, antkeni akılmandar sözdü şarap
menen salıştırışat: şaraptı çenin bilbey içse baş ooru, çendep içse - baş
ooruuga daarı.
Eger senden suraşpasa, süylöbö. Atayın suramayın - eç kimge keñeş aytpa jana
degele söz ukpagan adamdardı işendirgenge araket kılba, andaylar añga özü
mugelon tikenektüü jalbıraksız ösümdük.
jıgılat. Bötön adamdardın közünçö eç kimge keñeş aytpa, antkeni "Biröönün
janında aytılgan keñeş-jemege tete" degen kep bar.
Kokus kimdir biröö jol menen baspasa, anı jolgo salam dep kıynalba, baarı
bir jolgo sala albaysıñ. Sebebi darak iyreyip össö jana şaktarı iyri bolso, anı
tamırınan aralap jana jonup gana tüzdöö mümkün.
Jakşı sözgö joomart bolgonuñday ele, mümkünçülügüñ bolup tursa, belek-beçek
bergenge da mart bol: adamdar sözgö karaganda pulga tez aldanat. Şektüü jerlerge
kadam taştaba, kara nietten jana dosun kara sanatay işke türtkön adamdan kaç.
Kalpıs işke barba jana kayda jürbö, al jaydan seni izdep tabışsa, abiyiriñ taza
bolsun.
Akçañdı kayra alış üçün koygon jayıñdan izde. Başkalar senin kaygıña külbös
üçün, özüñ da başka biröölördün kaygısına külbö. Özüñ adilettüü bolsoñ, başkalar
da saga adilettüü boluşat. Başkalar jönündö jakşı süylösöñ, özüñ jönündö jaman
söz ukpaysıñ. Kakır jerge eç nerse ekpe, baarı bir öspöyt jana emgegiñ talaaga
ketet, b. a. pas adamdarga jakşılık kıluu-kakırga egin ekkenge barabar. Lekin, kim
jakşılıkka tatıktuu bolso, andan jakşılıgıñdı ayaba jana dayıma jakşılıkka
üyröt, antkeni paygambar, jatkan jeri jayluu bolsun, aytkan: kim jakşılıkka
üyrötsö, al jakşılıktı özü jasagan bolot. Jakşı işterdi jasa jana jakşı
işterdi jasaganga buyru, sebebi bul tuugançılıgı üzülbös eki bir tuuganday.
Jakşı iş jasaganıñ üçün ökünbö, antkeni jakşılık jana jamandık üçün akını
başka jayga jönöböy jatıp, bul düynödö ele alasıñ. Kaçandır kimdir biröögö
jakşılık kılmak bolsoñ, esiñde bolsun, aga jakşılık kılıp jatıp, özüñ da al
sıyaktuu ele lazzat alasıñ. Kaçan kimdir biröögö jamandık kılsañ, anın başına
kançalık müşkül tüşsö, oşonçoluk ele janıña jabır tüşöt, jürögüñ ooruyt jana
biröögö jasagan jamandıgıñ öz başıña tiet. Mına oşentip, çınında ele, biröögö
kılgan jamandıgıñ sezimiñdi kıynabay koyboyt; eger özüñ ırahat albasañ, eç kimge
jakşılıgıñ tiybeyt, andıktan, jakşılıgıñ jana jamandıgıñ üçün akını tigi
düynögö ketkenden murda uşul düynödö alasıñ. Menin bul sözümdü eç kim tana
albayt, antkeni kimde kim ömüründö jok degende bir iret biröögö jamandık je
jakşılık kılgan bolso, al jakşılap oylonso, menin bul aytkanım tuura ekenin
köröt jana anı tuura dep moynuna alat. Oşentip, mümkünçülügüñ barda, kim
jakşılık kıluunu surasa, aga jok debe, sebebi, jakşılık ubagı kelgende tüşüm
beret.
İkaya
Ukkanıma karaganda, Mutavakkilda jüzü çırayluu, jolduu, bardık ilimderdi
jana körköm önördü okup üyröngön Fath degen kulu bolot. Mutavakkil anı uul kılıp
alat jana öz uuldarınan da jogoru baalayt. Fath suuga süzgöndü üyröngüsü kelet.
Kemeçilerdi çakırtıp kelip, alar Fathtı Nil darıyasında süzgöngö üyrötö
baştaşat. Fath ali boygo jete elek jaş bala bolgonduktan, süzgöndü jakşı
üyrönböyt, birok jaş baldardın adatınça men süzgöndü üyrönüp aldım dep, özünçö
kursant bolup jüröt.
Al bir iret mugalimiden jaşırınıp Tigr darıyasına barat da, suunun katuu
akkan jerine boyun taştayt. Suu Fathtı çimiriltip kiret. Al suu menen alpuruşup
jeñe albaganın tüşüngöndön kiyin, argasızdan agım menen koşo eldin közünön
daldaa jakka agıp ketet. Suu anı ança jerge çeyin alıp barat. Al Tigrdin
Mutavakkil abbasidderdin 10-çu halifi, 847861jıldarı öküm jürgüzgön.
jeegindegi çuñkurlar bar jerge jetkende çabak urup jatıp, bir çuñkurga çıgat dagı
anın içinde oturup özünçö: "Kuday bir nerseni kaalaganday...birok, men bul kan
içkiç suudan aman çıktım", deyt. Oşentip al çuñkurda jeti kün oturup kalat.
Birinçi ele künü Fath suuga sekirgen boydon çögüp ketkenin Mutavakkilge
bildirişkende, al taktısın kaltırıp, jaydak jerge oturat da kemeçilerdi
çakırıp: "Kimde kim Fathtı ölüü je tirüü taap kelse, men aga miñ dinar 7 berem,"
deyt. Al oşondoy ele Fathtı kanday abalda tabışsa, oşondoy abalında alıp
kelişmeyinçe, tamak içpeym dep kasam da içet. Kemeçiler Tigr darıyasına
barışıp, anın buluñ-burçun kaltırbay tintip izdeşet. Jetinçi künü alardın
biröösü kokusunan çuñkurda oturgan Fathka tuş kelip: "Uşu jerde jılbay otur, men
azır sal alıp keleyin," deyt süyünüp.
Al tüz ele Mutavakkilge kelip: "O, ıymanduulardın ökümdari, Fathtı saga tirüü
alıp kelsem, maga emne beresiñ?" dep surayt. Tigi: "Beş miñ dinar berem," degende,
kemeçi:"Men Fathtı tirüü taptım," dep kabarlayt. Kemeçiler sal menen barıp,
Fathtı alıp kelişet. Mutavakkil kemeçige oşol zamat ubada kılgan akçasın
berüünü, al emi uazirine bolso: "Menin kazıma barıp, anda bar akçanın jarımın
jardılarga ber," dep buyruyt. Andan soñ: "Tamak alıp kelgile, al jeti kündön beri
özööröp kaldı go", dep kıykırganda, Fath: "0, ıymanduulardın başçısı, men
tokmun," dedi. Mutavakkil: "Sen emne, Tigrdin suusu menen kursak toyguzduñbu?" dep
surayt. Fath joop berdi: "Jok, men jeti kün açka bolbodum. Ar künü suu menen
jıyırma nan salıngan tabak agıp ötüp jattı. Men eptep alardın eki-üçöösün
karmap alıp, oşol nan menen tamaktanıp jattım. Ar bir nandın betinde
"Muhammad ibn al-Husayn al-Askaf" degen jazuu boldu".
Mutavakkil şaarda Tigr darıyasına nan ırgıtkan adam jönündö jar saldırat
jana al adam ıymanduulardın başçısına korkpoy kelip, sıylık aluusun ayttırat.
Jarçılar bu kabardı jarıya kılıştı. Ertesi künü bir kişi kelip: "Bul
adam-men bolom", dedi. Mutavakkil suradı: "Emne daliliñ bar?" Al joop berdi:
"Dalilim-bul: ar bir nanda menin ısımım-Muhammad ibn al-Husayn al-Askaf dep
jazılgan bolçu". Mutavakkil ayttı: "Daliliñ tuura. Birok, aytçı, kança ubakıttan
beri nandı Tigrge taştap jattıñ?" Muhammad ibn al-Husayn: "Bir jıldan beri"
dedi. Mutavakkil suradı: "Munu menen kanday maksattı közdödüñ?" Tigil kişi:
"Men mobunday makal eşitkenmin: "Jakşılık jasap, suuga taştap tur, saatı
kelgende tüşümün beret. Menin kolumda başka döölötüm jok ele. Anüçün kolumdan
kelgenin jasadım jana özümö: "Bul kandaydır bir tüşüm beret", dep ayttım" dedi.
Mutavakkil ayttı: "Sen emne uksañ oşonu jasagan ekensiñ, emi jasagan işiñdin
tüşümün al". Mutavakkil aga Bagdadda beş kıştaktı ençilep berdi. Al bayıp,
kadır-barktuu adam bolup kaldı. Anın urpaktarı ali da Bagdadda jaşaşat...
Teñdeşsiz egem menin kudaydın üyün barıp körüşümö ıklas kılgan eken, men
al-Kaim bi-Amri-Lllahi 8 zamanında ajıga bardım. Oşondo Muhammad ibn
al-Husayndın baldarın kezdeştirdim jana bul ikayani Bagdaddın aksakaldarınan
jana çaldarınan uktum.
Uulum, mümkündügüñ barda, tınım albay jakşı işterdi jasa. Adamdarga özüñdü
narktuu insan katarı körsöt jana oşo kalıbıñdan jazbay jür. Buudaydı körsötüp,
dinar altın akça, 2,4 gramm altın. VII-k. tartıp çegerile baştagan.
al-Kaim bi-Amri Llahi abbasidderdin 26-halifi, 833-842-jıldarda başkargan
birok arpa satkan soodagerge okşoboy, diliñ kaalabagan nerseni süylöbö. Bardık
işte adilet bol, kim adilettüü bolso, aga sottun keregi jok.
Eger başıña kaygı je kubanıç tüşsö, al jönündö senin kaygı-kubanıçıñdı
bölüşçü adamga ayt. Adamdarga kaygı-kubanıçıñdın belgisin bilgizbe jana ar bir
jakşı je jaman nersege baldarga okşop oşol zamat süyünbö jana kaygırba.
Koluñ jetpegenge jetem dep, kızmat abalıñdı almaştırba, antkeni, uluu
insandar ne çındık üçün, ne kalp üçün turgan ordunan jılışpayt.
Ayagı kaygı menen bütçü kubanıçtı-kubanıç dep eseptebe, ayagı kubanıç menen
bütçü kaygını-kaygı dep sanaba. Ümütsüz jagdayda ümütüñdön tüñülbö, bilgin,
ümütsüzdük-ümüt menen, al emi ümüt-ümütsüzdük menen baylanışkan.
Bilgin, düynödögü bardık iştin tagdırı-kelüü jana jok boluu. Közüñ tirüüsündö
çındıktı tanba, eger kimdir biröö seni menen talaşıp-tartışa baştasa, talaştı
unçukpay toktot. Bilgin, akmaktarga joop- unçukpay koyuu.
Eç kimdin emgegin tegin jerden jokko çıgarba, ar kimdin, özgöçö öz
tuugandarıñdın ukugun taanı. Alarga koluñdan kelişinçe jakşılık kıl jana öz
uruuñdun aksakaldarın sıyla. Antkeni, paygambar, Alla anı alkasın jana alik
alsın, aytkan: "Öz uruuñdun aksakalı - öz koomunun oluyası bolot". Birok,
kemçilikterin jakşı jaktarınday ele körö bilüü üçün alarga ötö ele jagınba.
Bötön biröödön ömürüñö korkunuç bar ekenin sezseñ, tezinen özüñdü korkunuçtun
dengeeline ılayık koopsuz kılganga araketten. Eger kimdir biröö karasanataylık
kılganı jatkanın tuysañ, kamırabastık kıluu suuda uu bar ekeninen şektenip
turup, suunu içken sıyaktuu ele akılı kemdik bolot. Öz döölötüñö mançırkaba jana
talantsız bol. Jok, anday emes bolso, bir nersege üyrön. Kiyin şermende bolboo
üçün üyröngöndön jana jakşı kepti ukkandan uyalbagın.
Jakşını jana jamandı, adamdardın kemçiligin jana mıktı jaktarın
kıldattap baykagın, alar paydanı jana kireşeni kaydan alışat, nıpası jana
çıgaşası emne ekenin anıkta da, andan soñ öz paydañdı izde. Adamdardı kanday
nerseler çıgaşaga jakın kılaarın iliktep bilgin da, andan alıs bol jana adamdı
paydaga jakındatkan işke jakın bol. Deneñdi ilimpozdukka jana jakşı
kasietterdi üyröngöngö köndür. Bilbegeniñdi-üyrön, buga eki nerse arkıluu:
bilgeniñdi paydalanıp je bilbegeniñdi üyrönüp jetseñ bolot.
Sokrat aytkan: bilimden ötkön kenç jok, akmak adamdan jaman duşman jok,
bilimden uluu urmat jok, uyattan mıktı şöökülö jok. Uulum, oşon üçün,
akılmanduulukka üyröngöngö umtul.
Kanday gana jagdayda bolbo, bir da saattı akılmanduuluktu üyrönböy korotpo;
akılmanduuluktu nonok da üyrönsö bolot. Eger bilimsizge jürögüñdün közü menen
karasañ jana aga akıl-estin karegin bursañ, oşondo anın saga jakpagan jaktarın
jasabay koysoñ bolorun bilesiñ. İskender 9 aytkanday, men paydanı öz dostorumdan
ele emes, atügül duşmandarımdan da köröm. Egerde men kandaydır bir jaman iş
kılgan bolsom, dostorum maga jakşılık kılabız dep, anı menden jaap-jaşırganga
araket kılışat, al emi duşmanım-maga kas bolgonduktan, anı men ukkanday kılıp
aytışat. Oşondo, men jaman işimdi ondop-tüzöym, demek, paydanı men dosumdan
emes, duşmanımdan köröm. Sen da mınday akılmandıktı daanışmandardan ele
emes, beynaamdan da üyrön.
* İskenderAleksandr Makedonskiy
Bardık adamdar: uluu bolobu, kiçüü bolobu, sözsüz izgilikti jana bilimdi
üyrönüşü kerek, antkeni özüñ kurduulardan bilimiñdi örkündötüp je sıpaalık
menen jogoru boluuñ mümkün. Kaçan özüñ teñdüülördö jok asılzattıktı özüñdön
körsöñ, oşondo özüñdü başkalardan öydömün dep esepteysiñ, el da seni
kurdaştarınan nasil-narkı jogoru dep bilişet.
Akılduu insan el anı bilimi jana nasil-narkı jagınan özü kurduulardan jogoru
dep baalay baştaganın körsö, al dagı da bilimdüü jana nark-nasildüü boluuga
umtulat.
Demek, adamdar seni mınday urmattaşsa, köp ötpöy başkalardan da jogoru
boloruñ anık. Demek, ilimiñdi örkündötüü - bul özüñ teñdüülördön biyik boluunun
jolun izdöö. Al emi ilimiñdi jana nark-nasiliñdi önüktürgöndön baş tartuu - bul
jetken abalıña kanaattanuunun belgisi.
Jakşı sapattarga üyrönüü jana deneñdi jalkoolugu üçün jazaloo-abdan
paydaluu, antkeni jalkooluk-denenin çirüüsü dep aytılgan. Eger deneñ saga baş
iybese, bayka, jamandıkka kiripter bolup jürbö, sebebi deneñ jalkooluktan jana
jırgap jaşagandı süygöndön ulam saga baş iybey jatat.
Asırese, kıymıl-araket bizdin tulku-boyubuz üçün tabigıy abal emes, dene ar bir
kıymıldı öz kaaloosu boyunça emes, buyrukka jaraşa jasayt, anüçün özüñ
kaalamayın jana buyrumayın senin deneñ kandaydır bir kıymıldı jasayın
debeyt. Oşon üçün denendi majburlap özüñö baş iydir jana atayılap öz
kaalaganıñdı jasaganga köndür. Ariyne, kim öz denesin başkara albasa, al başka
biröölördün denesin da özünö baş iydire albayt. Sen kaçan öz deneñdi
bagındırsañ, nasilnarktardı üyrönüü arkıluu eki düynönün jakşılıgın tap.
Antkeny, eki düynönün jakşılıgı nark-nasilde, al emi ar kanday jakşılıktın
negizi ilim menen bilimdüülüktö, özgöçö, diliñdi başkara bilüüdö jana topuk
kıluu menen ıymaNduulukta, çınçıldıkta, Kudayga muyugandıkta, tazalıkta,
çıdamkaylıkta jana uyalçaaktıkta.
Hadiste uyalçaaktık jönündö "uyalçaaktık ıymanga bagıñkı" dep aytılsa da,
uyalçaaktık köbün ese adamdarga zıyan alıp kelet. Uyalçaaktıktan ulam öz işteriñde
jañılıştık ketirböö üçün jana öz işkanalarıña zıyan alıp kelböö üçün aşıkça
uyalçaak bolbo. Közdögön maksatıña jetüü üçün köp uçurda uyat-sıydı unutuuga tuura
kelet. Sabırsızdıktan, uruşçaaktıktan jana kalp süylögöndön uyal, a tüz aytkandan
jana tuura jasagan işiñden uyalbagın, antkeni köptögön adamdar uyalçaaktıktın
ayınan öz maksattarına jetpey kalışkan.
Uyalçaaktık ıymandın jemişi bolgondoy ele, jakırlıkuyalçaaktıktın jemişi
bolgonduktan, uyalçaaktık kaçan kerek jana uyatsızdık kaçan kerek ekenin, oşondoy
ele jakşılıkka kantip jetüünü bilüüñ zarıl, antkeni aytılgan emespi: uyalçaaktık
bak-döölöttün öbölgöçüsü bolso uyalçaaktık-jamandıktın öbölgöçüsü.
Naamanı adam dep sanaba, jakşılıktı bilbegen akılmandı daanışman debe,
bilimsiz asteydildi asket dep eseptebe, naamalar menen, ayrıkça, özün daanışman
dep sanagan jana naamalıgına kanaat kılgandar menen alaka kılba. Akılestüülör
menen gana kattaş, antkeni jakşılar menen kattaşuudan adamdar jakşı dañkka
jetet. Sen emne körbödüñbü, may kunjuttan sıgıp alınsa da kunjut mayın fialka je
roza menen aralaştırsañ, maydı roza je fialka menen aralıştırgandan, je al
asılzat menen aralaşkandan ele kunjut mayının öz atı kalıp, roza mayı je fialka
mayı dep ataşpayt.
Jakşılar menen kattaşkanıñ üçün jana alardın saga kılgan jakşılıktarı
üçün alardan alkışıñdı ayaba jana alardın jakşılıktarın unutpa; kim saga
muktaj bolup kayrılsa, alardı türtpö, antkeni türtüüdön senin janıñdın
kıynalganı köböyüp, muktajdıgıñ ösöt. Adep-ahlaktuu jana adamgerçiliktüü
boluuga araketten, maktoogo arzıbagan adepsizdikten ayrıl jana ısırapçıl bolbo,
sebebi ısırapkorluktun tüşümü-tüyşük, tüyşüktün tüşümü-jokçuluk, a jokçuluktun
tüşümü-kor boluu. Seni akılduu adamdar maktaganday bolsun, bayka, naamalardın
maktoosunan kaçkın, sebebi kimdi kara taman el maktasa, anı menin uguşumça, ak
sööktör jek körüşöt.
İkaya
Aflotun bir künü özü jaşagan şaardın bekteri menen oturgan eken. Bir kişi
kelip, aga salam aytıp, janına oturat da körgön bilgenderi jönündö söz kıla
baştayt jana ar sözün ortosunda mınday dep koşup turat: "Oo, danışman, men bügün
balançanı kördüm, al sen jönündö kep salıp, seni özgöçö dañazaladı jana maktadı.
Aflotun ötö uluu akılman jana eç kaçan aga teñ kelçü adam bolboyt. Men saga anın
maktoo sözdörün aytıp koygum keldi".
Aflotun akılman bul sözdördü ukkanda başın ıldıy salıp, şoloktop ıylap
kiret jana katuu kaygıga tüşöt. Tigi adam suradı: "0, akılman, men seni jaman söz
aytıp taarınttımbı? Emnege kaygırıp jatasıñ?" Aflotun akılman joop berdi:
"Sen meni taarıntkan joksuñ. O, kojo, birok naadanga menin jasagan işterim
jagıp, al maktagandan artık jamandık boluşu mümkünbü? Men anın kupuluna tolup,
janı ırahat alganday jana meni maktaganday kanday akmaktık kılganımdı
bilbeym? Anday işim üçün ökünmökmün. Men ali naama ekenime kaygırıp jatam,
antkeni naadandardın maktoosuna tatıgan adamdar özdörü da naadan boluşat".
Uşunday maanidegi dagı bir ikaya esimde kalıptır.
İkaya
Uguşumça, Muhammad-i-Zakariya ar-Razi öz okuuçuları menen kaydadır bir jakka
baratkan bolot. Joldon alarga albarstı jolugat. Al Muhammad-i-Zakariyadan başka
eç kimge karabayt jana anın jüzünö tigile karap turup katkırıp külüp jiberet.
Muhammad oşol jerden artka burulat da, üyünö jetip, japalak kökömeren
kaynattırıp jeyt. Okuuçuları suraşat: "O, akim, sen emnege bul kaynatmanı uşu
uçurda jediñ?" Al joop berdi: "Tigi bakşı külgön sebeptüü jedim. Al eger kara
jini menen bolso, al menin eç nersemdi körmök emes jana menin üstümdön külmök
emes. Antkeni "Ar bir çımçık kebetesi özünö okşoş çımçık menen çoguu uçat", dep
aytışat emespi" dep joop bergen eken ar-Razi.
Kese süylögöngö jana jeñil çırlaşkanga üyrönbö, momun jana toktoo bol. Birok,
juşmak bolsoñ da, başkalardın senin şirindigiñden jana jumşaktıgıñdan
paydalanışıp, seni jutup koygondoy bolbo; birok da saga salam aytıp, kol
berbegendey oroy bolbo. Eldin baarı menen jakşı mamilede bol, sebebi
ırıs-ıntımak jaşasañ dosuñdu da, duşmanıñdı da öz maksatıña jetüüdö
paydalansañ bolot. Eç kimdi jaman işterge üyrötpö, antkeni jamandıkka
üyrötüünün jamandık jasagandan ayrıması jok. Eger seni ayıpsız jerden kimdir
biröö taarıntsa, anı taarıntkanga araket kılba, antkeni jakşılıktın üyü adamgerçiliktin köçösündö jaygaşat jana adamgerçiliktin negizi - taarıntpoodon
baştalat dep aytılgan.
Aflotun bayırkı grek filosofu Platon.
Oşondoy ele adamdarga jakşı mamile kıl, sebebi adamdar küzgügö abay salıp
özdörün körüşü abzel; egerde jüzü jaynap tursa, jürüm-turumu da jüzündöy jaydarı
boluş kerek, antkeni kuniktik suluuga jaraşpayt jana buudaydan arpa, arpadan
buuday öspöyt. Bul maanide menin tört sap ırım bar:
Tartuu kılıp jamandıktın belegin,
Jakşılıktı elden algıñn, kelebi?
Tart atıñdı, tabiyatıñ başka eken,
Taruu sepken talaa buuday berebi?
Küzgügö karap, jüzüñ kunik ekenin körsöñ da baarı bir jakşı işterdi jasaşın
kerek, antkeni, sen jamandık jasaçu bolsoñ, jamandık jamandıkka ulanat, a eki
jamandın bir bolgonu aşkan jamandık jana akmakçılık.
Dili taza, keñeş ukkan jana sınalgan dostoruñdun keñeşterin özüñ da tıñdap uk
jana masileetçileriñ menen jüzmö jüz keñeş, antkeni sen alardın paydasın dal
betme bet kezdeşüüdön alasın jana men aytkan bul sözdördü okup, bilgeniñden
kiyin özündün bilimdüülügüñ menen sıymıktanasıñ. Birok, öz bilimdüülügüñö jana
asıl saparttarıña aşıkça işenbe, maktanıp da ketpe. Kaçan baarın üyrönüp
bilgeniñden kiyin, özüñdü naadan katarına koş, antkeni özüñdün naamalıgıñdın
añdap-tüşüngöndön kiyin akılman bolosun. Dagı mınday dep aytışat.
İkaya
Uguşumça, Hosrovdun zamanında Buzurjmihr 11 uazir kezinde Rumdan"* elçi
kelet. Kisr elçini taktıda oturup kabıl alat. Pers padışalarının saltına jaraşa
elçige işenim parmanın Buzurjmihr tapşırıp, Kisr uazirin elçige ırasmiy türdö
taanıştırış kerek ele. Al elçinin köz aldında Buzurjmihrge: "O, balança, sen
düynödö emne bolso, anın baarın bilesiñ..." dep, anın "Ooba" dep joop berişin
kaalayt. Birok, Buzurjmihr: "Jok, ökümdarim", dep joop beret. Mınday jooptu
kütpögön Hosrov köñülü çögüp, rumdukj 12 elçiden uyalat.
Antken menen suroonu ulantat: "Kim baarın bilet?" Buzurjmihr joop beret:
"Baarın bardık adamdar birikse bilet, birok, birimdik ali eneden tuula elek."
Andıktan, uulum, özüñdü ötö akılmanmın debegin, sebebi, kaçan özüñdün naama
ekeniñdi tüşüngönüñdö akılman bolosuñ, antkeni kim özünün naamalıgın bilse - al
ötö akılman.
Sokrat özünün uluuluguna karabay mınday degen: "Eger menden kiyinki uluu
insandar jana daanışmandar Sokrat özün düynönün eñ akılmanı boluunu köksödü
dep aytkanınan korkposom, men özümdün eç nerse bilbegenimdi jana küçsüz
ekenimdi moynuma almakmın, birok, bul men taraptan uluulukka umtuluu
bolgonduktan, antip aytuum mümkün emes."
Abuşükür Balhi 13 bir beytte özün daanışmandıgı üçün maktayt. Al beytte
mınday deyt:
BuzurjmihrBuzurgmihrdin arabça forması. Ulamıştardagı padışalardın
idealduu keñeşçilerinin sapattarı menen sıpattalgan ataktuu uazir Sasanid
Anuşirvan.
Rum Vizantiya
Balhi Abuşükür Balhi (915-j. tuulgan, ölgön jılı belgisiz). Pers-tajik akını.
Mutakarib ölçömündö jazılgan "Ofariname" poeması menen taanılgan. Andan
Menin bilimim özumdün naamalıgımdı tüşüngöngö jaradı.
Oşon üçün, menin uulum, bilimdüümün dep, köppö jana öz jöndömün menen çeçe
algan işke kez kelseñ da, başkalarga öz bilgeniñdi berbey tırışpagın. Kimde kim
özünükün tuura dep köşörö berse, dayıma anısına ökünöt. Keneşkendi uyat körbö,
akılman karılar jana ak dil dostoruñ menen keneşip tur. Allanın süygönü
Muhammed, anın okutuuçusu jana işterinin koldooçusu teñdeşsiz Kudaydın özü
bolgonuna, oşondoy ele akılmandıgına jana paygambarlık kasietine karabay,
[Kuday] öz makuldugun berbegen jana mınday degen: "İşteriñde anı menen keñeş"
jana "O, Muhammed, mına bul şaylangandar jana öz dostoruñ menen keñeş, antkeni,
oy-maksat silerden, al emi jüzögö aşıruu menden, [senin] egeñden".
Bilip al, eki adamdın pikiri-bir adamdın pikiri emes, antkeni bir köz menen
eki köz körgöndü körüp bolboyt. Nepada darıger oorup kalıp, oorusu ötüşüp ketken
jana oor bolso, özün özü darılabaganın sen emne körbödüñbü?
Al ötö akılman darıger bolso da, başka darıgerdi çakırıp, dartın surap
bilgen soñ özün darılayt.
Senin jakınıñdın bütkörö turgan jumuşu bolup, al senin duşmanıñ jana
baarın senden kızgangan adam bolso da, tirüü keziñde anın işin bütkörüü üçün
janıñdı ayabay emgekten jana akçañdı ayaba. Aga jardamçılar jetiştüü bolso da,
senin kömöktöşkönü kelgeniñ, anın saga bolgon süyüüsün arttırat jana al duşman
bolso, balkim dosko aylanat.
Saga salam aytıp kelgen sözmör jana sözgö çeber adamdardı sıyla, alar saga
salam aytkanga kuştar boluusu üçün meerman bol. Eñ beçara dep, al ötö bilimdüü
bolso da, aga eç kim salam aytıp barbagan adamdı bil. Egerde aalım adam köp sözdüü
bolso, anın aalımdıgı ilimdüülükkö okşoboyt jana sözündö mañızı bolboyt.
Oşentip, sözdü süylöönün şartın jana anın jayın bilgin. Seni Alla özü koldosun.
ÇEÇENDİKTİ ÖRKÜNDÖTÜÜGÖ UMTULUU JÖNÜNDÖ
O, uulum, adamdar çeber sözdüü jana kooz süylöy bilüüsü, tajaal adamdardan
sözdü korgoosu zarurart. Birok, sen uulum, çındıktı süylö, kalpıçı bolbogun jana
çınçıldıgın menen taanıl, nepada adamdarga senden jalgan sözdü uguuga tuura
kelse, anı ugup işengendey boluşsun. Emne jönündö süylösöñ da çın süylögün,
kalpka okşoş çındıktı süylöbö, asırese, çındıkka okşoş kalp, kalpka okşoş
çındıktan jakşı, antkeni anday kalpka işenişet da, a çındıkka işenişpeyt.
Oşonduktan, menin emir Bu-s-Suvar Gazu Şapur ibn Fazl 14, Alla özü alkasın, menen
bolgon okuyamdı kaytalabas üçün, ukkuluksuz çındıktı süylögöndön etiyat bol.
İkaya
Uulum, bilgin, emir Bu-s-Suvardın doorunda, men ajıga barıp kelgen jılı,
Gyanjga kazatka attandım. Men İndiyaga kazatka köp barganımdan ulam Rumga karşı
kazattı da jüzögö aşıruunu kaaladım. Emir Bu-s-Suvar kaybar, akılman, sözgö usta,
başka da hasaj jana hafif ölçömündö üç poema jazgan. Turumuş jana süyüü, tagdır,
ilim jana taalim-tarbiya jönündö ırlardı jazgan. Köptögön beytteri arabçaga
kotorulgan.
14 Bu-s-Suvar (je Abu-l-Asovar) Şavur (je Şapur) ibn FazlArrandı jana Armeniyanı
951-1199-jj. başkargan şedadidder dinastiyasınan çıkkan 8-çi uazir.
ilimpoz, kıraakı jana ıymanduu padışalar sıyaktuu dinge jan dili menen
berilgen uluu padışa ele. Al tamaşalaşpay, dayıma oor basırık jürçü.
Emir algaç meni körgöndö ötö urmattap mamile kıldı, uzak maekteşip, türdüü
kepti kozgodu, men anın sözün ugup, surooloruna joop berdim. Menin sözdörüm anın
kupuluna tolup, al meni ayabay sıylagan soñ ketüügö uruksat berdi. Al maga ötö
meerman mamile jasagandıktan, jürögüm jibip, Gyanjda bir neçe jıl turup kaldım.
Emir dastorkon jana şarap üstündö uyuşturgan jorolorgo üzböy katışıp turdum, al
maga ar kanday suroolordu salıp, bayırkı düynönün padışaları jönündö aytıp
berüünü suraçu. Bir iret maegibiz bizdin dubanga arnalıp, türdüü ölkölördün
japayı körünüştörü jönündö uzak kep kıldık. Men oşondo mına bul sıykırduu
kubuluş jönündö aytıp berdim: "Gurgandın kuymasındagı toonun eteginde bir
kıştaktın çet jakasında bulak bar. Oşol kıştaktın ayaldarı oşol bulaktan suu
alganga demeyde çogulup alıp barışat. Ar bir ayal kumuraçan barat jana bulaktan
suu algandan kiyin, kumuraların töbösünö koyup alışıp, üylörünö kaytışat.
Kumurası jok bir ayal alardın aldına tüşüp alıp, joldu kıldat karap jüröt,
antkeni al jerlerde jaşıl kurt bolot. Ayal kokus janagı kurttu körsö, şerikteri
anı tepsep albas üçün joldon alıs ırgıtat. Eger kimdir biröö kurttu basıp alsa,
oşol zamat bardık kumuralardagı suu sasıp kalat dagı alar suuların tögüp salışat.
Kayra bulakka barıp, kumuraların juup, jañıdan suu alışat".
Men bul okuyanı aytıp bergenden kiyin emir Abu-s-Suvar kabagın salıp, başın
çaykadı, bir neçe kün maga murdagıday jakşı mamile jasabay kaldı. Anın sebebin
maga Piruzan ayttı: "Emir sen tuuraluu dattanıp, balança özü kalıbet ele adam, maga
emne jaş baldarga aytçu sözdördü ayttı; al emne üçün mendey adamga kalp süylöyt?"
Oşol zamat Gyanjiden Gurganga çabarman jönöttüm dagı janagı kıştak öz
ordunda turat, ıras ele kıştaktın çet jagında men aytkanday kurt bar ekenin
kadiy, rais, hatib jana başka işenimdüü adamdar, ulamalar menen Gurgandın
bekteri tastıktagan kübölördün körsötmölörün alıp kelüünü buyrudum. Baarın
bütkörüp, tört aydan kiyin sözümdü ırastagan tastıktamanı emir Bu-s-Suvardın
aldına koydum. Al tastıktamanı alıp okudu da külüp ayttı: "Sendey adam, özgöçö,
menin aldımda kalp süylöbösün men özüm da bilem. Birok, senin sözüñö adamdar
işenüüsü üçün tört ay korotup, dalil jana eki jüz işenimdüü adamdın
tastıktamasın çogultuunu talap kılgan çındıktı aytıp emne zarıl?"
Bilgin, söz tört türdüü bolot: bilip keregi jok jana birok aytpaçu; bilgenge
zarıl jana aytılçu; aytılçu, birok bilip keregi jok jana bilgenge zarıl, lekin
aytılbaçu.
Iymanga zıyan alıp kelçü sözdördü aytuunun da bilüünün da zarılı jok.
Teñdeşsiz uluu Kudaydın kitebinde, paygambar aley salam jönündögü kabarlarda,
aalımdardın jana ulamalardın kitepterinde bar sözdördü aytıp, birok bilbese
bolot. Antkeni, bul sözdördü talkuuloo-tuuroo, alardagı karama karşılıktardı
jana tataaldıktardı tiyiştüü deñgeelde tereñ bilböö-açılıştın bir türü sıyaktuu
bolup kalat. Andıktan, kimdir biröö sözdördü tereñ tüşündürüügö jürögü menen
berilse, teñdeşsiz Kuday aldında joop beret.
Bilüügö jana süylöögö zarıl sözdör-dindin jana düynönün jırgalçılıgına
baylanıştuu jana eki düynö üçün paydaluu bolot. Al sözdördü aytuudan jana uguudan
süylöp jatkan adamga da, uguuçuga da payda.
Bilip, birok aytpaçu söz-bul saga kaysı bir bektin je dosuñdun kemçiligin
bilgen sıyaktuu bolot; sen oy jügürtüü arkıluu je künümdük tirilikke salıştırıp
baykasañ, saga anın kemçiligi şariyatka ılayıksızday körünöt. Anday sözdü aytçu
bolsoñ, je beregi bektin kaarına kalasıñ, je dosuña zıyanı tiet, je tomayaktar
kozgoloñ çıgarıp, saga korkunuç jaralat. Anüçün mınday sözdördü bilip, birok
aytpaşıñ kerek.
Birok, bul men aytkan tört türdüü sözdün mıktısın bilüü da, aytuu da kerek. Bul
tört türdüü sözdün ar birinin eki jagı bar: biri ademi, biri sert. El aldında
süylönçü sözdördü mümkün boluşunça jakşılap ayt, ukkuluktuu bolsun jana adamdar
özdörünün ar-namısın tüşünüşsün, antkeni uluu jana akılman adamdardı sözünön
bilet, asırese, adamdar sözünün daldasına bekinet. Iymanduulardın baştooçusu
Ali (Allanın kulagı süyünsün) aytkanday: "Erkek anın tilinin astında jaşınıp
jatat". Kee bir sözdördü ukkanda diliñ jañılanat, oşol ele sözdördü diliñ
bulganganday kılıp, kıraatın özgörtüp aytuu mümkün.
İKAYa
Menin uguşumça, Harun-ar Raşid tüş köröt, tüşündö oozundagı bardık tişi
kübülüp kalat. Ertesi al tüş joruguçtu çakırtıp: "Bul tüştün maanisi emne?" dep
surayt. Tüş joruguç: "Iymanduulardın adıyının ömürü uzarsın! Bardık
tuugandarıñ senden murda ölöt, oşentip eç kimiñ kalbayt" deyt. Harun ar-Raşid
aytat: "Bul tüş joruguçka jüz palak urgula. Al emnege mınday açuu sözdü betime tüz
ayttı? Egerde menin bardık tuugandarım menden murda ölsö, anda men kimmin?" Al
başka tüş joruguçtu çakırtıp alıp, bayagı körgön tüşün aytıp berdi. Tüş joruguç
ayttı: "Iymanduulardın adıyı körgön tüş ıymanduulardın adıyı öz
tuugandarınan uzagıraak jaşayt degendi bildiret". Harun ar-Raşid ayttı:
"Akıldın aytkanı bir". Bul tüş joruu murunku tüş joruudan ayırmalanbadı, birok
al aytılışı boyunça murdakıdan alda kança ayırmalanıp turat. Al ekinçi tüş
joruguçtu jüz dinar menen sıyladı.
"...sözdün art jagın jana bet jagın abayloo kerek; emne gana aytpa, çeçen jana
sözdün maanisin bilüü üçün sözüñdü ötö kınaptap ayt. Egerde aytıp jatkan sözüñdü
özüñ tüşünbösöñ, sen totukuş sıyaktuu bolosuñ: al süylögönü menen, aytıp jatkan
sözün tüşünböyt. Çeçen jana sözdü baalay bilgen adam emne aytsa da anın akılman
adamdardan ekeni oşol zamat aykın bilinip turat. Eger anday bolboso, anı adam
emes, mal dep bil.
Sözdü baalay bil, antkeni al köktön tüştü. Aytçu jerde ar bir bilgen sözüñdü
ayaba, akılmandıktı küçkö salbaş üçün ordu jok sözdü aytpa. Emne gana aytpa, jalañ
çındıktı ayt, maanisiz süylögöndön saktan. Bardık doomatta dalildi kiçüü,
doomattı çoñ dep baala. Bilbegen ilimiñ menen maktanba jana anı menen jan
bagam dep oylobo, antkeni, aleşem ilimiñ jana minbardan turup, közdögön
maksatıña jetpeysiñ; özüñ bilgen ilimde iygilikke jetesiñ; bilbegen işinde eç
nersege jete albaysıñ.
İKAYa
Uguşuma karaganda, Hosrovdun doorunda Buzurjmihrge bir ayal kelip, emnenidir
surayt. Başka bir işke kıjaalat bolup jatkan Buzurjmihr: "O, ayal, sen suragan
nerseni men bilbeymin" dedi. Ayal tañ kala: "Sen eger munu bilbeseñ, anda emnege
bizdin ökümdardın jakşılıktarın paydalanıp jürösüñ?" dedi. Buzurjmihr
bolso: "Padışa maga bir nerse berse da bilgenim üçün beret, a bilbegenim üçün eç
nerse berbeyt. Eger maga işenbeseñ, jür, padışaga barıp, özünön suraylıçı: men
bilbegen nerse üçün al maga bir nerse berebi je jokpu," dep joop berdi.
Birok, sen ar bir iştin çenin bil jana aşa ketkendikti zıyan dep esepte. Ar
kanday işte anın ortosun karmay bil, antkeni şariattın egesi aytkan: "Ar bir
iştin jakşısı - anın ortoñkusu".
Sözdö jana jumuş bütkörgöndö şaşpastay jaybarakat bol. Seni alañgazarlık
jana şaşmalık üçün uruşkandan körö şaşpadı dep uruşsa, men kubanar elem.
Jamandık menen jakşılıkta saga tieşesi jok sırdı bilgenge kızıkpa,
sırıñdı özüñdön başka eç kimge aytpa. Sözdün iç kaptalı jakşı bolso, anın sırt
kaptalı sert eken dep şektenişet, sebebi jamandıkta adamdar köbün ese biri
birinen şek sanaşat. Ar bir işte sözdü, kamılganı jana jagdaydı karajat menen
ölçö; emneni aytpa, senin sözün çın ekenin tastıktap turganday kılıp ayt.
Şirin sözdüü adamdardın arasında işenimdüü adam dep sanalsañ da, jabır
tartkıñ kelbese, eç bir işke kübö bolbo. Eger kübö bolup kalsañ, körsötmö berip
jatkanda kıldat bol: kimdir biröögö tartpa.
Aytılgan ar bir sözdü tıñda, birok, anı atkarganga şaşpa. Emne süylösöñ da
tarazalap süylögün jana aytkan sözüñö ökünbös üçün süylögöndön murda emne
aytarıñdı jakşılap oylongun, antkeni kıraakılık işmerdüülüktün ekinçi beti.
Senin aldıñda atak dañktın darbazası jabılbas üçün, sözdün paydaluu jagın
kaçırbas üçün jakşı sözdü, saga paydaluubu je jokpu, zerikpesten uk. Sözüñ suuk
bolbosun, antkeni suuk söz uu ösüp çıkçu danga okşoş bolot. Akılman bolsoñ da,
nasıl narktın darbazası saga açılsın üçün özüñdü türköy dep sana. Eç kanday sözdü
buzba jana toktotpo, saga adegende sözdün kemçiligi menen artıkçılıgı dayın
bolsun. Senin sözüñdü dalil jana negiz üçün talap kılgandan başka uçurda
akılmandıktın çeginen çıkpoo jana ugarmandardı zeriktirböö üçün bekter menen
bekterdey, bukara el menen bukaraday süylöş. Kaysı bir jerde sözüñdü dalildep
berüüñdü talap kılışsa, alardın arasınan aman soo kutuluu üçün, alar kaalaganday
süylö.
Sözgö aşıkça çeber bolsoñ da, söz ortosunda jaza tayıp albas üçün,
çeberçiligiñdi mümkün boluşunça azıraak körsöt. Köptü bilip, az süylögöngö üyrön
jana az bilip, köp süylögöngö könbö, antkeni oozgo bekem boluu koopsuz boluu, köp
sözdüülük-akılı joktuk dep aytılgan emespi. El köp sözdüü adamdı akılduu bolso
da akılsız dep sanayt, a akılsız adam ün çıgarbasa da, anı akılduu bolgonduktan
süylöböy jatat dep esepteşet. Sen ötö pakiza jana ıymanduu bolsoñ da, özüñdü
maktaba, antkeni senin özüñdü özüñ jaktap süylögönüñdü eç kim ukpayt, anüçün özüñdü
özüñ emes, seni başka adamdar maktaganday bol. Köptü bilseñ da sözüñ saga zıyan
keltirip, zangandık beregi aliddin 15 keypin kiyböö üçün kerektüü sözdü gana süylö.
İKAYa
Menin uguşumça, Sahibdin zamanında Zanganda imam Şafiydin sahabalarınan
bolgon urmattuu karıya boluptur, Alla aga ırayım kılsın. Al muftiy, diniyatçı jana
Zangandın zakat çogultuuçusu eken. Bir muftiy jana dinayatçı bozulan alid da bolot.
Al Zangandın raisinin uulu eken. Bul eköö dayıma minbardan biri birinin
abiyirin açıp, sındap jürüşöt.
Alid bozulan bir iret minbardan beregi çaldı kayridin dep şıldıñdayt. Bul
okuya tuuraluu şeyhke kabarlaşat. Şeyh da minbarda turup janagı bozulan aliddi
aram siydik dep maskaralayt. Alid bu sözdü ugup, ayabay kapa bolot jana Rey şaarına
alid Alige tabıngan şiit.
barıp, Sahibge janagı çaldın üstünön dattanat: "Senin zamanıñda paygambardın
urpagın kimdir biröönün aram siydik dep ataganı jarabayt", - deyt ıylap.
Sahib karıyaga kaarı kelet jana anı Reyge aldırıp kelgenge çabarmandı
çaptırıp, özü muftiyler jana seyidder menen çoguu arızdı karay baştaşat.
Karıyanı alıp kelişkende, Sahib aga kayrılat: "Şeyh, sen şafiydin imamdarının
birisin, Alla aga meerim kılsın, özüñ ilimdüü adamsıñ, jaşaarıñdı jaşap, azır
emi bir butuñ kördö turat. Senin paygambardın urpagın aram siydik degeniñ
jaraybı? Emi aytkan sözüñdü dalildep ber. Antpeyt ekensiñ, men seni şariattın
kanonuna ılayık katuu jazalaym. Bul adamdarga ülgü bolsun, eç kim mınday taalim
tarbiyasızdıkka ekinçi barbasın".
Karıya ayttı: "Menin sözümdün tuuralıgı uşul aliddin özü, aga karşı anın
özünön artık kübönün keregi jok. Menin sözüm boyunça, al ak nikeden tuulgan jana
taza, a anın sözü boyunça-aramsiydik". Sahib suradı: "Kantip dalildeysiñ?" Karıya
joop berdi: "Anın atası menen apasına nikeni men kıyganımdı bütün Zangan eli
bilet. Al minbardan turup, meni kapır dep mazaktadı. Eger al bul sözün işenip
aytkan bolso, kayrıdin kıygan nike jaraksız, anday bolgondo, al öz sözü menen
aramsiydik ekenin ırastayt. Eger bu sözdü işenbey aytkan bolso, al-kalpıçı jana
jazalanış kerek". Andan soñ karıya: "Emne bolgondo da al je kalpıçı je
aramsiydik. Paygambardın urpagı kalpıçı boluşu mümkün emes. Emi anı kanday
kaalasañar oşondoy atagıla!" - dep koşumçaladı.
Alid ayabay uyalıp, emne joop aytaarın bile albadı. Al bul sözün oylonboy
aytkandıktan öz başına balee boldu.
Oşon üçün, uulum, çeçen bol, birok tantık bolbo, asırese, tantıktık-oşol ele
kemakıldık. Kim menen süylöşpö, al senin sözüñdün kardarıbı je jokpu,
baykagın. Eger al senin sözüñdü jan dili menen satıp alıp jatkanın baykasañ,
sözüñdü sat, a jok, - sözüñdü toktot da, al senin kardarıña aylanuusu üçün anın
kulk-münözünö ılayıktuu sözdördü süylö.
Birok, köpçülükkö adamgerçiliktüü mamile kıl, antkeni el-başka, adam-başka.
Kim kaydıgerliktin uykusunan oygonso, al el menen men aytkanday jaşayt.
Mümkündügüñ bar kezde ukkandan tajaba, antkeni adamdardın sözgö
jöndömdüülügü sözdü uguudan jakşırat. Munun dalili buki, naristeni apasınan
ajıratıp, kemerde ene sütü menen baksa jana tarbiyalasa, birok al ne apası, ne
bakma enesi anı menen süylöşpösö, anı eç kim erkeletpese jana al eç kimdin sözün
ukpasa, anda al duduk bolup çoñoyot. A kelgende sözdü. ugup üyrönöt, tili çıgat.
Dagı bir dalil: kim eneden dülöy törölsö, al duduk bolot. Sen duduktardın
kulagı dülöy ekenin baykabadıñbı? An üçün sözdü, ayrıkça, padışalardın jana
akılmandardın nakıl sözdörün tıñşa, esiñe tut jana kabıl al. Aytat emespi:
akılmandar menen padışalardın kep-keñeşterin uguu akıl estin közün ötkür kılat,
antkeni surma menen tutiya 16 közdün akıl esi üçün akılmandık. Oşon üçün men
aytkandın baarın jürögüñdün kulagı menen ukkun jana işen.
Basa, pers padışalarının padışası Nuşinravan Adiletçil aytıp ketken
akaktay sözdördün bir neçesi esime tüştü. Alardı seni okusun, bilsin, esine tutsun
jana jaşoosunda koldonsun dep bul kitepke kıstara kettim. Nuşinravan
padışanın sözdörünö jana keñeşterine ılayık jaşoo biz üçün zarurat, antkeni
biz oşol padışanın teginenbiz.
tutiya köz ooruuganda koldonulçu darı.
Bilgin, obolku halifter jönündögü maalımattardan halif Mamun 17, Alla aga
ırayım kılsın, Nuşinravandın kümbözünö barganın okuganmın. Al Nuşinravandın
dahması 18 turgan jaydagı çirigen taktıdan anın söögünün külgö aylangan
kaldıktarın tapkan.
Dahmanın dubalında pehlevi tilinde bir neçe söz altın menen jazılgan eken.
Mamun kotormoçulardı çakıruunu buyruyt. Alar jazuulardı okup, arabçaga
kotoruşat jana sözdün arabça kotormosu arabdar arasında belgilüü bolot. Anda
adegende aytılıptır: "Men tirüü kezimde, Kudaydın bardık pendeleri menin
adilettüülügümdün jakşılıgın körüştü, menin jarookerligimdin paydasın
körböy eç kim maga kelgen jok. Emi darmanım taygan mezgilde, bul sözdördü kimdir
biröö kaçandır bir kezde maga taat kılganı kelip, bul sözdördü okup bilet. Oşondo
al menin ırıskımdan teñ bölüşöt jana bul sözdör al adamdın jasagan emgegine
sıylık bolot dep dubalga jazgandan başka ayla tappadım".
Bul sözdördü Nuşinravan Adiletçil jazıp kaltırgan eken, Alla özü koldosun.
Mamun abbasidder dinastiyasındagı 7-halif (813-833-jıldarı başkargan). Harun
ar-Raşiddin uulu.
dahma zoroastriylerdin saltı boyunça kömüügö jana örttöögö mümkün bolbogon
jasattar koyulçu atayın imarat. Ayrı kuyruktar dahmada açık jatkan jasattı jep,
söök gana kalgan. Keede mürzö, mavzoley je sagana maanisinde da koldonulat.
NURVİNŞAH ADİLETÇİLDİN KEÑEŞ-KEPTERİN ESKERTÜÜ
Al adegende ayttı: "Kün jana tün kelip-ketip jatkanda, jazmıştın özgörüp
turganına tañ kalba".
Jana ayttı: "Adamdar emne üçün bir iret jañılganına kayra-kayra ökünüşöt".
Jana ayttı: "Padışa menen taanış neme emne üçün tınç uktayt?"
Jana ayttı: "Emne üçün jaşoosu erkine ılayık bolboy kalgan adam özün tirüü
dep esepteyt?"
Jana ayttı: "Ayıbıñ jok turup sen jönündö jaman aytkan adamdı anın sözün
jetkirgen adamdan tezireek keçir."
Jana ayttı: "Özünö jönötülgön köñül aytuulardı ugup jatkan adam sözdü
paydasız ukkan adamday zerikpeyt."
Jana ayttı: "Çoñ çıgımga kiripter bolgon adamga karaganda közün okustatıp
algandı zor zıyan tarttı dep bil".
Jana ayttı: "Kekirteginin kulu bolgon adamdan körö bir koldon ekinçi kolgo
satılıp jürgön kuldu erkinireek dep bil."
Jana ayttı: "Adam kançalık bilimdüü bolgonu menen kuday aga akıl berbese,
anın biliminin paydasınan zıyanı çoñ".
Jana ayttı: "Kimdi mezgil okutpasa, anı okutam dep ubara bolbogula. Anday
araketiñ payda berbeyt".
Jana ayttı: "Naadandı naadandıktan saktagandan körö anın özünön saktangan
jeñil".
Jana ayttı: "Eger adamdar sen jönündö jakşı söz aytışıñ kaalasañ, özüñ
başkalar jönündö jakşı süylö".
Jana ayttı: "Adamdarga degen emgegiñ paydasız jogolbosu üçün, adamdardın saga
degen emgekteri paydasız jogolbosun".
Jana ayttı: "Dostorum az bolbosun deseñ, kastık kılba".
Jana ayttı: "Aşıkça kaygırgıñ kelbese, dünüyöñ tar bolbosun".
Jana ayttı: "Taarınıçtan kaçam deseñ, baspagan nerseni küçtöp bastıram dep
majburlaba".
Jana ayttı: "Jeñil jaşoonu kaalasañ, özüñdü iştegenge üyröt".
Jana ayttı: "Seni akılsız dep aytpasın deseñ, tabılbas nerseni izdebe".
Jana ayttı: "Aldanuunu kaalabasañ, bütpögön işti büttü dep aytpa".
Jana ayttı: "Senin sırıñdı başkalar açpasın deseñ, başkalardın sırın özüñ
açpa".
Jana ayttı: "Artıñdan biröölör külbösün deseñ, kol aldındagılarga meerman
bol".
Jana ayttı: "Uzakka çeyin öküttö jürbös üçün, jürögüñ emne kaalaganın jasay
berbe".
Jana ayttı: "Akılman boluunu kalasañ, jüzüñdü başka biröönün küzgüsünön karap
kör".
Jana ayttı: "Korkup jürüüdön kaçsañ, jamandık jasaba".
Jana ayttı: "Başkalar seni emgegiñe jaraşa baalaganın kaalasañ, özüñ da başka
adamdardı baalay bil".
Jana ayttı: "Jürögüñ sözüñdü koştoy jürüüsün kaalasañ, aytkan sözüñdü atkara
bil".
Jana ayttı: "Adamdar seni koldosun deseñ, akılduu adamga sırıñdı aytpa".
Jana ayttı: "Elden sıyluu boluunu kaalasañ, özüñ meymandos bol".
Jana ayttı: "Adamdardı maskaralagandı baatırdık körgön nemeni, sen emnege
adamzattın duşmanı dep aytpaysıñ?"
Jana ayttı: "Senin dostoruñ menen kastaşkan adamdı sen emnege dosum
deysiñ?".
Jana ayttı: "Talantsız adamdar menen dostoşpo, talantı jok adamdar ne dos, ne
duşman bolgongo jaraşpayt".
Jana ayttı: "Özün ilimdüü degen naadandan saktan".
Jana ayttı: "Adilettüü biyge (sotko) muktaj bolgonço, özüñ adilettüü bol".
Jana ayttı: "Çındık açuu bolso da uguş kerek".
Jana ayttı: "Duşmanıñ bilbesin deseñ, sırıñdı dosuña aytpa".
Jana ayttı: "Mayda nersege köñül burba jana çoñ süylöbö".
Jana ayttı: "Abiyirin jogotkon adamdı tirüü dep sanaba".
Jana ayttı: "Meenet kılbay bay boluunu kaalasañ, azga kanaat kıl (köptü talap
kılba)".
Jana ayttı: "Çıgaşa bolup satkandan körö, paydası jok nerseni satıp alba».
Jana ayttı: "Özüñö teñ adamdın jardamına zar bolgonço ölgön artık".
Jana ayttı: "Kayır surap toyo jegen nandan körö açkadan ölgön artık".
Jana ayttı: "Kandaydır bir bütüm çıgargıñ kelgende, işenimsiz adamga tayanba,
işenimdüü adamdı esiñden çıgarba".
Jana ayttı: "Özüñdön pas adamdın jardamına muktaj boluu-çoñ baleege
kabıluu, bakadan başkalka suragança, suuga çögüp ölgön jakşı".
Jana ayttı: "Bul jaşoogo kanaat kılgan jooş-momun buzuku, tekeberdenip o
düynögö jol izdegen dinzar adamdan jakşı".
Jana ayttı: "Çoñ kızmatka jetip alıp, murdakı adatına salıp, insanga
jiyirkene mamile kılgan adamdardan akılsız eç kim jok».
Jana ayttı: "Bilbegeniñdi berbey köşörüp, kiyin kalpıçı bolup uyatıñ
ketkenden jaman emne bar?!".
Jana ayttı: "Tabılgan buyumdu tabılbagan buyum katarı berip aldangan adamdan
artık beçara barbı".
Jana ayttı: "Biröö saga muktaj bolup tursa, anın işin bütkörö alsa da anı
jasabagan adamdan ötkön naadan bolobu".
Jana ayttı: "Egerde adilettüü bolom deseñ, kol astıñdagılardın jakşı
jaşoosu üçün koldon kelgeniñdin baarın jasaganga tırışkın."
Jana ayttı: "Eger ayköl boluunu kaalasañ, açközdüktön kaç jana zıkımdıkka
jürögüñdön orun berbe."
Jana ayttı: "Karapayım adamdardın kargışına kalbas üçün alardın emgegin
maktay bil."
Jana ayttı: "Bardık eldin süymönçügü bolup, eç kimge jek köründü bolguñ
kelbese, başkalar kaalaganday süylö."
Jana ayttı: "Baarınan mıktı bolup, bardık eldin alkışına tatıktuu bolguñ
kelse, özüñö kaalabagan nerseni başkalarga kaalaba."
Jana ayttı: "Eldin mıktısı bolguñ kelse, elden eç nerseñdi ayanba."
Jana ayttı: "Tiliñ uzun bolsun deseñ, koluñ kıska bolsun."
Munun baarı Nuşravan Adilettüünün kep-keñeşi. Uulum, bul nasıyat sözdördü jek
körböy oku. Antkeni, bul sözdördön akılmandın da, padışanın da ajayıp kasieti
sezilip turat jana bul kep-keñeşter akılmandın da, padışanın da sözü. Anın
maanisin jaş keziñde tüşünüp, jattap al. Kartayganda nasıyat sözdörgö kulak
salbaysıñ, sebebi karıyalar turmuştun jaştar bilbegen sırın bilişet. Alla özü
tuura jolgo jeteleyt.
KARILIKTIN JANA JAŞTIKTIN KÜN TARTİBİ JÖNÜNDÖ
Ee uulum, sen jaş bolsoñ da, karıyaday kekse bol! Men saga bozulanday iş jasaba,
toktoo jigit bol jana bozorup jıldızı öçkön jaştarga koşulba dep aytuudamın.
Jaş jigittin kabelteñ jana şamdagay bolgonu jakşı. Aristotel daanışman
aytkanday, jaştık akılsızdıktın kaysı bir türü. Şaykeleñ jaştarga koşulba,
sebebi şaydoot jürgöndön jamandık bolboyt, esi joktuk jamandıkka kiripter
kılat. Jaştıgıñdan boluşunça paydalan, kartayganda anday mümkündük bolboyt.
Beregi karıya aytkan: Men özümdü karıday alıp jürsöm, suluular meni çanıp
kalışat. Emi karıgandan kiyin men alardı kaalabaym.
O, Kudayım, jer tandabay kezdimbi,
Jete turgan jer çegine jettimbi?
Keyiş menen tañ atırıp olturam,
Keregi jok buyumunday eç kimdin.
Sen jaş bolsoñ da, kudureti teñdeşsiz Kudaydı eç kaçan esiñden çıgarba jana
özüñdü ölümdön alısmın dep eseptebe, antkeni ölüm karılıkka da jaştıkka da köz
karandı emes. Asjadi 19 aytkan:
Eger ölüm makul bolso, baştı iyip,
Karıyalar kayıp bolup ketişip,
Jaynap-külüp jaşay bermek jaş jigit.
Bil, kim törölsö, al sözsüz ölöt. Men mına bul ikayani ukkam.
İkaya
Bir şaarda kiyim tigüüçü boluptur. Anın üyü şaardın darbazasına ötö jakın
turganı menen körüstöngö katarlaş bolot. Al türkükkö mık kagıp, çopo kumura ilet
da, şaardan körüstöngö jasat alıp ötülgön sayın aga birden taş salıp koygondu adat
kılıp alat. Ay sayın kumuradagı taştardı eseptep, kança adam jayga koyulganın
taktagandan kiyin, kumuranı boşotup, kayradan taş salıp, sanagın ulanta beret.
Mezgili jetip al özü da köz jumat. Bir künü tigüüçünün ölgönünön kabarı jok bir
adam kelet. Al çeberdin üyünün eşigi jabık turganın körüp: "Bu kiyim tikkiç jok
eken, kayda ketkenin bilbeysizbi?" dep surayt. Koñşusu: "Kiyim tikkiç da kumuraga
tüştü", dep joop beret.
O uulum, birok sen estüü bolgun jana jaştıkka mas bolbo. Topuk kılganıñda
jana esirep jürgönündö je kanday gana abalda bolbogun, janagı kiyim tigüüçü
keypi künöönün jügün kötörö albay kumuraga kapılet tüşüp kalbas üçün teñdeşsiz
uluk Kudaydaga tobo degin, andan keçirim suragandı unutpa jana ölümdön kork.
Jalañ jaştar menen jürböstön uluular menen da baarlaş, özüñ teñdüülör jana
özüñdön uluular menen maekteşip, türdüü jaştagı adamdardan joldoş küt. Jigit
bozulan kezinde tatıksız iş jasamak bolso, karıya adam aga jol berbeyt, antkeni
kekse karıyalar jaştar bilbegendi bilişet.
Asjadi Abunazar Abdulaziz ibn Mansur Mervezi (tuulgan jılı belgisiz, 1041-j.
ölgön) pers-tajik akını. Unsuri jana Farruhi sıyaktuu biröölördü aşkere maktagan,
körkömdük sapatı mıktı kasıddardı jazgan. anın Sultan Mahmuddun İndiyaga
jasagan jortuulgun dañktagan «Somnat» kasıdasın tuurap, kiyinki kılımdarda
köptögön kasıdalar jazılgan.
Karıyalar jaştıkka suktanışkandıktan jaştarda karıyalardın sırtınan
mıskıldap-külmöy kemçilikteri bar. Uşul sebeptüü jaştar tekeberdenip
karılarga sıy-urmat körsötpöy koyuşpasın, antkeni karılar jaştıkka suktanışkan
sıyaktuu ele uçuru kelgende jaştar da sözsüz karılıkka suktanışat.
Karıya öz kaalaganına jetti jana karılıktın mömösün tattı, a jaş jigitke
kıyın: al balkim karıya kuragına jetet, jetpeşi da ıktımal. Jakşılap baykasañ,
eki kurak teñ bir birine ıraazı ekenin körösüñ.
Jaş jigit özün bardık adamdardan bilimdüümün dep sanasa dagı sen anday
bolbogun: uluulardı sıyla, alarga aşıkça söz aytpa; uluuga kayaşa süylösöñ, al üçün
joop berip kalasın.
İkaya
Jaşı jüzgö çıkkan bir abışka bolgonun ukkanmın. Al eki büktölüp, tayagına
artılıp baratsa, bir jaş jigit mıskıldap: "Ey, şeyh, koluñdagı jaanı kançaga
satıp aldıñ? Men da satıp alayın", deyt. Abışka: "Eger ölböy kütö tursañ, anı saga
beker ele belek kılışat", dep joop beret.
Sen abroyluu jana işbilgi bolsoñ da, özüñdön uluu köödök adamdarga
jakındaba. Antkeni akıl-estüü jaştardın çöyrösü köödök karılardın koomunan
jakşı.
Jaş keziñde jaştay bolgun, ulgayganda özüñdü karıyaday alıp jür. Bul jönündö
menin mobu dubeytimdi uk:
Men ayttım: Üydü bekit, ayñ sözdön arıldır,
Janımda oltur, jürögümdü bagındır.
Suluu ayttı: Karartam dep, boep buurul çaçıñdı, Kara küçkö kıynalasıñ nege sen,
Kartayganda jaş körgözüp zatıñdı?
Karıya adamga özün jaş jigittey alıp jürüü jaraşpagan sıyaktuu ele jaştarga da
karıyaday kaada kütüü jaraşpayt. Karıganda jaştay çıyrak körünöm deseñ, kaçıp
baratıp surnay tartkan neme sıñarı bolsuñ. Men "Zuhdiyat" degen çıgarmamda
aytkanmın:
Ulgayganda jaş bolom dep kulpungan,
Ubaradır ubaktıluu julkungan.
Irjañdaba, antkeni, ırjañdagan karıdan kut ketet; ırsañdagan jana köñülü kir
karı-kartañdan saktan dep aytılgan emespi.
Jaştıkka karaganda karılıkka adilettüüröök bol, sebebi jaştarda karılıkka
jetüü ümütü bar, al emi karılarda ölümdön başka ümütü jok jana alar başka eç
nerseden da ümüt kılışpayt. Buuday bışkanda jıynap albasa, küülüp kalgan sıyaktuu
ele mömö bışkanda terip albasa, özü üzülüp tüşöt. Men aytkanmın:
Taktıñ-dañkıñ Ay üstünö konso da,
Taalay baktıñ Sulaymanday bolso da.
Bıçak dagı mokogonun tüşünöt,
Bışkan mömö sabagınan üzülöt.
Iyman jolundagılardın adıyı Ali, anı Alla özü alkasın, da aytkan emespi:
İşteriñdin kemçiligin, kinesin,
İşiñ tamam bolgondon soñ bilesiñ.
Dagı bilip al. Sezimiñ mokop, kubatıñ taygandan kiyin saga andan arı uzak
jaşoogo mümkündük berilbeyt jana közdün, tildin, kulaktın, jıttın, tüyüünün
jana daamdın darbazası jabılat. Oşondo özüñ tügül başkalar da senin bul
abalıña süyünüşöpöyt jana sen adamdarga kereksiz jük bolup kalasıñ. Mınday
jaşoodon körö ölgön artık.
Kartaygan kuragıñda jaştık joruktarıñdı unut, antkeni ölüm kançalık jakın
bolso, jaştıktın josunsuz joruktarınan oşonçoluk alıs boluşuñ laazim. Adam
ömürü Kün sıyaktuu: Jaştıktın Künü-kün çıgıştagı terebelde bolso, kaarılıktın
Künü-kün batıştagı terebelde; batış terebeldegi Kün uyasına kirip baratkanın
bilip algın. Men aytkanmın:
Az-az kalgan ömür bar dep tolgongun,
Altımışta keter joldu oylongun.
Senin Künüñ şam namazga jıgıldı,
Kara tünüñ artında tur korgondun.
Oşon üçün karıya akıl jana iş jagınan jaştarga okşoşpoosu kerek. Karıyalarga
ar kaçan booruker bol, antkeni karılık-beytaptın alın eç kim surap kelbegen jana
anın darısın ölümdön başka eç bir darıger dayardap beralbagan ooru bolot; karı
kişi karılıktın azabınan ölgönçö kutulbayt.
Ar künü karılıktın oorusunan başka bardık ildetten ayıgam dep ümüt kılsa
bolot, birok karılıktın oorusu kün sayın küçöp, ayıguuga ümüt kalbayt. Sebebi, men
bir kitepten okuganıma karaganda, adam otuz tört jaşka çeyin küçkö tolup, söögü
jetilet da, otuz törttön kırk jaşka çeyin töbögö kötörülüp, ıldıylaganga şaşpay,
kadamın jaylatkan kün sıyaktuu. Kırktan elüügö çeyinki kuraktagılar ar jıl sayın
ötkön jılı baykabagan kemçilikterin körüp turuşat; elüü menen altımış jaştın
ortosundagı adamdar ar ayda murdakı ayda baykabagan kemçilikterin baykaşat;
altımıştan ötüp jetimişti jaşap koygondor ar jumada murdakı aptada körbögön
kemçiligin körsö, jetimiş menen seksen jaştın arasındagı karılar ar künü keçe
künü añdabagan kemçiligin baykayt.
Eger kişi seksen jaştı aman attasa, ar saatta bir saat murda körbögön
kemçilikterdi da, oorunu da, azaptı da körüp turat.
Jaşoonun çegi-kırk jaş, şatının kırk tepkiçi sıyaktuu andan arı baskanga jol
tappaysıñ, kanday öydö kötörülsöñ, asırese, oşol jol menen ıldıy tüşüügö argasız
könösüñ.
Adamdı ar saat sayın murda jolukpagan jañı ooru, murda körbögön jañı azap
toorup jatsa, al jaşoogo kanaat kılat go! Mına, uulum, saga karılıkta tuşukçu
arız-armandı ayttım. Pende karılıkka uşunçalık katuu naarazı bolgonuna tan
kalba!? Antkeni, karılık-duşman, a duşmandı karalaganga dayıma arız-doomat
tabılat emespi. Men aytkanmın:
Karıdım dep men dattansam, tañ kalba
Karılıgım menin dartım, arman da.
A sen uulum bardıgınan jakınsıñ,
Duşman jönün dostor aytsın jalganda.
Menin bul armanımdı senin oozuñdan baldarıñ uguşat dep teñdeşsiz
jaratkandan tileymin. Bul jönündö menin dubeytim bar:
Darısı jok, dartım bolso eñ, eski,
Jan tabılar beken barıp keñeşçü.
Kel, abışka, saga aytayın sırımdı,
Karlık dartın jaştar bilbeyt emespi.
Karılıktın meenetin abışkalardan artık eç kim bilbegeni tuuraluu mınday
añgeme da bar.
İkaya
Atamdın hajibderinin arasında jaşı seksen aşkan bir kişi bar ele. Anı
Kamil hajib dep koyuşçu. Al bir iret at satıp almak bolup, ılooçu aga semiz, öñü
kelişken, bulçuñdarı korgoşunday çımır attı alıp keldi. Hajib attı körör menen
jaktırdı, atügül baasın ayttı. Birok, attın tişterin açıp körgöndön kiyin, karı
eken dep satıp algan jok. Al attı başka biröö satıp aldı. Men suradım: "E, hajib.
Başka biröö satıp algan attı sen emne sebepten satıp albadıñ?" Oşondo hajib
mınday dedi: "Al adam jaş eken. Karılıktın eç bir oorusun bilbeyt. Attın turpatı
kelişimdüü turbaybı. Al attın turpatına azgırılsa, anı tüşünsö bolot. Birok men
karılıktın azabı menen meenetinen kabardarmın, anın kemçiligin jana açuu
jaktarın jakşı bilem. Eger men kartaygan attı satıp alçu bolsom, meni eç kim
keçirmek emes".
Uulum, karılık kelgende bir jerge turuktuu jaylanıp al. Antkeni, karıganda
saparga çıguu, özgöçö, çöntögü jukalar üçün akılsızdık bolot jana karılık-duşman,
muktajdık da duşman. Oşon üçün eki duşman menen çoguu saparga çıkpa, çıksañ
danışmandıktan uzaysıñ. Lekin, kokustuk bolup je zarılçılıktan ulam jolgo
attançu bolsoñ, kudureti küçtüü kuday özü çooçun jerde saga meerimin töksö jana
joluñdu öz jurtuñdagıdan kenen açsa, üyüñdü sagınıp kusalanba, meken jayıña
umtulba. Kaysı jerde işin jakşı jürüp jatkanın körsöñ, dal oşo jerde kala ber
jana saga jakşı bolsun üçün al jerdi mekenim dep bil.
"Meken ekinçi ene" dep aytılganı menen sen anday sözgö köp köñül bölbö jana
baştagan işiñdin iygiligine köz sal. Sebebi, baktıluu adamdardı bak-döölöt özü
izdep kelet, al emi baktısızdardı-meken izdeyt dep aytılgan. Kaçan özüñdün işiñ
jürüşüp, kireşelüü iş menen alpuruşup jatkanıñdı körsöñ, bul işiñe dagı
jakşılap könük, bilimiñdi bekemde; işke birotolo könüp, butuña bekem turup
alganıñdan kiyin çoñ kireşege kızıgıp jatıp, ülkön çıgaşaga kiripter bolbos
üçün, andan çoñ iş izdebe.
Aytılgan go: Koldogu döölöttön kur kalbas üçün, jakşı jatkan buyumdu andan da
mıktı orunga koyom debe; kol jetpegen nerseni alam dep, ubaktıñdı beymaani
ötkörbö. Dos jana duşman közünö baaluu bolup körünüünü kaalasañ, tegiñ jana
darajañ karapayım elge tüşünüktüü bolsun. Beker jürbö jana özüñ kütkön tartipti
ireeti menen atkar.
TAMAK İÇÜÜNÜN TARTİBİ JANA KAADASI JÖNÜNDÖ
Bilip jür uulum, karapayım elde işinin tartibi jana tak saatı bolboyt, alar
jumuş kılçu ubakıt keldibi je jokpu, aga maani berişpeyt. Birok, akıl-estüü
erkekter jana törölör ar bir iştin bütçü saatı bolorun bilişet. Alar öz işterin
24 saatka bölüp koyuşat. Bir jumuş başka jumuşka aralaşıp ketpesi üçün alardı
bölgön ortolugu, toktooçu çegi jana çenemi bolot. İştin atkaruuçularına da kaysı
ubakta kanday jumuştu jasaş kerek ekeni, anın ireeti belgilüü bolot.
Birok eñ aldı tamaktanuu jönündö söz kılalı. Sen bil, bazarçı adamdarda
tamaktı köbün ese keçkisin içüü adattarı bar, andan ulam aşkazan jakşı iştebeyt,
bul ötö zıyan. Askeriy adamdar tamaktanuuçu ubakıt keldibi je jokpu, aga
karaşpayt, alardın koldoruna tamak tiygende jep alçu jayı bar. Bul baguudagı
maldın saltı, alar da ot-çöp berilse, oşol zamat jalmap alışat.
Sıy-urmattuu adamdar menen ak söök mırzalar kününö bir iret tamak jeşet. Bul
özün özü tıyuunun jolu, andan adam alsırayt jana küçün jogotot. Oşon üçün sıyluu
adam erteñ menen özü jalgız jeñil şam-şum etip alıp, andan soñ çarbalık işteri
menen alek bolgonu jöndüü jana tamak içkenge belgilengen ubakıt jetkende, özüñ
menen çoguu tamaktançu adamdardı birge oturup tamak jegenge çakırıp kelgenge
buyru.
Tamak jep jatkanda şaşpa, jay-barakat otur. İslamda aytılganday, dastorkon
üstündö adamdar menen baarlaş, birok ıldıy karap oturup, başkalardın
şıbagasına köz artpa.
İkaya
Ukkanım bar, bir iret Sahib-i-Abbad 20 öz tuugandarı jana tabaktaştarı menen
tamaktanıp kalat. Kimdir biröö tabaktan bir sındırım nan alat. Nanda çaçtın
talın körgön Sahib: "Nandan çaçtı alıp koy" deyt. Beregi kişi kolundagı nandı
kayra orduna koyup, oturgan jayınan turup ketet. Sahib buyruyt: "Anı kaytarıp
kelgile!". Tigi kişi kelgende Sahib: "Oy, balança, sen emnege tamaktı jebey turup
kettiñ?" dese, al: "Maga degen ırıskıda çaçtı körgön adamdın tamagın jebeymin",
dep joop beret. Sahibi bul söz katuu uyaltat.
Birok, tamak kelgende özüñö köñül burup, şaşpay obolu kıçkıl daamdan ooz tiy.
Andan soñ kese surap al. Ak söök adamdarda eki türdüü saltı bolot: Kee biröölör
adegende öz kesesin surap alat da, anan başka biröölör üçün suraşat; Ekinçi
biröölör algaç başkalardın keselerin berip, ayagında özdörünükün alışat. Bul keñ
peyildüülükkö jol, atügül sayasattın jolu.
Dastorkongo ar türdüü keselerdi koyuunu buyruşat: birinde kıçkıl jana
başkasında tattuu daamdıktar bolot. Tamaktı uşunday kılıp uyuşturgun ki,
konoktor dastorkondon turuşkanda, anı köp jegender da, az jegender da tok bolsun.
Egerde senin keseñde tamagıñ bolup, başka kimdir biröönün kesesi boşop kalsa, öz
tamagıñdı uzat. Tamak içip jatkanda kabagıñdı salıp oturba jana kaşıñdagılar
menen bul tamak daamduu, tiginisi daamsız eken dep jönsüz kıjıldaşpa. Mınday
sözdördü başka mezgilde süylö.
Tamak içüünün tartibi taktalgandan kiyin, şarap içkendin ıraatın taktap al,
sebebi anın da özünö tiyiştüü kaada-jörölgösü bolgonduktan, anı saktaş laazim.
ŞARAP İÇÜÜNÜN TARTİBİ JANA AGA ILAYIK JAGDAY JÖNÜNDÖ
Uulum, şarap jönündö kep bolso, saga içpe dep da içkin dep da aytpaym. Jaştar
başka biröölördün keñeşin ugup, jaştık kıyalınan baş tartışpayt emespi. Maga
da jaş kezimde köp jolu kep-keñeş aytışsa da etibar albay koygom. 50 jaştan
kiyin gana Alla ırayım kılıp, şaraptan ıkarat aldım.
İçpeseñ, o düynö bu düynö payda; uluu jana dañktuu Alla saga ıraazı bolot;
adamdardın jemelöösünön kutulasıñ; oşondoy ele pendelerdin obu jok
josundarınan, salt-adattarınan, jaman işterden kutulasıñ; jeke çarbaçılıgıñda
çoñ nıpa tabasıñ. Uulum, sen uşul jüyölördön ulam şarap içkenge ıktabasañ maga
jakmak.
Birok sen jaşsıñ jana joro-joldoştoruñ seni şarap içirbey koyboyt. Oşon
üçün aytılgan da: "Jaman joldoşton körö jalgız bolgon artık." Egerde şarap iççü
bolsoñ, men bilem: senin jürögüñ anı kaalabayt jana sen öz kılganıñ üçün ubayım
çegesiñ.
Kanday bolgondo da nepadam şarap iççü bolsoñ, sen kantip içkendi bilüüñ
kerek. Antkeni, içkendin ebin bilbeseñ, aluu, a ebin bilseñ-daarı. Iras ele, ar
Sahib İsmail ibn Abbad Buidderdin ataktuu uaziri.
kanday tamak-aştı jana içimdikti iretsiz jana kaadasız içken paydasız. Aytılgan
emespi:
Darı köp bolup, aşıp ketse, öz çenin uuga aylantat.
Sen andıktan tamak jep bütöör zamat şarapka kirbe. Adegende üç saat ötsün, üç
mertebe içkiñ kelsin jana sözsüz suu iç. Kokus şarap içkiñ kelbey kalsa, anda dagı
üç saat küt. Sebebi, aşkazanıñ küçtüü jana soo bolso, sen tamaktı toyo jep alsañ,
aşkazan azıktı jeti saatta özdöştüröt: üç saat siñiret, dagı üç saat mañızın bölöt
da adamdın başka içki organdarına bölüp taşuu üçün boorgo jetkiret. Boordun
vaziypası - bölüüçülük. Boor dagı emne siñbey kalgan bolso, alardı bir saattın
içinde içegige jönötöt. Antkeni, segizinçi saatta aşkazan boşoşu abzel. Al
boşop-tazalanbasa, aşkazan emes-irigen aşkabak bolot.
Şaraptı tamak jegenden üç saattan kiyin iç degenim, kursagındagı ookat siñip
bolup, senin tört müçöñ özünö taandık azıktı alsın üçün. Oşondon soñ içseñ,
şaraptın da tamaktın da paydasın körösüñ.
Şaraptı içkendi akırkı namazga karay başta. Anın ayagında karañgı tüşköndöy
bolsun, adamdar senin mas ekeniñdi körüşpösün. Mas keypiñde bir jaydan ekinçi
jayga jılba, bul ubagıñ maktoogo tatıbayt. Şarap içkeni talaanı jana baktı
közdöy attanba, eger attanıp barsañ da mas bolgonço içpe. Üyüñö kaytıp kelgin da
toygonço iç. Sebebi üydün daldasında şarap içüü mümkün, açık asman astında -jok.
Üydün daldası seni bötön közdön daraktarga karaganda bir kıyla jakşı jaşırat.
Adam öz üyündö padışa jana üydö özün padışalıkta jürgöndöy sezet. Al emi
talaada jürgön adam bötön jerdegi musaapır sıñarı. Joldogu adam asılzat bolso
da, sıpaanın kolu kayda jeteeri belgilüü go...
Dayıma şarap içkende etiyat bol, eki-üç çöyçökkö orun kalsın. Çöyçökkö ötö
berilgenden jana mas kılçu çöyçöktön saktan; bardık ele şarapka jana tamakka
kumarlanıp mas boluu jarabayt; tamaktın siñbey kaluusu akırkı uurttamdan
bolgondoy ele mas boluu akırkı çöyçöktön. Anüçün içkeniñ çekten aşıp, kooptuu
bolup ketpöösü üçün şaraptı uurttap da, çöyçöktöp da az iç.
Dayıma mas bolbogongo araket kıl, sebebi şarap içkendin jemişi eki türdüü
bolot: je ooruu, je alañgazarlık. Mastıktın mömösü mınday bolso, anın tutkunu
bolup zarılbı? Men bilem, bul sözdördün negizinde sen şaraptan baş tartpaysıñ
jana eç kimdin sözün ukpaysıñ. Oşon üçün, ıgı kelse, dayım içkenge könbö. Jaza
tayıp ürül baralda şarap iççü bolsoñ, seyrek iç, antkeni akıl-estüü adamdar tañ
ertelep şarap içkendi degele jaktırışkan emes.
Erteñ menenki içip-çardoonun birinçi jamandıgı-senin saarkı namazıñ kaza
bolot. Anan da keçeeki içkeniñ meeñden tarkabay jatıp, bügünkü içkeniñdin ilebi
aga koşulat da, anın jıyıntıgı köñül çögüü gana boluşu mümkün. Sebebi eki kesepet
alıp kelçü darttın zıyanı bir kusurdu alıp kelçü çıgımdan zor. Anın ayınan el
uktaganda, sen sergip jürösüñ
Da, el oygongondo, argasızdan uktaşıñ kerek bolot. Sen eger kün boyu uktasañ,
albette, tünü boyu uktabaysıñ da. Antkeni, kelerki künü tulku deneñ oor tartıp,
şaraptın jana uykusuzduktun kesepetinen kesel bolosuñ.
Erteñ menenki içip-çardoodon kiyin seni ökündürçü muştaş je josunsuz
joruktar, attiñ dedirçü kereksiz çıgımdar bolboy koyboyt.
Sen eger şarapka suk bolsoñ, jumaga karagan tünü içkendi adatka aylantpa.
Jumaga oogon keçte jana işembige ooçu tünü-ertesi bolçu jıyınga jana juma
namazga baylanıştuu eç ubakta şarap içkenge bolboyt. Eger sen beyşembi künü
tünündö içseñ, apta boyu bolçu masçılıgıñdı adamdardın jürögünö jagımduu
kılasıñ jana karapayım adamdar artıñdan saga aytçu sözün ukpay, çarbañda kireşe
bolot. Kokus kandaydır baana je jüyöölü sebep bolup, erteñ menen şarap içseñ, aga
uruksat. Oşentse da, jakşısı anday kadamga barba. Bul jarıbagan adat. Antkeni,
jıl içindegi 50 jumada jasalbagan aşıkça 50 çıgım sen üçün payda bolup,
çöntökkö tüşöt, je senin deneñ da, janıñ da, akıl-esiñ da, ruhuñ da dem alat, je bir
jumada senin meeñ jana senin taramıştarıñ şarap buusunan aarıp-çarçayt. Beregi
bir tündö es alıp tazalanganıñ den sooluguñ üçün payda. Oşon üçün aytılgan beş
paydaga türtkü bolçu salttı bekem saktoo kerek.
KONOK KÜTÜÜ JANA KONOKKO BARUUNUN JÖN JAYI JÖNÜNDÖ
Bölök-bötön adamdardı ar künü konok kılba, antkeni konokko kün sayın tatıktuu
sıy-urmat körsötüü kıyın iş. Bayka, bir ayda üç mertebe konok kütö alsañ, anın
orduna bir jolu çakırgın da birok üç jolku konokko ketçü çıgımdı sarptap,
dastorkondu kemçiliksiz jasa! Anı körüp, sınçılardın oozu jabılsın.
Konok üygö kelgende japırt eldi küttürüp al jana jakşılap al-jayın, el-jerin
suraştırıp, ar bir konokko darajasına jaraşa kamılgasın jasa.
Bu-Şükür aytkan:
Konok ne dos bolsun ,alıs bolsun,
Konokko künü-tünu kızmat kılgın.
Egerde koldo bolso, tamaktın aldında mömö jemiş berip, daam tatıp jegençe
kütüp, andan soñ bir saam koyo tur da tamaktı alıp keldir. Özüñ konoktor bir je eki
jolu "dastorkongo kelbeysiñbi" dep suraşmayınça oturba. Oşondon kiyin da
baarınan tömön oturup, alar menen çoguu tamaktan. Konok ötö sıyluu insan bolso, üy
eesine anı menen çoguu dastorkongo oturuuga bolboyt.
Konoktordun aldında keçirim suraba, keçirim suroo-bul temgeksiz adamdardın
jana bazardagı soodagerlerdin salt-adatı; oşondoy ele ar saat sayın: "Oy, balança,
tamaktan jakşılap jeseñ. Eç nerse jegen joksuñ, uyalba. Sen üçün özgöçö eç nerse
kamday albadım. Kuday buyrusa, dagı uyuşturabız" dep aytpa. Mınday sözdör sıpaa
adamdın sözü emes. Bul bir jılda bir iret meyman kütö alçu soodagerlerdin sözü.
Bul sınduu sözdör adamdardı uyaltıp, alar tamak jey alışpayt jana senin üyüñdön
çala toyup ketişet. Bizdin Gilyanda jakşı salt bar emespi: Konok meymankanaga
kirgende dastorkondu jayıp, suu kuyulgan kumuranı alıp kelişet dagı üy eesi
kızmattagı bardık adamdar menen çoguu sırtka çıgıp ketişet. Meymankananın
bosogo jagında gana kese alıp kelçü bir adam turup turat. Konok kenen-kesir oturup,
özü kaalaganday tamaktanıp bütköndön kiyin üy eesine çıgıp jolugat. Arabdarda da
uşunday saltı bar.
Konoktor tamak jep bütüp, koldorun juuşkandan kiyin roza suusunu jana başka
türdüü jıttardı alıp kelüünü buyru. Konoktun koştooçuları menen kuldarına da
kam kör, antkeni jakşı je jaman sözdü alar taratışat. Añgeme üstündö
şirin-tattuulardı jana jıtı burkugan tatımaldardı dastorkongo köbüröök
jaynatıp sal, şayırlardın mıktıların aldır. Oşondoy ele şaraptın saraların
kamdamayınça, konok çakırba; antkeni adamdar tamaktı sara şarapsız dele ar künü
jeşet. Şaraptın jana tamak-aştın kıntıksız bolgonu zarurat, oşondo alar
dastorkondo jana senin tabagıñda kandaydır kemçilik bolso, anın baarın
jaap-jaşırıp kalat. Şarap içken künöö bolgonduktan, tamaktı türdüü tatımdarı
jok jasaba.
Sen men aytkandın baarını atkargandan kiyin konoktun ukuktarın este jana
konoktun ukuktarın korgoonu özüñdün borçuñ dep bil.
İkaya
Menin eşitkenim boyunça, İbn Mukla 21 öz amiri menen Basranı başkaruunu Nasr
ibn Mansurga tapşırat da kelerki jılı anı ordogo çakırıp, esep berüünü talap
kılat. Al bay adam bolgonduktan, halif anın döölötünö sugun artıp kalat. Esepçiler
esebin bütkörgön soñ Nasr ibn Mansurdun kazınasında bir kıyla akça artık ekeni
anıktalat. Oşondo Muklanın balası kuduñdap: "Kele, bul akçalardı je abakka
otur," deyt. Nasr: "O, mavlana, akça mende barı ıras, birok azır janımda jok.
Jalçıbagan nerse üçün abakka tüşpöyün, bir ay möönöt ber,” dep surayt. Muklanın
uulu akçanı kaytarganga bul adamdın kudureti jeteerin tüşünöt da sözdün törkünün
açıkka çıgarat: "Iyman jolundagılardı başkaruuçunun seni öz kaalagan jagına
ketsin degen buyrugu jok. Anüçün janagı akçanı tökmöyünçö, menin ak sarayımda
kalıp, bir ay menin konogum bolosuñ". Nasr argasız "Lyabbay" dep, ibn Muklanın
sarayında tutkun bolup kaldı. Bul okuya ramazan ayının başında bolgonduktan
keçinde ibn Mukl: "Tigi balançanı alıp kelgile. Meni menen süylöşsun", dep
buyruyt. Oşentip, Nasr orozo ayı çıkkança halif menen çoguu tamaktanıp jüröt.
Ayttın kaysı bir künü aga Muklanın uulunun sözün jetkirip çabarman kelet dagı:
"Altındı emnegedir uzaktan beri alıp kelatışat. İşti tezdetüü üçün jardam kerek
bolup jürbösün?" dep surasa, Nasr: "Men altın berdim", dep joop kaytarat.
Muklanın balası altın kimge berilgenin suratıp, çabarmandı kayra jibertse,
Nasr: "Saga bergem", dep joop aytat. Tañ kalgan Muklanın balası tutkun-konoktu
çakırtıp alıp: "O, kojo. Altındı maga kaçan berdiñ ele?" degende, Nasrdın joobu
mınday bolot: «Men saga altın bergen jokmun. Bir ay boyu senin tamagıñdı tegin
jedim. Bir ay senin dastorkonuñdan iptarlik kılıp, senin konoguñ boldum. Emi ayt
mayramda şariyatka ılayık senin menden altın suraganga ukuguñ barbı?". Bul sözdü
ukkan Muklanın uulu katkıra külüp: "Erkin degen tilkattı al da jolgo tüş. Bul
akçanı saga konok ireti belek kıldım. Al emi moynuñdagı akçanı sen üçün özüm
tölöym", degen eken. Nasr haliftin alım-salımınan uşuntip kutulgan.
Oşon üçün kimdir biröö saga jakşılık kılsa, anı baalay bil jana sıpaa bol.
Jönsüz ırjalaktap külbö, şaraptı az-azdan iç jana konoktor aldında mas bolgonço
içpe. Konoktor mas boluşkanın baykaar zamat ilberiñki bolup, tirüülördü atap,
alardın salamattıgı üçün şarap iç, meymandarga sılık jana elpek bol. Beyjay
külbö, ebi jok külkü-bul da akılsızdık.
Konok mas abalga jetip, ketem degende, sen anın konup kaluusun ötün, dagı eki-üç
jolu ötün, aldıga tüş, ketirbegenge tırış. Üçünçü jolu ketem degende gana konokko
ketkenge uruksat ber. Kuldarıñ jañılış iş jasaşsa, köñül burba jana konoktordun
aldında bul kılganıñ jaman, tigindey kılsañ jakşı bolmok dep tildebe,
kabagıñdı çıtıp açuulanba, urba da.
Kuldar sen kaalabagan kaysı bir işti jasap koyuşkan çakta dagı ekinçi jolu
mınday kılbagıla dep eskert, a bul jolkusuna çıda. Konok miñ türdüü kılıktanıp,
ıljık söz aytsa da anı keçir jana konoktun senin sıyıñdı körüü ukugun buzba.
İbn Mukla Abuali Muhammad ibn Ali ibn Huseyn ibn Mukla Şirazi (858-940-jılı
Bagdadda ölgön), kalligraf, tiltaanuçu, ilimpoz. Adegende Abbasid
Muktadirdin(908-932), kiyin Kahirdin (932-934) jana Razinin (934-940) uaziri. Razi
936-jılı türmögö salıp, oñ kolun kestiret, 938-jılı tilin juldurat. Abakta ölöt.
İkaya
Bir iret halif Mutasim kılmışkerdin başın anın köz aldında aluunu buyruyt.
Kılmışker öküm atkarılar aldında ötünüptür:
O, momundardın paaşası, kudurettüü jana dañazaluu Kuday üçün maga bir uurttam
suu bergizçi. Meni konok katarı sıylaçı. Anan emne kaalasañ jasa. Azır men ötö
çañkap turam.
Mutasim kılmışkerge suu berüünü buyruyt. Al suusaganın kandırgandan kiyin
arabdardın saltı boyunça halifke kayrılıp: Alla senin meermandıgıñdı dagı
arttırsın. O, momundardın paaşası, men bir uurttam suu üçün senin konoguñ
boldum. Emi, adamzattı süyüp-urmattoo saltına jaraşa konoktu öltürüügö bolboyt.
Men senin aldıñda ayıbımdı moynuma alıp, jalınıp-jalbarganım üçün meni
öltürtürtpö. Keçir, - dep ötünöt.
Eger konok tüşünüktüü adam bolso, anın konoktuk ukugun saktasa bolot, birok
köçödö kez kelgen kimdir biröönü je selsayaktı üyüñö süyröp kelip, ayabay sıylap
turup, anan bul menin konogum debe. Kimge kızmat kılgandı jana kimdi urmattap
sıylagandı bilüüñ kerek.
Kıstarma
Eger sen konokko barçu bolsoñ, darajaña zıyanı tiybes üçün kez kelgen adamdın
üyünö barba. Konokko açka da toyup da barba, konok eesin taarıntpas üçün tamak
içkendey bolup bar. Konokto şarap da iç, nepadam aşık içip koysoñ abiyir
bolboyt. Konokko barganda: taanışıñdın üyündöbü je bul üydö senin eelik kıluu
ukuguñ bar bolobu, aga karabay öz darajaña ılayıktuu orunga otur. Al üydö tamak
jana şarap içip jatıp, öz ukuguñdun çeginen çıgıp ketpe jana üy eesinin
kızmatçılarına "Ey, balança, bu tamaktı alıp kel, tigi keseni koy, men da bul
üydön bolom", debe. Bötön biröönün işine kiygilişken, başka adamdardın
tabagına jana dastorkonuna kolun sozgon konok bolbo.
Öz kızmatçılarıña sıngan nan berbe. Elde aytılgan emespi: "Kojoyundun üyünön
bir nerse aluu uyat. Esiñdi jogotkonço şarap içpe. Üygö baratkanıñda senin mas
ekeniñdi eç kim baykabaganday bolsun jana karşı kelatkan adamdardı körüp,
teskeri jakka baspaganday bolup iç. Öz üyündö gana toyo iç. Misalı, bir çöyçök
şarap içken bolsoñ, kızmatçıñ jüz jolu jañılsa je jazalaganday iş kılsa da anı
jazalaganga jol berbe. Sebebi, sen mas bolgonduktan, anıñdı eç kim jaza katarı
baalabayt jana şarap içip alıp, burkan-şarkan tüşüüdö deşet.
Kızmatçıñdı kanday jazalagıñ kelse, şarap içpey turup jazala. Oşondo seni
akıl kalçap, uşunday bütümgö kelgeniñdi alar tuura tüşünüşöt, a mas keziñde
jazalasañ, akılı tumandap kalgan deşet. "Al-junun funun" dep aytılgan je
şaraptan delebesi kozgolgondun ar kıl türü bar: biröö köpkö alakan çapsa, başka
biröö janı çıga jer tepkileyt je ırsıyıp külöt; üçünçü biröö tünörüp unçukpay
kalat jana ökünüçkö batıp, kaygıga tüşöt, bolboso işke-sözgö elpek bolotmunun
baarı mastıktan deldektöö je akılın jogotuu. Bu men sanap aytkan nerselerden
etiyat bol jana şaraptı üy-bülöñ menen kuldarıñdın aldında içpegen uçurda da eç
kaçan çooçun adamdardın aldında es-uçuñdu jogotkonço içpegin.
Egerde şayır-önörpozdordun ır-küülörün uguunu kaalasañ, alar seni kızuulukta
ışkı kozgoluuda jana arakeç dep künöölöşpösü üçün jalañ jeñil kayırıktardı
atkaruunu talap kılba. Jaştar jeñil muzıkanı süyüşöt, anı ukkandı jakşı
körüşöt, özdörü da jeñil küülördü oynoşot jana oynoonu talap kılışat.
AZİL-TAMAŞA, NARD JANA ÇATIRAŞ JÖNÜNDÖ
Bilip al, uulum, aytılgan emespi: azil-jamandıkka jol, b.a. azil-türdüü
jamandıktın jemkanası. Koluñdan kelse, epsiz tamaşa kılgandan saktan, a eger
köñülüñ kaalap tursa da mas abalıñda emes, soo keziñde tamaşalaş. Bolboso zıyan
tartıp, jamandıkka kabılasıñ.
Takmaza azilden jana oroy sözdön mas jana soo keziñde, özgöçö, nard jana
çatıraş oynop jatkanda uyal. Sebebi, bul eki oyun üstündö adamdar tez çıçalanıp,
azildi jakşı kötörüşpöyt.
Nard menen çatıraştı köp oynogongo könbö. Oynosoñ da seyrek oyno jana
baygege kuş je koçkor sayıp, bolboso sıy-tamakka, je kandaydır bir arzıbagan
buyumga oyno. Karızga jana akçaga oynobo, akçaga oynogon - tarbiya joktuk jana kumar
bolot. Eger jakşı oynogondu bilseñ, oşondo da kumarpoz katarı atı taanılgan
adam menen oynobo, antkeni özüñ da kumarpoz degen atka konosuñ. Nepadam oynoçu
bolsoñ da özüñö karaganda taanımal jana kadır-barktuu adamdar menen oyno.
Nard jana çatıraş oyundarında adeptüülüktün erejesi bar. Taş bölgöndö
birinçi bolup koluñdu sunba, adegende ataandaşıñ emne kaalaganın tandap alsın.
Egerde nard oynoçu bolsoñ, sööktü obolu ataandaşıña ber, -çatıraşta da birinçi
jürüştü ataandaşıña ber.
Türktör, buzuku malaylar, ayaldar jana baldar, oşondoy ele münözü katuu adamdar
menen karızga oynobo, bolboso çatak çıgat. Upay üçün ataandaşıñ menen
talaşıp-tartışpa; sen mınça upayga ırgıttıñ dep, sözüñ tuura bolgondo da kasam
içpe, baarı bir adamdar kalp deşip işenişpeyt.
Ar kanday çır-çataktın başı azil bolgonduktan, azildeşüü kemçilik jana künöö
bolboso da, atügül paygambar özü da azildi süysö da, sen azildeşkende kıldat bol.
Ayşanın üyündö bir kempir bolot. Al bir sapar paygambarga kayrılat: "0,
Allanın jarçısı, menin jüzüm beyiştegi adamdın jüzünö okşoybu je tozoktogu
adamdın jüzündöybü?"
Başkaça aytkanda, kempir "beyişke kirembi je tozokkobu?" dep surayt. Allanın
elçisi tamaşa süylösö dagı çındıktı gana süylögönü belgilüü. Oşondo paygambar
tamaşaga salıp kempirge: "0 düynödö bir da ayal beyişke kirbeyt" dese, beçara
kaygırgandan ıylap jiberet. Anda Allanın ökülü külüp aytkan eken: "Iylabañız,
menin sözdörüm sizdin nietiñizge karşı emes go. Karı-kartañdar beyişte bolboyt
dep, men çındıktı ayttım. Antkeni, akırette bardık adamdar kabırlardan jaş
bolup turuşat". Kempir bul sözgö ayabay ıraazı bolot.
Tamaşa söz aytıp, azildeşüü mümkün, birok bokoozduk kılba. Antkeni, uyat söz
tiliñe çalışıp tursa da seyrek jana ötö zarıl bolgondo gana ayt. Oşondo dagı öz
teñtuştarıña ayt; uyat sözgö alar joop berişse, kusuru tiybeyt.
Birok, ar kanday kuykum sözdü orçunduu sözgö juurultup ayt jana kara ooz sözdön
kaç. Iras, azil-kuykumduu sözdörsüz bolboyt, birok çekten çıkpoo kerek. Azil söz ar
kanday kadır-abroydu közgö ilbey kemsintet.
Emne gana aytpagın, argasızdan oşondoy sözdü ugasıñ; adamdar senden emneni
alsa, alardan oşonu küt. Eç kim menen çırlaşpa! Çırlaşkan er kişinin işi emes,
bul ayaldardın jana baldardın ençisi.
Oşon üçün kokus uruşup-çırlaşıp kalsañ, ayta alçu sözüñdün baarın jana emne
bilgeniñdi ayanbay tökpö. Şunday kılıp çırlaş ki, jaraşkanga orun kalsın jana
şalpıp bejirebe, oşol zamat uyat-sıyattı jıyıştırıp koybo.
Pas adamdardın eñ jaman adatı - şalpıp süylömöyü jana uyatsızdıgı;
kaada-salttın en jakşısı - jupunuluk, jupunuluk - kudaydın meerimi, aga eç kim
suktanbayt emespi.
Ar bir sözündö "ey, erkek" dep aytpa. Sebebi, negizsiz ele "ey, erkek" dey bergen
kişi er azamattın kayratın kaçırat.
Şarap içüü, tamaşaloo jana mahabatka mas boluu-munun baarı jaştar üçün önör.
Eger sen ar iştin çenin saktay bilseñ, jumuşuñdu adamdar köp sındabaganday
kılıp bütkörsöñ bolot.
Şarap içüü, azildeşüü, nard jana çatıraş jönündö ança-mınça kep kılgandan
kiyin mahabat, mahabatın aytıp tüşündürüü, süyüünün şartı jana Allanın
ırayımı tuuraluu Da söz kılbaganga arga jok emi.
SÜYÜP MAJNUN BOLUU JANA ANIN KAADA-SALTI JÖNÜNDÖ
Uulum, ne karılıkka bel baylap turganda, ne jaştıkta süyüügö çalınıp,
başıñdı jogotpogongo araket kıl. Birok, süyüp kalsañ, aga baş otuñ menen berilbe
jana jürögüñdü mahabat oyundarına birotolo arnaba; antkeni dil ışkısına baş
iyüüakılı joktun ençisi. Alıñ jetse, azırınça süyüüdön saktan; sebebi süyüügö
berilüü baleege jakındatat, özgöçö, kartayganda jana jokçuluk kezde. Bir jıl
mahabat ırahatına mas boluu bir kün körüşpöy kalıp, sanaaga batıp kıynalganga
arzıbayt emespi, antkeni mahabat tattuu kıynaluu bolgonu menen baştan-ayak azap da,
jürök tüyşügü da, balaket da. Oşon üçün süyüügö azgırılıp, esiñdi jogotkondon
saktan, degenim sebebi akıl-estüü adamdar süyüügö azgırılbayt. Kimdir biröönü
bir körgöndön ele süyüp kaluu akılba sıybagan iş emespi. Adegende köz köröt, anan
jürök jaktırat, jürök kaalagandan kiyin gana tabiyatıñ suluunu ensey baştayt jana
joluguunu küsöyt. Eger sen bar ışkıñdı jürögüñö baş iydirçü je jürögüñdü
ışkıga bagındırçu bolsoñ, oşondo süygönüñdü ekinçi iret körüünün amalın izdey
baştaysıñ. Ekinçi jolu jolukkandan kiyin aga degen ışkı-süyüü eki ese artat jana
jüröktün küsöösü çegin bilbey, sen üçünçü jolku joluguunun aylasın oylop,
tüyşükkö batasıñ. Üçünçü jolu körgöndön kiyin suluuga til bütüp süylöyt, aytkan
sözünö joop kayrıyt, oşondo... "eşek kaçtı, çılbırın ala kaçtı, jip jogoldu!"
Uşundan kiyin karmanam deseñ da jürögüñ alep-jelep bolup, saga baş iybey
kalat. Kün ötkön sayın jürögüñdün kıynalganı toktoboy küçöyt da süyüügö argasız
bagınasıñ. Eger sen janıña tınçtık berbegen birinçi ele joluguşuuda akılıñdı
jogotpoy, jüröktü oynoktotpoy başkara alsañ, süygönüñdün ısmın unuta baştaysıñ
da başka işke alaksıp, ışkındı suutasıñ jana anı menen kayra joluguunu
köksöböy kalasıñ. Şondo bir juma boyu azapka tüşüp, süygönüñ ekinçi esiñe kelbey,
anı tez ele unutasıñ.
Birok bul ar bir ele adamdın erki jetçü iş emes, munu akılı tunuk gana adam
jasay alat. Men azır aytkanday kıraakı jana akıl estüü adam başın jogotup,
süyüügö azgırılbayt; nepada anday adam mahabatka kabılsa, akıl-esin tarazalap,
andan korgono alat, antkeni süyüü-ildet.
Muhammad-i-Zakariya "Oorulardın anıktaması" degen emgeginde süyüünün
dartına toktolup, anın dabası: üzböy orozo karmoo, oor jük kötörüü, alıs joldu
basuu, tınbay iştöö jana köñül açuu ekenin jazat.
Eger sen kimdir biröönü süyüp kalsañ, aldıda bolçu joluguşuunu oylop, jürögüñ
tolkuyt. Anı men ar bir adam menen bolo turgan kubuluş dep esepteym.
Abusaid-i-Bu-l Hayr adamga tört nerse zarurat ekenin aytkan: 1. Bir sındırım
nan; 2. Jupunu kiyim; 3. Eski tam; 4. Süygön dos. Bul nerseler ar bir adamga çenine
jana darajasına ılayık azbı-köppü kerek. Birok, bir majnun "dostuk başka, süyüü
başka» dep ırdaganı menen, süyüşkön adamdın eç kimisinde baktıluu münötü
bolboyt.
Ey, suluu jürögümö bülük salgan ottoy süyüüñ men üçün bal,
Jalbırttagan jalındın janga ırahat bergenin kördüñ bele?
Bilgin, dostuk ar kaçan adamdı baktıluu kılat, al emi süyüüdön ar kaçan
baktısız boluşat. Eger sen jaş keziñde süyüü menen ırahattanuunu kaalasañ, anıñ
keçirimdüü deçi. Antkeni kimdir biröö senin süyüügö elep-jelep bolup jürgönüñdü
baykasa, "jaş da" dep koyot. Karıganda süyüp kalbaganga araket kıl, sebebi karı
adamga eç kanday keçirim bolboyt. Eger sen kayrılışarı jok bir karıp bolsoñ,
saga jeñil bolmok; a eger sen padışa je ulgaygan abışka bolsoñ, süyüü jönündö
oylobo jana jürögüñön eç kimge orun berbe, sebebi padışaga süyüü oyunun oynoo-ötö
oor jük bolot.
İkaya
Çoñ atamdın doorunda Şamsalmaalige Buharada bir soodagerdin gulyamın 2 miñ
dinarga satıp alsa bolot degen kabar kelet. Bul kabardı Ahmad Saadi emirge
uguzganda, al gulyamdı satıp kelüünü buyruyt. Ahmad Saadi Buharaga barıp, kul satkan
soodagerdi taap, gulyamga 1200 dinar tölöp, anı Gurganga alıp kelet. Emir gulyamdı
körör menen jaktırıp, kol aarçuuçu çaçık bergiç kılıp dayındayt. Oşentip, emir
kolun juuganda, gulyam çaçıktı berip turçu bolot. Aradan ança ubakıt ötöt. Bir künü
emir kolun juugandan kiyin janagı gulyam aga çaçıktı sunat. Emir kolunun suusun
kurgata aarçıp bütsö da, çaçıktı kolunan çıgarbay gulyamdı suktana tigilip karap
turat. Gulyamga emirdin közü tüşüp kalgan eken, al bir neçe kün ötköndön kiyin
uaziri Abu-l Abbas Ganıga: "Men janagı gulyamga erkindik berdim jana balança
kıştaktı tartuu kıldım. Parman jaz jana gulyam üy-bülölüü boluusu üçün kaysı bir
şaardık adamdın kızına üylöntüp koy. Gulyam betine sakal bütköndö tez maga
kelsin," dep aytıptır. Abu-l Abbas Ganım emirge kayrılıp: "Jaangredin erki. Eger
jaanger tuura tapsa, malayına bul aytkan sözünün maanisin tüşündürüp bersin", -dep
ötünöt. Oşondo emir: "Bügün jaşı jetimişten aşkan padışa süyüügö azgırılıp,
kunik okuya boldu. Men 70 jaştı attagandan kiyin teñdeşsiz uluk Allanın kuldarın
saktap, askerlerdin jana ölkö bukaralarının kamın körüşüm kerek. Eger men süyüp
kalsam, ne kudureti küçtüü Alladan, ne elden keçirim bolboyt", degen eken.
Iras, jaş jigit emne jasabasın, baarı keçirimdüü. Birok, süyüügö tez
azgırılbaş kerek. Kançalık jaş bolbogun, mamleketke zıyan tiygizbeş üçün
akıl-estüü, salabattuu sayasatçı bolgongo araket kıl.
İkaya
Gazna şaarında Sultan Masuddun on gulyamı bolup, onu teñ sultandın
pokçoçuları eken. Alardın içinen Nuştegin attuu gulyamdı Sultan ayabay jakşı
köröt. Sultan belek berse, eç bir gulyamdı bölböy, baarına birdey belek
jasagandıktan, sultandın süygönü kim ekenin eç kim bilbeyt. Ortodon dagı beş jıl
ötöt. Lekin, bir da kul, bir da malay Sultan kimdi jakşı körgönünö közdörü
jetpeyt. Bir künü Sultan: "Atam Ayazga bergen ikta menen mayanaga Nuştegin üçün
parman bergile", deyt. Oşondo gana saraydagılar Sultandın on gulyamdın içinen
Nuşteginge ımalası ısık ekenin bilişet.
Emi uulum, saga munun baarın aytkanımdan kiyin, kokus biröögö aşık bolup
kalsañ, menin bul aytkan keneşimdi unutup koyoruñdu bilem. Oşon üçün saga karı
adamdarça ır okup bereyin:
Bolguñ kelse borumunan alıp meer,
Boluş kerek Azra menen Vamiktey.
Kim alarday bolalbasa aramza,
Kim alarday süyölbasa mañız jel.
Men mintip aytkanım menen bul tört sap ırdı tuura tappa. Süybögöngö araketten,
nepada süyçü bolsoñ, süyüügö taktıktuu biröönü tap. Majnunga Ptolemey jana
Platondoy daanışman boluunun keregi jok, birok bir az da bolso akıl-estüü bolgon
adep. Al süygönüñ Jusuptun uulu Jakıptay suluu bolboy turganın men bilem,
oşentse da anda biröölördün oozun japkanga jana seni aktaganga jaraganday
sülküldögön kelbeti boluş laazim. Sebebi adamdar bir birinin kemçiligin çukup,
uşaktaganın eç kaçan toktotuşpayt.
Bir adamdan: "Sende kemçiligiñ barbı?" dep suraşsa, al "Jok" dep joop beret.
Anda: "Senin kemçiligiñdi taap bilçülör barbı?" deşse, "Andaylar toltura"
deptir. Oşondo aga: "Demek, senin artıñan başka adamdarga karaganda köp jaman
kep aytışat eken", dep aytışkan eken.
Birok, konokko barganda, süygönüñdü özüñ menen koşo ala barba, a eger özüñ
menen koşo ala barçu bolsoñ, bötön adamdardın aldında anı menen köp alektenbe
jana üyrülüp tüşüp köñül burba. Anı eç kim jep koyboyt. Eldin baarı ele anı saga
körüngöndöy suluu deşet dep oylobo. Bir akın aytkan:
Büt baarına suluumun dep turusuñ,
Baarına emes, maga gana suluusuñ.
Süygönüñ saga adamzatta jok suluu bolup körüngönü menen başkalar üçün jelmoguz
keypinde körünüşü etimal. Ülpöttö oturganda süygönüñö mömö jemişterdi jegin
dep tınbay bere berbe, "maanayıñ kanday" dep suraba, saat sayın payda-zıyansız
sözdördü kulagına şıbırap süylöbö. Adamdar aga emne aytkanıñdı baamdap
bilişet.
MONÇOGO BARUUNUN TARTİBİ
Uulum, monçogo tamakka toyup alıp bargan zıyan ekenin bilip algın. Ar künü
monçogo bargandın paydasınan da zıyanı çoñ, sebebi kan tamırlarıñ menen
muundarın ülbüröp, boşoşot jana tabiyatıñ monçogo könüp kalgan soñ bir kün
kaltırsañ ele özüñdü ooruday sezip, deneñ kurgap, çor baskanday sezilet. Andıktan
monçogo ar eki kündö bir bargan jöndüü. Kışkısın jana jaykısın monçogo
barganda adegende bir saam dalizde oturup, deneñe tınıguu ber. Andan soñ ısıktın
demin sezüü üçün ortoñku bölmögö öt. Oşondon kiyin ısık bölmögö kirip, bir saam
oturup ısıktın tabında deneñdi ırahat aldır. Ottun demi deneñdi jibitip, söögüñ
ısıgandan kiyin jalgız adamdık bölmögö ötüp, başıñdı juugun. Monçodo köpkö
oturup alba jana ısık je muzdak suunu aşıkça köp kuyunba, baarı çeni menen
bolsun. Eger monço een bolso, bul zor bakıt dep bil, antkeni daanışmandar een
monçonu eñ zor iygilik deşet.
Monçodon çıkkandan murda başıñdı jakşılap kurgatıp al, sebebi akıl--estüü
jana abroyluu adamdardın köçögö başı suu boydon çıkkanı jaraşpayt. Monçodon
çaçıñdı kurgatpay çıkkan boydon sıyluu adamdar menen jolukkanı barba,
barsañ-kaadada jok joruk bolot.
Men monçonun payda-zıyanı jönündö aytıp büttüm. Birok, monçodo suu jana
fuka 22 içkenden etiyat bol, bul den soolukka abdan zıyan jana denede sarı suunu
payda kılat. Eger ülpölçülüktön kiyin içkilikke çaktırıp kıynalsañ, mastıgıñ
kozgolboş üçün jana zıyanı az boluş üçün suu içseñ bolot. Alla baarınan jakşı
kabardar.
UYKU JANA ES ALUUNUN TARTİBİ JÖNÜNDÖ
E, uulum, rumduk daanışmandardın mına bul saltın bilip al. Alar monçonun
kiyinip-çeçinçü bölmösündö bir az çırım etip almayınça, köçögö çıgışkan emes.
Bir da başka elde mınday saltı jok.
Daanışmandar uykunu ımırkay ölüm dep atap koyuşat, sebebi uktap jatkan
adam-ölgön adam sıyaktuu; uykudagı adam da ölgön adam sınarı bul düynödön
beykabar bolot.
Biri-dili jok ölük bolso, ekinçisi-janı jok ölük. Köp uktagan aytkanga
tatıbagan josun. Uzak uyku deneni ıñgıratıp, alsıratat jana tabiyatıñdı kozgoltot,
nurduu jüzüñ bozorup öñü kaçat.
Başka tüşsö adamdın jüzün dañgel özgörtçü beş nerse bar: kütüüsüz kubanıç,
kapılet jogotuu, açuu, uyku, masçılık. Al emi altınçısı-karılık. Kartaygan
adamdın jüzü özgörgönü menen anın tabiyatı bölök.
Birok, uykudagı adam ne tirüü, ne ölüü dep sanalbayt. Közü ötkön adamdı
teskebegendey ele, uykudagı adamga jaman söz aytpayt. Men aytkanmın:
Urmat-sıydı, ırahattı köp kördük,
Ubakıttı unutturdu köpköndük.
Özübüzdü özübüz jep, ömürdün
Kança jılın uyku menen ötkördük.
Uzak uktagan kançalık zıyanduu bolso, uktabay jürö bergen oşondoy ele zıyanduu.
Kişi eger 72 saat, başkaça aytkanda, üç kün atayılıp uktabasa je anı tatuu uykudan
katuu julkuldatıp oygotso, al ölüp kalışı mümkün.
Ar nersenin öz çeni bar. Daanışmandar aytışkan: 24 saattın üçtön ekisinde
oygoo jürüp, üçtön birinde ukta. 8 saat jaratkanga kızmat ötöp, çarbañdı jürgüzüüñ
abzel; 8 saattı ülpötçülük jana oyun-tamaşa menen ötkör; kalgan 8 saatta 16 saat
kıynalgan deneñ es aluusu üçün dem alışıñ kerek.
Akılı joktor 24 saattın jarımın uktaşat da jarımın oygo jürüşöt; jalkoo
adamdar kündün üçtön ekisinde uktaşıp, üçtön birinde öz tiriligi menen alek;
akılmandar kündün üçtön birinde uktap, üçtön ekisinde oygoo bolot.
Oşentip, men aytkanday, ar segiz saattı bölökçö ötkör. Esiñde bolsun, kudurettüü
egem tündü öz pendeleri uktoosu üçün jaratkan jana "biz tündü köşögö kılıp
jarattık" dep aytkan. Bul çındıktı da bile jür: tirüünün baarında denesi jana
janı bar. Dene-bul idiş, a jan-anın içindegi zatı.
Jandın üç kasieti bar: jaşoo, jeñil-jelpilik jana kıymıl; denenin da üç
kasieti bar: ölüm, tınçtık jana salmagı (oorduk).
Dene menen jan birge bolgondo, jan öz kasietteri menen deneni korgoyt jana
keede kıymılga keltiret. Dene (bul jandın özgöçölügü) öz kasieti menen jandı
kıymıldatpayt jana beygam işterge türtöt.
fuka arpa je kürüçtön jasalgan şerbet.
Mümkün boluşunça kündüz uktabaganga tırış, eger erkiñ jetpese kündüz bir az
ubakıt ukta, antkeni kündü tüngö aylantuu estüülük emes. Bekterde jana bay
adamdarda jaykısın çak tüştö es almay adattarı bar, alar oşondo da balkim
uktaşat, balkim jok.
Jalpılap aytkanda, sen ömürüñdün köbün oygoo jürüp, az uktaganga üyrön, ansız
dele saatı kelgende uzak uktaganga majbursuñ.
Birok, kündüz je tünküsün uktagıñ kelse, jalgız jatpa, janıña ılazat bergen
kimdir biröö menen çoguu ukta. Sebebi, uykudagı adam menen jansız jasat
ortosunda deerlik eç kanday ayırma jok. Al eköö teñ tışkı düynödö emne bolup
jatkanın bilişpeyt, ayırması ele: biri-janduu, ekinçisi jansız. Uykudagı bul
eköönün dagı bir ayırmasına toktolsom, jasat zarurat zarılçılıktan ulam
jatkanga majbur bolso, tirüü adam emne üçün jalgız uktaş kerek? Mına uşun üçün
bu düynödögü ömürlük tügöyüñ janıña ılazat-kubanıç bergen jan bolsun, a tigi
düynödö buyruganı. Uşul talap orundalganda gana tirüülör menen ölüülördün uykusu
ortosunda ayırma bolot.
Kün çıkkança jaratkandın buyrugun jazbay atkaruu üçün ürül-baralda uykudan
turgandı özüñö adat kılıp al. Kündün nuru Jer betin çayıp baratkanda turgan
adamga şıbaga jok, al antkeni namaz okuuçu ubakıttı ötkörüp jiberet da künöösü
moynuna jüktölöt. Oşonduktan tañ agargandan erte turup, obolu Allanın buyrugun
atkargın dagı andan kiyin öz tiriligiñ menen alpuruş. Egerde tañ erteñ bütkörör
jumuşuñ bolboy, añçılıkka je seyilge baruunu kaalasañ, namazdan soñ añçılık
kıl jana köñülüñ kuştar bolgon işti ırahattana jasay ber. Jaratkan jar bolsun.
AÑ UULOONUN EREJESİ JÖNÜNDÖ
Oo, uulum, jaş kezde at minip alıp, añga çıkkan, çavgan oynogon sırdana
bekterdin ermegi ekenin bilip al. Birok, ar bir iştin tiyiştüü tartibi, aga
jaraşa erejesi jana çen-ölçömü bolot. Kün sayın ele añ uulagan jarabayt. Bir
jumadagı jeti kündün eki künün an uulaganga arna, üç kündü şarap içip, köñül
açkanga jana eki kündü çarbalık işterge bölüp koy.
Atka mingende boyu japısın tandaba, sebebi körösön adam bolso da pastek at
mingende japıs boyluu beçara körünöt; pakene boyluu adam zañkaygan attın üstündö
zoñkoyup alp körünöt.
Saparga çıkkanda bir münöz jorgonu min, at jooş bolso, kişi etiyattıktı unutat.
Şaarda jana top içinde jürgöndö özünö köñül burgandı unutpas üçün çabagaan atka
emes, külük atka min. At üstündö jaman çabandes körünböö üçün dayıma tüz otur.
Añ uuloogo çıkkanda atıñdı jönü jok çapkılay berbe, atka ee-jaa berbey
çapkılay bergen gulyamdar menen boz baldardın josunu. Atıñdı japayı
aybandardın artınan çapkılap demiktirbe, sebebi jırtkıç aybanattarga añçılık
kıluu paydasız iş jana ömürüñö korkunuçtan başka eç nerse alıp kelbeyt. Bizdin
uruudan jırtkıç janıbarlarga añçılık kılıp jürüp eki uluu padışa kurman
bolgon: biri-atamdın çoñ atası Vuşmagir ibn Zair, ekinçisi-tayakemdin uulu emir
Şaraf-al-Maali. Oşon üçün jandıktardı özüñdön jaş kuraktagılarga aydaktatıp,
özüñ uluu padışanın aldında gana aydaktaganga çık. Bul atak-dañkka jetüüñ jana
özüñdü padışaga körsötüüñ üçün kerek.
Añçılık ömürgö kooptuu bolboosu jana oljo paydaluu boluusu üçün kuş,
ılaaçın, karçıga, bars jana it menen añçılık kıl.
Jırtkıç aybandardın eti azıkka, terisi tongo jarabayt. Kuş menen uuga çıkkanda
Horasandın padışaları kuştu koldon çıgarbayt, İraktın saltı boyunça padışalar
kuştu öz kolu menen salışat. Sen padışa bolbosoñ, kaalaganday añ uula; eger
padışa bolup kalsañ, kuştu öz koluñ menen salganıñ ılayık bolot. Birok, bir kuştu
eki jolu salba, bul padışaga tatıktuu salt emes. Kuştu bir iret koyo berip, al oljo
alabı je jokpu, baykap tur da, andan kiyin ekinçi kuştu sal, al emi birinçisin
kuşçu taap kelsin. Antkeni, padışanın añga çıkkandagı maksatı tamak tabuu emes,
köñül açuu. Paaşa eger taygan itter menen uuga çıksa, itterdi özü eerçitpeşi şart.
İtti padışanın köz aldında kuldar agıtıp, özü alardı tek karap turganı oñduu.
Oljo artınan at menen kuuba jana bars menen añçılık kılganda, anı eç kaçan
artıña mingizip alba, sebebi, padışaga barstı karap jürüü jaraşpayt, anın üstünö
padışaga jana ajolorgo barstı uçkaştırıp aluu akılsızdık bolot. Añ uuloonun
men saga aytayın degen erejeleri uşunday.
ÇAVGAN OYNOO JÖNÜNDÖ 23
Uulum, kulagıña tüyüp al, çavgan oynogondon senin kıbañ kansa, dayıma artınan
tüşüp oynobo, antkeni köp adamdar baş otu menen çavganga berilip ketip, baleketke
kabılışkan.
İkaya
Ukkanıma karaganda, Amr-i-Leystin bir közü kıñır eken. Al Horasandın emiri
kezinde atayın jasalgan maydanga top oynogonu barat. Emirdi Azhari-i -Har degen
amir laşker uturlap kelip, atının çılbırın koldon alat da: "Saga toptu uruuga
jana çavgan oynoogo uruksat berbeymin" deyt. Amr-iLeys: "Emne üçün siz toptu
ursañız bolot da çavgan oynop jatkan menin toptu çapkanıma uruksat berbeysiz?"
dep surayt. Azhar joop beret: "Sebebi, bizdin eki közübüz bar. Kokus top közübüzgö
tiyse, jaynagan düynönü körgöngö bir gana közübüz kalat. A senin bir ele közüñ bar,
kokustan top oşol jalgız közüñö tiyse, Horasandın emiri bolboy kalasıñ". Anda
Amr-iLeys aytkan eken: "Eşek mee bolsoñ da, çındıktı ayttıñ. Meni ınandırdıñ,
emi tirüü kezimde toptu urbaymın".
Egerde sen jılına eki jolu çavgan oynop, kıbañdı kandıram deseñ, aga uruksat
berem. Birok, maydanda oyunçu-çabendester az bolsun, oşondo kırsık kem bolot.
Maydanda segiz gana çabandes bolgonu ılayıktuu. Sen maydandın bir çetinde tur,
başka biröö ekinçi çetinde tursun da, kalgan altı oyunçu maydandın ortosunan top
çapsın. Top saga uçup kelse, anı toso urgun dagı andan kiyin gana atıñdı teminip
toptun janına bar. Birok, bir jeriñdi kokustatıp albas üçün mööröy alam dep
başı-közüñö karabay talaşka kirbe. Bekter çavgandı mına uşintip oynoşot.
Kalganı Allanın erkinde.
SOGUŞ ÖNÖRÜ JÖNÜNDÖ
Oo, uulum, aykaş jürüp jatkanda şaşpay kozgolup, ölümsüktönbö; joo seni
talkalap, jeñişin toylogongo jetkirbey anı taş-talkan kılıp, jeñişiñdi
mayramdaganga ülgürüşüñ şart. Uruştun ortosunda enöölük kılba, teskerisinçe,
janıñdı karç urup ayanba. Antkeni beşenesine ölüm jazgan adam eç ayla menen
üyündö tınç uktay albayt. Tabaristandıktardın tilinde menin aytkanım bar:
Bolso dagı duşmandarı Arıstan,
Şer jigitter korkpoy turup alışkan.
Üydö uktagan ölum menen barabar,
Aşkan küç jok kayrat menen namıstan.
Çavgan at oyun. Atçandar eki topko bölünüp, kolundagı jıgaç kalak menen jıgaç
toptordu karşı taraptın darbazasına kirgizet.
Uşul ırım jalpıga tüşünüktüü boluu üçün persçe da aytayın: Soguşta bir kadam
alga jıla alsañ, eç artka çeginbe. Eger duşman kurçap alsa, uruştu toktotpo, antkeni
joonu çabışıp jatıp, bagındırıp alsa bolot. Alar senin uruş maydanındagı
kaarmandıgıñdı körüşsö, senden korkuşat. Joo betindegi ajaldan apkaarıba,
jaltanbay soguş: korkpostun kolundagı kıska kanjar kılıçtay uzarat.
Uruş maydanında korkkonuñdu bilgizbe, antkeni duşman korkkonuñdu jana
şayıñ oop turganıñdı baykaar zamat senin miñ janıñ bolso dagı anın birin da
kutkarıp, tirüü kalbaysıñ. Oşondo ergejeelge çabılasıñ, ısımıña juusa ketpes
köö sıypalat.
Er jigitter arasında kaarman jooker katarı taanılıp, birok dañkıña tatıksız
işke barsañ, ısmıñdı jogotosuñ jana teñtuştarıña aldında ıraspa bolosuñ.
Atak-dañktan jana ookattan kol juuganıñdan kiyin dostoruñ seni menen esepteşpey
kalışat. Mınday jaşoodon ölgön artık, şermende jaşoodon dañktuu ölüm jakşı.
Atak-dañkka bölönüp al, jaşınba,
Ansız dagı bir ölüm tur başıñda!
Birok, beyçeki kan tökpö jana musulmandın kanın tökköngö jol berbe;
selsayaktardı, uuru-keskilerdi jana şariyat uruksat bergenderdi ayaba, sebebi
beyçeki tögülgön kan üçün o düynö, bu düynö jamandık kütöt. Birinçiden, kıyamat
künündö al üçün joop beresiñ, al emi bu jaşoodo ısmıñ bulganat. Ekinçiden,
kiçüülör senin janıñda özdörün kooptuu sezişet jana malaylarıñ senden ümüt
üzüşöt. Üçünçüdön, adamdar senden çetteşet, jürögündö jek körüşöt jana beyçeki
tögülgön kan üçün tigi düynönün kargışı urat.
Adam balası jasagan jamandıktarı üçün bu düynödö ele jazasın alat. Bul
jönündö men kitepten okuganmın jana turmuştan belgilüü. Kolu kanga malıngan
kişi bul tirilikte bak-taalayluu jaşap ötkönü menen, kargış anın baldarına tiet.
Oşon üçün "Kuday" dep özüñdü jana baldarıñdı aya, beykünöö adamdardın kanın
tökpö. Al emi uruksattuu, sooptuu kan tögüü zarıl bolgon uçurda sölbüröp turba,
antseñ özüñ zıyan tartıp kalasıñ.
Eldin sözünö karaganda, tayatam Şamsalmaali kankor adam bolgon eken. Al
kaarduu adam bolgonduktan eç kimdi ayabaptır. Tayatamdın kataaldıgınan zaarkangan
askerler Falakalmaali tayakeme 24 : "Egerde sen bizge koşulbasañ, ölkönü bötön
biröölörgö ötkörüp berebiz" deşip, anı tayatama karşı kutumga baruuga
majburlaşat. Askerlerge koşulbasa, padışalık uruunun koluñan çıgaarın añdagan
tayakem, biylikti saktap kaluunu közdöp, laşkerler menen çoguu öz atasın tutkunga
alat. Askerler tayatamdın kolu-butun baylaşıp, zambilge oturguzup alıp, işenimdüü
adamdardın koştoosunda Janaşk sepiline jönötüşöt. Alardın arasında Abdulla
degen sarban da bolot. Şamsalmaali tayatam joldo baratkanda töñkörüştün artında
kimder turganın Abdulladan surayt: "Ee, Abdulla, kutum men üçün kütpögön zor okuya
boldu. Men aga karşı çara körgöngö ülgürbödüm. Sen bul işti emne maksat menen
kimder uyuşturganın bilesiñ. Alar kimder?». Abdulla askerlerdi töñkörüş
jasoogo köndürgön beş sipahsalardı atap: "Bul işke men özüm da aralaştım.
Başkalardı da ügüttöp, kutumdu işke aşırdım. Al üçün meni ayıptabay esepsiz
adamdardı öltürgön özüñdü künöölö", - deyt. Oşondo Şamsalmaali aytıptır: "Sen
jañılasıñ. Bul jamandık adam öltürgönüm üçün menin başıma keldi. Esim bolso,
Falak-al-Maali Manuçehr ibn Kabustun uulu.
sen aytkan beşöönü saga koşup öltürsöm baarı jakşı bolmok. Özüm da koopsuz
bolmokmun".
Men bul okuyanı seni jasoogo zarıl işterdi bütkörböy kaltırbasın,
moynundagı mildetine joopkerçiliksiz mamile kılbasın dep aytıp berdim.
Kimdir biröön, kuldukka satıp alıp, kiyin anı jaltak kılıp üyrötüü - bul kan
tögüügö tete iş. Sen öz kızıkçılıgıñ üçün musulman pendeni bıçımal je tukum
kurut kılsañ, andan ötkön mıyzamsızdık bolboyt.
Eger saga bıçılmal-evnuh kerek bolso, dayar bıçımal izde; kimdir biröönü
bıçtırıp, künöönü özüñö alba.
Soguşta men aytkanday, özüñdü ayaba; deneñdi it-çöögö jem kılmayınça özüñdü
arstanga teñey albaysıñ. Bilgin: adam bir tuulup, bir ölöt. Tirüünün üç gana türü
bar: tildüü tirüülör, tildüü ölüülör jana tirüü jansızdar, başkaça aytkanda,
perişteler, adamdar, aybanattar jana kanattuu kuştar.
Pehlevi tilinde jazılgan persterdin kitebinen okuganmın. Zaruştadan tirüü
jandın kança türü bar dep suraşkanda, al aytkan eken: "Tildüü tirüülör, ölüp
baratkan tirüülör jana tirüü ölüp baratkandar". Oşentip, bardık tirüülör ölöt
jana eç kim peşenge jazgandan erte ölböyt: diliñdi berip soguşup, atak-dañk jana
döölöt tapkanga araket kıl.
Ölüm jana ölüü jönündö ıymanduulardın kösömü Ali ibn Abi-Talib aytkan:
"Men tuulgan künü ölgönmün." Bir sözdön ekinçi sözgö ötsöm, dagı köp süylöp ketem,
antkeni "köptü bilgen köp süylöyt" dep aytılgan emespi.
Sözdü "Bu düynödö atak-dañkka jana nanga kantip jetse bolot?" degen suroo
menen baştagan elek, oşol sözgö kayrılalı. Atak-dañkka jana nanga jetkenden
kiyin baylık toptoogo, mal-mülküñdü köböytköngö jana anı keregiñe ılayık
paydalanganga araket kıl.
BAYLIK TOPTOO JÖNÜNDÖ
Uulum, uçuru kelip tursa, kaysı bir zattı koldon çıgarbay satıp al, birok buyum
üçün ömürüñö korkunuç jaratpa jana özüñö ılayıktuu bolsun üçün buyumdun eñ
mıktısın satıp al. Satıp algan buyumuñdu sakta, tegin jerden koluñdan çıgarba,
antkeni satıp algandan saktagan kıyın. Akçañdı bir nersege jumşasañ, ordunu tez
tolturganga umtul. Bir nerse alsañ orduna eç nerse berbeysiñ, Karundun 25 kençi
bolso da bir künü tügöyt. Baylıkka janıñdı berip baylanba jana tügöngöndö
kaygırbas üçün anı ötö maanilüü debe. Muktajdıkta dostordon suragança, duşmanga
az da bolso kaltıruu kerek, dep aytılgan go.
Birok, baylıktı koldon çıgarbay bekem karmoo zarurat, sebebi azdı saktabagan
köptü saktay albayt. Biröönün mülkün saktagança, öz mülküñdü saktagandı jakşı dep
bil. Jalkooluktan uyal, jalkooluk-muktajdıkka jılooloş bolot. Meenet kıl,
baylık jalkooluktan emes emgek menen jaralat, emgekten baylık toptolso,
jalkooluktan tozot. Daanışmandar aytkan: güldöp-ösüü üçün emgektengile, bay boluu
üçün azga kanaat kılgıla, dostoruñar köp boluusu üçün topuktuu bolgula. Mına oşon
üçün emgek jana araket menen toptolgon dünüyödön jalkooluktun ayınan kol juup
koygon akılsızdık bolot. Muktaj bolup turganıñda öküngöndön ne payda. Özüñ
emgektengenden kiyin üzürün da özüñ körgöngö araket kıl. Kımbat buyum bolso da,
Tooruttagı Korey, bay. Kuranda Karun (HHVIII,76; XXIX, 38; HL, 25).
tatıktuu adamdan ayaba, kanday bolgondo da eç kim eç nerseni özü menen o düynögö
ala ketpeyt.
Jokçulukta müñküröbös üçün çıgaşañ kireşeñden aşpasın, jokçuluk
kedeylerdin ele üyündö emes ar bir üydö bolot, Misalı, kireşeñ bir dirhem 26
bolup, çıgaşañ bir dirhem jana bir habbe 27 bolso, eç kaçan jokçuluktan başıñ
çıkpayt. Üydö jokçuluk bolbos üçün dayıma bir dirhem kireşeñ bolso, çıgaşañ bir
dirhemden bir habbe az bolsun.
Barına kanaat kıl, sebebi kanaattanuu oşol ele tokçuluktu bildiret. Beşeneñe
jazgan ırıskıñ sözsüz saga kelet. Jakşı söz jana adamdardın araçılıgı menen
bütçü ar kanday işte akçañdı jön jerden sarptaba, antkeni kolu juka adamdarda
tarazası bolboyt. Jönököy el öz paydasın oyloboston ele bardık baylardı jakşı
köröt jana zıyanınan korkpoy turup, kedeylerdi jek köröt. Jokçuluk adamdı jarga
takayt, baylardı maktoogo arzıtkan sapattarı kedey üçün şıldıñ.
Adamdın ayköldügü anın joomartıgı menen anıktalat jana ar bir adamdın
baasın anın joomarttıgınan bil. Isırapçılıkka jol berbe, uyatsızdık dep sana.
Teñdeşsiz Kuday öz pendeleri üçün ılayıksız degen nerselerdi jasagan uyat.
"Isırap kılbagıla, al ısırap kıluuçulardı süyböyt" dep aytılgan (Kuran, V1, 142;
VII, 29).
Teñdeşsiz jana dañazaluu jaratkan süybögön nerseni sen da süybö. Ar kanday
jamandıktın sebebi bar, jakırlıktın sebebin ısırapkorçuluk dep bil.
Isırapkorçuluk-baylıktı tozutuu gana emes. Tamak jegende, jürüm-turumuñda,
süylögön sözüñdö, ar bir bütkörgön işiñde ısırapkorçulukka jol berbe, antkeni
ısırapçılık deneni kordoyt, janıñdı kıynayt, akılıñdı kemitet jana tirüünü
öltüröt. Ömür mayluu bilik ekenin özüñ baykabadıñbı!? Bilikke maydı çenebey
kuysañ, bilik oşol zamat öçöt. Bilikti öçürgön maydı çeni menen kuysañ al öçpöyt,
tirilik ulanat, beregi ısırapkorduk «ölümdün» sebebi boldu. Oşentip, biylik may
menen ele jaşabastan anın tuura çeni menen jaşaganın anıktadık. Çenden
aşıkçanın baarı ısırapkorluk bolot, bilikke oşol ele may ömür berdi jana
öltürdü. Mına uşul sebeptüü jaratkan ısırapkorçuluktu süyböyt, akılmandar da ar
kanday ısırapkerçilikti koldoboyt, antkeni ısırapkorçuluktun ayagı zıyan menen
bütöt.
Birok, jaşooñdu kıyın kılba, öz ırıskıñdın jolun buuba, tagdırıña ıraazı
bol jana bolçu işte beyçekilikke jol berbe. Kim öz işin çala kılsa, aşıkça payda
körböyt jana kaalaganına jetpeyt. Bar baylıgıñdı keregiñe jumşa, baylık kımbat
bolgonu menen jaşoo andan da kımbat. Jalpılap aytkanda, tapkanıñdı paydaluu
işterge sarptaganga araket kıl. Öz mülküñdü sarañdarga işenip tapşır,
kumarpozdor menen arakeçterge işenbe. Senin dünüyöñ uuru-keskiden koopsuz
bolsun üçün başkalardı uuru dep esepte. Mülk jıynoodo jañılba, kim jasap jatkan
işinde jañılıştık ketirse, kireşe albayt, bakıtka jana oylogon maksatına
jetpeyt; jırgalçılık emgekke, emgek jırgalçılıkka alıp barat, bügünkü jırgalıñ
erteñ emgekti talap kılat jana bügünkü emgegiñ erteñki jırgalıña jol açat.
dirhem araptardın bayırkı kümüş teñgesi, salmagı 2, 97 gramm. 695 – jılı
başka ölkölör menen soodalaşuu üçün çıgarılgan.
habbe sözmö söz alganda dandı bildiret, ötö az salmaktı ölçööçü çen birdigi.
Emgektenip jana emgektenbey tapkan kireşeñdin bir dirheminin eki dangın 28
üyüñö jana üy-bülöñö jumşa. Saga ötö zarıl jana kerek bolso da andan köp
sarptabagın. Oşentip, eki danganı işke sarptasañ, dagı eki danganı muraskeriñ
jana aldan tayıp karılık moyunga tüşkön kezde paydalanuu üçün bekem katıp koy
jana takır estebe. Kalgan eki danganı özüñdün jasalgaña sarpta. Jasalgalardın akak
taş jana altın zerger buyumdar, kümüş, kolo, jez sıyaktuu ölbösün jana jeelibesin
topto.
Mal-düynö taşıp baratsa, jerge jumşa, antkeni jerge sarptaganıñdı jerden
alasıñ. Mülküñ dayıma ordunda bolot, kireşeni, üzböy alıp turasıñ. Bul taza jana
mıyzamduu kireşe. Üyüñö türdüü kerekke jaraçu emerekterdi jana
kilem-töşöktördü satıp algan soñ alardı satpa jana "Ey, adam, azır satuum kerek
boluuda, başka jolu satıp alam", dep aytpa. Sebebi, üy emerekterin ar kanday
zarıldık üçün kayra satıp alam degen tilek menen sata berseñ, anday buyumdu kayra
satıp ala albay kalışıñ mümkün jana üyüñ añgırap een kalat. Köp ötpöy özüñ da
jardının jardısına aylanasıñ.
Uşu aytkanımday uçuru kelip tursa ele karız ala berbe, öz mülküñdü da küröögö
koybo, tuuyt dep protsentke berbegin jana protsentke da albagın.
Karız algandı pastık, jetken uyatsızdık dep sana jana mümkünçülügün barda özüñ
da eç kimge, ayrıkça dostoruña, bir dirhem da karızga berbe; sebebi alasañdı kayra
suragandın taarınıçı-karız berbey koygondogu taarınçtan çoñ bolot. Oşon üçün,
eger karız berçü bolsoñ, al akçanı meniki dep eseptebe jana bul akçanı dosuma
tartuu kıldım dep oylop koy; dostuguñar buzulbas üçün dosuñ borçun kaytargança
suraba. Dostu duşman kılıp aluu jeñil, al emi duşmandı dos kıluu ötö tataal.
Dostu duşman kıluu balanın işi, duşmandı dos kıluu akılman, kıraakı
karılardın işi.
Bar dünüyöñdön tatıktuu adamdarga ençi berip tur. Adamdın asılı bolom deseñ
bötön biröönün dünüyösünö köz artpa. Kalıstıgıñ menen elge taanılgıñ kelse, öz
mülküñdü özümdükü dep bil, jattıkın-jattıkı de.
AMANATTI SAKTOO JÖNÜNDÖ
Uulum, eger saga kimdir biröö buyumun saktap ber dep suraçu bolso, koluñdan
kelse-alba, a eger alsañ bekem sakta. Biröönün buyumun saktaganga aluu özüñö meenet
alganga teñ, antkeni, al akır ayagında üç nersenin birin alıp kelet: saga işenip,
saktoogo berilgen mülktü bütün kaytarıp berseñ, teñdeşsiz uluk Allanın "Saga
işenip berilgen zattı anın egesine kaytarışıñ laazim" (Kuran, IV, 61) degen sözün
atkarasıñ.
Keñpeyildüülüktün jana erjüröktüülüktün jolu eç nerseni saktoogo alboo, a eger
alçu bolsoñ, anı egesine bütün kaytarıp berüü.
İkaya
Bir kişi ürül-baralda monçogo barganı üydön çıgat. Joldo dosun keziktirip:
"Meni menen monçogo jür", dep çakırat. Dosu: "Seni monçonun eşigine çeyin uzatıp
barayın, birok, juunganı kirbeymin. Ubaktım jok", -deyt. Oşentip, al dosu menen
eerçişip monçogo jönöyt jana tört köçögö jetkende aga aytpastan turup, başka
jolgo tüşüp ketet. Bu tuşta birinçi adamdın artınan ayarlay basıp, uuru baratkan
dang salmaktın birdigi. Türdüü mezgilde türdüü jaylarda salmagı jana baası ar
başkaça bolgon; dirhemdin 1/6ine barabar.
bolot. Al kokustan ele artına burulup, karañgıda uurunu taanıbay dosum eken dep
oyloyt da jeñinen çarçıga orolgon 100 dinardı uuruga sunup: "Ey, tuugan. Men
monçodon çıkkança bul akçanı karmay turçu. Anan beresiñ", - deyt dagı monçogo
kirip ketet. Uuru akçanı alat da ketpey kütüp turat. Beregi adam jarık kirip
kalganda monçodon çıgat da tüz ele üyün közdöy jönöyt. Uuru artınan jete kelip:
"Oo, keñ peyil adam. Adegende özüñdün altınıñdı algın da anan üyüñö bar. Men sen
işenip bergen altındı saktaymın dep, öz jumuşumdan kaldım" deyt. Tigi kişi
tüşünböy: "Saga emneni işenip berdim? Sen kimsiñ?" dep surayt. "Men uurumun. Sen
altınıñdı monçodon çıkkança maga saktaganı bergensiñ" deyt uuru. Tigi kişi:
"Eger uuru bolsoñ emnege menin altınımdı algan boydon ketip kalgan joksuñ?" dep
surayt. Oşondo uuru: "Eger men öz meenetim menen tapsam, miñ dinar bolso da sen
jönündö oylomok emesmin. Saga bir dinar da bermek emesmin. Birok, sen maga
saktap ber dep işenip bergeniñdi uurdap alıp, pastık kılbaym. Peyli keñ adamdar
anday kıyanattıkka barışpayt," dep joop bergen eken.
Oşon üçün saktoogo algan zatıñ senin katışuuñ jok bülünsö, anın orduna başka
bir nerseni satıp bergeniñ oñduu. Eger biröönün amanat buyumuna közüñ tüşüp,
bilbeym dep jaşırıp alsañ-bul çoñ künöö. Nepada saktoodogu buyumdu egesine
kaytarıp bergençe, anın ayınan köp tüyşük tartsañ da senin kıynalganıña karabay,
buyumdun egesi saga eç ıraazı bolboyt: tartkan azabıñ özüñ menen kalat. Al: "Bul
menin buyumum ele, tigi jayga koygonmun. Emi saga kaltırbaymın da kaytarıp
aldım" deyt. Çının aytam, saga akır ayagında ırahmatı jok köp tüyşük kalat jana
algan alkışıñ-kiyimiñde kalgan izi bolot.
Kokus, saktoogo algan zatıñ jogolso, saga eç kim işenbeyt, eç negizsiz jerden
turup, el aldında ısmıñ bulganat, teñtuştarıñ arasında abiyiriñ ketet jana
boloçokto saga eç kim işenbey kalat. Eger beregi zat sende kalsa, aga ee çıga
albaysıñ jana moynuña çoñ künöö tüşöt, bu düynö baktıluu bolboysuñ, a tigi
düynödö teñdeşsiz jaratkandın kaarı tiyet.
Birok, özüñ kimdir biröögö mal-mülküñdü saktaganga berçü bolsoñ, jaşıruun
berbe, antkeni senin mülküñdü andan eç kim tartıp albayt. Eki işenimdüü kübö jok
öz düynöñdü eç kimge amanatka berbe jana kiyin çataktaşpoo üçün bergen zattarıñ
üçün andan til kat algın. A eger iş çatakka aylansa, talaş uçurunda uyat-sıydı unutup,
abiyiriñdi jogotpo, abiyirsizdik-zöökürlüktün belgisi. Mümkün bolso, çındap
kasam iççü mezgil kelgende, adamdar senin sözüñö işenüüsü üçün çındap da, kalp da
kasam içpe jana jeñil-jelpi ele kasam içip, elge taanılba. Kançalık bay jana
atak-dañktuu bolgonuñ menen çınçıl bolbosoñ, özüñdü jardı dep esepte; sebebi,
uyatsız menen kalpıçı akır ayagında tomayakka aylanat. Saga bolgon işeniçti akta,
antkeni işenim-filosofiyanın altın taşı dep bekerge aytılbagan; ar ubak çınçıl
jana kalıs jürsöñ, bay bolosuñ, sebebi bardık baylık adilettüü jana çınçıl
adamdarga taandık. Biröönü aldabaganga araket kıl, birok, özüñ da kuldardı satıp
alıp jatkanda aldangandan özgöçö etiyat bol. Seni Alla özü koldoyt.
KUL SATIP ALUUNUN EREJESİ JÖNÜNDÖ 29
Uulum, eger kul satıp aluunu kaalasañ, kıldat bol, antkeni adamdardı satıp aluu
tataal ilim. Kep jakşı kuldar bar, birok alarga ilimiy köz menen karasañ, baarı
Kay-Kavus türdüü elderdin kuldarına münözdüü kemçilikterdi ötö oroy
süröttögöndüktön, E.E. Bertels anday jerlerdi orusçaga kotorboy tüşürüp koygonun
okurmanga özü eskertet.
teskeri çıgat. Köpçülük adamdar kul satıp aluunu sooda işi dep bilişkeni menen,
bul filosofiyaga taandık ilim. Ariyne, kim bolso da satıp alıp jatkan tovarıñdı
bilbese, al aldanıp kalat, al emi adamdı añdap bilüü-baarınan kıyın iş. Adamda
kemçiligi da, jakşı kasietteri da köp. Antken menen, anın bir kemçiligi jüz miñ
jakşı sapatın juup ketet jana bir jakşı sapatı jüz miñ kemçiligin basıp ketet.
Adamdı jüzünön okup 30 jana tajrıyba arkıluu añdap bilse bolot, a körögöçtük
ilimi-okuyalık ilimine taanıdık nerse jana bul ilimdin tübünö adamdın
jakşı-jaman jaktarın ajırata bilgen paygambarlardan başka eç kim jetpeyt.
Kantkende da men saga maalım boluşu üçün kuldardı satıp aluunun şartı,
kuldardın kemçilik-artıkçılıktarı jönündö bilişimçe aytıp bereyin.
Bilgin jana esiñe tüyüp al: kuldardı satıp aluunun üç şartı bar. Birinçisi,
alardın közgö körünöö jana közgö körünbögön jakşı sapattarın körögöçtük menen
ajırata bilüü. Ekinçisi, sırtkı belgilerine karay jaşıruun jana körünöö
dart-ildetterin ajırata bilüü. Üçünçüsü, ar bir kuldun tegin, kemçilikterin jana
artıkçılıktarın körö bilüü.
Körögöçtüktün birinçi şartı mınday. Kuldu satıp alıp jatkanda baarın
jakşılap oylon, antkeni kardarlar ar türdüü boluşat. Ayrımdarı kuldun jüzünö
maani berip, dene tüzülüşünö jana başka jaktarına köñül buruşpayt. Ekinçi
biröölör kuldun jüzünö karabastan denesine, arık-semizine, müçö tüzülüşünö,
çırayına köñül burat. Birok, senin kuluñdu körgön ar bir adam eñ aldı anın
jüzünö, andan soñ dene tüzülüşünö köñül burat, antkeni kuldun jüzün ar kaçan körsö
bolot, a deneni akırındap barıp körösüñ. Andıktan, çırayluu kuldu tandaş kerek,
sebebi sen da anın jüzün ar dayım körüp jürösüñ. Oşon üçün, adegende közünö jana
kaşına kara, andan kiyin murdun, eerinderin jana tişterin karap kör, andan soñ
çaçına köñül bur, sebebi uluu jana dañazaluu egem suluuluktu bardık adamdardın
közdörünö jana kaştarına bergen; suluuluk-murunga, tattuuluk-eerinder menen
tişke, tunuktuk-jüzgö, çaç-munun baarın koozdop tursun dep suluuluk üçün jaratkan.
Deneni uşintip karoo kerek. Eger kuldun eki közü jana kaştarı jakşınakay, murdu
suluu, eerinderi menen tişteri şirin, terisi tunuk bolso, başkasın eç oyloboy
satıp al. Eger kulda munun baarı bolboso, al kelbettüü bolsun. Menin tüşünügümdö,
öñsüz suluudan körö körksüz kelbet turpat jakşı. "Kul kaysı bir iş üçün" dep
bekerinen aytılbagan.
Oşon üçün kuldun sırtkı belgilerine karay anın tabiyatın üyrönüp, satıp
algandı bilüügö tiyişsiñ. Kuldu özüñ es alçu jayda ermek kıluu jana baarlaşuu
üçün satıp alçu bolsoñ, anın boyu özüñö ılayıktuu, denesi nazik, terisi juka,
müçölörü kelişken, sarı toru je ındı kara, uzun kaştuu, kara köz, kırdaç murun,
içke bel, may köçük, ay jüzdüü, erinderi kızıl, tişteri ak jana kürüçtöy tegiz
bolup, bardık müçölörü men azır aytkanday boluşu laazim. Mınday kul suluu jana
süylöşköngö ımalası ısık, adeptüü, sırga işenimdüü, kurç sözdüü jana akılduu
bolot.
Akılduu jana jolduu kuldun belgileri bular: al sımbattuu, koyuu çaçtuu, orto
etker, denesi ak juumal kızgılt, alakanı jayık, salaalarının ortoloru açık, jazı
mañday, közdörü kara sur, jüzü jaydarı jana külkügö tez bolsun. Mınday kul türdüü
bul jerde adamdın jüzündögü münözdüü belgiler arkıluu anın münözün jana emne
oylop jatkanın bilüüçü fiziogognomika ilimi jönündö aytıluuda (kotormoçu).
ilimge jana çarbaçılıkka zarıl esep-kısapçılıkka, oşondoy ele kazına işterine
üyrötköngö jarayt, aga kanday gana işti bolbosun işenip tapşırsa bolot.
Muzıkaga şıktuu kul nazik denelüü kelip, sırtınan arık çıray körünöt;
manjaları uzun, birok ötö arık je semiz bolboşu kerek. Beti ettüü kuldan saktan, al
eç nerseni üyrönböyt.
Kuldun alakanı kebezdey jumşak, manjalarının ortosu açık, jüzü nurluu,
terisi juka, al emi çaçı ötö uzun je kıska
emes, öñü ötö kızıl je ındı kara emes, közdörü kara sur, tamanı tegiz bolsun.
Mınday kul ar kanday çeberdikti talap kılgan işti, ayrıkça, muzıkanı tez
üyrönöt.
Asker önörünö şıktuu kuldun çaçtarı kayrattuu, özü turpattuu, çımır denelüü,
bulçuñduu jana kolunun manjaları küçtüü, söök-saaktuu, terisi kalıñ, kan
tamırları tersin teep çıkkan, taramıştuu, alakanı kalaktay çoñ, keñ kökürök, keñ
daalı, joon moyun bolot. Anın içi salañdap, köçügü tartılıp, baskanda bulçuñ
etteri oynop turuş kerek. Başı taz, közdörü kara, öñü sert bolgonu jakşı. Mınday
kul-taymanbas jana jeñilbes asker bolot.
Garemdi işenimdüü küzötçü kuldun münözdömösü mınday: ındı kara, öñü sert,
terisi temgildüü, arık çıray, çaçı içke jana suyuk, buttarı içke, eerdi kalıñ,
murdu jalpak, manjaları kıska, bükür çalış jana içke moyun boluş kerek. Mınday
kul garemdi küzötköngö jarayt. Birok, anın terisi ak je kızgılt bolbosun. Çaçı
mañdayına tüşkön, özgöçö, közdörü tunarıp orgoştogon sarala kuldardan etiyat bol.
Andaylar ayaldardı jakşı körüşöt jana erkekter menen ayaldar ortosunda araçılık
kılganga şıktuu boluşat.
İtterdi jana attardı karaganga şıktuu uyatsız kuldun belgisi: kaştarı joon,
közü toskok, kökköz, közünün agı kızıl temgildüü, eerinderi jana tişteri uzun, oozu
çoñ boluş kerek. Mınday kul uyatsız, zöökür çalış jana oroy bolot, açuusu tez
kelip, çırlaşıp-çataktaşkandı süyöt.
Farraş 31 jana aşpozçu bolgongo jaraçu kuldun jüzü jana denesi taza, tegerek
bet, kolu-buttarı içke, közdörü kara sur jana jaşıl tartıp, boyu uzun, çaçı sarı
koçkul jana tüz bolup, az süylöşü şart.
Anan da ar bir kuldun tüpkü tegin, uruusun, kemçiligin jana mıktı sapattarın
jakşılap teriştirip algan maanilüü. Alardı sanap bersem: industardın
kemçiligi köp süylögöndüktön üydögü çorulardı tajatıp bütüşöt. İndus uruuları
başka elderden ayırmalanıp, eç kim menen argındaşıp ketpeyt.
Adam atanın zamanınan beri bir da indus kol önörçü başka bir indus kol
önörçü menen kamır-jumur bolup ketpegen. Oşon üçün soodager kızın soodagerdin
uuluna küyöögö berip, uulun da soodagerdin kızına üylöntöt; kasapçı-kasapçı
menen, dıykan - dıykan menen, asker adamı - asker adamı menen, brahman-brahman
menen kudalaşat.
Andıktan industarda ar bir darajanın jana ar bir uruunun özünö taandık
kaada-saltı bar. Anın baarın süröttöp oturbayın, antkende kiteptin ireeti da
özgörüp kalat. Birok, industardın mıktıları meerimdüü, zirek, çınçıl, taymanbas,
çarbaçıl boluşat jana bulardan brahmandar menen ilimpozdor çıgat.
Nubiyalıktar jana abbisiniyalıktarda başka elderge karaganda kemçiligi az
bolot. Degen menen, abbisinder nubiylerden mıktıraak sanalat, antkeni
farraş sözmö söz maanisinde "kilem salgıç", kızmatçı.
paygambarıbız aleysalam abbisinder jönündö köp jakşı sözdördü aytıp ketken.
Bul ar bir uruusunun kemçilik-artıkçılıktarı jönündö ilim bar.
Emi üçünçü şart-bul kuldardın açık jana jaşıruun dart-ildetterin sırtkı
belgilerine karap bilüü jönündö. Kuldu satıp alıp jatkanda ötö kıldat bol jana
bir körgöndö ele satıp alganga makulduk berbe. Sebebi, adep körgöndö türü sert neme
da kemtiksiz körünöt jana öñdüü-tüstüü kul kepşiyip körünüşü mümkün. Anın üstünö
adamdın jüzü dayıma ele özünün tabigıy kasietin saktay albayt: keede suluu
körünsö, keede sert körünöt. Kuldu satıp algandan murda anın denesinin ar bir
bölügün kunt koyup karap çık, eç nerseni jazdım kaltırba. Közgö baykalbagan,
denenin sırtına çıga elek jana bir neçe kündön kiyin payda bolçu oorular köp
kezdeşet. Alardın da öz belgileri bolot.
Eger beti bir az sargılt tartıp, eerinderi kumsarıp, közdörünün nuru kaçıp
tursa, bul gemorroydun belgisi. Közünün tegeregi dayıma şişip tursa, bul sarı suu
oorusunun belgisi. Közü kızarıp, mandayındagı tamırları kööp tursa, bul
talmanın (epilepsiya) belgisi. Kirpikteri jay kıymıldap, eerdi tez-tez tartılgan
melanholiya oorusu. Murdunun söögü iireyip, tegiz bolboso, bul denede oorudan
payda bolgon teşik fistula bar ekenin jana murdu köp kanaganın bilgizet. Çaçı
aşıkça kara, kayrattuu jana koyuu bolup, ayrım bölügü ötö ele kara bolso, mınday
çaç boelgon bolot.
Denenin demeyde belgi urulbaçu ar kaysı jerinde tak je atayın basılgan
belgini baykasañ, anın astında pesi jok eken, kıldat tekşerip kör. Eerinderi
bozorup, közdörü sarı tartıp tursa, bul sarıktın belgisi.
Kuldu satıp alıp jatkanda jatkızıp alıp, eki kaptalın sıypalap, eç jeri
oorubaybı jana şişigi jokpu, anısıñ jakşılap tekşer. Eger kaptalı oorusa je
şişigi bolso, anın booru je kök boorunda ildeti bar ekenin bildiret. Közgö
körünbögön jaşıruun darttı karap jatkanda, oozdun jana murundun jıtı barbı,
denenin teşikteri jokpu, kulagı kıñırbı, tili kekeç emespi, tüz basabı, tişteri
bekembi uşunun baarın aldanbay tekşerip çık. Munun baarın anıktap bolgondon
kiyin kuldun eesinin kim ekenin darektep bil. Kul senin üyüñdö çınçıl boluşun
kaalasañ, anı çınçıl adamdan satıp al.
Persçe süylöbögön kuldu tapsan, persçe süylögön kuldu satıp alba. Antkeni, çet
ölkölük kuldu özüñ kaalaganday tarbiyalap alasıñ, al emi persçe bilgen kul
tarbiyalanbayt.
Kul bazarda jürüp delebeñ kozgolup ketse, saga al dep sunuş kılınıp jatkan
kuldarga karaba. Sebebi, jürögüñ azgırılıp turganda öñü sert kul da sımbattuu
körünöt. Oşonduktan, adegende delebeñdi kandır, andan soñ soodalaş. Murdakı
turgan jerinde erke bolgon kuldu satıp alba, antkeni sen dagı erkeletip jürbösöñ,
al je kaçıp ketet, je başka jakka satıp jiberüüñdü kaalayt, je seni ölgüdöy jek
köröt. Eger anı erkelete baştasañ, al saga ıraazı bolboyt, sebebi murdakı jerinde
erkelep könüp kalgan.
Murdakı egelerinen zobun-zorduktu köp körgön kuldu satıp alıp, aga bir az
jakşı mamile jasaçu bolsoñ ele saga ıraazı bolup, seni süyüp kalat.
Kuldarga tatıbagan bolso da maal-maal belek jasap tur, alardı eç kaçan akçaga
muktaj abalga jetkirbe, bolboso argasızdan akça izdöögö baş baylaşat.
Kuldun kımbatın satıp al, sebebi buyumdun sapatı baasına jaraşa bolot
emespi. Köp kojoyun almaştırgan kulga jakın jolobo, küyöödö köp bolgon ayal
sıyaktuu ele kojoyunu köp bolgon kuldan jakşılık kütpö. Buyum alsañ, köböyçüsünü
gana satıp al.
Kul çındap ele senden ketkisi kelse, anı köp oylonboy satıp jiber.
Ayal-ajıraşuunu, kul satıluunu kaalasa, a sen başıña tüyşük üyüünü kaalabasañ,
alardın tilegin atkar. Eger kul açıktan açık jalkoolonup, jumuştu atayılap jaman
kılsa, anı tartipke çakıram debe, al aramzalıgın taştap, iykemdüü bolboyt.
Mınday nemeni saalgıtpay satıp kutul, uykudagı adamdı bir kıykırıp oygotso
bolot, a jalkoonu ne surnay tartıp, ne dobulbas kagıp, oygotuu mümkün emes.
Saga keregi jok malaydı kızıkpay ayda, antkeni çakan üy-bülöñ dagı sen üçün
baylık. Kızmatçılarıña alar seni jeerip kaçpaganday jakşı mamile kıl; eki
jalkoodon bir meenetkeç artık. Üyündögü kuldardın ar birine aga-inidey,
çorularga eje-karındaştay mamile kıluuga jol berseñ, çoñ balaketke kabılasıñ.
Kuldar jana erkin kızmatçılar aldan tayıp, baş iybey koyboosu üçün alarga
küç-kubatına jaraşa iş jüktö. Meermandın meermanı boluunu kaalasañ özüñ
adilettüü bol. Kul öz egesin agam, ejem, enem jana atam dep sanasın. Köptögön
soodagerdin kolunan ötkön kuldu satıp alba, kul soodager üçün takaçı-ustanı
talaşkan eşektey küröşüüsü kerek. Bolup-bolbos iş üçün senden ketüünü kaalagan
jana satıkka tüşköndön korkpogon kuldan jakşılık kütpö, andaydı tüyşölböy
almaştır. Egerde kuldu menin sözümdön çıkpay izdeseñ, dilinde emne kaalasañ,
oşogo jetesiñ.
TURAK JAY JANAJER SATIP ALUU JÖNÜNDÖ
Uulum, munu bilip, esiñe bekem tüy: jer jana turak-jay je başka bir nerse
satıp algıñ kelse je satuunu kaalasañ, mıyzam çeginen çıkpa. Satıp alçuñdu koom
dımıp turgan kezde al, satçu nerseñdin baarın talap küç kezde sat. Payda körüünün
amalın izde jana andan uyalba. "Bir nerse satıp alam deseñ, anın eesin
kaşıp-sıla" dep tegin aytılbagan. Soodalaşuudan kaçpa, antkeni soodalaşuu jana
baanı tömöndötüp ber dep suroo-soodadagı jarım iygilik.
Bir nerse satıp alıp jatkanda kireşe-çıgaşañdı çamalap iş kıl. Jakırlanıp
kaluunu kaalabasañ jok kireşenin esebinen eç nerse satıp alba. Bar dünüyöñö zıyan
keltirbeyin deseñ, çıgaşaga kiripter kılçu kireşege kızıkpa. Özüñö tok bolup,
jakır jaşoonu kaalabasañ, biröönün baylıgına kızganba jana suguñdu artpa, ar
kanday işte sabırduu bol: sabırduuluk oşol ele akıl estüülük. Eç bir işte öz
paydaña köñül koş mamile kılba: beykamdık oşol ele akılı kemdik. Kokus jasap
jatkan işiñ çieleşip, tuñguyukka keptelse, sabır kıl dagı anın başı açılgança
demeydegi işiñdi ulanta ber. Şaşkandan bir da iş izine tüşpöyt. Egerde üy satıp
aluunu kaalasañ, boloçok koñşularıñ işenimdüü adamdar bolsun; üydü şaardın
çetinen jana çeptin tübünön satıp alba. Arzanına kızıgıp, eski üygö azgırılba.
Adegende koñşusun bayka. Arabdar aytkan emespi: Obolu koñşu, anan üy.
Buzurjmihr daanışman tört uluu balee bar dep aytkan: Birinçisi jaman koñşu;
Ekinçisi baraanduu üy-bülö; Üçünçüsü batımı jok ayal; Törtünçüsü jokçuluk.
Üydü eç kaçan alidderge(şiitterge), aalım-ilimpozdorgo jana amaldarlarga
(kızmat adamdarına) koñşu jaydan satıp alba. Üydü bay adam jaşagan köçödön da
albaganga araketten jana murda aytkanımday koñşuñ adamgerçiliktüü insan bolsun.
Üy satıp algandan kiyin koñşuñdun ukugun sıyla jana sakta: koñşunun ukugu
baarınan uluk.
Öz köçöñdün jana maaleñdin eli menen ıntımaktuu jaşa; kesel adamdardın
üyünö barıp, al-ahıvalın suran tur jana köñül aytçu adamga jadıñdan çıgarbay
köñül ayt; söök çıgarganda mazarga koşo bar. Koñşuña koldon kelgen işte
jardamıñdı ayaba, kubanıçın teñ bölüş; öz köçöñdö sıyluu boluu üçün
koñşu-koloñdorgo mümkündügüñö jaraşa azık-tülüktön jana kiyim-keçeden jardam
berip tur.
Öz köçöñdün jana maaleñdin baldarın körgöndö kuçaktap çekesinen süy. Al emi
karı-kartañdarga ilberiñki salam aytıp, sıy-urmat menen mamile kıl. Öz
köçöñdögü meçitte juma namaz ötkör, a ramazan ayında meçitke şam jana bilik
jönötköndü unutpa. Adamdarga kanday mamile kılsañ, alar da saga oşondoy mamile
jasaşat.
Uulum, bilip al, adamdar jakşılık menen jamandıkka öz jasagan işterine
jaraşa arzıyt. Andıktan, jaman işke baspa, jaman söz aytpa: kim tatıksız iş
jasasa, anın kusurun tartat.
Mümkünçülügüñ barda köñülüñö ılayıktuu çoñ şaarlarga jaylaşıp al.
Jolooçunun közü tüşpös üçün jañı satıp alçu üyüñ başka üylördön biyik bolsun,
birok, terezeden koñşularıña kadala karay berip, oñtoysuz abalga koybo.
Jer satıp alganda, jeriñ koñşuluu jana bulaktuu boluşu zarurat. Emne satıp
alsañ da, anı tüşümdüü jılda satıp al.
Satıp alganga barger adamdın koroo jayluu jana bak-şaktuu tam jayın tapsañ,
eesi jalgız jana mıyzamduu bolsun. Murasker kümöndüü bolso, jolobo. Albette,
korgondolgon bak daraktuu jay tübölüktüü baylık bolgonduktan, anı satıp algandan
kiyin abaddaştırıp karma jana karoosuz kaltırba. Üzböy kireşe berip turuusu
üçün ar künü alakanday jerdi bolso da abaddap tur. Koroo jayıñdı jana tamarka
jeriñdi tındırbay iştet, antkeni, jer kireşesi menen baaluu. Egerde jerdin
baasına kireşesi koşo eseptelbese, çöl jerlerdin baarın ata jayım dep bil.
Birok, çöldü özdöştürmöyünçö kıpınday da nıpa albaysıñ.
AT TANDOO JANA SATIP ALUU JÖNÜNDÖ
Uulum, bilgin, at satıp alıp jatkanda aldanıp kalbas üçün ötö kıldat bol.
Antkeni, at menen adamdın köröñgösü birdey: jakşı at jana jakşı kişi üçün kança
akça berbegin, özün aktayt. Jaman attı jana jaman adamdı kaalaganıñça jek kör.
Akılmandar "Düynö adam menen toluk, adam mal menen toluk" dep aytışat.
Janıbarlardın eñ mıktısı jılkı, anı karmoo çarba kütüü jana erdik. Makal bar
emespi: Atıñdı jana kiyimiñdi saktasañ, atıñ jana kiyimiñ seni saktayt.
Attın jakşı je jamanın bilüü adamdı bilgenden kıyın; adamdı sözünön
añdasa bolot, attın tili anın sırtkı körünüşü. Attın sıpatın bilüü üçün adegende
anın sırtkı kelbetine köz jügürt, münöz sıpatınan jañılsañ da sırtkı
belgilerinen jañılbaysıñ. Demeyde jakşı attın turpatı kelişimdüü bolso,
jaman atta turpat bolboyt. Takaçı ustalardın aytışınça, jakşı attın tişi ak
jana içke, birok tegiz kınaşıp, astıñkı eerini üstünkü eerininen uzunuraak,
tanooloru biyik jana kenen, mañdayı jazı, kulaktarı uzun, eki kulagının ortosu
tompogurook jana keñ, moyunu kaykalap, tüp jagında içke, jalı joon, soorusu kenen,
töşü jayık, aşıgı kenen, jünü kıska, tuyagı kara jana uzun, tamanı tegerek, jonu
biyik, içi tartılgan, buttarı jerge bekem tayangan, kuyrugu kalıñ jana uzun,
kuyrugunun kaşı içke, koltugu kara, közü jana kirpikteri kara, közü jana kirpikteri
baskanda tınç, şıybalgası iykemdüü, iyni kıska jana kırdaç, jambaşı bulçuñduu
boluşu zarıl. Çabandes temingende at anın kıymılın tüşünüp turuş kerek. Men
aytkan sıpat ar bir attka münözdüü. Bul münözdömögö toluk joop bergen da berbegen
da attar bar.
Attın mıktısı: öñü sarı koçkul jana kurma tüstüüsü. Anday at ısıktı da, suuktu
da jakşı kötöröt. Boz at alsız kelet, birok, "kaltası" çurayı menen kuyrugunun
ortosunda, al emi buttarı, kökürögü, jalı kara bolso, jarayt. Altınday sarı atta
almaday kara temgili jana jalı, kuyrugu, kaltası, köçügü, çurayı, közü, eerini kara
bolgonu jakşı. Buurul at da uşunday bolsun. Attın kara öñdüüsü çılk kara kelip,
közü kızıl bolboş kerek. Sebebi közü kızıl attar negizinen azoo jana buzulgan
bolot. Boz attın jakşısı seyrek kezdeşet, al emi boz temgil attın közdörü,
jambaşı, kaltası jana kuyrugu ak bolgonu jaman.
Seerisi kara temgil tartıp, buttarı, kuyrugu, kaltası, köçügü, çurayı, közdörü,
eerdi kara at da jarabayt. Toru ala attardı eç kim maktaganın ukpadım jana
alardın jakşısı çanda kezdeşet.
Attın artıkçılıgı jana kemçiligi köp. Anın mıktı jaktarına katar
kemçiligin da bilgin, antkeni kemçiligi ar türdüü bolot emespi. Alsak, kıyalı
jaman, öñü sert bolgon atta eesine jakşılık alıp kelbööçü belgileri, oñolgus
dartı da boluşu mümkün. Alardın kee birlerine köz jumup, ekinçi biröölörün
körgöndö je bayka da ele anday atka jolobo.
Ar bir darttın öz atalışı bar. Senin bilüüñ üçün men alardı atay keteyin.
Attın sokuru joldon köp adaşat, beeni körgöndö eelikkeni menen kişenebeyt. A'şa
bolgon at andan da jaman. Mınday dartı bar at başka attar korkpogon jerde korkup,
tap berip kaçat da, sen bilbegen sakatançu jerde eç nerseni tuybay kete beret. Attın
kulagı kıñırı başka attın kişi negenin ukkanda joop berbeyt jana dayıma
kulagın japırıp jüröt. Sologoy at da jaman. Al baskanda köp janılat.
Jetelegeniñde sologoy at obolu oñ butun alga taştayt.
Amaş-mınday at kündüz naçar köröt. Anday attın közü kara jana kögüş tartıp,
dayıma açık jüröt, irmelbeyt. Bul ildet eki közdö teñ boluşu mümkün. Attın közü
şıkır bolso, öksük körünöt. Birok, arabdar menen persder kınır közdü jakşı
belgi katarı esepteşet. Dulduldun közü şıkır bolgon dep ukkanmın.
Arjal attın bir butu ak bolot. Eger aldıñkı jana artkı sol butu ak bolso, bul
jaman belgi sanalat. Attın eki közü kök bolso, eç nerse emes, lekin bir közü, özgöçö,
sol közünün kök bolgonu jaman. Mugrab, b. a. közü ak at kızgıl sarı bure at sıyaktuu
ele jaman. Moyunu tüz akvad attın kemçiligi-ılaydı ılgabayt. Ahvar attın artkı
buttarı içine ilmeyip, köp jıgılat. Anday attı perster "komon poy"- jaa but dep
ataşat. Eer tokulçu orunda, dalının ortosunda, buttarında, kökürögündö jana
koltugunun astında jünü uypalanıp össö, jaman belgi sanalat. Farşun attın
tuyagının iç jagında jünü ürpöyüp ösöt. Bul jaman belgi. Al emi tuyaktın sırt
jagındagı jüngö maani berbe. Aşraf bolgon attın tuyaktarı tartayıp turat. Anday
attı ahnaf dep da atap koyuşat. Attın aldıñkı jana artkı buttarı ötö ele uzunu örgö
çıkkanda jana ıldıy tüşköndö kıynalat. Mınday attı afrak dep ataşat.
Azaf atiyri kuyruk je kaşaf bolup, köçügü dayıma körünüp turat. Azaf attay ele
it kuyruk at da jaman. Avhaj at artkı tuyagın aldıñkı tuyagının izine koyo albaganı
menen jaman. Buttarı uzun attın tizesinde şişik bolgon üçün dayıma aksap basat.
Arun attın aldıñkı buttarının tizesi tez katıp, jürüşün kıyındatat. Artkı
buttarının tizesinde şişik bolgondo afrak dep koyuşat. Attın moyunu katuusu,
korkogu, köp kişinegeni, köp osurganı, köp bışkırganı jana enegin köp kopturganı
da jaman.
İkaya
Ahmadi Farigundun 32 jılkıçısı Nooruzga jañı jıldık belegi jok kelip:
"Mırzanın ömürü uzun bolsun! Men jañı jıldık belek alıp kelbegenim sebebi
mende belekten artık süyünçüm bar", deptir. Ahmad Farigun "Ayt" dese, jılkıçı:
"Keçee miñ jılkıñız közü boz kulun tuudu", deyt. Ahmad jılkıçıga jüz palak uruunu
buyrup turup: "Tünküsün közü körbögön miñ kulun tuuldu dep maga süyünçülöp
keldiñbi?" degen eken.
Bul añgemeni ugup, attardın ooruların bilgenden kiyin, ar bir ildettin
atalışın da eşitip al: asar* 33, şileykeyi aguu, kökürögü kışıldoo, buttun şişigi,
tuyaktın jarılganı, tizesi katuu, jaranın teşigi, kotur, pes, jird*, tuyak oorusu, tuyak
şişigi, kursak şişigi, alı kaçıp kaltırak basuu, şişik, çurku, joor, butu ilmiyip
arıktoo, kızıl öñgöçtün ildeti, dımıguu, tişteektik, samal-, suftani*, aksak jana
bere*.
Men azır sanagan oorulardın ar birin keñiri münözdöp jazçu bolsom, ötö uzun
bolot. Men oorulardı sanap öttüm, birok oorunun eñ jamanı karılık. Başka dartka
çıdasa bolot, al emi karılıkka çıdoo mümkün emes.
Boyu egiz jana çoñ attı satıp al; adam zañkayıp, söölöttüü bolso da, kiçinekey at
üstündö alsız körünöt. Basa, attın oñ kaptalındagı kabırgaları sol kaptalındagı
kabırgalarınan köp bolot. Külük at kımbat tursa da akçañdı ayabastan satıp ala ber,
külüktön eç bir at ozup ötpöyt.
Emne gana satıp alba: malbı, üybü, korgonduu jaybı, jerbi je başkabı,
tirüüñdö anıñdan payda körgöndöy bol; közün ötköndön kiyin jakındarıñ jana
muraskerleriñ payda körüşsün. Asırese, sen da üylönüp, balaçakaluu bolosuñ.
Labibi 34 aytkan: Erkek kişige ayal tügöy bolot.
ÜYLÖNÜÜ JÖNÜNDÖ
Uulum, üylöngöndön kiyin ayalıña jakşı mamile kılıp, jakşı bak. Baylık
kımbat bolso dagı ayal jana baladan kımbat eç nerse jok. Egerde ayalıñ jarooker
jana baldarın til alçaak boluşsa, mal-mülküñdü alardan eç ayaba. Alardın jakşı
boluusu bul bir sap ırımda aytkanday, senin koluñdagı iş:
Uul-tarbiyadan, ayal-mamileden...
Ayal alganda akçaga azgırılba jana suluusun izdebe, süygönünö suluuluguna
kızıgıp üylönöt. Ayal pakiza, Kudayga işengen, çarbaçıl, küyöösün süyüp-urmattagan,
uyattuu jana ıymanduu, tili kıska, kolu tutkak emes jana kamkor boluşu kerek.
Jakşı ayal jaşoonun kutu dep aytılgan emespi. Ayalıñ senin tabitiñ süygöndöy
meerimdüü jana suluu bolso dagı, üylönör zamat anın tiline kirip, sözünön çıkpay
kalba. İskenderge: "Sen emnege Dariydin aalamda jok suluu kızına üylönüp
albaysıñ?" dep aytışkanda, al: "Biz bütün düynönün elin bagıntıp algandan kiyin
ayaldarga uttursak jakşı bolboyt" dep joop bergen eken.
Ahmadi Farigun feruginid dinastiyasınan çıkkan emir. Guzganan oblusun
Şapurkan jana Frayab şaarları (Balh jana Merverrud arasında) menen koşo
başkargan.
asar, jird, samal, suftani, bere - oorunun atalıştarı.
Labibi XIkılımda jaşagan perstajik akını. Tuulgan jana ölgön jıldarı
belgisiz. Az sandagı ırları gana saktalıp kalgan. Labibi jazgan poemalarınan da
bizge çeyin ayırım beytteri gana jetti.
Özüñdön bay kızga üylönbö. Sen üylönçü kız senden başka eç kimdi süyböşü
kerek jana bardık erkekter okşoş dep oyloşu laazım. Oşondo al başka erkekter
jönündö oyloboyt. Tili uzun ayaldan kaç, antkeni ayal işenimsiz bolso, çarba
bülünöt dep aytışat emespi. Ayalıñ senin mülküñö ee çıgıp, anı paydalanganga öz
aldınça uruksat berçü bolbosun. Anday bolso, sen - ayal, ayalıñ - erkek bolot. Ayaldı ak
niet üy-bülödön al, boloçok ayalıñ kimdin kızı ekenin bil; sebebi ayaldı eelik
kıluu üçün emes, üy-tiriçiligin jürgüzüü üçün alat. Işkı kumarın kanaattandıruu
üçün bazardan çoru satıp alsa da bolot, anın eç kanday tüyşügü jana çıgımı
bolboyt. Ayal jañı boygo jetken, akılduu jana ata-enesinin çarbasına könüp
bışkan boluşu kerek. Egerde mınday ayaldı tapsañ, toktoosuz juuçu sal jana
üylöngöngö şaş.
Ayalıña kızganbaganga araket kıl, kızgançu bolsoñ-üylönbö. Ayaldarga
kızganuu-bul alardı majburlap bak-taalaysız kıluu. Bilgin, kızgançaak ayaldardın
küyöölörün öltürüp, tatımsız biröönü eerçip ketişken uçurları köp kezdeşet;
andaylar kızganıç jana ışkı aldında eç nerseden korkuşpayt. Birok, sen ayalıñdı
kızganbasañ jana aga jönü jok opurulbasañ, anı Alla taala ırıskıña buyrugan
karajatka azdektep kiyint. Oşondo ayalıñ seni ata-enesi jana baldarınan artık
süyöt, düynödö seni anday süygön adam bolboyt. Eger kızgançu bolsoñ, al saga miñ
duşman teñ kelgis joo bolot. Bötön duşmandan saktanuu mümkün, öz ayalındañ
saktanuu mümkün emes. Eger kızga üylönsöñ, maal-maal çoguu bolup, ar tündü anı
menen ötkörbö: oşondo al bardık erkekter uşunday bolot turbaybı dep, saga
taarınbayt. Kokus kandaydır bir sebep menen kelbey kalsañ je çerüügö ketçü bolsoñ
çıdayt. Egerde ar tünü anı menen çoguu uktaçu bolsoñ, sen jokto ışkısı kozgolup,
jalgız bolgongo çıdabayt. Ayaldardı kaarı jana öñü sert bolso da açık jana
een-erkin karmaba. Erkekten kızganbaş üçün ayaldar tarapka kempay bolso da bir
dagı jaş malaydı kirgizbe, ayaldı ındı kara, kartañ, kebete-kepşiri suuk, kubattan
taygan gana malaylarga işense bolot.
Çınıgı kızganuunun şartın sakta, ar--namısın jogotkon erkekti erkek dep
sanaba, namısı jokto ıyman bolboyt, abiyirsizdi erkek dep bilbe.
Ayalıñdı men aytkanday karmap, jaratkan özü saga uul berse, anı tarbiyalagandı
oylon. Jakın uruulaşıñ - senin tuuganıñ, oşon üçün alıstı özüñö tuugan kıluu üçün,
ayaldı başka uruudan al. Men aytkanday jasa. Çındık Allanın kolunda.
BALA TARBİYaLOO JANA ANIN TARTİBİ JÖNÜNDÖ
Menin boorum, bilgin, Kuday saga uul berse, baarınan murda uuluna jakşı ısım
ber, bul atanın bir parzı. Andan soñ perzentiñdi emizçü akılduu jana meerimdüü
ayaldardı tap; jaşı jetkende sünnötkö oturguz jana çamaña ılayık toy ber.
Oşondon kiyin uuluñ Kurandı jatka bilgen hafiz bolsun üçün Kurandı okugandı
üyröt. Çoñoygondo karuu jarak karmaganga, attuu jürgöngö, türdüü kuraldar menen
kantip soguşkandı üyrönsün. Asker önörün özdöştürüp bütköndön kiyin uuluñ suuda
süzgöndü üyrönsün.
İkaya
On jaşar kezimde attuu asker önörün mıktı bilgen Ba-Manzar-hajib degen
hajibim bolup, anın Reyhan degen abbisiniyalık kulu bar ele. Al da atçan
jookerdin önörün mıktı bilçü.
Iramatılık atam, Alla aga meerimdüü bolsun, meni at mingendi, nayza sayıp,
nayza ırgıtkandı, kılıçtaşkandı, çavgan oynogondu, tabtab 35 urgandı, arkan
ırgıtkandı, degele er jigittin askeriy önörünün baarın üyrönsün dep, uşul eköönö
tapşırdı. Alar bir kança mezgil ötköndön kiyin atama barışıp: "Mırzanın uulu
biz bilgendin baarın üyröndü. Mırza uruksat berse, al erteñ sayat uçurunda emne
önördü üyröngönün körsötsö," dep kayrılıştı. Emir "makul" dep, ertesi künü atama
emne üyröngönümdün baarın körsöttüm. Emir ıraazılıgın bildirip, aga çepkenin
berüünü buyrudu da: "Siler üyrötköndün baarın uulum jakşı bilet eken, birok
önördün mıktısın ali üyrönböptür" dedi. Tigi eköö jarışa suraştı: "Emne bolgon
önör?" Emir ayttı: "Al bilgen önördü zarıl bolgondo anın çaması jok bolso,
başkalar jasay alışat. Siler anı başka tüşsö başka eç kim jasap berbes
bere
algıs önörgö üyrötpöpsüñör." Alar kayra suraştı: "Al emne önör?" Emir joop berdi:
"Suuga süzüü. Al üçün eç kim suuga süzö albayt". Atam oşondon kiyin Abisigundan 36
dasıkkan suuçulardı aldırıp, alar erkime koyboy maga suuga süzgöndü üyrötüştü.
Köñüldönbösöm da süzgöndü jakşılap üyröndüm. Oşol jılı kütüüsüzdön ajıga
attanıp kaldık jana Mosulga jete bergende bizge karakçılar kol salıştı. Arab
karakçılar bizden ança köp boluşkandıktan, alardan korgonuuga küçübüz jetpey
tonolup kaldık. Kıskası, men Mosulda aç-jılañaç kaldım. Emne kılaarımdı
bilbey kayıkka oturup, Tigr darıyası menen Bagdadga jönödüm. Bagdadda işim
jakşı jürüşüp ketti jana Allanın amiri menen ajıga sapar aldım. Munun aytıp
jatkan sebebim: Tigr darıyası Abkarıga jakındap kalganda korkunuçtuu iyrim
jerler bar jana kayıkbaşı tajrıybaluu suuçu bolup, suunun iyrimin jakşı
bilbese, kayık kıyroogo uçuraarı talaşasız. Men tüşkön kayıkta jıyırma beştey
kişi bar elek. Kayıkbaşı öz işin jakşı bilbegendikten, suunun
irimine jetkende, kanday jürgöndü bilbey darıyanın dal ortosuna salıp
aydaganda kayık çögüp ketti. Kayıktagı oşol top adamdan men, basralık abışka,
Kavı degen menin gulyamım süzüp çıktık, a kalgandar çögüp ölüştü. Men tirüü
kalganıma tobo dep, atamdın arbagına arnagan sadaga puldu köböyttüm jana Alla aga
meerimin körsötüüsün tilep, duba okudum. Atam menin başıma tüşçü bul kündü körö
bilip, süzgöndü üyrötkönünö men öz uçurunda maani berbegenimdi baykagan emes
ekenmin. Uulum, sen oşonduktan atalık mildetiñdi atkaruu üçün atalık meerimiñdi
körsötüp, uuluña da aga paydaluu bar önördün baarın üyröt. Antkeni tagdırdın
kapılet sınoolorunan koopsuzmun dep bolboyt, adamdı emne kütüp jatkanı
belgisiz. Ar kanday önördün jana bilimdin bir kün paydası tiet. Oşon üçün önörgö
üyrönüp jatkanda jana bilim aluuda oozdu açıp, ubakıttı tekke ketirbeş kerek.
Okuu uçurunda balañdı mugalimder urup-sabap koyso, ayaba jana kiyligişpe;
antkeni bala ilimdi, adabiyattı jana körköm önördü öz ıktıyarı menen emes,
ur-tokmoktun astında okup üyrönöt. Egerde bala oroy süylöp, tiliñdi ukpasa, al seni
jek körüp kalbası jana dayıma senden korkup jürbösü üçün anı öz koluñ menen
urba, mugalimder menen korkut jana alarga jazala dep buyru.
Bala akçaga murasker bolom dep, senin ölümüñdü tilep, ısımın bulgap albası
üçün balañdan kolunda bolgon akçañdı jana altınıñdı mümkün boluşunça ayaba. Sen
bilgin, balanın ukugu: bilim jana taalim-tarbiya aluu. Uuluñ jaman bolso da aga
* tabtab je tabtaba tenis oynoçu raketkaga okşoş nerse.
Abisngun Gurgen darıyası Kaspiyge kuygan jerdegi Jurdjana gavanı. Azırkı
Gümüştepe kıştagına çekteş jaygaşkan boluşu ıktımal.
köñül burbay atalık parzıñdı atkara ber; uuluñda kıpınday akıl esi bolboso da,
anı okutup-tarbiyalagandı toktotup, jañılıştık ketirbe. Eger sen uuluñdu
tarbiyalabasañ, anda anı mezgil özü tarbiyalayt. Aytılat emespi: Ata-eneden tarbiya
körbögön balanı kün menen tün tarbiyalayt.
Atalık mildetiñdi bek sakta: uuluñ aga buyrugunday jaşasın. Adamdar jokton
payda bolgondo alar menen koşo tabiyatı jana münözü jaralat; alar
jumşaktıgınan, alsızdıgınan jana kubatı jetpegenden ulam tabiyat bergen münözün
körsötpöyt. Adam öskön sayın denesi jana ruhu kubat alat, jasagan işinin jakşı
jana jaman jaktarı açık körünö baştayt. Baldar boygo jetkenden kiyin bardık
mıktı sapattarı jana zıyanduu kemçilikteri güldöy açılat. A sen balaga
taalim-tarbiya, bilim berip, okutup-üyrötköndörüñdü özüñdün aga kaltırgan murasıñ
dep bil jana balañdın ukugun atkaruu üçün aga kaltır, bekterdin baldarı üçün
taalim-tarbiyadan mıktı muras jok. Karapayım eldin baldarı üçün kol
önörçülüktön artık kesip jok; kol önörçülük bekterdin baldarı üçün kesip emes.
Körköm önör - kol önörçülük emes, andan başka iş. Birok, açıgın aytsam, kol
önörçülük, menimçe, önördün uluusu jana jakşılardın baldarı kol önörçülük
menen jan bagışpasa, başka jüzdögön önördü üyrönüşsün. Bul kemçilik emes, bul
sıymık. Anın kaçandır bir kezde paydası tiet.
İkaya
Uulum, bilgin, Guştasp taktıdan ayrılgandan kiyin(bul uzak angemenin
mazmunu anın kantip Rumga barganı jönündö) Konstantiyaga jönöyt, a janında eç
kanday baylıgı bolboyt. Kayır suragan aga uyat körünöt. Kaysı bir jerden özünün
bala çagında han sarayda kılıç, kanjar, üzöñgü jana jügön jasagan ustalardı
jolukturup kalat. Jıldızdar anın peşenesine ustalık önördü jazgan eken, Guştasp
ustalardın janınan aylançıktap çıkpayt jana alardın kanday iştegenin körüp
jürüp ele ustalıktı üyrönüp alat. Al Rumga jetip, bir kün başına müşkül tüşköndö
ustalarga kayrılat: "Men silerdin önörüñördü bilem". Ustalar anı şakirt kılıp
alışat. Oşentip, Guştasp Rumdan mekenine kaytkança eç kimge jaldırabay ustalık
menen kursagın toyguzup, janın bagat. Al öz el jerine kaytıp kelgenden kiyin
askerlerge eç bir bek öz balasın kol önörçülükkö üyrötköndön uyalbasın, sebebi
köpçülük uçurda küç jana er jüröktük paydasız bolup kalat, oşondo kandaydır bir
kesibi bolso je iş bilse, anın üzürün köröt dep buyrugan eken. Bilimiñ ele bolso,
bir künü anı paydalanasıñ. Oşondon tartıp irandık bekterdin arasında baldarın
zarıldık bolboso da kesipke üyrötüü saltka aylanat. Oşon üçün mümkünçülügüñ
jetken kesipti üyrön, andan payda gana tabasıñ.
Uuluñ çoñoyup jatkanda aga kıldat köz sal. Eger uuluñ adeptüülükkö jana
çarbaçılıkka şıktuu çıgıp, özünçö çarba kurup, üy-bülö kütörünö jana döölöt
arttırarına közün jetse, atalık parzıñdı atkaruu üçün uuluñdu üylöntköndün
jayın oylon. Birok, koluñdan kelse, uuluñdu üylöntköndö je kız bergende tuuganıñ
menen kudalaşpa. Kelindi bötön elden izde. Tuuganıñ menenbi je jat menen
kudalaşasıñbı, anın ayrıması jok, antkeni et jana kan baarı bir seniki. Başka
Guştasp iran elderindegi miftik baatırlardın biri. Firdosinin «Şahname»
dastanında Luhrapstın uulu. Bul angeme «Şahnamede» keñiri süröttölgön Guştasp
padışanın jaş kezinde Vizantiyaga baruusu jönündögü ulamışka tıkıs
baylanışkan.
uruudan kelin alsañ, öz uruuña katar bötön uruu da saga tuugan bolup jakındaşat,
karuuñ eki esege uzarat jana eki jaktan jardam kelet.
Uulunda çarbaçılıkka jana jakşı jürüm-turumga şıgı jok ekenin baykasañ,
jakşı üy-bülönün jana musulman adamdın kızın alıp berip, kızdı jamandıkka
kiripter kılba, sebebi ata-enesi jana kızdarı bir birine jük bolot. Anday uul
çoñoygondo aga özü kaalaganday jaşaganga mümkündük ber. Antkeni, senin közüñ
ötköndön kiyin baari bir anın nasilinde jazganday bolot.
Kıstarma
Kızduu bolsoñ, anı meerman jana kamkor adamdarga baktır, al emi es tartkandan
kiyin tarbiyaçısı anı namazga, orozo tutkanga jana şariyattın atkaruuga parz bardık
şart-joboloruna üyrötsün, birok kat jazgandı üyröttürbö. Kızıñ boygo jetkende
anı ertereek küyöögö bergenge araket kıl, antkeni küyöösüz kızdı üydö karmagan
jakşı emes: kızdın ordu küyöödö jana mazarda. Kızıñ senin üyüñdö ekeninde anı
erkeletip, jakşı mamile jasa, sebebi, kız bala ata enesinin tutkunu. Eger uul
balada atası bolboso, al kançalık kıynalbasın, özünö jumuş taap, janın baga alat,
a kız öz janın özü bagıp ketkenge kuduretsiz bolot. Oşon üçün, bar dünüyöñdü eñ
aldı kızıña jumşap, al üçün kam kör jana kimdir biröögö ötkörüp berip, anın
tüyşügünön kutul. Kızıñ birinçi jolu küyöögö çıgıp jatsa, küyöösünö dilinen
berilüüsü üçün murda üylönö elek küyöönü izde jana küyöö bala da kızıña jakşı
mamile jasap, eköö ıntımakta jaşasın.
İkaya
Menin uguşum boyunça, Şahrbanu 38 degen kiçinekey pers kızdı arabdar tutkunga
alıp, Umar aleysalamga körsötüşkön eken. Kızdı bazarga satkanı alıp barışkanda,
ıymanduulardın adıyı Ali (Allanın kulagı süyünsün) kelip, paygambar
aleysalamdın "Padışalardın urpaktarı satılbasın" degen buyrugun jarıya kılat.
Bu kabardan kiyin Şahrbanunu bazardan alıp ketip, küyöögö berüü üçün Salman
Farisinin 39 üyünö jiberişet. Şahrbanuga küyöögö berile turganı tuuraluu
aytışkanda, al: "Boloçok jarımdı körmöyünçö küyöögö çıkpaymın", - deyt. Anday
bolso, küyöönü özü tandap alsın deşip, anı biyik jayga oturguzup koyup, aldınan
taanımal arabdar menen yemenderdi kazkatar tizip ötközüşöt. A Salman kızga ar
bir erkektin uruk tegin, kolundagı işin münözdöp aytıp turuşat. Kızga eç kim
jakpayt jana Umar körüngöndö gana: "Bu kim?" dep surayt. Salman: "Umar", - deyt.
Şahrbanu: "Çoñ kişi eken go, birok karı eken", - deyt. Alige jetkende da surayt:
"Kim bul?" Salman joop beret: "Alla süyünsün, Ali". Şahrbanu aytat: "Koroson adam
eken. Birok, erteñ o düynögö barganda ayjamal Fatimanın 40 közün karay albay
kalam. Uyat, aga küyöögö çıkpaym", deyt. Aldınan Hasan ibn Ali ötköndö, Şahrbanu
anın kim ekenin surap bilip: "Al maga ılayıktuu eken go, birok ayalı köp eken.
Kaalabaym", deyt. Huseyn ibn Alini körgöndö, Alla aga süyünsün, anın jön jayın
surap bilet da: "Al maga tatıktuu eken, al menin küyööm boluuga tiyiş. Maga kızga
üylönö elek erkek kerek. Men da küyöögö çıga elekmin, al da üylönö elek", - deyt.
Birok, sen küyöö balanın suluusun tanda jana kızıñdı öñü sert adamga berbe,
antkeni kızbala öñü kunik erkekke baylanbayt da özüñ jana küyöö balañ elge
Şahrbanuaraptar 637-j. İrandı basıp alganda öltürülgön akırkı Sasanid
İezdigerdin kızı.
Salman Farisimiftik kaarman.
FatimaMuhammed paygambardık kızı, Alinin zayıbı
şıldıñ bolosuñar. Küyöö bala sımbattuu, ıymanduu, çınçıl jana çarbaçıl bolgonu
zarurat. Senin kızıñdı baguu üçün küyöö balañ akçanı kaydan jana kantip tapkanın
bilüüñ şart. Küyöö balañ baylıgı jana tegi boyunça senden tömön bolup, sen anı
menen emes, al seni menen sıymıktansın jana kızıñ tınç jaşasın. Men bir az
gana sözümdü ayttım, andan köptü talap kılba. Küyöö balañ sıpaygerçiligin
jogotpos üçün kızıñdı ortogo salıp soodalaşpa jana al adamgerçilik jakşı
sapattarın körsötsün. Koluñda barın jumşap, kızıñdı küyöö balanın
joopkerçiligine ötkörüp ber jana özüñdü bir çoñ müşküldön kutkar, dostoruña da
uşunday keñeş ber. Alla baarınan jakşı kabardar.
DOS TANDOO JANA ANIN KAADASI JÖNÜNDÖ
Uulum, bilgin, adamdar bu jaşoodo dosu jok jaşay alışpayt; adamga dosu jok
bolgondon körö agasız je inisiz bolgon jakşı. Akılmandan suraşat: "Dos jakşıbı
je bir tuuganbı?" Al aytıptır: "Bir tuuganıñ saga dos da bolgonu jakşı".
Jalgız kalgan jaşoo menen koş aytış,
Aga-inideñ, janın bergen dos artık.
Oşon üçün dostoruñ jönündö kam körsöñ, alarga taberikti üzböy jasap, keñ peyil
bolgongo araket kıl; antkeni kim dostoru jönündö kam körbösö, dostoru da al
jönündö kam körüşpöyt jana al dayıma dosu jok bolot jana dostoruma kolumdu
berbeym deyt. Adamdın dosu köp bolso, kemçilikteri jaap-jaşırılıp, mıktı
jaktarı aytılıp jüröt emespi.
Birok, jañı dostuu bolgonuñda, eski dosuña artıñdı salba. Jañı dos izde,
dayıma dostoruñ köp boluusu üçün eski dostoruñdu özüñdön alıstatpa. Aytat emespi:
jakşı dos-tügöngüs kenç. Oşon üçün saga dos katarı mamile jasagan jana seni menen
dostoşkon adamdar üçün kam kör, alarga jakşılık kılıp, ıntımaktuu bol, senin
ayköldügüñdü körüşüp, saga çın dilinen dos boluuları üçün alardın
jakşılık-jamandıktarında çoguu bol.
İskenderden suraşat: "Sen uşunday kıska möönöttö sanagı jok padışalıktardı
kanday kasietiñ menen jeñdiñ?" Al aytat: "Men duşmanımdı jarookerlik menen
jeñdim, a dostorumdu bolso alar jönündö kam körüp özümö tarttım".
Dostoruñdun dostoru jönündö da kam kör, alar senin da dosuña aylansın. Senin
duşmanıñdı süygön doston kork, antkeni bir künü senin duşmanıña bolgon dostugu
saga bolgon dostugunan küçtüü bolup ketişi mümkün:
Dos dos emes duşmanıña dos bolgon,
Kol üz andan, al bir ölük jok bolgon.
Antkeni, al senin duşmanıñ üçüñ saga zıyan keltirgenden taybayt. Senin dosuñ
menen kastaşkan doston da saktan jana eç kanday ebep-sebepsiz turup ele seniñ
artıñdan dattangan doston da etiyattan, anı menen dostuktu toktot.
Bilgin, düynödö kemçiliksiz adam bolboyt, birok sen keñpeyil bol, sebebi
keñpeyildüülük kemçilikke orun kaltırbayt. Kolunan jakşılık kelbegen doston
kol üz, antkeni anday doston üyüñö kut konboyt. Çöyçök dostordu dos dep eseptebe,
antkeni alar senin emes, çöyçögüñdün dostoru. Booruker jana taş boor dostordu
ajırata bil jana dostuktu üzböö üçün booruker dostor menen çın dilden, al emi taş
boor dostor menen söz jüzündö dostoş, sebebi booruker dosko dayıma ele işiñ
tüşö berbeyt, a taş boor dostun kızmatı keede tiet. Ariyne, taş boor menen mamile
kütkönüñ seni jakşı dostoruñdun aldında oñtoysuz abalga kaltırat, birok jakşı
dostoruñ taş boor dostoruñdun aldında senin kadırıñdı kötöröt. Sen özüñ eki
taraptın teñ dostugunan kol üzböö üçün jakşı joldon çıkpa.
Akılsız menen dostoşpo, antkeni akılsız dos dostuguñdan paydalanıp, akılduu
duşmanıñ jasabagan jamandıktı kılat.
Jakşı jana ıymanduu adamdar menen dostoş. Jakşı jana ıymanduu adamdar
menen dostoşsoñ, elge oşol dostoruñ sıyaktuu mıktı sapattarıñ menen dañktalıp,
belgilüü bolosuñ.
Mına bu dubeytte aytılganday, kanday bolgondo da jaman menen oturgandan körö
jalgız oturganıñ jakşı:
Jürök kurgur, kança jolu aldandıñ,
Saga işenip, men da kança sandaldım.
Door özgörsö koşo özgörüp jogoldu,
Dos bolgondor bar kezinde mal, jandın.
Jaman sözgö kalbaş üçün dostoruñdun jana bötön adamdardın saga bolgon ukugun
buzba. Antkeni, aytılgan go: Dostorunun ukugun jana jakşı işti baalabagan adamdar
jaman sözgö arzıyt.
Uulum, bilgin, adamdın dostukka jarap-jarabasın eki nerseden baykasa bolot.
Birinçisi, dosu jokçulukka kabılganda jana başına müşkül iş tüşköndö
mal-mülkün ayabay, aga mümkünçülügünö jaraşa jardam berip, ömürü jalgız kaltırbayt. Dosunun közü ötköndö anın baldarın jana tuugan-uruktarın çakırıp, alarga
sıy-urmat körsötöt, mazarga bargan sayınmürzödö dosunun denesinin sırtı jatsa
da-anı eskerip duba kılat.
İkaya
Aytılganga karaganda, Sokrat ölüm jazasına tartılsın degen buyruk bolot.
Oşondo Sokrattan "butparaz bol" dep talap kılışkanda, al "Alla meni jaratkandan
başka eç kimge moyun sundurba" degen eken. Anı darga askanı alıp jönöşköndö
okuuçularının kee birleri oşol kezdegi saltka ılayık ustazın koştop ıylap
jürüşöt. Ança ubakıt ötköndön kiyin suraşat deyt: "O, daanışman, sen emi ölümgö
dayar bolduñ. Bu seni kaysı jerge kömölü?" Sokrat jılmayıp turup aytıptır:
"Egerde ele meni tapçu bolsoñor kaalagan jeriñerge kömö bergile". Başkaça
aytkanda, "al men emes, menin denemdin kabı bolot" degen eken.
Uulum, adamdar menen dostoş, birok dostorum köp dep, alardan ümüt kılba.
Özüñdü jalgız tayanar dosum dep bil, artıñdı emes, bolgonuñdu oylon jana
dostoruña işenip beygam bolbo. Miñ dosuñ bolso dagı alardın biri da saga
özüñdöy jakın bolboyt. Dostu barçılıkta jana jokçulukta sınap kör. Barçılıkta
altın jana urmat-sıy menen, jokçulukta bergen jardamı menen sına. Senin
duşmanıñ menen kastaşpagan dosuñdu taanışım dep ata, antkeni al dosuñ emes,
taanışıñ gana. Dostoruñ kandaydır bir sebep menen saga naarazı bolup jürüşkön
uçurda, sen alarga alar saga ıraazı bolup jürgöndögüdöy ele mamile jasa.
Jıyıntıktap aytkanda, seni urmattap sıylagan adamdı dosum dep bilgin.
Dosuña dosum dep eç nerseni üyrötpö, antkeni kaçandır bir ubakta dosuñ
duşmanıña aylansa, saga çoñ zıyan alıp kelet jana öküngönüñdön eç kanday payda
bolboyt. Eger jardı bolsoñ, dosuñdun baylıgınan ümüt etpe, sebebi kembagaldı eç
kim, özgöçö, baylar süyböyt. Dostu özüñdün deñgeeliñe karap tanda, özüñ bay bolup,
dosuñ da bay bolso meyli. Dostukta adamdarga aşıkça köp tayanba, bolboso öz
jöndömüñö köp işenbey kalasıñ. Eger dosuñ jönsüz jerden ele saga artın salıp
ketçü bolso, anı özüñö tartam dep arakettenbe, al saga arzıbayt. Aç
köz doston kaç, antkeni al seni menen çın dilinen emes, suktugunan ulam dos bolgon;
kızgançaak adamdar menen da eç kaçan dostoşpo, antkeni kızgaançaktar dos bolgongo
tatıktuu emes, sebebi alardın jürögünön kızgaançaktık eç kaçan ketpeyt jana
kızgaançak adam dayıma küypölöktöp, başka biröölördü karalay beret.
Uulum, sen dostu kantip tandoonun joljobosun bilip alganından kiyin emi
tirilikte kezdeşçü jakşılıktar jana jamandıktar jönündö uk.
DUŞMANDAN SAKTANUU JÖNÜNDÖ
Uulum, özüñö duşman aşırbaganga araketten, a eger duşman payda bolso, korkpo
jana kaygırba, antkeni duşmanı jok adam öz duşmandarının kubanıçına arzıyt.
Birok, duşmanıñdın işterine kupuya jana açıktan açık etibar berbegeniñ
jarabayt, duşmanıña tınım albay zıyan keltirip tur. Aga karşı tınbay kutumçuluk
jana ayla amal jasap, özüñdü eç kaçan andan koopsuzmun dep oylobo jana beygam
jürüp jamandıkka kiripter bolboş üçün duşmanıñdın kutumdarınan jakşılap
saktan. Duşmanın saga açık jamandık kılmayınça, aga kastıgıñdı körsötpö jana
kokus müdürsöñ da, anı bilgizbegenge araketten.
Sen maydanda duşmanıñdı ayasañ,
Kanjarıñdı özüñö özüñ urganıñ,
Erteñ ele okulganı janazañ,
Özüñdü eç kaçan küçtüü duşmandan koopsuzmun dep eseptebe jana andan saktan,
antkeni eki nerseden etiyat boluu şart: biri - küçtüü duşmandan, ekinçisi-börünün
tonun kiygen doston. Duşmanıñdı köpök dep oylobo, küçsüz duşman menen küçtüü
duşmanday kastaş jana alardın tiginisi mınday, balançası tigindey dep özüñdü
jooşutpa.
İkaya
Horasanda Muhallab degen ayyar jaşaganın, al ötö abroyluu, keñ peyil jana
ataktuu adam ekenin ukkanmın. Al bir iret maaleni aralap baratıp, koondun poçogun
tepsep alat da jıgılıp kalat. Kagınıp turgandan kiyin makisin alıp çıgıp,
poçoktu maydalap keset. Munu körgön adamdar: "O, kojo, uşunday kadır-barktuu jana
akılduu adamga koondun poçogun bıçaktagan uyat emespi?" deşet. Oşondo Muhallab
aytıptır: "Meni koondun poçogu jıgıtsa, anı urbaganda kimdi uram? Kim meni
jıgıtsa, al menin duşmanım emespi... Duşman jek köründü bolso da, anı kımın
jan dep eseptebe. Kimde kim duşmanın naadan dep sanasa, jakında özü da naadanga
aylanat".
Oşonduktan duşmanıñdı seni öltürgöndün ayla amalın jasaganga jetkirbey
jok kılgandı oylon. Birok, jooloşup jürgön adamıñdı jeñçü bolsoñ, anı el
aldında kayra kayra kemsintpe jana kemçilikterin aşkere kılba. Sebebi, alsız
jana maanisiz duşmandı jeñgenden saga atak-dañk koşulbayt. Andaydan kuday
saktasın, lekin, al seni kaçandır bir kezde jeñip alsa, alsız jana beçara
biröödön jeñiliptir dep, ölör ölgönçö uyat jana şermende bolosuñ.
Asırese, padışa jeñişke jetse, duşmanı tatıksız bolso da akındar padışanı
dañazalap ırdaşkanda jana jazmakeyler jeñişti dañktagan kabar jönötüşköndö,
alar obolu duşmandı kubattuu dep, anın sanaksız kolu jer kaptagan sarbazdar
menen at oynotkon sıpayılardan kuralganın süröttöşöt, duşmandı Suhrabka 42 jana
ajıdaarga teñeşet da, andan kiyin gana atak-dañktuu padışasın ogo beter
ayar tabaagan, kıraakı, kuu adamdardı aytışkan. Alardan ıktıyarduu koşuundar
tüzülgön.
Suhrab "Şahname" dastanındagı baatır, Rustamdın uulu, atası menen çabışta
ölöt. Uulu da atası da birin biri jönündö uguşkanı menen jüzünön taanıbayt.
dañazaloo jana anın askerlerinin kubatın körsötüü üçün: balança ökümdar uşunday
kubattuu joonu taymanbastan öz laşkerleri menen japırıp kirip, artınan tüşö
taş-talkan kılganın aytışat. Egerde uruş maydanınan jönötülgön kabarlarda jana
dañazaloo ırlarında jeñilgen joonun askerlerin jana padışasın küçsüz jana
ariet-namısı jok dep aytılsa, jeñgen padışa üçün ardak-dañk alıp kelbeyt.
Kıstarma
Rey padışalıgın uzak jıldar boyu padışa tukumunan çıkkan, akılman jana
ıymanduu Sayida 43 degen ayal başkardı. Al menin apamdın jakın tuuganının kızı
jana Fahraddavlanın ayalı ele. Fahraddavlanın közü ötköndö artında kalgan
Majdaddavla degen ımırkay uulu taktıga oturguzulat, birok apası Sayida 31 jıl
udaa padışalık kılat. Majdaddavla erezege jetkende atasın tartpagan eken,
taajısı bolgonu menen padışalık kılganga jöndömü jok çıktı jana üydö çoru
ayaldar menen oturgandan başkaga jarabagandıktan, apası Rey, İsfahan jana
Kuhistandı otuz jıldan uzak mezgil biyleyt.
Aytayın degenim, senin tayatañ Sultan Mahmud ibn Sabuktegin bir sapar Sayidga
çabarman jönötüp, kabar ayttırat: "Hutba kirgizip, menin atı jönüm çegilgen teñge
çıgar jana salıktı maga tölö, eger buga makul debeseñ, Reydi basıp alıp,
kıyratam". Sayida çabarmandan bul sözdü ukkanda, mınday dep joop beret: "Sultan
Mahmudga aytıp bar. Adaşıp, küyööm tirüüsündö Reyge kol salbasın dep, senden
korkçumun. Birok, anın közü ötüp, mildeti menin moynuma jüktölgöndön kiyin
jürögümdü anday oy tınçsızdantpay kalgan. Men özümö aytkam: Sultan Mahmud
akılduu padışa jana anday padışa mendey ayalga kol salsa, jaman attı bolorun
bilet. Emi sen maga kol salıp kelseñ, kuday özü kübö, men kaçpastan saga karşı
soguşam. Soguştun jıyıntıgında eki askerdin biri talkalanat. Eger men seni
talkalasam, buga çeyin jüz padışanı jeñgen Sultan Mahmuddu talkaladım dep büt
aalamga jar saldıram jana menin jeñişimdi dañktagan jılnameler jazılat,
ırlar ırdalat; egerde sen meni jeñçü bolsoñ, emne dep jazasıñ? Ayaldı jeñdim
dep aytasıñbı? Anda senin jeñişiñdi maktap jar salınbayt jana ır ırdalbayt,
antkeni ayaldı jeñgen dañk alıp kelbeyt. Bolgonu ele "sultan Mahmud ayaldı
jeñiptir" dep aytışaar." Mına uşul söz üçün gana Sayida tirüü kezinde Sultan
Mahmud Reyge kol salbaptır jana paaşılıktın tınçın algan emes eken. Oşon üçün
menin sözümdü ugup, duşmanıñdı aşıkça kemsintpe. Özüñdü eç kaçan duşmandan,
ayrıkça, içki duşmandan koopsuzmun dep sanaba. İçki duşmandan özgöçö kork,
sebebi sırtkı duşman senin işteriñdi içki duşmanday bilbeyt. İçki duşman
senden korkso da saga karşı jaman oydon jürögü boşoboyt jana sırtkı duşmanıñ
bilbegen işteriñden kabardar bolup turat.
Bir da duşman menen çın diliñden dostoşpo, dos bolgondoy gana tür körsöt.
Balkim, antkor dostuk çınıgı dostukka alıp barar, sebebi kastaşuudan dostuk
jaralgan uçurlar bolgon sınarı dostuk kastıkka almaşat jana mınday dostuk menen
kastık ayabay bekem bolot.
Bilgin, duşman menen jakındaşuu alsızdıktın belgisi. Duşmanga jasagan
jamandıgıñdan saga kıpınday da zıyan tiybegendey bolsun. Dostoruñ
duşmandarıñdan eki ese köp bolgongo umtul. Dosuñ köp, duşmanıñ az bolsun, birok
miñ dosuña işenip, bir da duşman arttırba, antkeni min dosuñ seni dıkattap
korgoy albayt, alsız duşmanıñ saga karşı ötö kıldattık menen araket kılat.
Saida Buid Fahraddavlanın jesiri(967-997).
Adamdardın saga aşkere tekeberdenüüsünö jol berbe, antkeni öz baasın bilbegen
adamdar demeyde köpşök boluşat.
Özüñdön küçtüü duşman menen kastaşpa, al emi alsız duşmanga tınçtık berbe.
Eger duşman ırayım surasa, al murda saga eldeşkis joo bolup, it körbögön
korduktu körsötsö da, keçirgin jana anı çoñ iygilik dep bil; antkeni ne ölüü
duşman, ne kaçkan duşman, ne ırayım suragan duşman - baarı bir duşman dep
atalat emespi. Egerde duşmanıñ alsız ekenin körsöñ, oşol zamat çabuulga ötpö [je:
şaşpastan saalgıp turba].
Egerde duşman senin koluñdan ölsö, aga süyüngönüñ jöndüü, birok öz ajalı
menen ölsö, aga kubanbagın. Duşman kolunan ölböy turganıñdı bilseñ-süyün.
Akılmandar: eger duşman > bir köz irmem erte ölsö, munu iygilik dep esepte
deşkeni menen, bardık adam ölöörün bilgenden kiyin, biröönün ölgönünö süyünüp
bolboyt. Men aytkanmın:
Duşmanıñdı külgö aylantkan abalga,
Sen emnege kubanasıñ mınçalık?
Maalı kelse sen da uçasıñ ajalga,
Biröölörgö sıntakpagın ırsayıp.
Biz baarıbız sapar jolundagı pende bolgondon kiyin bul jolgo jasagan jakşı
işteribizden başka eç nerse ala albaybız.
İkaya
İskender Zulkarnayn bütün düynönü kezip bütüp, aalamdı özünö bagındırgandan
kiyin atın artka burup, üyün közdöy jönögön eken. Damganga jetip, janı üzülöt.
Kereez kaltırat: meni tabıtka salganda, eki teşik jasagıla, al teşikterden eki
alakanım jayılıp çıgıp turganday bolsun. Tabıttı kötörüp baratkanda biz bütün
düynönü bagındırsak da o düynögö KURU kol keteeribizdi körüşsün.
Zahabna va tarakna bagındırdık, kaltırıp kettik, mından ötkön köygöy barbı!
Tuttuk, birok karmay albadık. Apama aytkıla, al menin janımdı süyündürgüsü
kelse, jakın adamdarı ölbögön kimdir biröö je özü ölböçü adam menen çoguu
oturup, meni joktogon ıyın töksün.
Kimdir biröönün butuna çalma salçu bolsoñ, şaşpay karma, egerde arkandı
küçtöp tarta berçü bolsoñ, turuştuk berbey üzülüp ketet. An üçün bardık işte, anın
içinde dostukta da kastıkta da aşa çaap ketpegin, ar nersenin öz çenemi bolot; aşa
ketpöö akılduuluktun ayrılgıs kasieti. Seni körö albagan adamdarga alarda kızganç
jaratçu buyumdu körsötüp, için tırçıtpa, sebebi alar saga jamandık tiley
baştaşat.
Saga jamandık oylogon adamga sen da jamandık oylo, birok senden artık bolom
degen adam menen ataandaşpa jana aga köñül burba, antkeni al baarınan artık
bolom dep jürüp külü sapırılat: suu kuygan kumura da bir künü sınat emespi.
Naamalar menen mitayımdarga sabırduu bol, birok "kakayganga kakaygın, töböñ
kökkö jetkençe". Birok, kanday işte bolbosun özüñdü sıpaa tut. Açuuñ kelgende
sözsüz açuundu basa bil, dosuñ jana duşmanıñ menen ünüñdü kötörböy sılık süylöş,
antkeni sılık söz sıykırga ee. Biröögö emne jakşı jana jaman söz aytsañ, andan
oşonu ugasıñ; özün ukkuñ kelbegen sözdü başka biröögö aytpa. Biröögö el aldında
betke aytçu sözüñdü, al jokto artınan aytpa; jönsüz jerden adamdardı opuzalaba;
bütö elek işiñdi aytıp maktanba jana "mınday kılıp koyom" degenden körö
"mınday kılıp jasadım" dep üyrön. Men aytkam:
Duşman debey, tuugan debey suu agat,
İçet, juunat, kubat alat, kubanat.
Kenen bolgun, tereñ, bolgun, taza bol,
Uluu sapar çıyır joldon kuralat.
Uulum, iştin baası sözdön kımbat ekenin untupa. Seni menen kurç süylöşküsü
kelgen adam bolso da, sen anday kurç sözgö barba. Eç kaçan eki jüzdüülük kılba jana
anday adamdardan kaç. Oozunda otu bar ajıdaardan korkpo, çagımçıdan kork,
sebebi çagımçı bir saatta buzgandı bir jılda da ondoy albaysıñ. Kuldar menen
eregişpe, uluu jana ataktuu bolsoñ dagı özüñdön pas adam menen kıjıldaşpa.
Akılman adam aytkan eken: Esepsiz köp jamandıktan kutuluu üçün on kasietke ee
bol. Köralabagandar menen dostoşpo; sarañdar menen mamile kütpö; akmak menen
talaşpa; beti jok menen dos bolbo; jalgançı menen alaka kılba; açuusu tez jana
çırga jakın adamdar menen şarap içpe; ayaldar menen ubaktıñdı aşıkça köp
ötkörbö; öz uluuluguñdu jana atak dañkıñdı tüşürböym deseñ sırıñdı eç kimge
açpa; eger kimdir biröö senin kaysı bir kemçiligiñdi aytıp jemelese aktanba, tez
makul bolup kutul. Kaçandır kimdir biröönün jaman jagın aytıp jemelegende,
oozuñdu jaap turboo üçün eç kimdi aşıra maktaba; kaçandır kaysı bir adamdı
maktooçu mezgil kelgende bozorup turbas üçün eç kimdi aşıra jemelebe. Kimdir
biröö saga muktaj bolboy jatsa, anı açuulanıp jana doomat aytıp korkutpa, sebebi
saga muktaj bolbogon adam senin açuuñdan jana doomatıñdan korkpoyt, anı
korkutup opuzalaym dep jatıp, özün elge külkü bolosuñ. Senin jardamıña muktaj
adamdı oşo zamat alsız dep eseptebe, anın aldında maktanba jana başkalardı da
aga tukurba. Eger al çoñ jañılıştık ketirse da keçirip koygun.
Özüñdön tömöndördü tegin jerden jemelep-jektebe. Teskerisinçe, alardı
özüñdön alıstatpay paydasın kör. Alardın güldöp-ösüüsünö jardam berseñ senin da
işiñ oñolot, antkeni, darajası tömöndör senin koruguñ; koruguñdu saramjalduu
karmabasañ azık tülüksüz kalasıñ, a eger irettüü tutsañ kolun uzarıp, tok jaşaysıñ.
Malaydın tıkan jana moyun sunbaganınan körö kata ketirip, til ukkanın karma.
Eger kaysı bir işti bütkörüünü kaalasañ, eki adamga tapşırma berbe, antkeni "Eki
kişi bışırgan kazandın tamagı daamduu bolboyt" degen lakap bar.
Bir işti eki adamga tapşırba, sebebi kaysı bir akın aytkanday "eki adamdın
üyü şıpırılbay kalat".
Közündö emes közöldügü jakşının,
Kökürögü sokurlardan kaçkının.
Kimdir biröönün tapşırmasın atkarganda, bul işten zıyan tartıp kalbas üçün
jana ökümdar aldında uyat bolup jürbös üçün jardamçı izdebe. Birok, dosuña jana
duşmanıña ayköl bol, adamdardın kemçilikterine kıjırdanba, ar kanday jaman
sözdü esiñde saktanganga tırışpa, jalçıbagan kalp je çındık üçün adamdardı
jazalaganga umtulba jana dayıma maktoogo tatıktuu boluu üçün keñpeyil bolgun.
JAZALOONUN JANA KEÇİRİMDÜÜ BOLUUNUN JOLU JÖNÜNDÖ
Uulum, ar bir jañılıştık üçün jazaloo jarabayt. Munu bilgin jana esiñde tut.
Eger kimdir biröö jañılış iş jasaçu bolso, öz jürögüñdön anın künöösün
keçirüünü ötün, sebebi al adam, a birinçi künöönü Adam ata jasagan. Bul jönündö
men mınday deer elem:
Jandar bolot, jaza basıp esirgen,
Jandar bolot jalgan künöö ketirgen.
Uluulugun, - baştı kesçü jaza emes,
Uluulugun uşulardı keçirgen.
Jazıksız adam jazalanıp kalbas üçün eç kimdi tegin jerden jazalaba. Ar
kanday mayda-barat nerse üçün kaardanba jana kaarıñ kelip tursa da açuuñdu tıya
bilgenge üyrön. Egerde adamdar jasagan künöösü üçün senden keçirim suraşsa, keçir;
oor künöö bolso da, anı keçirüü mildet, sebebi pende künöö jasabasa, keçirmek jok,
a eger sen künöö üçün jazalay turgan bolsoñ, anda senin meermandıgıñ kayda? Eger
sen künöönü keçirüünü özüñö zarurat kılıp alsañ abiyiriñdi jana uluuluguñdu
jogotpoysuñ.
Kimdir biröönün künöösün keçirgen soñ, anı jemelebe jana jañılıştıgın eske
salba, antpeseñ künöösün keçirbegen sıyaktuu bolosuñ.
Özüñ keçirim suraboo üçün künöö iş jasaba, a eger jañılışıp kalsañ, çırdan kaçuu
üçün keçirim suragandan aybıkpa.
Eger kimdir biröö jazaga tatıktuu jañılış iş kılsa, adegende ketirgen
jañılıştıgının baasın anıktap algın dagı andan soñ ılayıktuu jazasın ber.
Adiletçil adamdar aytışkan: "Jaza ökümü künöögö jaraşa." A men aytam: Kimdir
biröö jazaga tatıktuu beyçeki iş jasagan bolso, başkaruunun jana bayistüülük
menen meerimdüülüktün kaada-salttarı unutulbas üçün, al adamdı oşol kılgan
işine jaraşa jazala. Bir darhemdik künöö üçün jarım darhemdik jazaga tartsañ,
sen jarooker da ken peyil da adam boydon kalasıñ, antkeni keñ peyil adamdar taş
boor boluşpayt.
İkaya
Menin uguşuma karaganda, Muaviyya* doorunda kimdir biröölör künöölüü iş
jasap, alardı jazalaş kerek bolot. Muaviyya ayıpkerlerdin başın alıp saluunu
buyruyt. Oşentip, alardın başın alıp jatkanda kezegi kelgen biröönü jetelep
kelişse, al: "0, momundardın ökümdarı, sen bizdi emne kılba, biz aga tatıktuubuz.
Men öz künöömdü moynuma alam. Birok, jaratkan üçün eki sözümdü ugup, aga joop
ber!" deptir. Muaviyya "Ayt" degende tigi adam: "Senin momunduguñ jana ayköldügüñ
bütkül aalamga maalım. Eger biz künöö işti momundugu jana ayköldügü saga teñ
kelbegen padışaga karşı jasaçu bolsok, al padışa bizdi emne kılmak?" deyt.
Muaviyya joop beret: "Men bergen jazanı al da bermek". Anda tigi adam aytat: "Eger
oşol ırayımsız zulumdan ayırmañ bolboso, anda senin momunduguñdan jana
ayköldügüñdön bizge emne payda?" Oşondo Muaviyya: "Eger sen bul sözdördü birinçi
bolup aytsañ, men eç kimdin başın aldırmak emesmin. Men emi kalganıñardın
künööñördü keçireyin",dep aytıptır.
Oşon üçün, kılmışker senden ırayım kıluunu ötünsö, "makul" de jana
keçirilbey turgan kılmış bolbosun esiñe tüyüp al.
Eger muktaj adam saga kayrılıp, anın ötünüçü senin ıymanıña zıyan keltirbese
jana andan senin künümdük tiriçiligiñ aksap kalbasa, tigi kişinin jürögünö lazzat
berüü üçün suranıçın atkar, anın sen jönündögü jakşı pikirin aldaba. Asırese, al
kişi sen jönündö jakşı pikirde bolboso, senden eç nerse suramak emes; muktaj
kezinde al senin tutkunuñ, oşon üçün: Muktaj boluu tutkun boluu" degen kep beker
aytılbagan. Tutkundarga meerman boluu mildet, sebebi tutkundu öltürüü ayıp jana
künöögö tete. An üçün bul işte jañılıştık ketirip, eki düynö ıraspa bolbo.
Egerde kimdir biröögö işiñ tüşçü bolso, aga kayrılgandan murda al joomart
adambı je sarañbı, anısın asteydil baykap kör. Joomart adam bolso, oñtoyun taap
kayrıl; al kaysı bir işke kıjaalat bolup turganda jana açka kezinde eç nerse
suraba. Suranıçıñdı aytkanı bargan uçurda jakşı sözdördü süylöp otur, bardık
jakşı kaada salttı atkar, andan soñ ötünüçüñdü kıska ayt. Sözdörüñ sılık-sıpaa
bolsun,
Muaviyya omeyyaddar dinastiyasınan çıkkan birinçi halif, 661-680®j. başkargan.
antkeni sıpaalık- ekinçi kömökçüñ ekenin jadıñdan çıgarba. Zarıl nerseñdi ıgı
menen surasañ, eç kaçan tilek kılganıñdı albay ketpeysiñ. Bul tuuraluu menin
ırım bar:
Süyüü ışkısı tak ketirip aylanı,
Süygönüñö jetkiñ kelse Aydagı.
Köñülüñdü köldöy tolkut, açıp sal,
Kor ookattı, unut, ayla, paydanı.
Kimge gana işiñ tüşpösün, özüñdü anın aldında kul jana malay sıñarı karma, a
eger tilegeniñe jetçü bolsoñ, jürgön jeriñdin baarında anı alkap jür, sebebi
Alla taala aytkan: "Şügür deseñer, mal döölötüñördü köböytöm"(Kuran,UP, 141). Alla
taala "şügür" degenderdi süyöt, al emi birinçi jakşılık üçün ıraazılık aytuu-bul
ekinçi tilegeniñ atkarılat dep ümüt etüü. Al eger senin tilegiñdi atkarbasa, anda öz
baktıñdan kör, a tigi adamdı künöölöbö, sebebi al senin künöölögönüñdön korkpoyt,
korko turgan bolso senin suranıçıñdı atkarmak.
Al eger narksız jana sarañ adam bolso, soo kezinde andan eç nerse suraba, mas
ekeninde sura, antkeni narkısız jana sarañ adamdar ertesi marttıgına ökünüşkönü
menen-mas kezinde martıraak boluşat. Egerde narkısız adamga işiñ tüşçü bolso,
sen ayanıçtuu beçara ekeniñdi bil, antkeni mınday dep aytılgan: "Adamdardın üç
türü aeogo muktaj: akılı jokko baş iygen akılduu, alsızga başkartkan küçtüü jana
narkısızdın jardamına muktaj bereşen.
Baş sözdö bayan etilgen jana bul aytkan sözümdön bil: saga ar bir iş tuuraluu
kuduretim jetişinçe aytıp berdim. Emi seni okup bilip alsın, keregine jaraar
dep, kesipter jönündö da kep kılıp bermekçimin. Antkeni, başıma ölüm kelgende
sen jönündö sanaarkabay bu düynödön kete berüü üçün, özüm bilgen ilimdi baştan
ayak saga üyrötüp jana tüşündürüp ketsem deymin. Albette, bilim maselesinde atçan
emes piyadamın, a birok bir nerseni bilsem, al jönündögü menin sözdörümdü sen
azır men bir kezde atamdı ukkan sıyaktuu ele ugasıñ. Oşon üçün men seni künöölöy
albaym jana meni künöölöbösün üçün öz baamdı özümö bereyin.
Birok, sen meni eşitesiñbi je jokpu, aga karabay, ar bir kesip jönündö bir
neçe söz aytayın. Tabiyatım sözgö sarañ bolso dagı sarañdık kılbas üçün bul
sözdördü aytıp jatam. Alla taala özü baarınan jakşı kabardar.
ŞARİYaT JANA MIYZAM TAANU JÖNÜNDÖ
Uulum bilgin jana esiñde tut: men söz başında önör jönündö da kep kılabız
degenmin, a men-önör degende kürkö jana önörkana karmagandı ele emes, adam künügö
alpuruşup, ubakıtısın arnagan ar kanday işterdi tüşünöm. İştin üzürün körüü
üçün anı jakşı bilüü zarıl. Adam kol uçu menen bütkörçü, ireti jok bir da jumuş
jana kesip jok ekenine menin közüm emi jetti; bardık jumuştun ıraatın biliş
kerek, a jumuş köp jana anın ar birin çeçmelep aytıp berüü mümkün da emes.
Sebebi kitep ötö kölömdüü bolup, öz nugunan çıgat jana maksatına jetpey kalat.
Önördün baarı: je kaysı bir işke baylanıştuu ilim, je ilimge baylanıştuu
iş, je akıl oy jügürtüügö baylanıştuu iş bolup, üç türgö bölünöt.
Kaysı bir önörgö baylanıştuu ilimder bular: meditsina, astrologiya,
matematika, jer ölçömöy, poeziya jana başkalar; ilimge baylanıştuu önörlör:
muzıka, jılkılardı emdep-darıloo, kuruluşçuluk, ustalık j.b.u.s.
Bulardın ar birinin ıraatı bar jana sen alardın ıraat-tartibin bilbeseñ,
usta bolsoñ da tutkun keypindesiñ.
Bul önörlör saga belgilüü bolgonduktan baarın çeçmelep aytkandın zarıldıgı
jok. Oşonduktan mümkün boluşunça ar birinin ıraat-tartibin körsötüp bereyin,
antkeni kokus kez kelse je tagdır buyrup, muktaj bolsoñ, ar bir kesiptin sırın
özdöştürösüñ jana anın zarıldıgı bolbogon kündö da elge önörlüü adam dep
taanılasıñ; al emi bekterge önör ilimin bilüü mildet.
Uulum, sen bilgin, saga eç bir ilim ruhaniy ilimdey payda berbeyt. Birok sen
düniyaviy ilimden nıpa tabuunu kaalasañ, aga koşo dagı bir ilimdi üyrönüüñ zarıl.
Misalı, şariat ilimin alalı: aalım adam je kazılık, je möösüldük (muras
bölüştürüüçü), je mudaristik, je mugalimdik kılbasa, al Düniyaviy paydadan sırtta
kalat. Astrologiyanı alsak, astrolog: kalendar, goroskop tüzüp, çındap je tamaşa
ireti palaçıp, tölgö salbasa, jaşoosuna kireşe tappayt. Darıgerlik
iliminde darıger ayla-amal koldonboso, kalppı-çınbı je zarılbı-zarıl emespi
darı jazıp üyrönbösö, tiriçiligi kaalaganday jürböyt.
Oşon üçün ilimdin mıktısı-ıyman ilimi, antkeni anın negizi: Allanın
jalgızdıgın taanuu; al emi tuundusu şariat bolot, anı koldonu jaşoogo nıpa. An
üçün uulum, mümkünçülügüñ bolso, adegende dindin negizin üyrön, andan kiyin gana
şariattı özdöştür; sebebi, anın tüp negizin bilbegen-tüşünböy kaytalaganga
barabar.
Önördün içinen, men aytkanday, din taanuunu tandap alsañ, sen etiyat, sabırduu,
ilimdi azdektep süygön, düniyaviy tüyşüktördön alıs, çıdamkay, ızakor emes, keç
jatıp erte turgan, jazuuga dilgir, topuktuu, jumuştan kaçpagan, sözdü köp jattap
kınaptagan, tarjımaldardı izildep okup, kubuluştardı üyrönüp, ilimpozdorgo
dos, sıpaa, ilimge suk, tartınbas jana ustatıña ıraazı boluşuñ abzel.
Kitepteriñ jana depterleriñ, kalemiñ jana kalem kabıñ, sıya çelegiñ, kalem
uçtooçu makiñ jana başka kerektüü zattarıñ dayıma janıñda bolsun jana mından
başka eç nerse diliñdi alaksıtpaş kerek. Ukkan nerseñdin baarın esiñde tutup,
kaytalap jürüşüñ şart. Az süylöp, uzaktı körö bil. Sözdördü kaytaloo menen
çektelbe. Eger ulamalıktı okugan adam degele bar bolso, al batele öz doorunun
birden bir adamına aylanat.
Egerde ilimpoz muftiy bolsoñ-takıba, joopko tez, jatbilgi bol, köp oku jana
namaz okup, orozo tutkanda, diniy ibadattardı atkarganda çeenden çıkpa, eki jüzdüü
bolbo. Deneñdi jana kiyimiñdi taza karma. Dayıma joobuñ dayar bolsun jana bir
maseleni jakşılap üyröngönçö fatva çıgarba. Biröönü tuuroo menen çektelbe jana
kimdir biröögö okşoş bolom debe. Öz pikiriñdi baalay bil. Birin ekin tafsir 44
jana şilteme söz menen çektelbe; işenimdüü gana adamdardın jazgandarına
ılayık bütüm çıgar. Ar kanday ele kitepke jana jazması bar depterge işene berbe.
Belgisiz biröölördün oozunan rivayat 45 jana hadis eşitseñ, alarga maani berip,
köñül burbagın; işenimdüü gana adamdardın oozunan ukkan rivayat menen hadiske
tayan. Jalgız adam aytıp kelgen rivayattarga da işenbe, lekin alar ukkanga tatıktuu
* tafsir Kurandı tüşündürüü, kommentariyaloo.
** rivayat şariyat jobosunan misal.
bolso, unutpay köñülüñdö tut. Birok oozmo ooz aytılgan rivayattardı ukkandan kaçpa.
Rivayattardı izildep üyrön, birok öz oyuñdu aytkanda kalıstıktan tayba.
Talaştuu talkuuga katışçu bolsoñ, karşılaşıñdın pikiri menen esepteş. Eger
ataandaşıñdan küçtüü ekeniñdin sezip, anın sözü işenimsiz bolorun bilseñ, aga
sabal berip tur. Je bolboso talaştı ulanta berbey bir misal menen gana çektel.
Jalgız dalilge tayanıp, karşı pikirdi kalpka çıgarba jana çetke kakpa. Akırkı
sözün başta aytkan sözüñö karşı kelbes üçün birinçi aytkan sözüñdü esinde bekem
tut. Eger talkuu fakihter 46 menen ötçü bolso, öz oyuñdu dalildöödö en obolu
salt-adattı betke karma jana okşoştuktu jana mümkündüktü salıştırganda
salt-adatka artıkçılık ber. Usuliler 47 menen ötçü talkuuda sözsüz bolçu jana sözsüz
bolboçu jana etimal nerselerdi biriktirip karoo jañılıştık bolboyt. Tüpkü
oydu tak anıktaganga jana kınaptap kooz süylögöngö araket kıl. Sözüñdü üzüpüzüp
süylöbö, sozbogun, maanisiz sözdön kaç.
Uulum, adabiyatçı boluunu kaalasañ, hafiz bol, köp nerseni jatka bil. Minbarga
çıkkan soñ tez otur jana ataandaşıñ çabal ekenin bilgenden başka uçurda talaşka
tüşpö. Minbarda köñülün kaalaganın ırasta. A eger suroolor berilçü bolso,
korkpogun, kooz süylö jana senin maegine çogulgandardın baarın mal dep esepte.
Kanday kaalasañ oşondoy süylö, birok sözüñdön çatışpa, kiyimindi jana
deneñdi taza karma, al emi muridderdin*** ündüü çogooldorun çoguu eerçite jür.
Alar maek maalında senin ar bir taamay aytkan sözündü kıykıra koştop, çogulgan
eldi kutkup, kızıtıp turuşsun. Jamaat ıylay baştaganda, sen da maalmaal ıylıp
koygun, a kokus sözüñdön adaşsañ, şaşıp kalbay duba oku jana maktoo sözgö öt.
Minbarda tüntüybö jana misireyip turba, antçü bolsoñ jamaat da saga okşop,
ün-sözsüz misireyip oturat. Oşondon ulam aytılgan da: Salmaktuu bassa iz da
salmaktuu bolot. Sözüñ janduu bolsun, kızuu süylöp jatıp, ileñ-salañ sözgö ötüp
ketpe. Ugarmandardı kıldat baykap tur, eger ugarmandar memirep
murid "aksakalga"(pirge, şeyhke, murşidge) öz ıktıyarı menen baş iyip, anın
gana buyruktarın atkaruuga mildettengen adam. Sopulardın ırastaşınça, murid
şeyhtin aldında "jasattı juugan adamdın kolundagı jasat sıyaktuu bolot."
mamırlıktı kaalaşsa, sen da alardın tınçtıgın buzbay süylö; egerde alar rivayat
ukkuları kelse, andan kepti ulant. Sen ugurmandarın maanayın tuyup, alar senin
sözüñdön çıkpay kalgan soñ eç nerseden korkpo; tattuu sözgö salıp, mıktı tovar
ireti alarga kaalagan sözüñdü sat, antkeni sözüñdün baasına ınaşkandan kiyin
aytkanıñdın baarın makul tabışat. Birok, ugarmandar saga baa berişkenden kiyin
sak bolgun, asırese jeñiş üstündö duşman payda bolot. Antkeni jamaattı
işendirdim dep turganıñda kütpögön suroolor berilet. İygilikke jetpeçü jeriñde
köpkö karmalba. Minbarda turganıñda saga berilgen ar bir suroogo bilgeniñçe joop
ber, a bilbegeniñ bolsoñ "duba okugula" dep aytılgan de. Maek uçurunda aytılgan
sözdörüñdü kiyin kaytalabas üçün jadıñıda saktap kal. Dayıma sılık bol,
şaarlarda uzak toktobo, sebebi diniyatçı menen tölgöçünü ayagı bagat. İygilik
üstündö sılık-sıpaa bol, diniyatçılardın namısın koldo. Namaz okuu jana orozo
tutuu sıyaktuu şariyat parızdarın el menen çoguu bolgondo jana özüñçö jürgöndö
tıkan jana öz ıktıyarıñ menen atkar. Sözüñ dalildüü bolsun. Karalaman el közündö
kadır-barktuu boluuñ zarurat, an üçün alardın ayagı üzülbögön bazarga barba.
fakih şariyat mıyzamdarın jana islam dinin mıktı bilgen adam.
usuli dindi bekem tutkan musulman ulamalarının tobu.
Dagı bir jolu esiñe salam: Adepsiz joro-joldoştordon saktan jana minbardın
kadırın biyik tut. Tekeberçilikten, kalptan, para algandan kaç, adamdarga jasagıla
dep buyrugan nerseñdi özüñ da jasagın, oşondo saga urmat-sıy kelet.
Uyat bolboo üçün ilimdi jakşılap üyrön jana daliliñ işenimsiz bolup, kalpıñ
açılbas üçün bilgeniñdi işenimdüü sözdör menen körkömdöp tüşündür. Söz
süylögöndö jana nasaat aytkanda sözdörün korkunuç jana ümüt menen juuruluşsun:
eldin Alla taalanın meerimdüülügünö bolgon ümütünö balta çappa, birok kudayga
kızmat kıldırbay turup, beyişke tüz jönötpö. Sözüñ tayız bolup, el aytkan
sözüñdön kümön sanap kalbas üçün özünö jakın jana jakşı bilgen nerselerdi
süylö. Antkeni negizsiz süylöp, aşa çaap ketüü şermendeçilikke alıp barat.
İlimde çoñ darajaga jetip, muftiy naamın alçu bolsoñ, muftiy kızmatın
algandan kiyin oor basırık, sabırduu, aylaker, tapkıç, körögöç bol, adamdardı
ılgay bil; diniy işterde sayasat-köy jana akılman bolup, türdüü mashaptardın jana
diniy toptordun ürp-adattarı, tutungan bagıtı, aylaamalınan kabardar boluşuñ
laazim. Sot işinin mayda-çüydö jaktarın jakşılap özdöştür: nepada japa tartkan kimdir biröö dattanıp kelip, anın
kübölörü bolboso, şariyattan türkün amaldı koldonup, anın ukugun tatıktuu korgop
berüüñ zarurat.
İkaya .
Tabarıstanda kazi-alkuzat Abulabbas Ruyyani degen kişi bolot. Al ilimpoz,
takıba, kıraakı, daanışman insan eken. Bir iret sot jürüp jatkanda aga bir kişi
kelip, başka biröödön 100 dinar alasasın öndürüp berüünü ötünöt. Kazı
joopkerden surasa, al tanat. Kazı arızgerden "Senin kübülörüñ barbı?" dese, tigi
"Jok" deyt. Anda kazı: "Joopkerdin kasam içüüsün talap kılam" deptir. Dooger
ıylap iyip: "0, kazı, anı kasam içirbe. Al korkposton turup, kalp ant beret" dep
jalbarat. Kazı aytat: "Men şariyattı buza albaymın: je senin kübölörüñ boluş
kerek je men joopkerdi ant berdirişim kerek". Oşondo dooger kazının aldına
soylop jetip: "Meni kutkara kör, menin kübölürüm jok. Al kasam içse, men maskara
bolup, aldanıp kalam," dep jaldırayt. Kazı doogerdin abalın körüp, al çındıktı
aytıp jatkanına közü jetet da: "0, kojo, aga karızdı kantip bergeniñdi aytıp
berçi. Men senin kanday negizde karız bergeniñdi bileyin,"deyt. Dooger aytat: "E,
kazı, tigi kişi balança jıl maga dos bolup jürgön. Al altı ayday ilgeri
kapıpletten ele malay-çoruga aşık bolup kaldı. Çorunu 150 dinarga satıp alayın
dese, akçası takır jok ele. Al süygönün estep, künü-tünü ıylıp, kusa bolup jattı. Bir
jolu ekööbüz talaaga seyilge çıgıp, köpkö sañgip jürdük. Tınıgıp alalı dep bir
saat çamaluu oturganda da al çorunu estep, öksüp ıylap jattı. Anı menen jıyırma
jıl dos bolup jürgöndön kiyin boorum açıp ketip, aga ayttım: "0, balança, çorunu
kulduktan satıp alganga jeterlik altın sende da mende jok. Je sen bul işte
jardam berçü kimdir biröönü bilesiñbi? A mende uzak jıldan beri toptogon 100
dinarım bar. Al akçanı saga bereyin, a jetpegenin eptep özüñ taap alarsıñ. Çorunu
satıp alıp, bir ay karmagandan kiyin satıp turup, menin dildemdi kaytarıp
beresiñ." Tigi kişi jata kalıp, kasam içip jiberdi: "Bir ayga Dagı jetkirbeym.
Baasına çıkpaybı je kımbat bolobu, çorunu satam da dildeñdi kaytarıp berem".
Men belimdegi kurumdu çeçip, altındı aga berdim. Alla kübö, janıbızda
ekööbüzdön bölök eç kim jok bolçu. Andan beri tört ay öttü: al ne çorunu satkan jok,
ne altınımdı kaytarıp berbedi. Kazı suradı:
"Altındı berip jatkanda sen kaysı jerde oturduñ?" Tigi: "Daraktın tübündö,"dep
joop berdi. Kazı aga ayttı: "Sen daraktın tübündö oturgan bolsoñ, anda emne üçün
küböm jok dediñ?" Andan soñ kazı joopkerge: "Sen menin janımda otura tur" dedi
da doogerge mınday dep buyrudu: "Korkposton janagı daraktın tübünö bargın da anı
men çakırıp jatkanımdı ayt. Adegende eki rakat namaz okup, bir neçe jolu
paygambardın alkoosun suragın dagı: "Kazı kelip kübö ötüp bersin dedi" dep ayt."
Joopker mıyıgınan külöt. Munu baykagan kazı açuusu kelse da sır aldırbayt.
Dooger aytat: "Ey, kazı. Darak menin aytkanmıdı ugup, bul kelbeyt go dep korkom".
Anda
kazı ayttı: "Menin möörümdü özüñ menen alıp algın da darakka aytkın: "Bul
kazının möörü. Al seni kelip, kazının aldında kadırese kübö ötsün dep suradı
degin".
Dooger möördü alıp ketet. Joopker kazının janında kalat. Kazı öz işteri
menen alektenip, aga köñül burbayt. Birok kütüüsüzdön ele surap kalat: "Balança
jettibi?" Tigi: "Kazı, al ali jete elek" dep joop beret. Kazı bolso jumuşun ulanta
beret.
Dooger darakka jetip, möördü körsötüp: "Seni kazı çakırıp jatat" dep aytat da,
emne joop bolot dep bir kança ubakıt kütöt. Eç joop bolbogondon kiyin dooger
kaygırıp kazıga kelet: "0, kazı, men darakka barıp, möörüñdü körsötsöm da al
kelbey koydu". Kazı: "Jañılasıñ, darak kelip, kübö öttü" deyt dagı joopkerge: "Bul
adamdın altının kaytırıp ber" dep buyruyt. Al kıykırat: "Men buerde oturganda
eç kanday darak kelip, kübö ötkön jok". Kazı aytat: "Darak kelip, kübölük sözün
aytkan jok. Birok, sen anın altının oşol daraktın astında albagan bolsoñ, men:
"Balança darakka jettibi?" dep suraganda, sen emne üçün "Jok ali" dep joop berdiñ.
Sen eger altındı oşol daraktın tübündö albasañ, anın jetip jetpegenin kaydan
bildiñ? Egerde altındı albagan bolsoñ, menden: "Kanday darak? Men eç kanday
daraktı bilbeymin. Men anday daraktın tübündö turup, andan altın algan emesmin.
Al kayda ekenin bilbeym" dep aytmaksıñ."
Mına uşintip kazı tigi adamdın altın alganın moynuna koyup, altındı eesine
kaytartıptır.
Oşentip, ökümdün baarı ele kitepke tayanıp çıgarılbayt, özüñ da ökümdü oylop
çıgaruuñ zarurat. Sen sot keñeşmesinde külböy, kaadaluu oylonup, özüñdü kançalık
sürdüü alıp otur-san, abroyuñ oşonçuluk biyik bolot. Özüñdü kaadaluu karmap, az
sözdüü bol, birok karalıp jatkan işterdi ukkandan jana ökümdü okugandan kaçpa, eç
kaçan zerikpe jana çıdamkay bol. Tataal suroo kezikkende özüm bilemdikke salbay
muftiyler menen keñeş. Ar dayım oyloruñ tunuk, tak boluusu üçün tınbay oku,
maselderdi jana alardı çeçmelep tüşündürüünü üyröngöndü toktotpo. Men
aytkanday ötkön tajrıybanı da paydalan, antkeni şariyat boyunça kazının ünü
mıyzamga teñ; oşon üçün köptögön ökümdördü şariatka ılayıktap çıgaruu kıyın
bolgon uçurda, kazı jeñil öküm çıgargandın jolun tabat. Aga jetüü üçün kazı
mujtahid 48 boluusu abzel.
Oşentip, kazı toktoo, adiletçil, akılman, mujtahid boluş kerek. Birok ayrım
uçurlarda öküm çıgarıp okubaganı da oñ: birinçiden, kursagı aç kezde; ekinçiden,
* mujtahid din jana şariyat boyunça murda kabıl alıngan çeçimge okşobogon
bütüm çıgargan ulama.
tañdayı kurgap, suusap jatkanda; üçünçüdön, monçodon emi çıkkanda; törtünçüdön,
kaygırıp turganda; beşinçiden, turmuş tüyşügü alagdı kılıp jatkanda.
Kazı öküm çıgarganı jatkanda dooger-joopkerler türdüü okuyalardı, başınan
ötköndörün jana jön jayın aytıp, alagdı kılganga jol berböö üçün anın şaydoot
jardamçıları bolgonu şart. Kazı tergöö jürgüzböy öküm çıgarış kerek, antkeni
jasagandan "körö jasabay koyçu tergöö işteri köp. Kazının sözdü kıska süylöp,
dalilderge jana joopker-doogerdi ant berdirgenge tez ötkönü jöndüü.
Kazı ortodogu mülk ayabay çoñ bolup, doolaşkan taraptar ıymansız ekenin bilse,
koldon kelgen bardık karajattardı jana izildöölördü koldonsun, oşondo
jañılbayt, öz mildetine joopkerçiliksiz mamile kılbayt. Ar dayım kazının
janında akpeyil jana kalıs adamdar bolsun. Bütümün eç kaçan özgörtpösün jana öz
buyrugun kebelbey tak atkartsın. Ötö ele zarıl bolboso, tilkat menen çeçimdi eç
kaçan öz kolu menen jazbasın. Özü jazgan kattı baalay bilsin jana möördü özü
aytkan gana sözdün etek jagına koysun. Kazının eñ jakşı kasieti: bilimi jana
takıbalıgı.
A eger sen bul işke baş baylabasañ jana kazı boluuga karajatıñ jetpese,
oşondoy ele asker bolboy kalsañ, sooda menen alektenip körgün. Balkim soodadan
kireşe tabarsıñ, antkeni soodadan tapkan paydaga çek jok jana anı eç kim
jektebeyt, Alla özü koldoyt.
SOODA-SATIK JÖNÜNDÖ
Uulum, bilgin jana esiñde tutkun, bazarda sooda kılgandı jakşı önör dep
aytuuga bolboyt, birok kıldat baykasañ kol önörçülük menen soodanın saltı okşoş
ekenin körösüñ. Akılmandar aytkan: Soodanın negizi-naadandık, al emi aga tuundu
işter-akıl eske tayanat. Eger naadandar bolboso, er azamattar ölmök, b. a.
Kem-akıldar bolboso, düynö kıyramak, dep da aytılgan.
Kimdir biröö açközdüktün ayınan Çıgıştan Batışka too jana deñiz arkıluu
kezip, karakçılardan jana selsayaktardan, adam jegiç jırtkıçtandan jana kooptuu
joldordon korkposton ömürün, denesin jana mülkün tobokelge salıp, Batıştın
eline Çıgıştın orozgerlerin jetkiret, al emi Çıgıştın eline Batıştın
dür-düynösün jetkiret jana düynönün güldöp-ösüüsünö salım koşot; ariyne, bul
adam-soodager. Birok, mınday korkunuçtuu işterdi akıl esinin közü baylanuu
adamdar jasaşat.
Soodanın eki türü bar jana eköö teñ korkunuçtuu: biri-bir orundan jılbay
sooda kıluu, ekinçisi-sayakattap jürüp sooda kıluu. Bir jayda oturuktaşkan
soodager ötümsüz tovardı baası kötörülgöndö satılat dep düñünön satıp alıp,
sooda-satık kılat. Munun mülk üçün korkunuçu bar. Baası ösköndö satılat dep ötümü
jok tovardı satıp aluu üçün taymanbas jana körögöç adam boluu kerek.
Sayakatçı-soodager kanday bolorun söz başında aytıp ketkem. Soodanın eki türündö
teñ soodager er-jürök bolup, mal-mülkünü tobokelge salgandan tartınboosu zarıl. Al
taymanbastıkka katar sözgö bekem jana çınçıl bolup, öz paydası üçün başka
adamdardı zıyanga oturguzbaş kerek. Özünön darajası tömön adamdar menen baanı
bıçıp jatkanda soodalaşuusu zarurat, a eger darajası jogorular menen şertteşip
iş kılam dese: adilettüü, sözgö bekem jana keñpeyil bolsun. Aldamçılardan
saktansın, çıgaşaga kabılboo üçün soodanın sırın bilbegen adamdarga, oşondoy
ele jardı jana naadanga jolobosun; a eger jakındaşçu bolso, jakşı mamilege
zıyanı tiybes üçün kireşeden ümüt üzsün; sebebi dostuk köp uçurda jalçıbagan nıpa
je çıgaşa üçün buzulgan. Kireşesi ösöt dep amanatka sooda kılbasın, antkeni köbün
ese mınday önümdün natıyjası çıgaşa menen bütöt, kamırabastık çoñ zıyanga
kiripter kılat. Bul jönündö menin rubayim bar:
Bilip jasa bolbos menen bolçunu,
Koydu buzat koçkorlordun kortugu.
Oomat ketse o düynö da oñoboyt,
Oylonbogon iştin ordu tolçubu.
Boloçok paydanın esebinen sayrandap, döölötüñ alıp kelçü kirşeni çıgımdap
koyuuñ mümkün, döölötüñtsü jep aluu jarabayt. Sebebi soodager üçün döölötsüz kaluu
ordu tolgus jogotuu. Mıktı tovar ratlige 49 satıp alınıp, dirhemge satılganın, a
naçar tovar teskerisinçe dirhemge kelip, ratlige keterin bilgin.
Dandı kireşege satam dep merçem kılba, sebebi dan satkan adam ar dayım taş
boor jana kara mürtöz bolot. Soodadagı eñ çoñ kara -bul kalp aytuu. Antkeni
soodargerdin ne kaapırga, ne kardarga jalgan aytkanı jarabayt. Men bu dubeytimde
aytkam:
Tarazanın taşın antip karmaba,
Azap-tozok, köz jaş jatat paydada.
Sooda dagı süyüü öñdüü ak bolot,
Sooda kılsañ kardardı süy, aldaba.
Akçasın albay turup, eç nerseni koldon çıgarba. Soodada uyalbagın, antkeni
amalköy kuu adamdar: Uyalçaaktık şıbagandı kemitet dep aytışkan. Sooda kılgan
adam öz paydasınan uyalgandı adat kılıp albasın, birok beynısaptıkka da
üyrönbösün, sebebi "Soodanın negizi tabılga jana nısap" dep koyuşat soodagerler.
Tabılga-mülküñdü, nısap-uykuñdu korgoyt emespi! Bul jönündö bir ikaya eşitkem.
İkaya
Bir soodager bir iret alıp-satardın kürkösünün janında miñ dinarga
soodalaşıp kalat. Eki jak makuldaşıp bütkönü kalganda altındın ögöndüsün
talaşıp çırlaşa ketişet. Alıp satar: "Menden saga bir altın dinar ötölgö,"deyt.
Soodager bolso "Bir dinar jana ögöndü" deyt. Eköönün talaşı bagımdatta baştalıp,
beşimge çeyin bütpöyt. Soodager öjörlönüp, aitkanınan kaytpasın aytıp,
ulam-ulam kıykırat. Akır ayagında çıdamı ketken alıp satar soodagerge bir
dinardı jana ögöndünü berip tınat. Soodager dinardı da ögöndünü da alıp ketet.
Munu körgön eldin baarı alıp satardı jemeyley baştayt. Alıp satardın kolbalası
soodagerdin artınan kuup jetip, "Ey, kojo, şireñ kana berbeysiñbi?" deyt.
Soodager aga bir dinar menen altındın ögöndüsün beret. Kolbala kaytıp kelgende
alıp satar: "Ey, aram siydik. Bul adam bir tasuj 50üçün bagımdattan beşimge çeyin
emne gana kılbadı, atügül bötön adamdardan uyalgan jok. Anday nemeden saga bir
nerse önmök bele" dedi. Bala eesine dinardı körsöttü. Tañ kalgan alıp satar: "Ya
Alla! Bul öñü kunik jana ali kiçinekey balaga köz artkan jarbayt go... Emnege
uşunday sarañ adam mınday marttık kıldı?" dep özünçö kübürönöt da soodagerdin
artınan kuup jetip suradı: "0, şeyh, sen meni tañ kaltırdıñ. Tañ erteden tüş
oogonço janıma tınçtık berbey kıynadıñ. Tasuj altın üçün başkanı koy çooçun
ratl salmak birdigi, 144 dirhemge je 450 grammga barabar.
* tasuj dirhemdin 1/24 bölügü.
adamdardan uyalbadıñ. Anan menden öndürgönüñdün baarın menin kolbalama öntögö
beripsiñ. Anda emnege meni kıynadıñ? Mınday bereşendigiñ emneden?" Soodager
aga: "0, kojo, menin jasaganıma tañ kalba. Men soodagermin, soodada bir nerseni
satıp alganda jana satkanda je mülkkö ee çıkkanda, meni bir dirhemge aldaçu
boluşsa, bul menin jarım jaşoomdu aldaganga barabar bolot. Birok, özüm
jakşılık üstündö kimdir biröögö osol mamile jasasam, bul menin zaadim taza
emes ekenin kübölögöngö tete iş bolot. Men jarım ömürümdü aldatkım da, zaadi
aram bolgum da kelbeyt" dep joop beret.
Akçası az soodager şirketke kirgenden etiyat boluş kerek, a eger jarnalaş bolup
jürüp, kokustukka kiripter bolso, öküttö kalboo üçün-keñpeyil, bay, abiyrlüü adam
menen önöktöş bolgonu oñ. Jarnakçı önöktöşüñ saktaganga çıgımdı köp talap
kılgan, sınıp kalçu je ölüp kalçu tovardı akçaga satıp alboosu kerek. Akçanı
tobokelge salıp iştetpeş kerek; çıgaşa ortodogu akçanın jarımınan aşpagan
uçurda gana tobokelçilikke barsa bolot.
Eger kimdir biröö balança jerge jetkirip ber dep kat berse, adegende okup
körüp, anan kiyin jetkir. Sebebi, möör basılgan katta köp jamandık jazılat jana
ayagı emne menen bütöörün bilip bolboyt. Muktaj adamdardın katın albay çetke
kakpa. Kaysı gana şaarga barbagın jalgan maalımat tarkatpa. Al jerge keleriñ
zamat kimdir biröönün ölümü jönündö
kabarlaba, al emi kubanıçtuu kabardı uguzgandı koldon çıgarba. Şerigi jok jolgo
çıkpa, jolgo çıkkanda özüñö işenimdüü şerik izde. Kerben örüügö toktogondo eldüü
jerden orun alıp, tovarlarındı da eldüü jerge koy. Karuu jarakçandardın janına
jolobo, alar menen oturba, antkeni karakçılar obolu kuralçandarga kol salışat.
Eger jöö bolsoñ, attuuga şerik bolbo. Beytaanış kişilerden joldu suraba, suraçu
bolson takıba adamdarga kayrıl, antkeni natuura joldu körsötçü jana artıñdan
barıp, tovarıñdı tartıp alçu karaniet adamdar köp kezdeşet.
Joldo jolukturgan adamıña ilgirtpey salam ayt jana apkaarıp ketkeniñdi je
çarçap turganıñdı bildirbe. Salık çogultçu möösüldördü aldabastan sılık-sıpaa
jana jıluu sözdör menen köñüldörün al. Azıksız jolgo çıkpa, jol eldüü jaylar
arkıluu ötkön uçurda dele jaykısın kış kiyimi jok jol jürbö. Töököç-atkeçtin
köñülün alganga tırış. Çooçun jerge kelgende adamdar menen ılgabay
taanışkandan etiyat bol, alıp-satardın işenimdüüsün tanda.
Saga üç kıl adamdar menen mamile tüzüü zarurat: kenpeyil jana amalköy, bay
jana ayköl, oşondoy ele bötön biröönün ukugun urmattagan. Suukka da, ısıkka da,
açkaçılıkka da, suu içpey tañday katıp jürgöngö da üyrön. Jokçulukka kabılsañ,
anı jeñil kötörüü üçün es alıp jürgöndö ısırapkorçulkka jol berbe. Bardık işti
koldon kelse özüñ jasagın jana eç kimge jügündü artpa, antkeni bul düynö aldamçı
kelet. Soodada epçil da, çınçıl da, adilettüü da bol. Köp satıp alıp, tez sat.
Mümkünçülügün barda karızga satpa, a eger karızga satuuga tuura kelse, taanımal
adamdarga karızga satuudan etiyat bol. Jardı-jakırlar, jakında bayıgandar,
ilimpozdor, alidder, baldar, kazının janjökörlörü, şaar muftiyleri jana ordo
kızmatçıları-bulardın baarı menen çoguu işteşem debegin; alar menen iş kütkön
adamdın ökünüçtön jana öküttön başı çıkpayt. Tajrıybasız adamdarga eç bir işte
tayanba, adamdardı sınap bilmeyinçe işenbe, a sınalgan adamdı kayra-kayra
sınaba, işenimdüü adam tabılat degen tarizde sınalgan adamdı sınalbagan adamga
almaştırba. Antkeni "Sınoodon ötkön döö sınala elek erkekten jakşı" Degen lakap
bar.
Adamdardı başka biröölör arkıluu sınap körüp, anan özüñ sına; saga jakpagan
adam başka biröögö da jakpay kalışı ktımal. Sınaymın degen adamıñdı söz
menen emes iş menen sına: karızga algan tooston naktalay akçaga algan karga artık. Jer kezip jürüp, on dinardan jarım dinar payda tapçu bolsoñ, on dinardan
bir dinar payda tabat elem dep deñizge çıkçu bolbo; deñiz kezip sooda kılganda
kireşe kızıl aşıktan bolso da, çıgaşası kekirtekten bolgonduktan, jalçıbagan
nıpa üçün akçanı jelge sapırgandın keregi jok. Egerde kurgakta kokustuk bolso,
baylıktan ayrılasıñ, birok janıñ soo kalışı etimal. A deñizde kokustukka
kabılçu bolsoñ, baylıktan da ömürüñdön da ayrılasıñ. Baylıktı toptoso bolot, a
ömür kayrılbayt. El içinde deñizdi padışa biyligine da salıştırışat: mal-mülk
bir kelip, bir ketet. Düynönün keremetterine suktangıñ kelse, bir jolu deñiz
arkıluu jürsöñ bolot, sebebi paygambar aleysalam "Deñizge sayakatka çıgıp,
teñdeşsiz Allanın kuduretine suktan" degen. Sooda-satıkta bir az ileñ-salañ boluu
mümkün, birok tovarıña jaraşa kardarın küt.
İşteriñdi toluk boydon bötön biröögö tapşırba, antkeni "Biröönün kolu menen
jılan jakşı karmalat" dep aytılgan. Kireşe-çıgaşañdı üzböy jazıp jür.
Kaalagan uçurda baş tartıp ketüü mümkündügüñ boluş üçün mildettenmelerdi eç
kaçan öz koluñ menen jazba. Kataçılıkka jana beysaramjaldıkka kiripter bolboo
üçün esep-kısaptı tak jürgüz. Kireşeñ menen çıgaşañdı bilip turuu üçün kuldardan
jana üy içindegilerden dayıma tapşırgan işiñdin esebin talap kıl.
Jalgançılardan etiyat bol jana özün dagı adamdardı aldaba, sebebi adamdarga kalp
aytıp, aldadım degender jañılışat: andaylar özdörün aldaşat.
İkaya
Bir kişinin esepsiz köp koyun bakkan takıba jana ıymanduu koyçusu bolot. Al
kün sayın kireşe-çıgaşasına karabastan saalgan süttün baarın eesine alıp kelip
turçu. Mal eesi sütkö suu koşup koyçuga berip: "Bar, satıp kel" dep buyruyt. Koyçu
dayıma eesine kayrılıp: "Oo, kojo, musulmandardı aldaba. Adamdardı aldagandın
ayagı jamandık menen bütöt" dep ötünçü eken. Al koyçunun sözünö etibar berbeyt
jana sütkö suunu koşkonun toktotpoyt. Koyçu jazdın bir künü koylordu suunun boyuna
örgütüp, özü döñgö çıgıp, uktap kalat. Kütüüsüzdön nöşörlögön jamgır tögüp, toodon
sel jüröt da darıyanın kapşıtında bir da koy kaltırbay alıp ketet.
Bir aldaysıñ, eki aldaysıñ, akırı,
Tak oşonuñ jutat senin başıñı.
Koyçu şaardagı eesine kuru kol kelse, al "Emnege süt alıp kelgen joksuñ?" dep
surayt. Anda koyçu: "0, kojo, men saga: "Sütkö suu koşpo. Bul aldamçılık bolot" dep
aytkanımda, menin sözümdü ukkan emessiñ. Sen elge süt dep satkan suu çogulup kelip,
keçee künü koyloruñdu sıypap ketti,"dep joop beriptir.
Mümkünçülügüñ barda kalp aytpa, sebebi bir iret kalp aytkan adamga eç kim
işenbey kalat. Tüz süylöp üyrön, sebebi tüz süylögön jakşı adat. Şertteşkende
jana soodada aldabay çınçıl bol. Eç kimge ubada berbe, a eger ubada berçü bolsoñ,
ubadañdı buzbay atkar. Soodada jalgan süylöbö. Çındıktı süylösöñ jasagan
işiñdi Alla özü alkayt. Şertteşip şartname alganda je bergende kıldat bolgun.
Til kattı kaytarıp bereerde alasañdı almayınça tilkattı koldon çıgarba.
Murda bolo elek şaarga sayakattap barçu bolsoñ, kaysı bir taanımal adamga kat
ala bargın jana şaarga jeteriñ zamat aga joluk. Balkim anın paydası tier,
paydası tiybegen uçurda zıyanı da bolboyt. Aerde işin kanday jürüp keterin aldın
ala bilip bolboyt da. Adamdar menen mamile tüzö bil: şalaakı, naama, naadan,
jalkoo, beynamaz adamdar menen sayakatka çıkpa. Aytılgan emespi: "Jolgo
çıkkandan murda şerik tanda" dep.
Saga işengen adamdın işenimin akta. Körböy turup eç nerse satıp alba. Saga
işengen adamga sen da işen. Eger bir nerse satuunu kaalasañ, obolu baasın bil, al
emi ar kanday sözdön alıs boluu üçün şertteşip eç nerse satpa. Çarbaçıl bol,
antkeni soodanın zoru-jeke çarba jana anı ireettüü kütüü zarurat iş.
Üy tiriçiligine zarıl zattardı jılına bir jolu jana öz mezgilinde satıp al.
Takoor üçün jıldık kerektööñdön eki ese köp satıp al da bazardagı baanı baykap
tur. Baa kötörülgöndö korgo dep aşıkça algan zattarıñdın jarımın satıp jiberseñ
jıl boyu beker jaşaysıñ. Munun ayıbı da uyatı da jok jana eç kim seni sarañ dep
künöölöböyt. Egerde çarbañda çıgaşanı baykasañ, zıyan çoñoyup oturup seni
bülüntpös üçün, kireşeñdi köböytköndün araketin jasa. Kireşeni köböytköndün
jolun bilbeseñ, çıgaşañdı kıskart, antkeni çıgaşanı azaytuu-kireşeni
köbytköngö barabar iş.
Eger saga soodagerlik jakpay kalıp, belgilüü ilimpoz boluunu kaalaçu bolsoñ,
anda ulamalıktan kiyinki abdan paydaluu jana ardaktuu eseptelgen darıgerlik
iliminen ötkön ilim jok. İlimdin eki türü bar: biri-dinder tuuraluu ilim,
ekinçisi-deneni üyrönüü ilimi" dep aytkan paygambar aley salam.
DARILOO İLİMİNİN TARTİBİ
Uulum, bilgin, kokus darıger bolsoñ, darıloonun negizderin teoriyalık jana
praktikalık jaktan jakşılap üyrön, tulku boydo anın tabiyatına taandık jana
tabiyatına jat emneler bolorun bil. Denede tabigıy üç nerse bar: Anın birinçisi
tulku boydu turuktuu jana bekem kılat, ekinçisi tulku boydun turuktuulugunan jana
bekemdiginen kelip çıgat jana üçünçüsü-deneni bir abaldan ekinçi abalga ötüügö
majburlayt. Emne denege tabiyattınan jat bolso, denege öz araketi menen je tüzdön
tüz je kıyır taasir etet, özü da dene üçün zıyanduu bolot.
Adamdın tulku boyun karmagan elementter materialdık je formalduu bolot.
Materialdık elementterdin sanı törtöö jana oboço turat: aba, ot, jer, suu.
Temparament sıyaktuu denege jakın elementterdin sanı toguz: biröösü teñ salmaktuu
jana segizi teñ salmaksız, alardın törtöö jönököy jana törtöö tataal; je
temparamentten da denege jakındardın sanı törtöö: flegma [öt,melanholiya jana
kan], je denenin bölüktörünön da jakınıraagın ilimpozdordun bir jaatı törtöö
dese, ekinçi jaatı eköö dep aytışat.
Aytkan sözümdün maanisi mında: tulku boy özünçö bölüktördön turat, al emi ar
bir bölük temparamentten, temparament bolso elementterden turat. Elementter
deneden en alıstagı materiya.
Formalduu elementter üçöö: energiya, araket jana jan. Energiya jandın
energiyası, jaşoo eneregiyası jana tabiyattın energiyası bolup üç türgö bölünöt.
Jandın energiyası kubat jana sezim. Bul eköönün beş türü bar: körüü, daamdı
ajıratuu, uguu, jıt bilüü jana sezüü. Jöndöm denenin kıymılga jaramduu
bölügünün sanına jaraşa bolot. Denege bagıt berçü küçtün üç türü bar: elestetüü,
akıl es jana es tutum. Jaşoo energiyası aktivdüü jana passivdüü bolup eki türgö
bölünöt. Tabiyagıy energiya öndürüüçü, uyuşturuuçu jana okşoşturup aluuçu üç türdön
turat. Araketti adamdın janınıkı, aybanattıkı, tabiyattıkı dep kubatı boyunça
üçkö bölöbüz, sebebi jan energiyanın kızmatçısı, anday bolgondon kiyin arakettin
sanı energiyanın sanına barabar bolot.
Al emi tulku boydu turuktuu karmagan faktorlordun natıyjasına kelsek
semizdik muzdak temperamenttin tuundusu bolso, arık çırayluuluk-ısık
temparamenttin, bettin kızılı-kandın, kumsarıñkılık-öttün taasiri bolso, kan
tamırının kıymılı-jaşoo kuduretinin aktivdüü küçünün taasirine kiret,
açuulanuu-jaşoo kuduretinin passivdüü küçünün natıyjası, er jüröktüülük-jaşoo
kuduretinin teñsalmaktuulugunun natıyjası bolso, adeptüülük-sezimtaldıktın
kubatının teñsalmaktuulugunun natıyjası, akılmandık-süylöp jatkan adamdın
salabattuulugunun natıyjası jana aktsidentsiya menen sapat materiyaga je formaga
ılayık bolot.
Deneni bir abaldan ekinçi abalga ötüügö majburloo-zarıl sebepter dep atalıp,
altı türgö bölünöt: birinçisi-aba, ekinçisi-tamak-aş, üçünçüsü-kıymıl jana
tınçtık, törtünçüsü-uyku jana es aluu, beşinçisi-kanaattanuu jana çünçüü abalı,
altınçısı-jandın kaygısı, açuulanuu, korkuu jana uşu sıyaktuular. Adamdar bu
aytılgandardın biri jok jaşay albagandıktan jana alardın ar biri adamdın
denesine toluk türdö taasir etkendikten alar dene üçün zarurat dep eseptelet.
Alardın kaysı biri teñ-salmaktuu abalda turgan çakta kalgandarı da tuura jana bir
kalıpta işteyt. Birok, biröösü ele bir kalıptuuluk abalınan çıksa je adamdar
alardın kaysı birini natuura paydalansa, denenin iştöö ırgagı buzulup, ooruu
payda bolot. Dene üçün tabiyattan tış nerseler bular: je okşoş ooruulardın
sebebi, je okşoş emes ooruulardın sebebi, je öz ara baylanıştın kıyroosu.
Okşoş organdardın ooruusunun sebebi mınday: je ooruu ısık bolup, beş türgö
bölünöt; je ooruu suuk bolup, segiz türgö bölünöt; ooruu nımduu je kurgak da boluşu
mümkün jana alardın ar biri tört türgö bölünöt. Okşoş emes organdardın ildeti
tışkı formasına je sanına, je orduna, je esebine baylanıştuu bolso, tışkı
ooruular je tışkı formadagı ooruulardın sebebi ooruunun denege tereñdep
kirgenine je içkeri jaktagı çoñduguna baylanışat. Al üç türgö bölünüp, anın
eköösü jaranın katuu boluusunun sebebine jaraşa eki türdüü bolot jana
jumşaktıgı boyunça da eki türdüü bolot. Sanaluuçu ildettin sebebi üç türgö bölünsö,
ooruu ordu boyunça jana esebi boyunça eki türdüü bolup, akırkı eköö dagı eki türdüü
bolot. Jüün-muundardın öz ara baylanışın jogotuusu tört türgö bölünöt. Okşoş
organdardın, okşoş emes organdardın jana muundardın ajıroosun jalpı
ooruular dep ataşat.
Okşoş organdardın ildeti segiz türlüü bolot. Anın jönököy törtöösü: ısık,
suuk, suuluu jana kurgak bolso, kataal törtöösü: ısık jana suuk, ısık jana kurgak,
muzdak jana suuluu, muzdak jana kurgak bolup bölünöt.
Okşoş emes organdardın ildeti tışkı forması, sanı, ordu jana esebi boyunça
tört türdüü. Ooruular tışkı forması jagınan da tört türdüü bolot: je tiyiştüü
formada bolot, je tereñde katıp payda bolot, je dene jumşarıp payda bolot. Sanı
boyunça ooruu çoñoyup jana dene buzulgandan payda bolot. İldet ordu boyunça eki
sebepten je organ ordunan jılıp ketip, je başka organdar menen baylanışın üzüp
payda bolot. Ooruu esebi boyunça da eki sebepten je çoñoyup, je kiçireyip payda
bolot.
Muundardın ajıraşı da okşoş jana okşoş emes organdarga taandık je eköö
aralaş bolot.
Ooru tışkı belgisi boyunça tulku boydun kıymıl-araketine baylanıştuu je
denenin abalına je jarıluudan kelip çıkkan ildet bolup, üç türgö bölünöt.
Kıymıl-araket menen baylanıştuu ildet üç türgö, denenin abalı menen
baylanıştuu ildet tört türgö, denenin kaysı bir jeri jarılganda payda bolgon
ildet-üç türgö bölünöt.
Uulum, darıloo ilimi teoriyalık jana praktikalık bölüktön turganın bilüüñ
abzel. Teoriyalık bölügün men aytıp berdim. Emi bul teoriyanı, jakşıbı je
jamanbı, senin bilgeniñe jana taap okuganıña jeñil bolsun üçün kaydan izdöönü
aytıp bereyin.
Men jogoruda aytkandardı Galen özünün kommentariyalarında jana
emgekterinde, negizinen «On altı» dep atalgan emgeginde jazgan. Andan başka
elementter tuuraluu darıgerge kerektüü ilimdi oşol ele «On altı» traktatının
«İstiksat» degen kitebinen izde. Temperament jönündögü ilimdi da «On altının»
«Mizaj» kitebinen kara. Denenin tüzülüşü jönündö «On altı» traktatının
«Kuva-t-tabia» kitebinin ekinçi bölümünön, okşoş organdar tuuraluu ilimdi «On
altı» traktatına kirgen «Kiçi anatomiyadan» izde. Okşoş emes organdar tuuraluu
«Çoñ anatomiyadan» oku. Bul kitep «On altı» emgeginen bölök ekenin esiñe salam.
Tabiyattın küçü jönündögü ilimdi «On altı» traktatının «Kuva-t-tabia» kitebinen,
s)°
jaşoonün küçü jönündö «an-Nabd» kitebinen okugun. İçki düynönün je jandın
kubatı jönündö Galen jazgan «Gippokrat menen Platondun közkaraştarı» degen
kitepten oku. «On altı» traktatın tereñ okup üyrönüünü jana bilimiñdi dagı
arttıruunu kaalasañ, elementter jana temperamentter tuuraluu «al-Kun va-l-fasad»
jana «as-Sama va-l-olam» kitepterinen taap okugun. Adamdın içki organdarı
jönündö «al-Ayvanat» kitebinen, ooruunun türlörün «On altı» emgeginin «alİlal
va-l-Amrad» kitebinen izde. Ooruunun sırtkı belgileri jönündö uşul ele kiteptin
üçünçü bölümünön, ooruunun sebepterin janagı ele men atagan kiteptin törtünçü,
beşinçi jana altınçı bölümdörünön okup al.
Men darıloonun teoriyalık bölügün aytkandan kiyin, jazuum uzarıp ketkenine
karabay, darıloonun praktikalık bölügünön da ayrım nerselerge toktolup ketüügö
tiyişmin. Sebebi, teoriya menen praktika, dene jana jan sıyaktuu bir bütün; dene
jansız jana jan denesiz jaşabayt.
Uulum, darılap jatkanıñda karılardın jegen tamak-aşı jana ayıgıp baratkan
jaştar tuuraluu oylon, antkeni eki ooruunun eki türünü darılamakçısıñ; darıger
kesel adamdın küç-kubatın, ooruusunun türünü, temperamentini, jaş kuragını,
kesibini, münözünü, tabiyatını, jaşagan jerini jana denesinin ahıvalını
bilmeyin darıloonu baştabayt.
Keseldin siydigi, tamırının soguusu, tışkı belgileri, jakşı jana jaman
belgileri, denesindegi kızamık jana temgilder jönündö. Darıger içki organdarga
taasir etüüçü ooruulardı, ooruu kozgolgon uçurda baykalçu krizistin
jışaandarını bilişi kerek; ısıktoonun türlörün anıktap, materiyaga
baylanışkan ildetterge karşı kanday çara koldonuunu bilüüsü zarıl; darıger
darını jaktooçulardın ilimi jana darıloonun zañ-mıyzamdarı boyunça darı
jasagandı jakşı bilişi laazim. Oşondoy ele bul aytılgandın baarı jönündögü
maalımattı kerek uçurunda kaydan tapkandı da bilüügö mildettüü.
Gigiena jönündö «On altı» traktatının «Tadbir-s-sihha» Degen kitebinen,
keseldi darıloo jana darıloonun mıyzamdarı jönündö «On altıdan», jakşı jana
jaman belgiler tuurluu«Mukadammat-almarifa» kitebinen, Gippokrattın
emgekterinen jana «an-Nabd» kitebinin çoñunan, uşul ele kiteptin kiçinesinen
tamırdın soguusu jönündö, siydik jönündö ilimdi-«On altının» «al-Buhran»
kitebinin birinçi
bölügünön jana Galendin kitebinen izdöö kerek. Denenin içindegi ooruular
jönündö «On altının» «as Akmah» kitebinen, krizis jönündö ilimdi oşol ele «On
altının» «al-Buhran» kitebinen, al emi ısıkçan tuuraluu ilimdi «On altının»
«al-Hamiyat» kitebinen, adamdı çıdatpagan ooruulardı «Ma aşşair» kitebinen
jana Galendin traktattarınan, a içki organdardın ooruusu jönündö ilimdi «Hilat
al-bar» kitebinen jana Galendin darılardı jasoo boyunça emgeginen izdöö kerek.
Darıger köp eksperiment jasoogo tiyiş, birok belgilüü jana ataktuu adamdarga
eksperiment jasabasın. Beytapkanalarda iştep jürüp, seyrek ooruular al üçün
kıyınçılık tuudurbası jana organdardın özgörüüsü köz jazdımında kalboosu
üçün, kitepten okugandarını közü menen körüüsü üçün, ooruunu darıloodo küçsüz
bolboo üçün oorukçandardı köp körüp, köp darılasın. Ooruunu darıloodo çınçıl
jana taymanbas boluu üçün Gippokrattın «Osuyattarın» okuusu zarıl. Dayıma pakiza
jürüp, kiyimin da taza karmasın, atır sebinip jürsün. Oorukçanga kelgende dayıma
sılık, jaydarı, tamaşaköy bolsun, anın köñülün kötörsün, sebebi darıger
oorukçanga dem berip, tabigıy jıluuluktun küçünü köböytöt.
Sen uktap jatat dep oylogon oorukçandın atınan aytsañ saga joop berip, birok
közün açkanı menen seni taanıbay, kayra es uçun jogotso, bul jaman jışaan.
Oşondoy ele oorukçan esin jogotup koyup, birok kolu tınbay ar nerseni karmalap,
özün mıjıp, jatkan jayın çaça berse, bul da jaman jışaan. Es uçu jok jatkan
keseldin tınbay kıykırıp, koldorun karmalap, manjaların ulam kısa bergeni da
jaman belgi. Eger oorukçandın közünün agı murdagıdan keñeyip, karegi murdakıdan
da kararıp tursa jana tilin oozunda tındırbay aylantıp, oor dem alıp jatsa, bul
da jaman jışaan. Oorukçan kızganıçtan je katuu ökünüçtön oorup kalıp, dem ala
albay kıynalsa, jaman belgini bildiret. Kesel dembe-dem kusup, kusundunun öñü
kızıl, sarı, kara jana ak bolup, kuskanın toktotpogonu korkunuçtuu jışaan.
Keseldin öñü kaçıp, jötölö berse, çüpürökkö kakırıgın alıp kurgat da, andan kiyin
çüpüröktüü juu, oşondo çüpüröktö kakırıktın izi kalçu bolso, bul jaman belgi. Bul
oorukçandarda aytılgan belgileri jogolmoyunça, je darıloo payda bermeyinçe,
alardın birine da eç kanday daarı berbe.
Uulum, oşon üçün, oorukçanga kelip, aytılgan belgilerdi tappasañ, anın ayıgıp
keterine toluk işen.
Andan soñ keseldin tamırın sıypalap körgün. Eger tamır sogup, barmagıñdın
astında kötörülüp tursa, kanı aşıkça eken dep tüşün. Tamır barmaktın astında
biliner bilinbes jana tez kagıp tursa, oñolup keteeri bışık. Kan tamır
barmagıñdın astında jay, biliner bilinbes, arañ jana seyrek kagıp jatsa,
melanholiya üstömdük kılıp jatkan eken; barmagıñdın astındagı tamır anda-çanda
katuu jana küçtüü sogup tursa, suu artık bolot. Tamırdın sokkonunun özgörgönünö
karay keseldin abalı kayda baratkanı jönündö bütüm jasa. Tamırdın kaguusun
(pulstu) anıktap algandan kiyin iydişke kara.
Egerde idiştegi siydik jaltırap küñürt tartıp tursa, kesel kaygıdan oorugan
bolot; siydik jarkırap tunuk bolso, ooru kısılıp jaşagandan, nımduuluktan jana
bulganç abadan bolot. Siydik suuday tunuk bolso, al jañıga jagımsız nerseden
oorup kalgan. Eger siydik apelsindin öñündöy sarıtok bolup, içinde kandaydır
bir mayda zattar jürsö, ooruga aşkazandın buzulganı sebep bolgon. Al mayday
bolup, tübündö jol-jol bolup körünsö, bul oorukçandın içer suu bütkönü kalganı.
Siydik şafrandın öñündöy sarı koçkul tartıp tursa, al ısıtma bolup, kan öt menen
jakındaşıp kalganın kübölöyt. Eger siydiktin üstü sargayıp, astı kararıp tursa,
bul sarı flegmada 51 bolot; anı darılaba. Siydiktin üstü karayıp tursa da keseldi
darılabagın. Eger idiştin tübündö sargarıp je jaşıl tartıp tursa, kesel jakın
arada sakayat. Oorukçan jöölüp, anın siydiginin öñü kızıl jana karamtıl bolso,
bul kara flegma kan menen aralaşıp, dart oorukçandın başına urgan bolot.
Mınday keselden etiyattan. Eger siydik kara bolup, anın üstünö kan kuyganday bolup
körünsö, keselge barba, al emi siydigi kara bolup, aga kesek je kan koşulganday
körünüp tursa, anday kesel menen koş aytış.
Egerde siydik sargayıp, kündöy nurlanıp tursa, je sargılt kızıltım bolso,
ildetti kandan dep bilgin jana kan çıgarsañ, oorukçan ıldam ele ayıgıp ketet.
Siydik sargayıp, içinde kızıl jipter jürsö, oorukçandı kudayga tapşır. Eger
siydik sargayıp, içinde ak jipter jürsö, ooru uzakka
sozdugat. Siydik jaşıl bolso, dart kök boordo. Eger siydiktin öñü tunuk jaşıl
bolup, içinde sirkenin kurttarı jürsö, keseldin içi kööp, gemorroyu 52 bar jana
uzaktan beri alı jok.
Sen tamırdın soguusun tıñşaganda jana siydikti karaganda, alardan ooruunun
türün izde. Sebebi, ooruunun türü köp.
Egerde münözdöp tamaktanuu jetişet dep tapsañ, darı menen maylardı
paydalanba; egerde türdüü aralaşma, kompress jana maylar jetiştüü bolso, pilyula
(tabletka) jana dekoktanı 53 koldonbo. Daarı-darmekti aşıkça köp koldongondon
etiyat bol. Kusup, dem algandan kiyin oorukçandın abalı jakşırıp kalsa, kusturçu
darı-darmekti aşıkça berbe. Kokus keseldin ahıvalı naçarlap ketse, anı özgöçö
darıloogo öt jana tınç jatkızuu menen çektelip kalba. Eç kaçan oorukçandı
ahıbalın aytıp korkutpa, oorukçandın kamın körgöndön da uşul jagına özgöçö
köñül bur jana abalıñ naçarladı dep aytpagın. Aşkor oorukçanga münözdöp tamak
jegendi buyruba, al baarı bir anı atkarbayt. Oşon üçün al jegen tamaktın zıyanın
jogot.
Darıger üçün eñ jakşısı: darı-darmekterdin jana oorulardın türlörün bilüü.
Bul jönündö biz ötö köp söz kıldık, sebebi men darıloo ilimin ayabay süyöm. Bul
ötö paydaluu ilim. Oşon üçün men da başka adamdar sıyaktuu ele janıma jagımduu
nerse jönündö köp süylöymün.
Sen bul ilimge baş baylabay kalsañ, jıldızdar jönündögü ilim da ötö
kadır-barktuu. Oşon üçün jıldızdar tuuraluu ilimdi okuganga umtulgun, antkeni
bul kubattuu jana uluu ilim-paygambarlardın eñ dañktuusu bolgon paygambardın
keremeti, jayı jannata bolsun. Bul ilimge azırkı zamanda şariyat boyunça tıyuu
salınganı menen, anın paygambarga taandık bolgonu talaşsız.
JILDIZDAR JANA GEOMETRİYa JÖNÜNDÖGÜ İLİM
Uulum, bilgin jana kabarıñ bolsun, egerde jıldız sanamay bolup kalsañ, anda
matematikalık ilimderdin üstünön köp emgektengenge üyrön. Antkeni ilimiy aldın
flegma denede suuk suyuktuktun aşıp ketkeni.
gemorroy kötön çuçuktun içine jara çıgıp, kanap ooruşu
dekokta daarı çöptördün kaynatması.
ala ayta bilüülör tuuraluu ilim ötö kenen, anı jañılbay toluk kamtuu mümkün emes
jana asırese eç kim kata ketirbegendey tak bolo albayt. Lekin, kanday bolgondo
dagı kalendar tüzgöndün paydası murdatan bolçu nerseni ayta bilgen sıyaktuu
jıldızdardın üyrönüünün jemişi aldın ala ayta bilüü. Oşon üçün aldın ala ayta
bilüünü paydalanbay jaşoo mümkün bolbogonduktan, anın negizin jakşılap
üyrönüp, tajrıybaluu goroskop tüzüüçü bol. Sebebi, planetalardın kalendarı tuura
tüzülüp, goroskop da tuura bolso, ayta bilüünün negizi da tuura bolot. Boljolduu
goroskopko tayanbay, goroskoptun negizdüü tüzülgönün gana paydalan. Adegende eseptep
çıgıp, anan anı jakşılap tekşergin; esebiñdi kayra tekşergeniñde algaç
çıgarganıñ tastıktalçu bolso, senin aga tayanıp bergen maalımatıñ da tuura çıgıp
atkarılat.
Ar bir tölgö 54 üçün jadıbaldı tüzbö jana jıldızdardın ordun, goroskoptu,
goroskoptun üyün, aydı, aydın zodiak belgisin, jıldızdardın münözdömölörün,
alardın ar bir belgide kança mezgil jana kanday bolorun anıktamayınça,
jadıbaldıda jaşırılgan kupuya sırdı açpa.
Oşondoy ele muktajdık üyünün egesin, andan ay jana jıldızdar kantip
alıstaarın, belgilerge dal kelçü goroskoptun gradusunun üstündö jürçü aydı jana
jıldızdardı, jıldızdardın kıymılının gradusunun üstündö üstömdük kılçu
jıldızdardın üyün, kıymılga kelçü jana kıymılsız jıldızdardı je gradusu
jana kıymılı jürüp oturup, karañgılap ketçü kıymılsız jıldızdardı, alar
keltirçü zıyandın gradusun jana jalındooçu gradusun, jalındın kötörülüp
basıluusun anıktap bolgondon kiyin gana tölgö jadıbaldısına
Jaşırılgan kupuya sırdı aç. Munu unutpay esiñe bekem tut.
Kaçan on eki belginin ülüşün, gradustarın, üç burçtuktardın başkaruuçuların,
çek arasın, formasın, kötörülüünü jana batuunu, jamandıktın üyü, kubanıç,
kokustuk tak töbödö jana nadirde ekenin bilgeniñden kiyin Ay menen
jıldızdardın abalına; misalı, bak taalay jana baktısızdıkka, jakşılık jana
jamandıkka, umtuluu, jakındoo, bölünüü, jarıktın alıstoosu, jakındoodon
alıstoo, eendikte kıymıldoo, taanıbagandan jıluu, jakındoo jana türtüşüü,
jarıktı berüü, maanini berüü, küçtü berüü, tabigıy kasietterdi berüü, munasanın
buzuluusu, karşı çıguu, sıyloo, urmattap dañktoo, ornotuu, birikkenge jana aldıda
bolçuga, materialdık telonu goroskop menen taktoogo, taberikke, kıskartuu jana
jaşoonu ulantuuga, oşondoy ele planetanın beş türünün kıymılına karagın. Senin
tölgöñ tuura tüşüüsü üçün baarın bilgenden kiyin gana aytçu bolgun. Tölgönü
işenimdüü esepterdin negizinde jasagın, tüzgön kalendarıñ belgileri taanımal
astronomiyalık jadıbaldar boyunça ötö kıldat jana köp jolu tekşerilgen bolsun
jana alardı tekşerüünün jolun oylongun.
Oşondo da jañılıp kalbas üçün kata ketirüüdön jana baykabastıktan saktan.
Kaçan baarına işengeniñden kiyin: menin aytkanımday bolot dep süylösöñ bolot.
Egerde sen buga işenbeseñ, tölgöñ tuura çıkpayt. Saga jaşıruun sırlar jönündö
suroo berişse, emne deseñ da bolot, antkeni senin tölgöñ negizinen tuura çıgat.
Emi tuulgan kündün goroskobuna toktolsom, menin öz ustatımdan uguşumça,
adamdardın çınıgı tuulgan künü nariste enesinen bölünüp, jarık düynögö kelgen
kün emes. Negizgi goroskop: boydo bütüü je erendiktin jatınga kirip, tünök tapkan
tölgö bul jerde aldın ala ayta bilüü maanisinde koldonuldu (kotormoçu).
kün. Dal uşul kün goroskoptun negizi bolot. Jamandık menen jakşılık oşol küngö
bagıñkı. Nariste eneden bölüngön saattın goroskobu-uluu ötkööl dep atalat, al emi
jıldan jılga ötüü-orto ötkööl, aydan ayga ötüü-kiçi ötkööl dep atalat. İnsandın
tagdırı anın jatın goroskobunda jazılganının paygambardın(anı jana anın
uruk-tukumdarın Alla alkasın jana tınçtık bersin) bul sözü da dalildeyt: "Kim
enenin kursagında baktıluu bolso, al baktıluu; kim enenin kursagında künöökör
bolso, al künöökör." Düynönün egesi bul sözdördü emne sebepten aytkanın men saga
jogoruda aytkan jüyödön ulam aytkan edem, birok saga törölüünün goroskobu
jönündö aytuuga tuura kelbeyt, antkeni bul kesip sen sıyaktuular üçün jaralgan emes.
Men murda eskertkendey, ar jolu boloçok jönündö aytkanında kimdir biröö
saga suroo berse, adegende uçurdun goroskobuna jana anın egesine karagın, andan
kiyin ayga jana aydın zodiak belgisine, anın egesine, ay koşulçu jıldızga, ay
bölüngön jıldızga jana goroskopto tapkan je baş jaktagı jıldızga kara. Eger baş
jakta birden köp jıldız bolso, al jıldız boyunça kim üstömdük kılat jana kim
baktıluu ekenin taap aytkın.
Men aldın ala körö bilüünün erejesi jönündö bir az aytıp berdim. Sen eger
jerölçögüç jana ölçögüç bolsoñ, esepten mıktı bol, bir saat ubaktıñdı esepterdi
kaytalabay ötkörbögün. Antkeni, matematika ilimi ötö kataal ilim. Jer
ölçögönüñdö adegende burçtardı taktap algın, kaptal jaktarı teñ emes figuralardı
jek körbö jana munu ölçöp berem, a kalganın köz menen boljop koyom dep aytpa,
sebebi ölçöp kelgende ayrıması çoñ çıgışı ıktımal. Burçtardı tuura ornotkongo
araket kılgın, atkentkeni menin ustazım: esiñde tut, jerdin ayantın eseptegende
burçka ötö tak bol dep aytkan. Sebebi, köp jaktuu figuralarda bul sıyaktuu jaaga
okşoş burçu bolot:
...je mınday:
Oşondoy ele uçu jalpaktay uçtuu burçtar köp kezdeşet jana anday uçurda
ayrıma çoñ çıgat. Ölçöö kıyın bolgon figuranı közüñ menen çamalap eseptebe,
jarımın üç burçtuktarga je kvadrattarga bölüp alıp ölçö, antkeni mintip
bölünbögön figura bolboyt. Andan soñ ar birinin ayantın öz aldıñça eseptep çıgıp,
kiyin alardı koşkun dagı jalpı ayantın tapkın. Men ölçöönün bul ıkmasına
keñiri toktolsom, söz uzarıp, kiteptin ireeti buzulat. Bul aytkanımdı aytpay
kaltıruu mümkün emes ele. Jıldızdar jönündö söz kılgandan ulam seni ar kaysı
ilimden kabardar bolsun dep, jerölçögüçtük iştin özgöçölüktörünö toktolo kettim.
POEZİYaNIN EREJESİ JÖNÜNDÖ
Uulum, sen eger akın bolsoñ, sözdörüñ tataal, birok tüşünüktüü bolgongo umtulgun,
tüşünüksüz sözdördön jana özüñ bilbegen nerseler jönündö söz kılgandan kaç.
Başkalar bilbegen jana tüşündürüünü talap kılgan sözdördü koldonbo. Antkeni
ırlar jeke özüñ üçün emes, başka adamdar üçün jaratılat. Bir ölçöm jana rifma
menen çektelbe, ırlardı körkömdöböy jana ireetsiz tüzbö, antkeni tüz aytılgan ır
ukkuluksuz bolot. Ir ukkuluktuu boluusu üçün anın ırgagında jana küüsündö
körkömdük, çeberçilik, kurç jana taamay aytılgan oy boluşu kerek. Akındardın
saltı boyunça ırdın mına mobunday ıkmaları boluşu zarurat:
mujanis
mutaşabih
muzdavaj
muzadja
muvassal
mutabik
mustaar
muvazana
mulavvan
mukatta
mutazad
mukarrar
muzmar
mustavi
muhalla
muşakil
muraddaf
musalsal
muvaşşah
mustahil
zu kafiatayn rajaz maklub jana uşul sıyaktuu.
Sözdörüñ şañduu bolup, uzakka saktalsın deseñ, metaforanı, ayrıkça, sıpayı
metaforalardı köp paydalan. Maktoo ırlarda metaforanı koldon. Egerde kazal
jana ır jazsañ, tiliñ jönököy, sözdörüñ kooz, rifmalarıñ jeñil bolsun; ugumsuz
jana kaadada jok sözdör menen oynobo; jakşılarga jana karapayım adamdarga
jaguu üçün majnun sıyaktuu jüröktün kılın çertken kooz sözdördü, jagımduu
obrazdardı paydalan.
Esiñde bolsun, ırdı kataal, jasalma metrikalardın negizinde tüzbö, antkeni
tataal jana oor saptardı münözü oor, şirin jana kurç sözgö çorkok adamdar jazat.
Eger ır jazıp ber degen ötünüç bolso, baş tartpa, lekin akındar ortosunda meldeş
ötkörülçü bolso, jeñilböö üçün jana sınakta çabal çıkpas üçün obolu ırdın
ölçömdörü jönündögü ilimdi jana poeziyanın teoriyasın, epitetterdi, ırdı
sındoonun jolun okup üyrön.
Persterdin ır metrikasının mına bul on jeti ölçömün üyrön. Alardın
atalıştarı mınday:
hazaj
rajaz
ramal
hazaj i makfuf
hazaj-i ahrab rajaz-i matvi
ramal-i mahbun
munsareh
hafif
muzareh
muzare-i ahrab
muktazab
mujtass
mutkarib
karib-i ahrab
munsareh-i kabir
sare
Oşondoy ele arabdardın basit, madid, kamil, vafir, tavil j. u. s. ölçömdörü
bar. Bular on segiz metrden jaraluuçu elüü üç ölçömdön jana seksen eki türdön
turat. Munun baarın jakşılap bilip al. Ir, oda, gazal, satira, elegiya, asketikalık
ırlardı jazganda körkömdük jaktan sözgö mıktı çeber ekeniñdi körsöt jana eç
kaçan jetilbegen saptardı jazba. Irlarda prozada koldonuluuçu sözdördü
paydalanbagın: proza bukara bolso, ır-padışa. Antkeni, raiyatka ılayıktuu nerse
padışaga jaraşpayt. Kazaldardı jana ırlardı mazmunduu jaz, dañktoo ırların
aybattuu jana saltanattuu jaz. Oyloruñdu sıpaa bildirip, ar kimge özünö tatıktuu
söz tap. Dañktoo ırın jazganda anı maktalçu adamdın sıpatına ılayıktap jaz.
Belindegi kuruna degele bıçak kıstarbagan adam jönündö: senin nayzañ
arstandı öltüröt, açuulansañ aybatıñ Bisutun toosun teşet, jebe tartsañ bir taldı
keset dep aytpagın. Degele eşek minip körbögön adamdın mingen atın
Duldul 55Burok 56, Rahş 57, Şabdiz 58 sınduu eken dep aytpa. Kimge emne aytkandı bil.
Akın özü dañktap ırdaçu adamdın münözün, aga emne jaga turganın bilişi kerek.
Oşondo al danktaçu adamın aga jakkanday kılıp maktay alat. Anın kaalaganın
aytmayınça, al saga jakkan nerseni berbeyt. Köşökörlönbö jana kasıda jazganda
dañktooçu adamdın kızmatkeri bolbosoñ, özüñdü anın kızmatkeri dep aytpagın.
Satira jazgandı adat kılıp alba, antkeni suuga ketken kumura dayıma ele bütün
kelbeyt. Sende tarki düynönü jana parbardigerdin jalgızdıgın jazuuga jöndömüñ
bolso, anı jazam dep jañılıştık ketirbegeniñ eki düynö üçün da jakşı. Jalgan
giperbola ırdın artıkçılıgı eseptelgeni menen ırlarıñda kalpka aşıkça jol
berbe.
Kadır-barktuu adamdarga jana dostoruña arnap elegiya jazuu zarurat, birok kazal
jana elegiyanı bir stilde, al emi satira menen dañktoonu başka stilde jaz. Satira
jazuunu kaalap, birok kanday stilde jazgandı bilbeseñ, dañktoo ırında kimdir
biröönü maktagandagıga karama karşı sözdördü paydalan. Sebebi, dañktoogo karama
karşının baarı satira bolot. Kazal jana elegiya da uşunday. Emne gana jazba,
biröönün sözün kaytalabastan öz sözüñdü paydalan, bolboso senin münözdömöñ
keñeybeyt, çabıtıñ jayık bolboyt jana özüñ algaç jaza baştagan deñgeelde kala
beresiñ.
Irlarıñ kubattuu bolo baştaganda senin tabiyatıñ da keñeyet, çeberçiligiñ
artat; kandaydır bir seyrek söz aykaşın eşitseñ, kulagıñ süyünöt jana anı ilip
alıp, başka bir jerde paylangıñ kelet. Birok, bu saptı özgörtpöstön meldeşte
koldonbo. Eç kim bu söz aykaşı kaydan ekenin bilbesi üçün maktoodo koldonulgan
kayırmanı satirada paydalan, a satirada koldonulgandı odada paydalan.
Egerde özüñö koldooçuü-pir izdeseñ je bazarda işteseñ, kabagıñdı tüybögün,
eski kiyimçen jürbö jana naarazı jüzüñdü eç kimge körsötpö; dayıma külüp
jaydarı jür; türdüü añgeme, askiya, külkülüü okuyalardı, makal-lakaptardı jattap
alıp, bazarda jana koldooçuña aytıp jür, ansız akındın jaşoosu jürböyt.
Ayta berse söz köp, birok uşunu menen sözdü bas kılayın. Alla özü koldosun
MUZIKANTTARDIN SALTI JÖNÜNDÖ
Uulum, bilip al, eger muzıkant bolsoñ, şaydoot jana elpek bol. Mümkünçülügüñö
karay kiyimiñdi dayıma taza karma, atır jana jıttuu maylardan sebinip jür,
şirin sözdüü bol. Muzıka oynooçu Aksarayga kirgende jüzüñ jaydarı bolsun,
kabagıñdı çıtpa.
Duldul ulamışta Muhammeddin küyöö balası, imam Alinin atı.
Burak legenda boyunça Muhammed paygambar tünkü asmanga uçkanda je miraj
jasaganda mingen at.
* Rahş Firdosinin «Şahname» dastanındagı Rustam baatırdın soguştuk atı
.* Rahş Firdosinin «Şahname» dastanındagı Rustam baatırdın soguştuk atı
Jalañ jay ırgaktagı kayrıktardı oynobo, birok jalañ tez ırgaktagı
kayrıktardı da atkarba: dayıma bir türdüü kayrık-küülördü atkargan jarabayt.
Adamdardın münözü ar kıl bolot jana muzıka eşitkeni türkün münözdögü adamdar
çogulat. Oşon üçün muzıka çeberleri muzıkanı atkaruunun ereje jobolorun
jaratışkan.
Adegende padışalardı kabıl alganda atkarılçu husravani kayrıgın oyno.
Andan soñ ır menen koştolup, jay atkarılçu rah kayruusu oynolot. Rah karılardın
jana salabattuu adamdardın tabitine ılayık kelet, antkeni alar üçün jaratılgan.
Kiyinçereek eldin baarı ele karılık kuragına jetpesin jana salabattuu
boluşpasın añdaşıp, jaştarga da arnap muzıka jaratalı dep çeçişti. Anan jeñil
ölçömdögü ırlardı taap, alardı jeñil kayrıktarga ılayıktaşıp, anı hafif dep
ataştı. Ar bir jıyında karılar jana jaştar ukkanday ır-küülör bolsun üçün jay
oynolgon rahtan kiyin kayrıgı ıldam hafif atkarılat. Oşondoy ele baldar, ayaldar
jana şaykelen erkekter da özdörünö ılayıktuu muzıka uguş kerek ele. An üçün
tarona 59 ırın ırdoo saltı payda bolgon. Taronadan ötkön jagımduu jana ıllazat
bergen ölçöm jok. Oşonduktan, ar ubak bir kayrıktı oynop, bir ele ırdı sozolonto
berbegin. Antkeni, men aytkanday ar kuraktagı adamdar üçün öz muzıkası boluş
kerek.
Jıyında ugarmandın jüzü kızıl tarta tımıljıp, kanı tolkup tursa, köbün ese
ekinçi kılda oyno; eger ugarmandın öñü kumsarıp, betine zaarı çıgıp tursa,
jogorku kılda oyno; egerde ugarmandın jüzü bozorup, arık jana melanholiyaga
jakın bolso, köbünçö üçünçü kılda oyno; ak jüzdüü, semiz jana dayardıksız ugarman
üçün köbün ese baskada 60 oyno. Antkeni bul kıldar adamdardın tört temperamentine
ılayıktalıp jasalgan jana rumduk(vizantiyalık) akılmandar menen muzıkanın
teoretikteri bul önördü tört temperamentke negizdep jaratışkan. Iras, men azır
aytkandardın baarı muzıkanttardın erejelerine jana saltına kirbese da, seni
bilip alsın dep aytuudamın.
Anan da muzıkalık jügüñdü jeñildetüü üçün el aldında tınbay askiya aytıp,
tamaşalaganga araket kıl. Egerde ır da jazçu muzıkant bolsoñ, poeziyanı süyüp
kalba jana dayıma ele özüñdün ırlarıñdı ırdaba. Balkim saga özüñdün ırlarıñ
jagar, birok başkalarga jakpaşı etimal. Asırese akındar öz ırlarının
atkaruuçusu emes, akındardın janındagı atkaruuçu sıyaktuu bolot emespi.
Sen ırdap jana muzıka oynop jatkanda eki kişi nard oynoçu bolso, muzıkanı
toktotup, alarga narddı je çatıraştı kantip oynoo jönündö keneş aytpa.
Antkeni, seni kumar oynun oynoo üçün emes, muzıka oynop berüügö çakırışkan.
Obonduu ırlardı jattoodo tabitti bekem sakta: ölçömü jok kazal menen taronanı
atkarganda ırı menen muzıkası biri birine kuyuluşup tursun. Eger kimdir biröögö
aşık bolup kalsañ, tınbay ele küñgürönüp özüñçö ırday berbe; bul saga jakkanı
menen başka biröögö jakpaşı mümkün. Dayıma mazmunu ar kıl ırlardı atkar. Ir
menen kazaldardı köp jattap al. Misalı, ajıraşuu, joluguşuu, koldoboston sın
aytuu, jektöö, baş tartuu, ınaboo, makul boluu, işenim, taş boorduk,
sıpaygerçilik, belek-taberik, ırahattanuu jana arız-muñ jönündö. Türdüü maanayga
jana jıl mezgiline: jazga, küzgö, kışka jana jayga arnalgan ırlardı üyrönüp al.
Sen kaysı ırdı kanday mezgilde atkaruu kerek ekenin bilişiñ şart. Sen öz
Tarona-eldik muzıkadagı ır jana küü.
Baska- muzıkalık aspap.
önörüñdün dasıkkan çeberi bolsoñ da dayıma uguuçulardın maanayın baykap turgun.
El arasında muzıkalık önördü koldonuunun jönün bilgen mıktılar jana akılman
karılar bolot. Alardın aldında jakşı ır-küülördü jana köbünçö karılık menen
jaşoonun bargerçiligin jektegen ırlardı atkar.
Eger uguuçular jaştar jana baldar bolso, köbünçö jeñil muzıka oynop, ayaldar
je şarap jana şarap içkender jönündö jazılgan ırlardı atkar. Askerlerge jana
düynö kezip, başın tobokelge salgan adamdarga soguştu alıp baruu, kan tögüü sıyaktuu
kızıktuu okuyalardı izdep, dañktuu boluuga arnalgan mavernnahrlıktardın
dubeygterin ırda. Arız-muñduu bolbo jana jalañ husrevani kayrıktarın oynoy
berbe.
Muzıkanın erejesi buzulat dep aytpagın; adegende rast ırgagında kaysı bir
küünü oynop, andan kiyin ereje boyunça bardık başka küülördü: irok, uşşok,
zerafkanda, busalik, sipahan, navo, bastanı atkarsañ, muzıkanın bardık erejesin
saktaysıñ, andan kiyin taronaga ötösüñ.
Asırese, sen muzıkanın erejelerin atkarıp bütkönçö, adamdar mas bolup
kalışat jana tarap ketişet. Oşon üçün ar bir adamdın kanday küünü ukkusu
kelgenin jana kanday küünü süygönün baykagın. Şarap kuyulgan çöyçöktün kezegi
jetken adamga al kaalagan küünü atkarsañ, al da senin kaalaganıñdı beret.
Muzıkadagı eñ çoñ önör bul ugarmandardın tabitine jaguu.
Ülpötçülüktö çöyçökkö şaşpa jana şaraptın kuykumun talap kılba. Şaraptı
kümüş algança az iç, koluña kümüş tiygenden soñ şarap içip ırahattan.
Irdap jatkanda mas adam menen al uguunu kaalagan ır üçün talaşıp-tartışpa.
Alar kaalagan ırdı atkaruuga mümkünçülügün jetpegen uçurda alar emne dep aytsa da,
al üçün tınçın ketpesin.
Adamdar mas bolup, özüñ da şarap içip algandan kiyin, kesipteş
joro-joldoştoruñ menen meldeşpe, sebebi anday meldeşten bir da kümüş
albaysıñ. Bayka, opsoloñ muzıkant sıyagı bolbo; antkeni senin opsoloñ
jürüm-turumuñdun kesepetinen muzıkaga tölönçü akı azayat, beti-başıñ jarılıp,
aspaptarıñ sınat jana üygö kiyimin tıtılıp ketesiñ. Demeyde, şayırlar mastarga
kündükçü boluşat, al emi kööldök kündükçügö akı tölönböy turganı saga maalım.
Toydo kimdir biröö seni maktaçu bolso, başkalar da seni maktoosu üçün birinçi
maktagan adamdın aldında özüñdü sıpaa karma. Adegende, soo kezde akça berbesten
maktaşat, al emi mas boluşkandan kiyin maktoo da, akça da jaayt. Eger mastar kaysı
bir küügö je kayrıkka mastardın adatın kılıp, jabışıp alçu bolso, öz maksatıña
jetmeyinçe oşol kayrıktı aarıdım-çarçadım debesten kayra-kayra oynoy ber.
Antkeni muzıkanttar üçün eñ çoñ sıpaygerçilik-çıdamkaylık jana jaştarga jakşı
mamile jasoo. Eger çıdamsız bolsoñ adamdardın ümütün aktabaysıñ.
Dagı aytılgan: muzıkant sokur, dülöy, duduk boluş kerek Je b. a. aga tieşesi jok
sözgö kulak salbaşı, karabay turgan jakka nazar burbaşı, kayda gana barbasın
başka jayda körgönün jana ukkanın aytpaşı abzel. Mınday şayır dayıma
toy-tamaşaga çakırılat. Alla baarın körüp bilüüçü.
PADIŞAGA KIZMAT KILUU JÖNÜNDÖ
Uulum, bilgin, eger sen padışanın jan-jökörlör tobuna koşulup, aga kızmatka
alınsañ jana padışa seni özünö jakındatçu bolso, aga kööp közüñ bütüp kalbasın,
al kündön kaç. Padışaga kızmat kılgandan kaçpa, sebebi padışaga jakındıktın
alıstoosu bolot, al emi padışaga kızmat kıluu aga jakındatat. Padışa senin
başıña kepildik bergen künü andan özgöçö saktan. Nepada anın esebinen semirip
ketseñ, seni al özü ele muuzdap koyot.
Al seni kançalık baalabasın, beygam bolbo, öz orduñdu bil, padışanın erkine
ılayıktap süylö, anı menen talaşpagın. Makalda aytılgan: Kim padışa menen
öjörlönö talaşsa, ömürü kıska bolot, antkeni şibegege muştum urgan naadandık
emespi. Öz ökümdarın menen koştoşuuñ jaman ayaktabas üçün aga jakşı işterdi
gana keñeş kıl, a eger jaman işterge üyrötsöñ, anıñ öz başıña kaytat.
İkaya
Fazlun-i-Mamlon Gyanjinin padışası bolup turgan kezde anın daylamalık bir
keñeşçisi boluptur. Ölködögü bekterdin biri kılmış jasap koyso, Fazlun anday
adamdın kolun toktoosuz kişendetip, zındanga saldırçu eken. Daylamalık keneşçi
padışaga: "Azat adamdardı taarıntpa, eger taarıntçu bolsoñ başın aldır" dep
masileet beret. Keñeşçinin bul sözü boyunça bir neçe bek ömürünön ajırayt.
Bir künü daylamalık keñeşçi özü da jaza tayıp, jañılıştık ketiret. Padışa
anın kolu-butuna zolu saldırıp, darga asuunu buyruyt. Daylamalık ortogo araçı
salıp, "Balança dünüyö bereyin, meni öltürbö" dep ayttırat. Oşondo
Fazlun-i-Mamlon: "Sen maga azat adamdardı taarıntpa, eger taarıntçu bolsoñ öltür
dep üyrötkönsün," dep joop beriptir. Oşentip, daylamalık keñeşçi padışanı
jamandıkka üyrötkönü üçün öz ömürün saktay albay kalgan.
Seni jaman adam maktagandan körö jakşı adamdın jektegeni meni köbüröök
süyündürmök. Bilip jür, bardık kaaloonun ayagı - çıgaşa menen bütöt. Oşon üçün
mülk-döölötüñö çirenbe. Padışaga kızmat kılıp jürüp, eñ aldı urmat-sıyga umtul;
antkeni döölöt kadır-barktın artınan eerçiyt. Asırese padışaga kızmat kıluunun
sıymıgı baylıktan jogoru turat. Eger padışaga kızmat kılıp jürüp,
bayıp-semirseñ dagı tınç-aman jaşoo üçün jardı körüngöngö araket kılgın. Sen
emne koy arık kezinde ölümdön koopsuz ekenin jana anı soygongo eç kim şaşpay
turganın körgön joksuñbu? Koy semirse, anı kimdin da bolso soygusu kelet.
Akça üçün öz ökümdarıñdı satpa, antkeni padışaga kızmat kılıp algan akçañ gül
sıyaktuu jakşınakay dagı, kooz dagı, tatınakay dagı, kımbat dagı, birok ömürü
kıska bolot.
Padışaga kızmat kıluudan körgön paydañdı jaşıruu kıyın jana padışaga
kızmat kılıp je jumuşun bütkörüp jürüp çogultkan ar bir dirhemiñ joldogu
çañdan tez koldon uçat.
Birok, padışa kızmatında jürüp jetken sıy-urmatıñ baylıktın eñ mıktısı,
anın artı menen mal-düynö çogulat. Oşon üçün kireşe tabam dep, bar jıygan
döölötüñdü koluñdan çıgarba. Koluñda akça barda eç kaçan kireşeden ümüt üzbösöñ
bolot, akçadan kuru jalak kalgandan kiyin kireşege jetpeysiñ.
Kim akçanı öz ömürünön kımbat baalasa, al tez ele urmat-sıydan kol juup,
beçaraga aylanat, a kadır-bark üstündö dünüyö-korçulukka azgırıluu adam üçün ölüm;
egerde baylıktı çeni menen jıynap, anın ayrım bir bölügün başka adamdarga ooz
japtıga berçü bolso, abroyun saktaşı mümkün.
Kaçandır bir mezgilde sultanga kızmat ötöp jürüp, biyik darajaga jetseñ da öz
ökümdarıñdı satpagın. Eger çıkkınçılık kılsañ, öz başıña jamandık tilegen
Fazlun-i-Mamlon Azerbayjandı başkaruuçulardın biri, kaysı dinastiyadan ekeni jenünde maalımat jokko ese.
bolosuñ. Antkeni, şah kiçine adamdı çoñoytup, birok al öz koldooçusuna
çıkkınçılık kılsa, bul teñdeşsiz jaratkandın anı mansaptan kuru kaltırçu
belgisi bolot. Antkeni, beregi adam başına müşkül tüşmöyünçö, al öz ökümdarı
jasagan jakşılık üçün jakşılık kılbayt.
İkaya
Fazlundun uulu hajib Abu-s-Suvar Abulsyurdu Berda şaarına serker kılıp
jönötköndö, Abulyusr: "Berdanın tabiyatı ötö kataal, özgöçö jaykısın. Oşon üçün
kış tüşkönçö bar-baymın," dep aytkan eken. Uşundan ulam ortodo türdüü sözdör
jüröt. Oşondo emir Fazlun: "Bul neme emne üçün mınday pikirde jüröt? Demeyde
içer suusu tügönmöyünçö eç kim ölböyt da" deyt. Abulsyur: "Iras, emirdin sözü tuura.
Eç kim ajal jetpey ölböyt jana adamga ajalı jakındamayın, al Berdaga jaykısın
barbayt" dep joop beret.
Dostoruñ menen duşmandarıña kaydıger mamile jasaba, senin payda-zıyanıñ
dosuña jana duşmanıña teñ bolsun. Bakubattuuluktun jakşı jagı: dosko da
duşmanga da jakşılık menen jamandıktı jasay alganıñda. Elge kadır-barktuu
insan mömösüz darak sıyaktuu bolboş kerek; eç kimge ne paydası, ne zıyanı tiybegen
döölöttüü bay jüz miñ dinarı bar jööt sıyaktuu bolot. Adamdarga paydası da, zıyanı
da tiybegen adamdan ötkön kempay bolboyt. Oşon üçün senin paydañ jana ırıskıñ
adamdarga peyiliñdin tardıgın körsötüüdö emes, öz kaalagandarıñdı turmuşka
aşıruu mümkünçülügündö. Biylik üstündö kubattuu bolup jürüp karıgan mansaptuu
adamga kızmatka jaldanba, karıya dagı köp jaşasa da adamdar anı jaş jigitke
karaganda ölümgö jakın dep esepteşet. Anın üstünö karılıkta işenimdüü ömür
sürçü karılar az bolot. Eger padışa kızmatında turuktuu boluunu kaalasañ,
Abbas 62öz uulu Abdallahka aytkan bu adamday bol: "Uulum, sen bilip algın. Bul
kişi-Umar-i-Hattab 63 , aga Alla ıraazı bolsun, seni özünö kızmatka aldı jana
bardık adamdardın içinen saga zor işenim körsöttü. Emi senin duşmandarıñ seni
bagındırıp albası üçün jana koopsuz boluu üçün beş sapattı sakta. Birinçisi, al
senden eç kaçan jalgan söz ukpasın. Ekinçisi, anın aldında eç kimdi jamandap,
uşak aytpa. Üçünçüsü, anı eç kaçan aldaba. Törtünçüsü, anın buyruktarın buzbay tak
atkar. Beşinçisi, anın sırın eç kimge açpa. Oşondo sen adamdardan saktanasıñ
jana bul beş sapat menen közdögön maksatına jetesiñ."
Saga meerimdüülük jasagan adamga dayıma ak kızmat kıl. Eger jañılıştık
ketirseñ, munu atayın jasaganıñdı bildirbe; senin aga karşı iş jasabaganıñdı
al bilüüsü üçün natuura iş jasaganıñdı bilbegendey tür körsötüp jürö ber, al emi
kızmat üstündö ketirgen jañılıştıgıñdı tarbiyasızdıktan jana baş iybegenden
emes, bilbegenden ulam jasadı dep tüşünsün. Antkeni, senin bilbegeniñdi künöö
dep sanaşpayt, al emi tarbiyası joktuk menen baş iybööçülük künöö sanalat.
Eç kim buyrubasa da tınbay kızmat kıl. Kimdir biröö jasap koyom degen işti
da özüñ bütkörgöngö araketten. Padışa seni kaçan körbösün, senin kızmat kılıp
jatkanıñdı baykaganday bolsun. Ar dayım ordodo bol; padışa kimdi çakıram
degende da dayıma seni körsün, antkeni kol astındagılardı sınoo-padışanın
künümdük mildeti. Egerde al seni bir jolu çakırıp, eki jolu je on jolu çakırıp,
AbbasMuhammed paygambardın tayakesi.
UmariHattabekinçi halif. 634-644-jıldarı başkargan.
senin ar ubak kızmatka dayar jana anın kol aldında turganıñdı körsö, al çoñ
işterde da saga tayanat. Bul tuuraluu Kamar Gurgani mınday degen:
Kayran baştı kanjıgaga bayladık,
Kazınanın kazanında kaynadık.
Özüñdön kiçüünün tüyşügün özüñö almayınça, uluu bolup, tınç otura albaysıñ.
Sen indigonun 64 jalbıragı çirimeyin, al indigogo aylanbasın körbödüñbü!? Alla
Taala, darajası dagı össün, büt düynönü padışaga kızmat etüügö muktaj kılıp
jaratkan.
Padışanın aldında kimdir biröögö bolgon kızganıçıñdı baykatpa, antkeni
kokustan padışaga kızgangan adamıñ jönündö kep salçu bolsoñ, çındıktı aytıp
jatsañ dagı al senin sözüñö etibar berbeyt.
Dayıma padışanın kaardanuusunan kork jana eki nerseni jaman körbö:
birinçisi padışanın açuulanganın; ekinçisi akılmandardın keñeşin. Bul eki
nerseni kimde kim jaman körsö, argasızdan al özü jek köründü bolot.
Bu aytkandarım padışanın janjökörlörünün arasında jürüünün erejesi. A
kokus darajañ kötörülüp, padışanın nadimderinin 65 katarına koşulçu bolsoñ,
anda padışa nadimderinin erejesi menen jakşı taanış bolgun. Al emi kızmat
ötöönün şartı azır aytılganday ele. Seni Alla özü koldosun.
NADİM BOLUUNUN KAADASI JÖNÜNDÖ
Uulum, bilip al, eger padışa saga nadim naamın ıygarıp kalsa, birok sende
nadimge kerektüü sapattarın jok bolso, naamdan baş tart. Antkeni padışanın
nadimi bolup kızmat kılgan adamda tiyiştüü sapattarı boluşu kerek; al
padışanın toy-tamaşasına şañ jana maanay berip turbagan uçurda da anın körkün
buzbaş kerek. Birinçiden, anın bardık beş sezimi ordunda boluuga tiyiş.
Ekinçiden, anın sırtkı kebetesi adamdardı irenjitpöö kerek jana anı körgöndö
padışanın da köñülü çökpögöndöy bolsun. Üçünçüdön, eger padışa uktap dem alçu
jayda ökümdarga bir nerse okup berüü je jazıp berüü zarıl uçurda katçısı ordunda
bolboy kalıp, seni padışaga kat okup ber je kat jazıp ber dep surap kalışsa, uyat
bolbos üçün arabça je persçe jaza bilüüñ laazım. Törtünçüdön, nadim akın
bolbogonu menen ırlardın jakşı-jamanın ajırata bilişi şart jana al üçün
poeziya çıtırman tokoy bolboş kerek; al köptögön arab jana pers ırların jatka
bilüüsü zarurat jana törösünö kandaydır bir eki sap ır zarıl bolso, oşol zamat
akındı çakırtpaş üçün al özü ırdı jaza koysun je kimdir biröönün tiyiştüü sözün
karmalbay taap bergendey bolsun.
Meditsina jana astrologiya jönündö kep bolso je kimdir biröönü darıloo kerek
bolup kalsa, oşol zamat darıgerdi je jıldız sanamaydı izdetpöö üçün nadimdin
meditsina jana astrologiyadan kabardar bolgonu jöndüü. Sen maekteşüünün kaadasın
saktoo üçün bilgeniñdi süylöp otur. Oşondo padışanın saga bolgon işenimi artat
jana al senin kızmatıñdı paydalanganga ıntızar bolot.
Nadim muzıkaga da jakın bolup, ayrım ır-küülördü atkara bilsin. Al oşondo
padışa dostoru menen süylöşüp, al jerde muzıkant je şayırdın turganı
ılayıksız bolso, sen padışanı özüñ bilgen ır-küülör menen alaksıtıp, köñülün
alsañ, al saga ogo beter jakşı ımalada bolot.
indigo ösümdük.
nadim padışalar menen emirlerdin maekteşi, jorosu, ülpöttöşü.
Çeber añgemeçi da bol: külkülüü okuyalar, taamay aytılgan jooptor jana tañ
kalarlık okuyalar tuuraluu köptögön ikayalardı jatka bil. Antkeni keremet
añgemelerdi ayta bilbegen nadim-çınıgı nadim emes. Sen nard menen çatıraştı da
oynoy bil, birok kuup oynogon kumarpoz bolbo. Eger sen tabiyatıñdan oyunçu bolsoñ,
nadimdikke jarabaysıñ. Bul aytılgandardan tışkarı Kurandı jatka bilip,
ança-mınça tafsir dagı bilüüñ şart; fikhten da kee bir nerselerdi jadıñda tutup,
paygambar aleysalam jönündögü hadisterdi, az da bolso şariyattan bilüüñ zarıl
jana padışa ötkörüp jatkan maekteşüüdö kandaydır bir suroo tuulsa, kazı jana
fikhti çakırtpoo üçün-jogoruda aytılgan işterden beykabar bolbogun. Nadim
padışalardın ömür bayandarın köp okup, obolu ötkön şaalardın sapattarı jönündö
kep sala bilüüsü, anısı menen ökümdardın diline taasir etüüsü, andan jaratkandın
pendeleri payda jana ılazzat aluusu da abzel.
Sen barktuu sözgö jana azil-tamaşaga dayıma dayar jürüp, al sapattardı saatı
kelgende koldono bilişiñ kerek; oluttuu uçurda tamaşa söz aytpa, al emi
ülpötçülüktö maanilüü sözdödü süylöbö. Bilgen ilimiñdi tuura paydalana albasañ,
anı bilgeniñ bilbegenge tete.
Uşul aytkandarımdan tışkarı sen ayköl jana taymanbas boluuñ şart, antkeni
padışa ar kaçan ele oyun-tamaşa kurup jürö berbeyt. Er jüröktüülügüñdü körsötçü
uçurda taymanba jana bir, atügül eki şer menen salgılaşkanday kubattuu boluşuñ
abzel.
Kokus padışaga karşı anın es-alçu jayında je ülpöt üstündö kutum baştalıp,
kara santaylık bolso, birok anday kündön kuday saktasın, sen baatırdıktın jana
adamgerçiliktin saltın atkarıp, ökümdardı kalkalap kal. Eger kurman bolsoñ, anın
jakşılıktarın kaytarsıñ jana bu düynödö atak-dañkıñ kalat, padışa senin
bala-çakañdı baguuga mildetker bolot. Eger aman kalsañ, jüzüñ jarık bolot jana
ömürüñdün ayagına çeyin içer suuñ kamsız bolot.
Oşentip, sende uşul men aytkandardın baarı bolbogondo da köbü bolso,
padışanın nadimi bolgongo tatıktuusun. Egerde nadimdık bul nan jep, şarap içüü,
tamaşalaşuu dep oylosoñ, anda munuñ nadimdık emes pastık bolot. Nadimdık saga
jamandık alıp kelbes üçün adegende jakşılap oylon.
Öz ökümdarıñdın janında jürgönüñdö akılıñdı jogotpo jana padışanın
kızmatçılarına köz artpa. Eger padışanın ülpöt-başı saga şarap sunsa, anın
jüzünö tigilbey ıldıy karap turgun. Şarap içip bütköndön kiyin çöyçöktü kaytarıp
ber jana ökümdar sen jönündö eç nerse oyloboosu üçün ülpötbaşıga karabagın.
Jamındıkka kabılbas üçün özüñdü etiyat alıp jür.
İKAYa
Uguşumça, Abdumalik kazı Gaffarini Mamun 66 özünün nadimi kılıp dayındayt.
Abdumalik şarapka jakın bolgonduktan kazılıktan çettetilip, bul kızmatka
koyulat. Bir iret ülpötçülük üstündö gulyam Abdumalik kazıga şarap uzatat. Al
çöyçöktü alıp, gulyamga karap közün kısat da bir közün bir az jumup turat. Mamun
munu baykap kalat. Abdumalik da anın közün ımdagan belgisini Mamun baamdap
kalganın tuyup, közün oşol jumgan boyunça otura beret. Bir saamdan kiyin Mamun
atayılap Abdumalik kazıdan: "Ey, kazı. Közüñö emne boldu?" dep surayt. "Emne
bolgonun bilbeym. Azır ele jabılıp kaldı" dep joop beret Abdumalik.
Mamun-Abasiider dinastiyasındagı 7-halif, HarunarRaşiddin uulu.
813-833-jıldarı başkargan.
Mamundun jürögündögü şektenüüsü birotolo ketüüsü üçün kazı oşondon tarta
ömürünün ayagına çeyin joldo bolobu, üyündö bolobu, el içindebi, toydobu, aştabı
je jalgızbı, aytor közün toluk açpay jüröt.
Nadım uşunday jöndömdüü boluş kerek.
KATÇININ EREJESİ JANA KATÇILIK JÖNÜNDÖ
Uulum, bilgin, eger sen dabir 67 je katçı bolson, sözgö usta jana suluu jaza
bilüüñ zarıl. Birok suluu jazganıñdan paydalanıp, kıska jazganga şık koybo. Uzun
jazgandan kalemiñ takşalat. Al tuuraluu mınday bir ikaya da bar: Menin uguşumça,
Sahib Ismayıl ibn Abbad işembi künü divanda 68 bir nerse jazıp jatkan bolot. Al
jazmakerlerge kayırılıp: "Ar işembi sayın kol jazmamdan kemçilik tabam.
Sebebi men juma künü divanga kelbegem, eç nerse da jazgan emesmin. Uşundan ulam
tekke ketken bir kün maga zıyan kılaarın baykadım" degen eken.
Oşonduktan tamgalardı dayıma daana, tegiz jana kınaptap jazıp könük. Katta
tereñ maanilüü köp sözdör aytılgandıktan ötö uzun süylömdördü koldonbo. Mına
bul jarım ırda aytılgan go:
Kıyın sözdör uluulukka katılgan,
Kılam debe padışanı akılman.
Öz katıñdı metaforalar, ulamıştar, Kurandın ayattarı, paygambar
aleysalamdın nakıl sözdörü menen körkömdöp jaz. Eger kat pers tilinde jazılsa,
jalpı elge tüşünüktüü pers sözdörün paydalan. Katta köpçülükkö tüşünüksüz sözdördü
koldonbo da süylöbö. Arab aripterin kantip koozdop jazuunun erejesi saga
belgilüü. Arab jazuusunda uykaştık (rifma) özgöçö önör, anın mukamdıgın jana
kulakka ugumduulugun aytpa. Pers jazuusunda uykaştıktı koldonbo, osol ugulat. Emne
jönündö süylöbö, oyuñdu şañduu, kooz, şirin jana kıska ayt. Jazmaker kat jazuunun
sırın bilgen jana tabışmaktuu sözdördü baçım tüşüngön tapkıç boluşu abzel.
İkaya
Mınday bir söz ukkanmın. Senin çoñ atan Sultan Mahmud, Alla aga meerimin
töksün, Bagdad halifine: "Sen maga Maverannahrdı tartuu kılıp, al maga taandık
ekenin elge şardanaloo üçün jarlık çıgarıp bergin. Antpeçü bolsoñ, çölkömdü
kılıç menen bagıntam je bukaralardı öz amiriñ jana jarlıgıñ menen maga baş
iydirip ber," dep kat jazat. Anda halif: "Bardık islam ölkölöründö
maverannahrlıktardan ötkön momun jana jooş el jok. Oşon üçün senin talabıñdı
atkargandan kuday özü kutkarsın. Egerde menin uruksatım jok kol salçu bolsoñ, saga
karşı büt aalamdı kötöröm," dep joop beret.
Sultan Mahmud bul sözdördü ukkanda kabagın tüyüp, elçige kayrılıp aytıptır:
"Halifke jetkir: Sen emne dep jatasıñ? Men emne Abumuslimden 69 kiçüü bekem?
Ekööbüzdün ortobuzda mınday söz jügürgöndön kiyin kütö tur: men miñ pil menen
kelem da senin ordo şaarıñdı pilderge tepsetip, taştalkan kılam da külün
pilderge jüktöp, Gaznaga jetkirip berem," dep aytat.
dabir mamlekettik kızmat, katçı, jazmaker, divandagı readktor.
divan kantselyariya, keñse, idara.
Abunasr (Bunasr) Ahmad ibn Abdissamad Mişkan Mahmuddun jana anın uulu
Masuddun kantselyariya başçısı. Epiostolyarlık stildin ustatı, taanımal
kalliograf. 1039/40-jıldarı ölgön. Abunasr-i Mişkaninin okuuçusu jana
jardamçısı belgilüü tarıhçı Beyhaki öz ustazı jönündö köp baaluu maalımattardı
kaltırgan.
Al oşentip egezerdey kubattuu pilderi menen katuu opuza kılat. Elçi sultandın
sözdörün jetkirüü üçün jönöp ketet da tez ele kaytıp kelet. Sultan Mahmud
taktısına oturup, hajibderi menen gulyamdarı anın janında kazkatar tizilet. Al
emi ordonun darbazasının oozuna aybattuu pilderdi jana laşkerlerdi jış
çogultulat. Oşondon kiyin Bagdad halifinin elçisi sultandın kabıl aluusuna
çakırılat. Elçi kirip, Sultandın aldına mansuri 70 formatındagı orolup, möör
basılgan eki jüzgö jakın kagazdı koyot da: "Iymanduulardın adıyı kattı okudum,
senin kubatıñdı uktum dep ayttı. Katıña joop mına bul katta", deyt.
Divanda kattarga jooptuu Bunasri Mişkan 71 kojo kolun sozup, kattı alıp okuy
baştayt. Kat "Meerimdüü jana booruker Allanın ısmı menen" degen sözdör menen
baştalıp, andan arkı sapta "Sen emne..." ulanıp, ayagında "Allaga şügür jana
paygambarıbız Muhammedge jana anın uruusuna ıraazılık" dep bütüp, başka eç
nerse jazılbaptır.
Sultan Mahmud jana bardık kadır-barktuu katçılar haliftin tabışmaktuu
sözdörünün maanisi emneni bildiret dep oylonup kalışat. Kurandın "Sen emne"
degen söz menen baştalgan ayattarın kara-kayra okup talkuulaşat, birok sultan
Mahmudga aytılgan jooptun jandırmagın tabışpayt.
Akır ayagında kojo Abubakr Kuhistani (al jaş jana darajası da tömön
bolgonduktan, oturbay nadımdardın arasında turgan) söz alat: "O, bek. Halif alif,
lam, mimdi jazbaptır. Bizdin bek pilderi menen korkutup, baş kalaanın külün
pilge jüktöp, Gaznaga jetkirem dep jazgan ele. Halif bekke jazgan katında "Sen
emne körböy turasıñbı, senin egeñ pili barlardı emne kılganın?" degen sap menen
baştalgan süröönü koldonuptur"(Kuran, SV, 1). Al bektin pilderine uşunday joop
beriptir.
Uguşumça, sultan Mahmud ötö kapalanıp, uzakka çeyin özünö kelalbay ontop
ıylayt. Al ötö dinzar adam bolgonduktan, ıymanduulardın adıyınan kayra-kayra
keçirim surayt jana bul kat jönündö köpkö çeyin söz kılıp jüröt. Al emi Abubakrga
serbaa çepken tartuulap, adımdardın arasında oturuunu buyruyt jana darajasın
kötöröt. Oşentip, Abubakr bir sözü üçün eki çoñ darajaga jetişet.
İkaya
Samanidder doorunda Nişapurda Buali Simjur 72 degen emir jaşaganın
ukkanım bar. Al "Men Horasandın emirine jana sarkerine baş iyem " deçü eken da,
birok emirdin ordosuna kadam baspaçu eken. Bul Samanidder doorunun akırkı
jıldarında bolgonduktan, biylikte Bualini iyge salganday kubatı jok
bolgonduktan, çara jokton kutpa okutuuga, haliftin atı jazılgan moneta çektirüügö
jana tartuu belekterge kanaat kılat. Şol jıldarı Hojentte Abduljabar Hujani
degen adam hatib bolot. Al şariyat kanondorun tereñ bilgen, mıktı jazmaker,
jetken kuu, işenimdüü keñeşçi jana ar iştin közün bilgen usta adam eken.
Emir Buali anı Hojentten aldırıp, özünö katçı kılıp dayındap, koluna bardık
biylikti beret. Al ötö jöndömdüü
Abumuslim (727-755) Horasanda 747-750-jıldardagı omeyyaddarga karşı
kötörülüştün başçısı. Natıyjada biylikke omeyyaddardin orduna abbasidder
kelet.
manusuri kat jazçu kagazdın eñ çoñ formatı uşunday atalgan sıyaktanat.
Abuali (Buali) Simjur Horasandı bir neçe jıl başkargan Samanid bekterinin
biri.
adam bolgonduktan emir bir da işti anı menen masileetteşpesten jasabayt.
Al emi Horasandın emirinin katçısı Ahmad ibn Rafi alYakubi degen adam etö
ilimdüü, abroyluu bolup, Maverannahrdı başkaruu işteri anın koluna toptolot.
AhmadiRabi jana Abduljabbar Hojenttik öz ara dostuk mamilede bolup, kat
jazışıp turuşat. Kündördün birinde Horasan emirine anın uaziri: "Egerde
Abduljabbar Hojenttik Buali Simjurdun katçısı bolboso, Bualini özübüzgö baş
iydirmekpiz.
Bualinin
azırkıday
moyun
tolgoosu
Abduljabbardın
jöndömdüülügünön kelip çıguuda. Bualige kat jazıp, mınday degen şart koymok
boluşat: "Sen eger maga baş iyseñ jana menin kızmatımda ekenin çın bolso, biz
senin bizge baş iygeniñdi bilüü üçün, bul kat saga jeter zamat toktoosuz uşul
çabarman menen Abduljabbardın başın menin ordomo jönötüüñ kerek. Sen emne
jasaba, anın baarın Abduljabbar menen keñeşip jasaganıñ bizge maalım. Eger
jok deçü bolsoñ, men Horasandın emiri saga özüm kelem. Dayar bol."
Uşunday masileet sözdön kiyin: "Kantkende dagı bul kattı Abduljabbardın
dosuAhmad ibn Rafi b. a. Ahmadi Rafi öz kolu menen jazış kerek. Albette, al
kimdir biröönü dosuna jönötüp, kabar ayttırat. Abduljabbar kaçıp ketet" dep
çeçişet. Andan soñ Horasandın emiri Ahmad ibn Rafini çakırıp, beregi iş boyunça
Bualige kat jazuunu buyruyt: "Sen bul kattı jazıp bütköndön kiyin, üç kün boyu
menin sarayımdan eç jakka çıkpa. Saga senden darajası pas eç kim kelbesin. Bul
menin kaaloom. Antkeni, senin dosuñ Abduljabbardı karmay albay kalsak, sen aga
kabar ayttırgansıñ, dep bilem".
Emirdin bul sözünö Ahmadi Rafi lam dep ooz aça albayt. Al oşondo ıylap:
"Menin aşıkça çeber jana uluk darajaluu dosumdu alar menin kolum menen öltürüp
koyuşpası üçün men eç kaçan katçı bolbosom tuura bolmok",dep özünö aytkan eken.
Ahmadi Rafi uşintip kıynalıp jatkanda Kurandın "ay yukattalu, b. a. egerde
öltürüp, tebeleçü boluşsa..." degen sabı esine tüşöt. Dagı özünçö "Al munun
jandırmagın bilbese jana aga katılgan sırdı tüşünböy kalgan uçurda da dostuk
parzıma jaraşa iş kılayın," dep kübürönöt. Kattı jazıp bütüp, baş jagına atın
koyot da anın bir çetine içke uçtuu kalem menen "a"alif aribin, ekinçi çetine
"n"nun aribin je an yukattalu dep jazıp koyot.
Kattı Horasan emirine körsötüşot, okup körüşöt. Birok eç kim anın atalışına
köñül burbayt jana kattı möör basıp turup, emirdin öz çabarmanına tapşırışat.
Aga katta emne jazılganın aytpastan turup: "Çaap jönö. Bul kattı Buali Simjurga
jetkirgin dagı saga emne berişse, anı alıp kel",dep eskertişet. Ahmadi Rafi bolso
üç kün üyünö bara albay, jürögü kanga tolup, sarayda kamalıp oturat.
Çabarman Nişpurdagı emir sarayına jetet. Kattı tapşıruuda bardık kaadasalt
saktalat. Abuali Simjur ordunan turup, kattı alat da çekesin tiygizip ööp: "Horasan
emirinin den soolugu kanday?" dep surayt kaada kütö. Abduljabbar hatib da uşul
jerde oturgan. Emir aga kattı berip: "Möördü sındırgın da jarlıktı oku" deyt.
Abduljabbar kattı alıp, möördü sındırgandan murda anda jazılgan darekke karap,
kattın bir burçundaalif, ekinçi çetindenun aribi jazılganın köröt. Esine kılt
ete an yukattalu ayatı tüşöt jana kat anı ölümgö tartuu jönündö ekenin tüşünöt. Al
kattı çetke koyup, kolu menen murdun karmay kalıp, murdu kanap ketkenin aytıp:
"Murdumdu juup keleyin,"dep suranat da eşikke çıkkan boydon kaçıp ketet. Tigiler
bir az kütüp, çıdamı kaçkanda Abuali "Ajını çakırgıla!" dep buyruyt. Jabıla
izdeşip, anı eç jerden tabışpayt. İzdep çıkkandar: "Atka minbey jöö ketiptir.
Birok, üyünö barbaptır. Anın kayda ekenin eç kim bilbeyt," deşip kayra kelişet.
Abuali: "Başka katçını çakırgıla!" dep buyrugandan kiyin anı alıp kelip,
çabarmandın köz aldında kattı okutuşat. İştin jönü aykın bolgondon kiyin katta
emne jazılganın al kaydan bilip aldı deşip, baarı ayrantañ kalışat.
Emi Buali süyünsö da, anısın bilbirbey çabarmandın aldında albuutanıp,
açuusun körsötöt jana jarçıga bul okuya tuuraluu şaar kalkına jarıya saluunu
buyruyt. Abduljabbar kimdir biröödön men balança jerde jaşırınıp oturam dep,
emirge kabar ayttırat. Buali bul kabarga süyünüp, "Turgan jeriñde kala ber" dep
buyruyt.
Aradan bir neçe kün ötköndön kiyin çabarmanga jakşınakay belek berişip,
iştin jön-jayın tüşündürüşüp, dayınsız jogolgon katçını izdep jatışkanın,
anın ölüm kütkönünön beykabar boluşkanın aytıp kat jazışat.
Çabarman kayra kelip, iştin jayı dayın bolot. Horasan emiri emi emne amal
kıların bilbey, özünün jeke möörü basılgan kat jönötüp, katçını keçirdim, birok
bir şartım bar: al kattın mazmunun kantip bilip alganın aytıp berüüsü lazım dep
ayttırat. AhmediRafi: "Meni tirüü kaltırsanar sırdı açam",deyt da, Horasan emiri
ubada bergenden kiyin sırdı açıp beret. Horasan emiri Abduljabbardı keçirip,
jaşıruun belgini körüü üçün kattı özünö kaytarıp berüünü talap kılat. Kattı alıp
kelgende karap körüşsö, baarı AhmediRafi aytkanday çıgat. Birok, mınday belgini
kantip bilip alsa boloruna eç birinin akılı jetpeyt.
Katçı boluunun başka bir şartı: sen dayıma bektin janında boluuñ, es tutumuñ
mıktı, oydu tez ilip aluuñ, eç nerseni unutpooñ jana ar işti tüşünö bilüüñ abzel.
Saga buyrulgan jana buyrulbagan bardık işti ireeti menen tizmelep jürgün;
divandın kızmatkerleri emne iş menen alek, kızmat adamdarı kaysı işti
bütkörüüdömunun baarınan kabardar bol. Özüñ da bardık işterdi iliktep üyrön
jana anın paydasın oşol zamat körbösöñ da paydası tiyçü ubakıt kelet. Birok, bul
işterdin sırın ılaajıñ bolboy kalganda gana aytpasañ, eç kimge oozuñdan
çıgarba.
Uazir emne jasap jatkanına açıktan açık kızıkpa, birok anın bardık
işterinen tımızın kabardar bolup tur. Esepkısaghta abdan tak bol, bir saam da
çarbalık işter boyunça körsötmö berbey, iş kagazdarın jazbay, beker oturba.
Munun baarı katçının döölötü, birok anın baa jetkis baylıgı-tilin tıya bilgeni
jana öz beginin sırın saktay alganı, oşondoy ele bekke özü jasap jatkan bardık
işter tuuraluu aytıp turganı.
Sen eger ötö suluu jazıp, ar kanday jazmanı özündöy kılıp jaza bilseñ jana
kanday jazuu bolbosun bir karap ele ayrıbay okşoş kılıp jaza alsañ, mınday
jöndömüñö baa jetpeyt, maktoogo gana arzıyt. Birok, anıñdı kez kelgen adamga
bildirbegin: eger bul önörüñ elge maalım bolup kalsa, kalpıçı degen atka konosuñ,
bektin işeniminen çıgasıñ jana kaysı bir jazmaker jaman iş jasap, izin
jaşırıp ketse, seni künöögö jıgışat. Jalçıbagan tartuu üçün kimdir biröönün kol
tamgasın koyup berbe; eger eç kim şek sanabaganday kılıp kol koyo bilseñ, anıñ bir
künü özüñö kerek boluşu mümkün jana çoñ payda tabasıñ. Sebebi ötö çeber jana
kadırluu jazmaker ilimdüü uvazirlerdin kol tamgasın jasap, alardın başın
jutkanın eşitkenmin.
İkaya
Rabi ibn Mutahhar alKusri Sahibdin divanında ötö kadır-barktuu jana
bilimdüü jazmaker bolot. Anın biröölördün kol tamgaların jasay bilgenin Sahib
ukkanda şaşıp ketip: "Mınday adamdı öltürgöngö koluñ daabayt" degen eken. Al
çındında ele abdan ilimdüü jana kıraakı adam bolot. Birok, jazmakerge anın
önörünön kabarı bar ekenin ayta albayt alkusri menen emne kıluunun aylasın
izdeyt. Uşu tapta kokustan Sahib kubatınan tayıp, adamdar anın alahıvalın surap
kele baştaşat. Bir künü Rabi ibn Mutahhar da kelip, Sahibtin janınan orun alat da
salt boyunça: "Kanday içimdik içesiz?" dep surayt. Sahib "Balançaday" dep joop
beret. Tigi surayt: "Kanday tamaktardı jeysiz? Al aytat: "Janagı sen jasaçu
tamaktı, başkaça aytkanda muzavvaranı 73."
Jazmaker anın önörünön Sahib kabardar ekenin añdayt da: "0, bek, senin başıñ
menen ubada berem: ekinçi anday kılbaymın" dep jalbarat. Sahib: "Eger anday
kılganıñdı toktotsoñ, senin buga çeyin jasagan işterindi da keçirdim",deyt.
Oşon üçün bilip al: mınday jalgama işke baruuuluu jana opurtalduu iş, andan
etiyat bol. Kesip menen önördün bardık türlörü jönündö kerektüü nersenin baarın
aytıp bere albaym. Söz uzakka çubalıp, men maksatıma jetpey kalam. Bilgenimdi
aytpay da koyo albaym. Andıktan senin kabardar boluuñ üçün kerektüü nerseler
jönündö kıska bolso dagı kezegi menen ayta ketem. Ansız da türdüü kitepter
tuuraluu söz kılbadıkpı. Eger menin sözümdü çın diliñden ukkan bolsoñ, özüñ da
jıyıntık jasap alasıñ. Antkeni bir şam menen eçendegen şamdı jaksa bolot
emespi.
Egerde kuday taala meerimin tögüp, sen katçılıktan uazir darajasına jetçü
bolsoñ, anda uazirlik kıluunun da jobolorun bilişiñ zarıl. Uazirlik bul ötö
ardaktuu kızmat jana eñ biyik daraja.
PADIŞAGA UAZİR BOLUUNUN JOL JOBOSU JÖNÜNDÖ
Uulum, bilgin, eger ıkıbalıñ tuura kelip, uazir bolup kalsañ, işti talday bil,
atkargan işteriñdin esebin bergenge üyrön, elderdi ajırata bil. Ar işti öz ıgına
karay jürgüzö bil, öz bekteriñ menen çınçıl bol, öz begiñe tatıktuu sıy-urmat
körsöt. Baarın ele özümö alayın debe, antkeni baarına jutungan adam kuru kol kalat
dep aytılgan emespi. Saga adamdar kaalaganıñdın ele baarın bere berişpeyt. Eger
bir nerseni ubaktıluu berişse, kiyin kusturup alışat. Egerde başında azga makul
deşse, kiyin aga da makul boluşpayt.
Anüçün öz begiñdin mal-düynösün etiyat sakta, eger jeçü bolsoñ tamagıña tıgılıp
kalbas üçün çımçıp je. Birok, amal-darlardın(atka minerlerdin) kolun şart ele
alım-salımdan buup salba, bolboso paloogo kuyruk kerek bolgondo ak mayga
jetpeysiñ. Egerde başkalarga dang* kaltırbasañ, senin çöntögüñö dirhem tüşpöyt.
Para alçu bolsoñ, kolu jukalar anıñdı aytpay koyuşpayt, abiyiriñ tögülöt.
Eger öz begiñe adilet kızmat ötösöñ, askerler menen bukaralarga andan da kalıs
bolgongo tırış, alarga jalçıbagan keşik berbe, sebebi tişke tıgılgan et-kursak
toyguzbayt. Keşik berüü ar kanday oljodon artık, sebebi keşikti az berseñ
askerlerdi naarazı kılasıñ jana bukaralardı begine karşı koyosuñ. Baylık
toptoodo jöndömüñdü körsötöm deseñ, el jeriñdi abadtaştırıp berekesin köböyt.
muzavvara keselder üçün dayardalçu kaloriyaluu şorpo, oşol ele uçurda «çın emes»
degendi bildiret. Sahib söz oyununun çeberi Rabinin sırın bilgenin körsötöt.
Bereke on ese köböysün deseñ jana jaratkandın pendeleri azık tülüksüz kaluusun
kaalabasañ-ölkönün karoosuz jerlerin iştet.
İkaya
Bilip algın, pers padışalarının biri uazirine açuusu kelip, anı kızmattan
aydap, anın orduna başka biröönü uazir kılıp alat. Padışa janagı kızmattan
boşotulgan adamga: "Özüñ jaşaganga ıñgayluu başka bir jerdi tandap al. Men saga
al jerdi tartuu kılayın. Al jakka mal-mülküñdü jana janjökörlöründü alıp,
köçüp ket",dep ayttırat. Uazir aga:
"Maga dünüyönün keregi jok. Bar baylıgımdı bekke tartuu kıldım. Maga iştetilçü
jerdi bergeniñdi kaalabaym. Al maga ırayım etse, padışalıktagı bir bülüngön
kıştaktı mençiktep al dep taberik kılsın. Oşol jakka öz janjökörlörüm menen
barıp, abaddaştırıp güldötüp alıp jaşayın" degen joobun aytat. Anda padışa:
"Aga bülüngön kıştaktardan kaalaşınça bergile!" dep buyruyt. Büt padışalıktı
çapkılatıp, aga bergenge bir da bülünüp-talangan kıştaktı jana alkanday da
karoosuz kalgan jerdi tabışpayt. Oşondo uazir: "O, padışa, sen maga işenip
başkartkan ölködö karoosuz kalgan etektey da jer jok ekenin bilgem. Emi menden
güldöpöskön ölkönü algandan kiyin, anı azırkı abalında kaytarıp bere alçu
işenimdüü adamga tapşır" deptir. Bul söz padışaga jetkende al kızmattan
boşotkon uazirinen keçirim surap, kayradan uazir kılıp dayındayt.
Oşon üçün uazir kızmatında tilin jana koluñ uzun, janıñ koopsuz boluusu üçün
kuruuçu da, adilettüü da bolgun. Eger askerler saga karşı kötörülsö, alardın
kılıçı özünö karşı kötörülbös üçün bek obolu senin moynuñdu tolgoyt.
Adilettikten taysañ özüñö da, askerlerge da, begiñe da adiletsizdik jasaysıñ. Bul
askerlerdi jalçıbagan jalakı menen kañtarganıñdın baası bolot.
Oşonduktan begiñ askerlerge jana bukaralarga kamkor boluusu üçün sen aga üzböy
sıy körsötüp tur. Antkeni padışa öz bukaraları jana askerleri menen, kıştak-baba
dıykanı menen güldöp ösöt. Demek, bay-döölöt turmuş kuram deseñ, biyliktin kolun
uzartkanga araket kıl; biylikti askerdin jardamı menen keñeytüü mümkün, al emi
askerlerdi altındın küçünö tayanıp karmasa bolot; kazınadagı altın eldin jırgal
jaşoosunan köböyöt, a avat jaşoo kalıstık jana sot adilettüülügü arkıluu
jetişilet. Andıktan kalıstıktı jana sot adilettüülügün bekem sakta.
Padışaga jamandık oyloboy etiyat jürsöñ da andan dayıma saktan. Padışadan
eçkim uazirdey korkpoşu kerek.
Padışa jaş bolso dagı anı jaş debegin. Sebebi, hanzadalar ördöktün balapanı
sıyaktuu boluşat, a balapanga suuga süzgöndü üyrötpöyt. Al köp ubakıt ötpöstön senin
jakşı jana jaman sapattarıñdı elekten elep alat. Oşentip, eger padışah el
ortonuna kelgen bolso, al je akılman, je opsoloñ bolot. Al daanışman çıgıp,
senin çıkkınçılıgıña çıdabasa, kandaydır bir jakşı şıltoogo jamınıp, senin
koluñdu kıskartat. Eger al dödöy jana kem-akıl bolso, kudayga jalbarsañ da seni
ötö osol jol menen kızmattan çettetet. Akılman padışadan balkim ömürüñdü
kutkarıp alasıñ, al emi dödöy jana kem akıldan tirüü kutulbaysıñ.
Duşmandarıñ padışaga seni karalap, saga bolgon jakşı mamilesin buzuşpası
üçün al kayda gana barbasın jagız kaltırba. Oñtoyun taap, şaanın köñülün surap tur
jana dayıma maanayınan kabarıñ bolsun. Şaanın ar bir kaş serpkeni saga
belgilüü bolsun üçün jana uuga karşı darıñ janıñda dayar jürüüsü üçün anın
jakındarı senin jansızdarıñ bolsun. Koñşu ölkölördün padışaları jönündö
jakşı kabardar bol jana bir da ölködögü dostoruñ menen kastarıñ sen
ukpay-bilbey bir uurttam suu içpesin. Öz padışalıgıñ jönündö kanday jakşı
kabardar bolsoñ, koñşu padışalıktar jönündögü maalımatıñ da oşondoy jakşı
bolsun.
İkaya
Fahruddavldın zamanında Sahib Ismayıl ibn Abbad 74 eki kün ordogo kelbeyt,
divanga katışpayt jana eç kimdi kabıl albayt. Jansız bul jönündö Fahruddavlga
jetkiret. Al kimdir biröönü sahibge jönötüp: "Senin taarınıçıñdı eşittim.
Taarıñıçıña ölködögü kaysı bir iş baana bolso ayt, men anı oñdop tüzötöyün. Eger
maga tarıngan bolsoñ, anıñdı ayt, keçirim suraylı", dep ayttırat. Sahib: "Kuday
saktasın. Kulda öz egesine taarınıç bolmok bele? Ölködö işter ıraatı menen
jürüüdö. Bek sayran kura bersin, kuldun taarınıçı jakında tarayt",dep joop beret.
Al üç kündön kiyin ordogo demeydegidey şaydoot kelgende Faruddavl: "Emnege
taarındıñ ele?" dep surayt. Anda Sahib: "Kaşkardagı jansızım kagan kaysı bir
sarker menen keñeşti dep jazdı. Men kagandın sarkerge emne aytkanın bile
albadım. Kapalanganımdan kekirtegimden tamak ötkön jok. Türkstandın kaganı
emne aytkanı balkim bizge ötö maanilüü nersedir, birok biz anı bilgen jokpuz. A
bügün kelgen katta iştin jayın kabarlaştı. Anı ugup, köñülüm tınçıdı", deyt.
Sen anüçün dos duşmanıñdan koopsuz boluu üçün jana senin jöndömüñ belgilüü
boluusu üçün düynö padışalarının işmerdüülügünön maalımatıñ bolup, alar
jasap jatkan işter jönündö öz begiñe kabarlap turuuñ zarurart.
Darajanı tatıktuu adamga ber jana napsi joktuk kılıp, zulumdarga daraja
berbe. Sebebi Buzurjmihradan: "Sasanidder sarayında iş-başı bolup jürdün.
Sendey adam iş-başı bolup turup, alardın işinen emnege çatak çıktı?" dep
suraşkanda, "Al uluu işterde maydabarat gulyamdarga tayangandıktan, işi uşul
abalga keldi" dep joop beriptir.
Oşonduktan, kolu juka amaldarga çoñ kızmat berbe, sebebi al özü payda
tapmayın, senin paydañdı oyloboyt. Sen körgön joksuñbu: egin jana agat sugarganda
eginge jana agatka ketken arık nım bolso suu agatka tez jetet. Sebebi, nımduu jer
suunu özünö az siñiret. Eger arık kurgak bolso jana köptön beri suu körbösö, suunu
açkanda özü suuga kanmayınça suunu eginge jana agattarga ötkörböyt. Jardı amaldar
kakşıgan arıkka okşoş bolot jana adegende seni emes özün oyloyt.
Bergen buyruguñdu baalay bil jana anı kimdir biröölör ar kanday şıltoo
aytıp, buzuusuna jol berbe.
İkaya
Uguşumça Abulfazl Balami Samarkanddın sahibdivanı 76 kılıp Sahl Hujanini
dayındayt. Al jönündö jarlık jazılıp, möör basılat, Sahl Hujanige çepken
berilet. Al jolgo çıgar künü kojonun ordosundagılar menen kayır-maazir kılganı
jana körsötmö suraganı barat. Oşentip al koştoşuu üçün jügünüp, jakşılık üçün
duba kılıp, el aldınça aytılçu sözün aytıp bütköndön kiyin, kojo menen
jüzmö-jüz süylöşüügö uruksat surayt. Kojo işbölmödögülördü çıgıp ketüünü ötünüp,
Sahl menen jalgız kalat. "Bektin ömürü uzun bolsun, dep sözün baştayt Sahli.
Sahib İsmail ibn Abbad buidderdin ataktuu uaziri.
Abulfazl Muhammad ibn Ubaydulla Balami (940-jılı ölgön)ilimpoz, mamlekettik
işmer, emir Nasr ibn Ahmad Samaniddin uaziri (914-943).
sahibdivan divandın başçısı. Al alımsalımdardı, kelgen kat-kabarlardı
közömöldögöndüktön, ordodo taasiri küçtüü bolgon.
Albette, kul barıp, kızmatına kirişkenden kiyin, bul jaktan buyruktar kele
baştayt. Oşondo bek kaysı işterdi alga jıldıruu kerek ekenin, kaysı buyruktu
atkaruu jana kaysının jön kaltıruu jönündö kulga belgi berip koysun". Bul sözdü
ukkan Abulfazi Balami: "E, Sahl, jakşı söz aytpadıñbı. Bul sözdü uzak oylonup
aytkanıñdı bilem. Biz da jakşılap oylonuşubuz zarıl. Sebebi tez joop berip
bolboyt. Bir neçe kün kütö tur,"deptir. Sahl Hujani üyünö ketet. Anın orduna
Samarkandın divanhanasının sahibi bolup Sulayman ibn Yahya assamgani
dayındalat jana aga çepken jana parman berilip, al kızmatına jönöp ketet.
Sahlıga "Sen bir jıl üydön çıkpay otur" dep buyruyt kojo jana al bir jıl üyündö
kamalıp oturat. Abulfazl bir jıl ötköndön kiyin anı çakırtıp alıp aytıptır:
"Ey, Sahl, menin bir çın jana bir jalgan buyruk berginimdi birdekide kördün
bele? Düynönün men degen döö-şaaların kılıç menen moyun sunganga üyrötöbüz.
Bizdin buyruk biröö. Bukaralardı baş iybegenge üyrötüp, men akmak bolgonumdu
kaydan kördüñ? Biz iştin atkarılışın kaalasak-buyruk berebiz, kaalabagan
işibizdi buyrubaybız. Biz eç kimden korkpoybuz jana iymenbeybiz, ar kanday
işke küçübüz jetet. Sen şekşigen nerse-baykuştardın işi. Sen bizdi baykuş
körsöñ, biz da seni kızmatka tatıksız beçara kördük. Alar buyrugan işti atkarbay
koyso bolot degen senikindey oy menen kızmatka çıgıp bolboyt. Eç kimdin bizdin
buyrugubuzdu atkarbay koyçu jürögü jok".
Andıktan, uulum, tirüü keziñde jalgan körsötmö berbe, a kokus senin amaldarıñ
buyruktu atkarbay koyso, anı esten çıkkıs kılıp jazala. Senin közüñdün tirüüsündö
parmanıñ martaba mene atkarılbasa, senin közüñ ötköndön kiyin sen çıgargan
parmandı ebak o düynö salgan uazirler çıgargan jarlıktardı atkarıp jatkanday
kılıp, eç kim atkarbayt.
Padışalar menen uazirler bir gana buyruk çıgarışı laazım jana anı el
sıylap, iştin jürüüsü üçün buyruk aybatuu boluşu şart.
Şarap içpe, sebebi şarap beykamdıkka, ileñsalañdıkka, künöögö ogojo bolot,
Alla bizdi ar kanday arampööş uazir jana amilden 77 saktasın!
Padışa şarapka berilip, uazir da aga koşulsa, apaat ölkögö tez kelet. Antseñ sen
özüñö jana ökümdarıña çıkkınçılık kılasıñ. Men aytkanday bol: uazirler
ölkönün sakçısı, sakçıga dagı bir sakçı kerek bolgonu ölkö başına kara kündün
tüşkönü.
Eger sen nepada uazirlikke jetpey, sarker bolup kalsañ, sarkerliktin
joljobosun sakta. Alla özü koldoyt.
SİPAHSALARLIK JANA ANIN SALT-JÖRÖSÜ JÖNÜNDÖ
Uulum, bilip al, eger sipahsalar 78 bolsoñ, askerlerge jana kol astıñdagılarga
jarooker bol. Öz atıñdan jana ökümdariñdin atınan jakşı işterdi jasap, kol
astıñdagılar üçün soogat surap tur. Dayıma zañkıyıp jür, askerlerdi taldoonu
jana küjürmön jebek tüzüünü mıktı bil. Aykaş bolgon künü oñ jana sol kanatka
tajrıybaluu, soguşta sınalgan, düynö körgön amir laşkerlerdi jönöt. Ötö
taymanbas amir laşkerlerdi mıktı askerlerdin art jagına jaygaştır, alar
koşuundun tılında bolsun. Duşman küçtüü bolboso da, anı alsız dep sanaba. Küçsüz
duşmandan kubattuu joodon korkkondoy saktan. Uruşta opsoloñ baatırdıktın
amil salık çogultuuçu jana başkaruuçunu bildirçü arab termini.
sipahsalar asker başçı, başkı komandaçı
keregi jok, opsoloñduktan koşuundu kırıp alasıñ; aşıkça da etiyat bolbo, saktık
kılam dep jatıp, koşuundu jeñilüügö kiripter kılasıñ.
Kayguul jana çalgınçı jönötköndü unutpa. Uruş bolçu künü eki jaktın kolu
kazkaz tizilgenden kiyin, joonun koşuununa serep salıp, katkırıp turup öz
koşuununa: "Tigiler kimder? Tegi kaydan eken? Azır alardı taştalkan kılabız!"
dep aytkanday bolgun.
Oşo zamat koşuundu alga aydaba, zobun artınan zobundu, kol artınan koldu jana
sarbazdardı jönöt. Akimder jana zardaldardı birden dayındap: "Ey, balança, öz
adamdarıñ menen jönö!" dep, koşuundu maydanga sal. Emirge kol salganga
jaramduulardı öz janıñda karma. Kim mıktı salgılaşsa je kimdir biröönü çaap
tüşsö, je jaradar kılsa, je sarbazdı tutkunga alsa, je at oljolop kelse, je
duşmandın başın alıp kelse, je maktoogo arzıganday kızmat körsötsö, aga çepken
jana koşumça mayana berip sıyla.
Mınday uçurda közdögönüñö jetüü üçün aldım juttumduk jana sarañdık kılba.
Munu körgöndön kiyin bütündöy koşuun janın berip soguşkusu kelet, aykaşta eç kim
ileñ-salañ bolboyt jana sen tilegen jeñiş koluña tiet.
Uşintip tilegeniñ işke aşsa, sonun jana keremet emespi! Birok, sen uruşka
kirgenge şaşpay öz orduñda turgun, sebebi amir laşkerdin soguşka tüşkönü
koşuundun abalı naçar ekenin jışaandayt. Oşon üçün eger özüñ çabuulga tüşüügö
majbur bolsoñ: eç jaltanba, uruş maydanın taştap kaçkandı oyloboy tamçı kanıñ
kalgança soguş. Antkeni, kim ölümgö dayar bolso, anı ordunan kozgoy albaysıñ.
Sultan Mahmuddun Horezmdi kantip çaap alganın ırdap jatıp, Asjadi ayıñ kılıp
aytkan amir laşkerdey bolbo:
Saktangan jok, baatır bolup köründü,
Kol astında koşuunu da kırıldı,
Korkpoymun dep abiyri da tögüldü.
Soguş maydanında jeñişke jetkenden kiyin kaçkan joonun artınan uzakka
çeyin kuuba, eger alar kapıletten çabışka tüşsö, balaketke kabıluun ıktımal jana
anın ayagı emne menen bütörün bilbeysiñ. Uluu emir, menin atam, Alla aga
meerimdüü bolsun, eç kaçan kaçkan joonun artınan kuugan emes, eç kimge kuuganga
uruksat da berbegen, bolboso soguşuunun joljobosun eç kim andan mıktı bilgen
emes. Bul erejeni Sultan Mahmud da bekem tutkan jana mınday degen: "Kaçkındar
çarçap-çaalıkkandan kiyin akılı jok malga aylanat jana kokus saga karşı
kötörülsö, baleeden kaçam deseñ, alar menen aykaşpa".
Maydanga attanıp baratkanda közüñ argasızdan aykaşka kirçü joldu köröt. A sen
içki jana sırtkı közdörüñ menen uruştan çıkçu da joldu körö bilüüñ kerek.
Sebebi, soguş sen kütköndöy ayaktabay kalışı etimal.
Men murda aytkan mına bul sözdü unutpagın, anı dagı kaytalaym. Salgılaşuu
jürüp jatkanda, kısılıp jatsañ da, artıñda boştuk bolgon uçurda da, artka çeginbe.
Sen bir kadam artka çeginçü bolsoñ, oşol zamat duşman seni sürüp kiret da kaçuuga
majbur kılat. Andıktan dayıma alga jılganga umtul, bir kadam da çeginbe.
Askerleriñ dayıma senin ömürüñdü jana başıñdı uraan çakırıp soguşsun.
Askerlerge joomart bol. Eger alarga çepken jana tartuu bere albasañ, nandı menen
şaraptı, jarooker sözüñdü ayaba. Bir sındırım nandı, bir çöyçök şaraptı
koşuun menen bölüşpöy içpe, antkeni nan jasagan işti ne altın, ne kümüş, ne
çepken atkara albayt.
Koşuundu dayıma şatıra-şatman maanayda karma; eger alar sen üçün janın
ayabasın kaalasañ, sen alar üçün bir sındırım nandı ayaba.
Asırese bardık iştin iygiligi Allanın kaaloosuna ılayık bolgonu menen, bar
jumuştu kıldat jana tuura jasa; beşenege emne jazılsa, andan baarı bir kaçıp
kutula albaysıñ.
Eger jaratkan saga meerimin tögüp, koluña padışalık biylikti berçü bolso, sen
padışalık kıluunun jol-jobosunu sakta jana maktoogo arzıganday ömür sür, uluu
maksatka umtul jana künkor bolbo.
PADIŞALIK KILUUNUN KADA-SALTI JÖNÜNDÖ
Uulum, esiñe bekem tüyüp algın, sen eger padışa bolsoñ, özüñdü takıba karma,
bötön biröölördün garemine nazar salba jana kol sunba; pakiza bol, antkeni
adep-ahlagıñdın tazalıgı-ıymanıñdın tazalıgı. Ar bir işti akıl kalçap jasa,
jasaçu ar bir işiñdi adegende jakşılap oylon, sebebi, akıl-uazirlerdin eñ
mıktısı.
Saalgıtıp çeçim kabıl aluuga mümkünçülük bar ekenine közüñ jetse, aşıkpa.
Baştaganı jatkan işiñe kirişkenden murda, anı kantip bütkörüünün amalın
jakşılap tarazalap kör jana anın ayagın körmöyünçö başına nazar taştaba. Ar bir
işte sıpayıgerçilikti sakta, eger işti sıpayıgerçilik menen alga jıldıruu
mümkün bolso, anı sıpayıgerçilik menen gana bütkör...
Adiletsizdikti koldobo, çındıktı kalptan ajıratuu üçün ar bir işti jana
sözdü adilet taldaganga araket kıl; padışanın akılı tunuk bolboso, aga çındıktın
jana kalptın jolu açılbayt.
Dayıma ak süylö, birok kol aldındagılar saga külbös üçün az süylöp, seyrek kül:
antpeseñ alar çeenden çıgışat. Antkeni, padışa üçün bukaralarının
akılsızdıgınan jana aylana-tegeregindegilerdin baş iyböösünön ötkön jamandık
jok dep aytılgan.
Tartuu jasay turgan bolsoñ, anı tatıktuularga ber. Askerler jana bukaralar
aldında kemsinböö üçün özüñdü salabattuu karma. Aytkan ubadañda bekem tur,
kudaydın pendelerine kayrımduu bol. Birok, abiyri joktorgo taş boor bolgun,
alardı keçirgendi özüñö adat kılıp alba; alarga, özgöçö, öz uaziriñe talaptı katuu
koy.
Uaziriñdin aldında uçkayak bolbo jana dayıma ele andan keñeş suray berbe.
Uazir kimdir biröö jönündö emne söz aytpasın, kanday jol körsötpö sünuk, birok
oşo zamat joop berbe. "Körölü, zarılçılıkka jaraşa buyruk berbebiz" dep ayt.
Andan soñ uazir bul işte senin kızıkçılıgıñdı oylop jatabı je öz paydasın
pzdep jatabı, teriştirip kör. Anı taktap bütköndön kiyin özüñ oñ tapkanday buyruk
berseñ, uazirin menin keñeşimsiz jaşay albayt dep oyloboyt.
Kimdi uazir dayındaba: iştin kızıkçılıgı üçün jana ölkö zıyan tartpoosu üçün
aga biylikti keñ ber. Sen özüñ jaşsınbı, je karısıñbı baarı bir, birok, uaziriñ
karıya adam bolsun, jaştarga bul kızmattı berbe. Antkeni, bul söz bekerden
aytılbagan:
Çaçı buurul karıyadan başka eç kim sarker bolbosun.
Egerde sen özüñ karı bolsoñ, jaştın karıya kişige keñeş bergeni jaraşpayt;
sen da, uaziriñ da jaş turup, kokus ekööñör teñ albuuttançu bolsoñor ölkönü
añtar-teñter kılasıñar.
Uazir karı je jaş ekenine karabastan kubatı taşıp tursun, koroson boyluu,
kebeje kursak, narktuu adam bolsun, al emi arık, boyu pakana, kara sakal uazirde eç
kanday salabat bolboyt. Sözdü tüz aytkanda, uazirdin sakalı uzun bolup, jaykalıp
turuşu kerek.
İkaya
Sultan Tugralbek Horasan uazirlerinin birin özünö uazir kılıp almak
bolgondo sakalı jaykalıp, beline çeyin jetken danışmandı tandaşat. Akılmandı
çakırıp, sultan seni özünün uaziri kılıp dayındadı, sen emi bizdi başkarasıñ,
bul kızmatka sultan senden tatıktuu eç kimdi tappadı deşip, jarlıktı okup
berişet. Oşondo akılman: "Jahandın ökümdarına aytkıla: miñ jaşka çıksın.
Uazirlik bul köp sapattı talap kılgan kızmat. Mende sakalımdan başka kasietim
jok. Bek anın salamattıgı üçün duba okugan kulunun sakalına suktanbasın.
Uazirlikti başka biröögö sunuş kılsın," deptir.
Uazirge jana anın jakındarına jakşılık jasa, azık tülük bölüştürgöndö,
sarpay bergende taarıntıp alba. Birok, anın bir tuugandarı menen jakındarını
kızmatka koybo: bar kuyruktu mışıkka bir berip bolboyt. Uazir öz jakındarına
çındap talap koyup, esep albayt, senin düynöñdü arttıram dep, tuugandarın
taarıntpayt. Uazirdin tuugandarı daanın atına jamanışıp, elge çooçun biröö
jasabagan jüzdögön adiletsiz işterdi kılışat. Uazir jat biröö alıp kelgen
kagazdı çetke kaksa dagı tuuganı alıp kelgen kagazga kol koyup beret.
Karakçı-taloonçunu ayaba, biröönü öltürgön adamdı keçirgenge ık tutpa: ölüm
jazasına tartılçu adamga jarookerlik kılsañ, anın kılmışı üçün akırette özüñ
joop beresiñ. Anın üstünö kılmışkerdi jazaga tartpasañ, biröönün ömürünö
kıyanattık kılçu beybaştar köböyöt.
Öz kızmatçılarına meerman bol, alardı jamandıktan korgo. Antkeni, ökümdar
imam sıyaktuu, al emi kol astındagılar üyür mal keypi bolot; eger koyçu öz üyürün
ayabasa jana jırtkıçtardan korgoboso, tez ele malınan kol juuyt.
Sen eger kimdir biröönün mıyzamsız baylık toptogonun körsöñ, aga işenbe.
Birok, aga tapşırma bergendi toktotpo jana kızmatın alıp koybo, balkim anın öz
kızmat ordunan algan kirşesi mıyzamsız jıynagan dünüyösü menen koşulup,
azıraak künöö jasayt jana seni azıraak tüyşükkö salat. Adamdardı kızmatka
jöndömünö jaraşa jıldır. Kol aldındagı kızmatçıga kandaydır bir kızmat
berüünü kaalasañ, adegende kıldattap baykagın da oşondon kiyin gana özünö
ılayıktuu kızmatka buyru. Tatıksız nemeni eç kanday kızmatka dayındaba. Misalı,
şarap kuyganga jaraçu adamga kilem salgıç farraştın jumuşun tapşırba, al emi
kazınaçı bolgongo jöndömdüü adamdı hajib kılıp dayındaba.
Adam bardık işke ele jöndömdüü bolo berbeyt. Oşon üçün "uydu kasapçı soysun"
degendey, "ar bir kızmatta anı bilgen adam otursun" dep aytılgan. Bolboso sen
jönündö jaman sözdör aytılıp, işine zıyanı tiyet. Asırese malayga al bilbegen
işti tapşırsañ, al öz paydasın oylop, bul iş kolumdan kelbeyt dep aytpayt jana
işti eptep bütkörüp, ötösünö çıkpayt. Anüçün işti anın közün bilgen adamga
tapşırsañ, kulagın tınç bolot.
Namazga jıgılgan sayın Alladan suraym,
Tugralbek Ruknadtsin Abutalib (993-1063) seljuktar mamleketin negizdööçü.1038-jılı Horasandın bir bölügün basıp alat jana Nişapurda sultan jarıyalanat.
Uulum işti jöndömduü adamga tapşırsa dep.
Oşon üçün kimdir biröögö ıklasıñ tüşüp, sıylagıñ kelse, aga kızmat berbesten
jana ılayıksız işti tapşırbastan ele türdüü jakşılıktardı jasap, mal-mülk
berseñ bolot. Oşondo özüñ da iş bilbegen jaman attı bolboysuñ.
Padışa bolup turganıñda sen çıgargan parmandı kimdir biröönün atkarbay
koyuusuna jol berbe, bolboso al seni togotpoy kalat. Albette, padışalık biyliktin
ırahatı-başkaruu, anday bolbogondo padışanın bukaradan ayrıması bolboy
kalbaybı; padışa menen bukaranın ayrıması: padışa buyruyt, bukara atkarat.
İkaya
Uulum, senin tayatan Sultan Mahmuddun zamanında anın Abulfath Busti 80 degen
amili bolgon eken. Aga Nisa dubanı başkaruuga berilet. Al nisalık bir kişini
zındanga saldırat da bar mal-mülkün jana koroo jayın toorukka dep tartıp alat.
Bul kişi bir amal taap, zındandan kaçıp çıgat dagı Gazna şaarına jetip, eptep
sultanga jolugat da adilettüü sottu talap kılat. Sultan arızgerdin sözün eşitkenden
kiyin aga divandan parman jazdırıp beret. Beregi kişi Nisaga kelip, parmandı
amilge körsötöt. Amil: "Bul adam ekinçi jolu Gaznaga barbayt jana sultandı
körböyt",dep, sultandın parmanını közgö ilbeyt, tartıp alıngan jerdi kaytarıp
dagı berbeyt. Janagı kişi ekinçi iret Gaznaga barat da kün sayın saraydın
janında sultandı akmalap jüröt. Bir künü bakzardan kelatkan sultan Mahmuddu
körüp, çırkırap ele Nisanın amilinin üstünön dattanıp kiret. Sultan anın arızın
ugup, kayradan parman jazıp berüünü buyrut. Arızger anda: "Men ötköndö berilgen
parmandı alıp barsam, amil anı közünö ilgen jok" deyt. Köñülü başka nersege
alakasıp, oy basıp turgan sultan: "Menin işimparman çıgaruu. Al eger baş iybese
emne kılayın? Bar, başıña kül seep alıp jönö",deyt. Bergi kişi ayrantañ kalıp:
"0, padışah, amil senin buyruguñdu atkarbasa, men emnege başıma kül seep alışım
kerek?" dep surayt. Anda sultan: "Jok, kojo, men özüm başıma kül seep aluum
kerek",deyt dagı aksarayda kızmat kılgan eki gulyamdı Nisaga çaap jetip, dubandın
şaar başçısın tartipke salıp kelüünü buyruyt. Gulyamdar Abulfathtı çoñ
kıştaktın ortosuna darga astırıp, moynuna sultandın parmanın ildirip koyuşat.
Al emi jarçı: "Kim ökümdardin buyrugun atkarbasa, mına uşunday jazaga tartılat"
dep elge jar salat. Uşul okuyadan kiyin eç kim ökümdardın jarlıgın atkarbay
koygongo daabay, el tınç jaşap kalat.
İkaya
Uulum, bul okuyanı bilip al. Masud 81 padışa taktıga kongondo başkaruuçuluk
tajrıybası jok bolgonduktan, ölkönü başkaruunun orduna çorular menen köñül
açıp, sayran kurganga baş otu menen berilet. Anın mınday kılıgın körgön askerler
menen amaldarlar aga baş iyişpeyt. Ölkö çakçelekey tüşüp, askerler jana
bukaralar uyat-sıydı jogotot. Bul abal Farave rabatında jaşagan bir katın oşol
vilaettin akimine arızdanıp kelgenge çeyin sozulat. Sultan Mahmud janagı ayalga
parman jazıp berip, artka jönötöt. Amil sultandın buyrugun atkarıp tim
bolboston: "Bul kempir ekinçi jolu Gazna tarapka baspasın" dep buyruyt. Kempir
ekinçi jolu da Gaznaga attanıp çıgıp, arız-doomattardı kabıl alçu keñsege barıp,
Abdulfath Busti amil. 1011-jılı ölgen belgilüü akın Abulfath Dustinin adaşı.
Masud sultan MahmudGaznevinin uulu, 1030-1041-jıldarı başkargan.
sultan menen jolukturuunu jana adilettüülüktü talap kılat. Sultan Mahmud
kayradan parman jazıp bergile degende, kempir: "Senin murdakı bergen parmanıñ
atkarılbagandan ulam saga kelbedimbi" deyt. Sultan: "Emne kılayın?" dep alkan
jayat. Kempir oşondo: "Vilayatte öz buyruguñdu kıñk etpey atkart je andan baş tart.
Al aymaktı ökümü küçtüü başka biröö başkarsın, a sen şapar teep jürö ber. Oşondo
kudaydın pendeleri senin amilderiñdin zombulugunan azap tartışpayt," dep
keñeş beret.
Masud bul sözgö ayabay uyalat da kempirdin ukugun kalıbına keltirüünü jana
amildi şaardın darbazasına asuunu buyruyt. Oşondon kiyin sultandın
buyruktarın atkarbay koygongo eç kim daabay kalgan eken.
Oşentip buyrugu atkarılbagan padışanı padışa emes dep bil. Padışanın
karapayım elden ayırması bolgondoy ele padışa menen başka amaldarlardın
buyrugu ortosunda dagı ayırması bar. Antkeni ölködögü tartip-buyruktardın
atkarılışına jaraşa bolot, al emi buyruktardı atkaruu padışanın kataaldıgına
bagıñkı. Oşon üçün buyruktarıñdın tak atkarılışı jana işiñe zıyanı tiybes üçün
mejiröö bolbo, temirdey katuu bol. Askerlerdi bekem karma, alarga bukaralardı
başkartıp-tesketpe; askerlerdin kızıkçılıgın kanday korgosoñ, bukaralardın
kızıkçılıgın andan kem emes korgo. Antkeni, padışa kün sıyaktuu eç kimdi
kemsintpey, baarına tegiz nur çaçat. Bukaralardı sot adilettüülügü menen baş
iydirip turuu mümkün. Alar sot adilettüülügünön güldöp-ösüşöt, kazınaga kireşe
bukaralardan tüşöt. Ölködö adiletsizdikke jol berbe, antkeni, padışa sarayı
adilettüülükkö tayansauzak jaşayt, adiletsizdik öküm sürsötez kulayt. Sebebi
adilettüülük bul bak-döölöt jaşoo, adiletsizdik bul taloongo kabıluu. Bakdöölöt
turmuş ölkönü dagı uzak jıldar güldötüp, abaddaştıruuga şart tüzöt, al emi
jokçulukka başı malıngan koom tez kıyroogo uçurayt. Akılmandar aytkanday:
jaşoodogu kubanıçtın açkıçı adilettüü padışa, a kaygının bulagı-adiletsiz
padışa.
Kudaydın pendelerin muñdatıp-zarlatpa. Koomdon bölünüp kalba, eger saga el
jana askerlerge jakın boluu jakpasa, özüñ da askerlerge jek köründü bolosuñ.
Askerlerge jana bukaralarga jakşılık jasoodo jañılba, jañılıştıgıñ
duşmanıñ üçün tabılgıs oljo bolot.
Koşuunuñ jalan bir uruunun jigitterinen bolbosun. Koşuunu bir uruudan
kuralgan padışa dayıma alardın tutkununda bolot, askerlerdin aldında kubatsız
bolot. Asırese uruulaştar "bir jeñden kol, bir jakadan baş çıgarganda," alardı
jazalatuu mümkün bolboy kalat. Koşuun ar türkün uruulardan kuralsa, bir uruu
ekinçisinen korkup, ekinçisi birinçisinen korkup, saga baş iybeybegenge daabayt,
askerler buyruguñdu kıñk debey atkarışat. Senin tayatañ sultan Mahmudda tört miñ
türk gulyamı jana tört miñ indus gulyamı bolgon; al industardı türktördün küçü
menen iyge salıp, türktördü industardın küçü menen jazalap, eki uruunu teñ özünö
baş iydrip turgan.
Askerlerdi dayıma tamak-aşka jana şarapka çakırıp, sıylap turgun;
çepken-çapan, belek, ubada berip, köñüldörün al. Kimdir biröögö belek bergiñ
kelip, birok al kiçine bolso, el közünçö belegim kiçine bolup kaldı dep aytpa;
belek eesi seni sarandık kıldı dep baalabası üçün jaşıruun ortomçu salıp, belek
kiçine bolup kalganın ayttır. Sebebi, birinçiden, belegiñ padışaga tatıktuu emes
boldu; ekinçiden, jalpı jurtka sarañ adam katarı maalım bolosuñ.
Men segiz jıl Gazna şaarında sultan Mavduddu 82 nadımı bolup turdum. Oşol
kezde anın üç nerseni jasaganın takır körbödüm: birinçisi, 200 dinardan arzan
belek jönündö eç kaçan el aldında jarayana kılıp aytçu emes, anday belekti araçı
arkıluu berip jiberçü; ekinçisi, eç kaçan tişin körsötüp külçü emes; üçünçüsü,
açuulanganda eç kimdi tildep uruşpaçu. Rum padışası da uşul sapattı bekem
karmaganın, alarda pers jana arab padışalarında jok kaadasaltarı bar ekenin
eşitkem. Kokus Rum padışası kimdir biröönü kolu menen ursa, al kişinin közü
ötkönçö, eç kim aga kol tiygize albayt. "Anı padışa öz kolu menen urdu. Emi anı
uruu üçün janagıday padışa boluş kerek," dep aytışçu eken rumduktar.
Emi joomarttık jönündögü bizdin maekti ulantayın. Men saga kara küçkö
joomart bol debeym; öz tabiyatıñdı özüñ tıya albasañ, men aytkanday, el aldında
emne oylogonuñdu bildirbe. Eger sen mart bolbosoñ, el seni jek körö baştayt. Alar
saga oşol zamat kastık jasay alışpaganı menen, saga duşman çıksa, öz janın sen
üçün kurmandıkka çalbayt jana senin kastaşıñ menen dostoşot.
Padışalık biylikke mas bolbogongo araket kıl jana altı sezimden jañılba,
alardı bekem tut: kataaldık, adilettüülük, joomarttık, esten çıgarboo,
çıdamkaylık jana çınçıldık. Padışa bul altı kasiettin biröösünön ele ajırasa,
al biylikke mas boluuga jakındap kalgan bolot; biylikke mas bolgon ar bir padışa
taktıdan ajıraganda başı jarılat.
Padışa taktıda oturganda düynö padışalarının işterinen kabardar bolgun. Ar
bir padışanın kantip dem alganı saga dayın bolup tursun.
İkaya
Iramatılık emir, menin atam, Alla aga meerimdüü bolsun jana senin ömürüñdü
uzak kılsın, aytkan ele: Fahruddavla bir tuuganı Azudaddavladan kaçkandan kiyin
eç jerden baş paanek tappayt da çoñ atam Kabus padışanın ordosuna kelip, jan
sooga surayt. Çoñ atam anın başına kepil ötüp, Aksarayda kaltırat, aga meerimin
tögüp, çoñ toy ötkörüp, taejemdi beret. Çoñ enem Fahruddavlanın tay ejesi bolgon,
al emi atam jana Fahruddavla bolso Hasan Firuzandın kızdarının baldarı ele.
Andan köp ötpöy Azudaddavla Şamsalmaalige çabarman menen kat jönötöt. Katta
obolu jaratkandı dañktagandan kiyin: "Azudaddavla köptön köp salamın jiberip,
saga aytat: Bir tuuganım emir Ali silerge bardı. Bizdin öz ara dostugubuz jana
tuugandıgıbız saga belgilüü. Ekööbüzdün uruubuz bir,al emi bul bir tuuganım maga
duşman boldu, oşon üçün anı maga kayra jönötüün zarıl. Men anın akısına
ölkömdün sen kaalagan aymagın tartuu kılam, bizdin öz ara dostugubuz dagı
bekemdelet. Eger sen antip şermende bolom deseñ, anı maga jönötpöstön uu berip,
tındım kıl. Oşondo menin da tilegim atkarılat, özüñ da şermende bolboysuñ
jana özün kaalagan aymaktı alasın". Kattı okugan emir Şamsalmaali: "O, jaratkan!
Uşunday sıy-urmattuu adamdı mınday söz aytuuga emne majburladı? Men akıretke
çeyin kusuru tiyçü işti jasay albaym",deyt. Çabarman: "0, bek, anday sözüñdü koy.
Emir Ali üçün Azudaddavlanı, b. a. Fahruddavlanı kemsintpe. Antkeni, bizdin
padışa seni kindikteş bir tuuganıdan jakşı köröt,dep, çark aylanıp
jalbarat.Padışa maga bul kattı berip, saga jibergen künü meni menen maekteşip
jatıp: Şamsalmaalini men kanday süyörümdü kuday bilet. Kaysı bir işembi künü,
balança aydan bir neçe kün ötköndön kiyin, Şamsalmaali monçogo barıp, ortonku
Mavdud Şahabaddavla (1041-48) gaznevidder dinastiyasınap çıkkan
10-sultan. Masuddun uulu, Mahmuddun neberesi.
bölmödö butu tayıp ketip, jıgılıp kalganın ukkanımda "Kırk jeti jaştı emi
attasa da uşunçalık darmanı ketip, karıp kaldıbı" dep abdan keyigem" dedi»,
-deyt çabarman.
Azuddavladan attanar aldında mıktılap keneş alıp çıkkan çabarmandın
maksatı Şamsalmaalinin işteri jönündö ökümdar kançalık mıktı kabardar
ekenin aga añdatuu ele. Şamsalmaali da ordodogu işterden jakşı kabardar ekenin
çabarmanga aytat deyt: "Ökümdardın ömürü uzun bolsun, biz anın beregidey
sıpayçılıgına ayabay ıraazıbız. Birok, mına bul iş üçün men abdan öküngönümdü
ayta bar: al seni maga jönötköndö, balança aydın şeyşembi künü tündö ordonun
balañday bölmösündö şarap içip, andan soñ Anuştegin degen hajibmenen
jandarına eç kimdi kirgizbey kamalıp jatkan. Tün ortosunda al bölmödön çıgıp,
ayaldar uktaçu üydün çatırına çıgıp, Hayzuran Avade degen ayaldın üjürösünö kirip
ketip, eköö jalgız boluştu. Çatırdan tüşüp jatkanda şatıdan butu tayıp, kulap
ketti. Oşondo özümçö: «Bul adam kırk eki jaşta bolso da akıl esi emne jayında
emespi? Çatırdan tüşö albay kalgança şarap içebi? Tün ortosunda emnege töşök
almaştırat? Bardık balee uşundan baştalat!"dep oylodum degen eken. Munun
sıñarınday, sende düynönün padışaları tuuraluu maalımatka katar öz ölköñ, anın
asker koşuundarı jana bukaralarının abalı jönündö da kenen maalımatıñ
bolsun.
İkaya
Munu da bnlip, esiñe tutup al: Tayakeñ Mavdud ibn Masuddun zamanında bir iret
men Gaznaga bardım. Tayakeñ meni abdan sıylap, izattaçu ele. Al meni uzak mezgil
sınap, jakşılap bilgenden kiyin özünün nadımı kılıp dayındadı. Jeke
nadımdın kızmatı: ülpöttörgö jana maekterge dayıma katışıp turuu. Men oşon
üçün tamak jegende jana şarap içkende başka nadımdardın bar je jok ekenine
karabay sözsüz boluşum zarıl ele.
Tayakeñ bir jolu tañ ertelep şaraptı toyo içip, mas abalında askerlerge sıy
tamak berdi. Adamdar kelip, iyilip taazim kılışkan boydon kayra ketip jatıştı.
Uşul tuşta tayakeñdin uvazariuluu kojo Abdurazzak ibn Hasan alMaymandi kirdi. Al
da sultandın kabıl aluusuna kirgenge uruksat aldı. Bir neçe ubakıt ötköndön kiyin
ordonun hajibi kelip, Ali ibn Rabi degen kızmatçıga kattı berdi ele, al kattı
sultanga uzattı. Sultan kattı okup bolup, uazirge kayrıldı da: "Bul çagımçıga sabak
bolsun üçün aga jüz palak urulsun. Emki jolu emne bolgonun kenen jazıp jürsün. Bul
katta Gaznanın on miñ üyündö kumar oynogondor karmaldı dep jazılıptır. A men
kumarpozduk kimdin üyündö jana kaysı maalede bolgonun bilbeym. Emne oylosoñ da
bolot,"dep aytat. Uazir bolso: "Ökümdardın ömürü uzun bolsun. Al sizge jeñil
bolsun dep, kıska jazdı. Egerde baarın toluk jazçu bolso, bir eki kündö okup bütpös
kitep bolmok. Balkim, mırza meerimdüülük kılıp, anı keçirip koyot. Men aga emki
jolu baarın toluk jaz dep aytayın",deyt. Anda sultan: "Bul iret keçirdim. Birok,
kelerki jolu kojo kanday aytsa, oşondoy jazsın" dedi.
Anüçün askeriy koşuundun jana bukaralardın abalınan jakşı kabardar bol
jana öz ölköñ, ayrıkça, uaziriñ jönündö maalımatıñ jakşı bolsun, al bir uurtam
suu içse da bilip turgun. Antkeni, özüñdün üyüñdü aga tapşırgansıñ; eger uazirge
kıldat köñül burbasañ, anı koy , öz üyüñö da emne bolup jatkanına etibar berbey
kalasıñ. Koñşu ölkölördün padışaları saga tatıktuu bolup, alar menen dostuk
mamile kütsöñ, jarım dos abalında bolbo, joolaşsoñ açık jooloş. Eger açıktan
açık kastaşçu bolsoñ, öz tuugandarıñ menen tımızın kastaşpa. Sebebi, mınday
ikaya eşitkenmin. İskender Zulkaynar joo menen salgılaşuuga baratkanda aga: "0,
padışa, bul kişi senin duşmanın. Al kamırabagan adam. Tündö kapılet kol
salalı," deşet. Anda İskender: "Jeñişti uurdap algan padışa emes" dep joop
bergen eken. Padışalık kılıp jürgöndö uluu işterdi jasaganga üyrön. Sebebi
padışa eldin baarınan çoñ bolgonduktan, sözdörü da başkalardın sözünön uluu
bolsun. Kargış urgan it jana Faraon özünö kudayday sıyınuunu buyrup, Allanın
kargışına kalgan. Alla: Men silerdin uluu egeñermin degen. Akırettin kününö
çeyin Kurandın bul süröösün okuşat jana anın ısmın bul uluu sözü üçün sıylaşat.
Oşon üçün men aytkanday bol, antkeni tüyşügü jok padışa dañkka jetpeyt.
Özündün kol tamgandı sıyla jana ar kanday mayda barat kagazdarga kol koyo berbe;
eger teñdeşsiz belek jasaçu bolsoñ je çoñ bir çoñ dubandı tartuu kılsañ je çoñ
maareke-toy berseñ gana jarlıkka kol tamgandı koy. Kol koygondon kiyin
jarlıgıñdı ötö negizdüü bir sebepsiz buzba. Sözünün ötösünö çıkpoo kim üçün bolso
da uyat, al emi padışa üçün tatıksız iş.
Padışalık önördün şartı uşunday. Al uluu önör bolso da men kiteptin
ıraatına jaraşa al jönündö aytıp berdim jana jazdım. Sen kokus dıykançılık
menen alp uruşçu bolsoñ je başka işke bel baylap kirişseñ: dayıma tartip bolsun
jana işiñ iygiliktüü jürüüsü üçün al iştin jobosun bekem sakta. Alla özü koldoyt.
DIYKANÇILIKTIN KAADA-SALTI JANA SEN BİLGEN BAŞKA
İŞTER JÖNÜNDÖ
Uulum, bilip al, egerde dıykan bolsoñ, dıykançılıkka maanilüü ubakıttı
jakşı bil. Emne egüünü oylosoñ, anı egüüçü mezgildi ötkörüp jiberbe. Möönötünön
bir kün keç sepkenden körö on kün erte sepken jakşı. Buurusun-sokoñ jana
ögüzdörüñtsü dayar karma. Ögüzdördün mıktıların satıp al jana çöptü mol berip bak.
Kokus ögüz okustap, iş toktop kalbas üçün jana egin egüüçü maaldı ötkörüp jiberböö
üçün dayıma üyrötülgön jup ögüzdü baguuda karmagın.
Jer aydap, dan egüüçü mezgil kelgende jerdi çarçap-çaalıkpay kayra-kayra
oodarıp ayda jana kelerki jıldın aydoosuna bıyıl kamılga kör. Özün özü bakkan
jerge egin aydasañ, anday jer seni da bagat. Özün özü baga albagan jer, seni da
toyuntpayt. Dayıma çarbañdın kamın körsöñ, dıykançılıktan kireşe tabasıñ.
Bazarda oturgan kol-önörçü bolsoñ, kardarıñ köp boluusu üçün, kanday buyum
jasaba anı tez jana kıldat bütkör. Jumuştu öz koñşularıña karaganda mıktı
jasap, az nıpaga kanaat kıl. Bir jolu jüzdön on payda tapkança, eki jolu jüzdön
beş payda kör. Kardarlardı baanı çoñ aytıp jana aytkanıñdan tüşpöy korkutpasañ,
önörüñ seni bagat jana kardarıñ köp bolot. Bir nerseni satuu üçün kardarga
aylanayın, dosum, agay-inim dep kayrıl, jaratkan kudaydı da oozuñdan tüşürbö,
jarooker bol; antkeni kardarga jarooker jana sılık bolsoñ, al senden bir nerse
satıp albastan ketpeyt, kabagın çıtıp, oroy jana tünt bolsoñ eç nerse sata
albaysıñ.
Kardarga men aytkanday asteydil mamile jasaçu bolsoñ, senin kardarlarıñ köp
bolot jana başka kol-önörçülör argasızdan saga suktanışat, sen eñ ataktuu jana
taanımal kol-önörçü bolosuñ.
Dayıma satıp jatkan nerseñ jönündö çın süylö. Sarañdıktan saktan, birok
paydañdı unutpa. Senden martabası tömön jana jardı adamdarga tartuu kıl,
özüñdön öydölörgö sılık-
sıpaa bol. Biröölördün kemçiligin paydalanba, ayaldar jana baldar menen sooda
kılganda aşıkça payda izdebe. Çet eldikke jabışpa, uyalçaak kardar menen uzak
soodalaşpa. Abroyluu adamdarga jakşı mamile kıl. Padışa menen çınçıl bol
jana aga kızmat ötögöngö umtulba. Askerler menen mamile kütpö. Sufiyler menen
özüñ da pakiza sufiy bol. Tarazañ jana anın taştarı tuura bolsun. Üy-bülöñ
aldında kuytulanba, alar üçün kireşeni özünçö bölbö. Şerikteriñdi aldaba,
jasagan buyumuñ bilerman üçün bolobu, je tajrıybasız adam üçün bolobu, barkı
bolbosun, eköönö teñ ak köñüldön jana birdey jasa.
Mümkünçülüñ bolso, karızga ber. Jalgan ubada berbe, dayıma aytkan ubadañda
bekem tur. Payız algandan kaç jana şertteşip sooda kılganda aşıkça kataal bolbo.
Egerde tomayakka je sabatsız naamaga karız berseñ jana alardın karajatı jok
ekenin bilseñ, borçun kayra-kayra surap, mazasın alba. Jolduu bolguñ kelse jana
jaratkan senin tapkanıñdı alkasın deseñ, jürögüñ taza bolsun.
Özün mınday karmagan ar bir kolönörçü ayköldün aykölü bolot. Kaysı şirkettin
kol-önörçüsü bolbosun, alardın işinde javonmardilikke 83 jol bar.
Kol-önörçülüktün zarurat şartı jönündö murda aytılgandıktan, kiteptin akırkı
bapında, Alla koldoso, ar kanday şirkettin javonmardisi tuuraluu kolumdan
kelişinçe kep salıp bereyin.
JAVONMARDİLİKTİN SALTI JANA JÖRÖLÖLÖRÜ JÖNÜNDÖ
Uulum, sen eger javonmardi sıyaktuu jüröm deseñ, adegende javonmardi degen
emne ekenin jana anın kandayça payda bolgonun bilip algın.
Bilseñ, adamga münözdüü üç kasiet bar. Mende bul üç kasiet jok degen bir da
adamdı tappaysıñ. Teñirim bul üç kasietti sanaluu gana adamga bergeni menen
akılman, akılsız jana akılduu üçöö teñ bul kasietter bizde bar deşip, al üçün
Alla taalaga alkış aytışat. Üç kasietke ee adamdarga Alla taala öz ıklasın bölüp,
özgöçölöp koygon. Al kasietterdin birinçisi akıl es, ekinçisi-çınçıldık, üçünçüsü
adamgerçilik.
Sen javonmardiliktin maani-mazmununa köñül burçu bolsoñ, akıl estüü, çınçıl
jana adamgerçiliktüü boluuga umtulgan ar bir adamdın nieti aruu ekenin unutpa.
Sebebi bul üç sapattın biri da jok bir da jan bolboyt. Birok ölümsöktük, naamalık
jana turuksuzduk köpçülük adamdardın baaluu üç sapatka jetüüsünö kedergi bolot.
Jaratkan adamdardı ar kanday bölüktördön bir bütün kılıp jarattı. Anı
makrokosmos deysiñbi je mikrokosmos deysiñbi, baarı bir. Antkeni, adamdın
denesinde tabiyattagı energiyanın, aalamdın, jıldızdardın, materiyanın,
elementterdin, formanın, jandın jana akıl estin bölüktörü bar. Munun baarı öz
ara baylanışpagan, deñgeeli boyunça ayırmalangan özünçö düynö. Adam mına uşul
türdüü düynödön kuralgan bir bütün.
Jaratkan munun baarın biri birine biriktirip, baylanıştırıp koydu. Sen
özüñ körüp turganday, bul keñ düynödögü asman meykindigi, jıldızdar jana tabigıy
küçtör mazmunu boyunça ar başka bolgonu menen öz ara baylanışıp turu. Misalı, ot
jana suu bardık sapattarı boyunça biri birine karama karşı, jer menen aba da
83 javonmardi sözmö söz maanisi «asılzattık, rıtsarlık» degendi tüşündüröt.
Termindin arab tilindegi ekvivalentifuttuva. Öz ukugun jakşırtuu üçün feodaldık
biylikke karşı kTsfaşkön kol önörçülördün jaşıruun koomunun müçölörü
özülörün jav»1y^diler dep ataşkan. Bul koom kandaydır bir deñgeelde diniy
münöİre dv ae bolgon jaia sufizmdin ayırım agımdarı menen baylanışıp turgan
oşondoy. Al emi jer suu menen otko araçı bolup, alardı baylanıştırdı. Jer
kurgak zat katarı ot menen, muzdak zat ireti suu menen baylanışat. Suu muzdak zat
katarı jer menen baylanışsa, jumşaktıgı jagınan aba menen, aba jumşaktıgı
boyunça suu menen, jıluulugu boyunça ot menen, al emi ot substantsiyası boyunça efir
menen, efir jalındap küygönü jagınan jıldızdardın jana aalamdın padışası
Kün menen, Kün substantsiyası boyunça materiya menen baylanışat jana materiya aga
taasir etip da turat, sebebi, Kün beşinçi elementtin substantsiyası. Materiya eñ
jogorku emanatsiyası boyunça adamdın janı menen, a jan özü akıl-es menen
baylanışta. Oşentip, passivdüü kubuluştar materiya jana potentsiya arkıluu
aktivdüü kubuluştar menen baylanıştı. Eger passivdüü kubuluştar aktivdüü
kubuluştardan ortodo payda bolgon katnaş arkıluu materiya jana potentsiya alıp
turuşpasa, kıyroogo uçurayt. Oşondoy ele aktivdüü küçtör ortodogu baylanış
arkıluu asman meykindiginen, asman meykindigi materiyadan, materiya jandan, jan
akıl esten materiya jana potentsiya alat, bolboso kıyrap kalat. Andan arkısın buga
okşoşturup oy kalçap tüşün.
Adamdın denesinde karañgıdan jana oorduktan çogulgan nersenin baarı
tabigıy küçtördön jıynaldı. Tulku kelbeti, beti, janı, küç-kubatı, kıymılı asman
meykindiginen çoguldu. Denenin beş sezimi: uguu, körüü, jıt bilüü, daam bilüü,
sezüüsü materiyadan çoguldu, al emi ruhaniy sezimderi: es tutumu, çeçim çıgaruu,
oylonuu, elestetüü jana süylöö jöndömü janıdañ toptoldu. Kişinin denesindegi eñ
uluu kasiet: adamgerçilik, akılmandık, ösüp-jetilüü jana iygilik denedegi
jogorku akıl estin emanatsiyasınan jaraldı. Bul kasiettin negizi akıl es.
Demek, dene janı bolgonu üçün jaşayt, a ömür üçün jan tirüü boluş kerek jana
jan akıl es barında jaşayt. Egerde kimdin denesi kıymıldasa, al denede sözsüz
jaşoo bar boluş kerek; kim süylösö, sözsüz anın janı bar boluş kerek; a jan bar
jerde sözsüz akıl es da bar. Bul bardık adamdarga tiyiştüü kasiet, birok dene jana
jandın ortosunda ildet payda bolgondo, teñ salmaktuuluk baylanışı boşoñdoyt,
jandan denege kubat, başkaça aytkanda, jandı kıymıldatçu kubat kelbeyt. Kimdir
biröönün ömürü menen janının ortosundagı baylanışka forma oorduk kılsa, anın
janınan ömürünö kubat, başkaça aytkanda, beş sezim kelbeyt. Kimdin janı menen
akıl esinin arasına karañgılıktın jana tüşünböstüktün köşögösü tartılsa, anın
janı akıl esine oy jügürtüünü, çeçim kabıl aluunu, adamgerçilikti jana
çınçıldıktı jiberbey kalat.
Demek, dene akıl essiz jana adamgerçiliksiz bolboyt, birok emanatsiya ruhaniy
bayuunu toktotup salat. Umtuluu bolso da mazmuun bolboyt. Oşonduktan düynödö
adamgerçilikke umtulbagan eç kim jok. Birok, sen uulum, başkalarga okşoş
bolbogongo tırış, mazmunu jok doomat kılba, baş-ayagı mazmuunduu adam boluu üçün
jana jogorku emanatsiyanı üyrönüp tüşünüü üçün içki düynöñdü açık karma.
Uulum, bilip al, daanışmandar adamgerçilikten jana akıl esten söz jüzündö
figuranı jasaştı. Bul figurada denesi, janı, sezimi jana adamgerçilik sıyaktuu
ruhaniy sapatı payda boldu. Alar: bul figuranın denesi-javonmardi,
jaşoosu-çınçıldık, jaştıgı-akılmandık, ruhaniy mañızı-kasieti, dep aytıştı.
Ülüşünö dene tiygen topko ayyarlar, askerler, bazar adamdarı kirip, alardı
javonmard dep ataştı. Ençilerine dene jana jan tiygen top tışkı ilimdin eeleri
menen jardı sufiyler. Alardı elde añdap tüşüngöndör jana moyun sungandar dep
ataştı. Ülüşünö dene, jan jana sezim tiygen topto akılmandar, paygambarlar,
oluyalar bar. Alardı el içinde jetken daanışmandar dep esepteşet.
Perişterlerdin ençisine dene, jan jana kasiet tiygen, al emi adamdardın içinen
bul kasiet paygambarlarga tiygen.
Oşentip, (çınıgı baylanıştı bilçü bolsok) peşensine javonmardi boluu
ırıskısı jazılgan adamdar öküldör tobu menen baylanışkan. Javonmardinin
negizi üç nerseden turat: birinçisi-emne süylögön bolsoñ, oşonu jasa, ekinçisi
çındıkka karşı iş kılba, üçünçüsü sabırduu (çıdamkay) bol, dep aytılat. Antkeni,
javonmardige tiyiştüü bardık kasietter uşul üç sapatka negizdelgen.
Uulum, bul saga kıyın bolso, sen anı bilüüñ üçün bul üç kasietti beregi toptorgo
bölöm dagı ar birinin maani-mazmunun jana çen ölçömün anıktap berem.
Kıstarma
Bilgin, izgi ayyar bir neçe asıl sapatı bar ayyar: al taymanbas jana er jürök,
akılman, ak dil, ar bir işte sabırduu bolup, aytkan ubadasın bekem karmayt, eç
kimge jamandık kılbayt, dostorunun paydası üçün özü çıgım tartkanga dayar,
tutkundardı kemsintip-kordoboyt, jardılarga jardamın ayabayt, kara
mürtözdördün jaman işti jasaşına jol berbeyt, çındıktı süylöyt, çın kepti ugat,
ar bir adamdı tatıktuu baalayt, nan jegen jerinde jaman işke barbayt,
jakşılıkka jamandık menen joop berbeyt, jakşı sözdördü süylöyt, jaman iştin
jakşı jagın körö bilet. Eger kunt koyup baykasañ, mına bu ikayada aytılganday,
munun baarı men aytkan üç nersege barıp takalat.
İkaya
Kuhistanda ayyarlardın bir tobu çogulup, süylöşüp oturgan eken. Sırttan kirgen
adam salam aytıp: "Men Mervanın ayyarları jibergen çabarmanmın. Alar sizderge
salamın joldodu. Kuhistandagı balança-tükünçö degen ayyarlarga aytıp bargın
deşti. Bizde suroobuz bar. Eger al suroogo tuura joop berip, aga biz kanaattansak,
biz silerdi özübüzdön uluu dep taanıybız. A natuura joop berseñer, biz silerden
uluubuz", dedi. Mervalık ayyarlar: "Suroonu ayt" deşti. "Aytkılaçı, asılzat jana
narkısız degen emne, asılzat menen narkısızdın ayrıması emne? Eger joldo
olturgan ayyardın janınan kimdir biröö ötüp, andan köp uzabay anı öltüröm degen
kılıççan başka biröö ötüp baratıp, ayyardan bul joldon biröö öttübü dep surasa,
ayyar kanday joop beriş kerek? Eger kördüm dep aytsa, çagım bolot, a körbödüm dese,
kalp bolot. Antip da mintip da aytuu ayyarga jaraşpayt," dedi çabarman. Suroonu
ukkan Kuhistandın ayyarları biri birin tiktep, meltirep oturup kalıştı. Şondo
alardın içinen Fazil Hamadani degen adam turup: "Men joop berem," dedi ele,
ayyarlar:"Ayt!" deşti jabıla. "Asılzattıktın negizi: emne aytsañ, oşonu jasoo.
Asılzattık menen narkısızdıktın ayırıması, senin sabırduuluguñda. Al emi
ayyardın joobu mınday. Al oturgan jayınan bir kadam jılıp turup: men bul jerde
oturgandan beri eç kim ötkön jok dese, çındıktı aytkan bolot."
Sen uulum, bul sözdördü bilip alsañ, asılzattık emne ekeni saga aykın bolot.
Asker adamdarının özgöçölugü
Biz jogoruda ayyarlardın asılzattıgı jönündö kep kıldık. Askerler da sözsüz
türdö özdörün ayyar sıyaktuu ele, atügül andan mıktı körsötüşü kerek. Sebebi, askeriy
naam-bul ayyarlıktan da biyik daraja. Oşon üçün, askeriy adam dagı joomart,
meymandos, mart, asılzat, kiyimi taza jana jakşı karuu jaraktuu boluşu laazim.
Birok, ayaldarga jakındık, özün özü süyüü, kızmat kıluuga dayar turuu jana çogoolduk
asker adamı üçün jakşı sapat bolso, ayyar üçün kemçilik. Bazar adamdarının
asılzattıgının öz şarttarı bar. Al jönündö kol önörçülör jönündögü bapta kep
kılganbız.
Ulamalardın özgöçölugü
Adamgerçiliktin kelbetinen (figurasınan) denege jana ömürgö tatıgan adamdar,
biz murda aytkanday, alar diniy ilimdin eeleri menen jardı sufiyler. Alardın
asılzat kasieti dep bilimi jana topuktugu aytılat. Bul adamdar aşıkça asılzat
boluşat, antkeni asılzattık figuranın tulku, a çınçıldık jaşoosu, alarda jaşoo,
başkaça aytkanda, çındık bar. Andıktan bul adamdarga dayıma sılık mamile jasa,
sebebi asılzat ulamalar diniy taanıp-bilüünün eeleri. Bul kasietke ee adamdar
topuktuu süylöşüp, özdörün iygi tutuşat. Oşondoy ele alardın jürüm-turumu da
iygi. Dinge alar jan dili menen berilip, eki jüzdüülüktön alıs boluşat; eç kaçan
eç kimge açuulanışpayt, jaşoodo da kuytuluk kılıp, eç kimdin sırın açışpayt;
jubaylar ajıraşa turganın ant berip tastıktamayınça fatva çıgarışpayt jana
fatva menen adamdardı omuroogo alışpayt; eger kimdir biröö kandaydır bir
jañılıştık ketirse, anı tüzötüünün jolun bilişet jana bakırlık kılbay ele
jañılış işti kantip tüzötköndü üyrötüşöt. Öz işenimin jaşoonun orozgerleri
üçün satpayt, riyasat (asket, bakır) jaşoosun elge şardana kılbayt, atakdañktuu
boluşsa da künöölüügö künöösünü aytıp el aldında basıntışpayt.
Eger kimdir biröögö keñeş berçü bolso da elden kupuya berişet, antkeni el
aldında keñeş aytuu-bul kemsintip-basıntuuga tete. Alar eç kaçan kimdir biröönün
kanın tökköngö daap barışpayt jana kimdir biröö ölümgö tatıktuu ekenin bilgen
uçurda da anı öltürüügö uruksat da berişpeyt. Antkeni ölgön adam kayra tirilbeyt.
Alar başka bagıttagı adamdı kaapır dep aytuusu şart emes, sebebi kaapır-bölök
bagıt emes, bölök işenim. Özü bilbegen kitepterdi jana ilimderdi çanbayt, aga
belgisiz nerseni tuura emes dep da aytpayt. Adepsiz işke daabayt jana jaratkandın
jakşılıgınan ümüt üzböyt.
Bu aytılgan kasietterge ee ar bir fatvaçı jana momunadam da, javonmardi da.
Sufiyyaerdin kasietteri
Sufiylerdin şartı, erejesi jana asılzattıgı jönündö alardın kaşköy
ustattarı, özgöçö, ustat imam Abulkasım Abdalkarim Kuşayri 84 «Sufizmdin
erejeleri jönündö kayrıluu» degen kitebinde, şeyh Abulhasan al-Mukaddasi
«Pakizalik jönündö emgekte», Abumansur ad-Dimişki «Uluuluk» degen kitebinde,
Ali Vahdi «Bardı dalildöö jönündögü emgekte» keñiri jazışkan. Ereje başka
şeyhterdin kitebinde jazılgangandıktan, men bul kitepte tarikattın erejesin
toluk jazbaymın. Antkeni bul kitepti jazuudagı menin maksatım: saga keñeş berüü
jana sen üçün iygilikke jetüü. Lekin, tarikattı jazgan adamdarga kokus kezdeşip
kalsañ, sen alarga jana alar saga jat-çooçun bolbosun dep, men alardın ısımdarın
atap kettim.
Men saga bul adamdardın asılzattıgının özgöçölügü jönündö keñiri jazam,
antkeni başına tüşkön kaygını alar taza jana takıba kabıl alganga umtuluşat, bir
da adam ança kaygımuñga duuşar bolboyt. Alar özdörün eldin eñ mıktıları dep
esepteşet. Uguşumça, bul joldu birinçi bolup Uzeyr paygambar açkan eken, jatkan
jeri jayluu bolsun; al öz zamanında uşunçalık aruu, pakiza jaşap ötkön eken
deñiz, jööttör anı kudaydın balası dep ataşıptır, oozdoruna topurak!
Menin uguşumça, paygambardın doorunda kirkesin bergen on eki «suffe adamı»
boluptur. Paygambar alardı ötö sıylap, tez-tez kupuya sırlaşıp turçu eken. Oşon
Abulkasım Abdalkarim ibn Havazin al-Kuşayri (986-1074) belgilüü
sufiy şeyhi.
üçün bul adamdarga asılzat boluu başkalarga salıştırganda tataal bolgon. Alardın
asılzattıgı
eki
türgö
bölünöt:
biri
bakır
sopularga
taandık,
ekinçisi-süyüşköndörgö. Men bul eköönö teñ toktoloyun. Eger bilseñ, nukura
derviştik-bul bar dünüyödön kol jubuu, antkeni, mülktön baş tartuu jana Allanın
birligi jönündögü okuu sufizmdin tüpkü mañızı.
İkaya
Men ukkanga karaganda, bir kurday eki sopu joldo baratıptır. Biröösünün
janında sokur tıyını jok eken, ekinçisinde beş dinarı bolot. Jakır sopu kayda
barbasın taymanbayt, özün koopsuz sezet, korkunuçtuu jaylarda kamırabay uktayt,
köñülü kaalaganday şatma-şat jüröt. Beş dinarı bar sopu tünküsün korkup uktabayt,
birok şerigin taştabayt. Alar kıdırıp jürüp, ötö korkunuçtuu toguz joldun
toomundagı kudukka kelişet. Akçasız sopu tamak jegenden kiyin şirin uykuga kiret,
akçaluu sopunun uktaganga jürögü daabayt da, özünçö:"Emne kılsam? Beş altın
dinarım bar, bul jer korkunuçtuu jay bolso. Sen uktap kaldıñ, a mende uyku jok.
Uktay da albaymın, ketip da kala albaym,"dep kübürönöt. Munu eşitken pulsuz sopu:
"Beş dinarıñdı maga ber," dese, şerigi dinardı beret. Al dinardı kudukka
ırgıtıp jiberet da:"Emi sen kutulduñ! Tınç ukta je otur, jardının sepili jez
degen," deptir.
Oşentip, bardık şeyhterdin anıktoosu boyunça sufizm üç nerseden turat:
mal-mülkü joktuk, özünü kudayga tapşıruu jana bekem işenim. Eger sen baarına bir
köz menen karasañ, jamandıktan alıs bolosuñ bardık işterde saga toskoolduk bolboyt, sebebi sen tarikattın mañızına jetkensiñ. Oşonduktan, derviş ar
dayım kudayga moyun sunup, oylorunu bir tuuganı jana özüdön başka eç bir agay
inilerine açpoogo tiyiş. Bir tuuganının kızganıçı dayıma emne üçün menin bir
tuuganım menden jakşı emes degen suroogo bagıttalıp, özün süyüü jönündögü oy
anın başında bolboş kerek. Anın jeke maksatı da bolboogo tiyiş, jeke
kızıkçılıgını çetke koyup, bardık nersege köñül koş jana barına kanaat dep
karoosu laazim; eç nersege ekilenip karaboogo tiyiş, öz köz karaşınan, bütümünön
jana kümönsünüülörünön baş tartışı şart. Bütüm çıgarboo bul bardı tastıktoo
emespi. Aga eç kim karşı bolboyt, antkeni çındıktın mañızı eki anjılıktı tanuu,
a çınçıldıktın mañızıkarama-karşılıktı tanuu.
Uulum, bilgin, eger kimdir biröö suuga çın dilinen ayak taştasa, suu anın tamanı
astında katuulayt. Bul nerse akılga sıybasa dagı aga ınansa bolot. Sen nukura
çınçıldıktı belgen soñ, anı tanba jana aga işenbe, sebebi çınçıldık ne akıl
menen, ne küç menen jürögüñö salçu kubuluş emes. Çınçıldık deneñe teñdeşsiz
jana dañktuu kudaydın taberigi katarı gana ornotulat.
Derviş düynögö çın dilinen karayt, anda korkuu adatı bolboyt, anın içki jana
tışkı düynösü okşoş. Derviştin jürögü jalgızdık jönündö oylonuudan boş
bolboyt, birok oydun jalınında aloolop ketpes üçün şaşpay oylongondu oñ
köröt. Antkeni, tarikattın joldooçuları oy jügürtüünü ot dep taanıştı, suu al üçün
soorotuuçu katarı nerse. Uşundan ulam alar toy-tamaşaga jana ır-biyge köñül
jubantuunun karajatı katarı mamile jasaşat. Eger derbiş ırdabasa jana kitepti
obongo salıp okubasa, al dayıma oydun otunda aloolop küyöt. Kim jalgızdık
jönündö oyloboso, aga muzıka menen ırdı ukkanga bolboyt, antkeni ogo beter
maanayı çögöt.
Şeyh Ahi Zangani 85 ömürünün akırında muzıkaga tıyuu salıp, mınday deptir:
"Muzıka suu, suu ot bar jerge kerek, suunu suuga kuygandan suu ılaylanıp, tübündö
kumtaşı köböyöt. Elüü adamdın biröönun kolunda otu bar bolso, bir adam üçün kırk
toguz adamdı köölöp-ıştagandın keregi jok. Beregi biröödön çıdamkaylıktı,
kalgan kırk toguz adamdan çınçıldıktı talap kıluu mümkün."
Egerde derbiştin jan düynösü ruhaniy tarbiya körbösö, jok degende tışkı
forma anı toluktap turuusu üçün sırtkı tarbiyası boluşu zarıl. Oşentip, içki
köröñgösü bolboso, tışkı forma aga körk berip tursun.
Derbiş takıba, sözgö usta, biröögö jamandıgı jok, kemçilikti jaap jaşırgan,
momun, kiyim-keçesi taza bolup, anda sayakattoo jana konup-tünöö üçün derbişke
zarıl asaba, kese, kumura, jaynamaz, jelpigiç, tarak, iyne-jip, tırmak alçu maki
sıyaktuu bumdarı tügöl boluuga tiyiş. Al kiyim-keçesin tigüügö jana juuganga
muktaj bolboy, teskerisinçe, agay-inderine bul eki kızmattı körsötüüsü abzel.
Derbiş jer kezgendi jakşı körüş kerek, birok saparda jalgız jürböösü şart.
Al sıyıntkanaga jalgız kirböögö tiyiş, antkeni jalgızdıkta künöö işter
jasalat; a sıyıntkanaga kirgende eç kimdi maksatına (jan jarkınına) jetkirböögö
tırışpas kerek, başkaça aytkanda, jırgalga batışına joltoo bolboş kerek.
Derviş adegende sol butun çeçip, kiyingende oñ butun birinçi kiyüügö tiyiş.
Beline kur kurçanıp alıp, aldıga çıkpaş kerek. Jaynamazın kaerge salsa, oşol
jerge oturuşu laazim, a oturgandan kiyin uruksat alıp turup, eki rakat namaz okuyt.
Sıyıntkanaga kirgende jana çıkkanda salam aytabı je koştoşobu, -maanilüü emes.
Birok, erteñ menen amandaşkandı unutpoogo tiyiş.
Derbiş jakşı adamdar menen jürüp, tıyuu salıngan işterden etiyat bolsun.
Eger közü açılıp jan jarkınına jetişpese, agayinder sıylap, jakşı körüüsü üçün
jan jarkındın sözdörün jattap alsa, hanakada dagı köp boluuga mümkündük alat. Eç
kimge tañuulap mamile kurbasın, uluulardı urmattasın, antkeni uluulardı
urmattoo-zarurat mildet, süylöşüü zarurat emes. Emne gana jasabasın, jamaattın
makuldugu jana buyrugu menen jasasın. Eger jamaat anı jemelese, künöösüz bolgon
uçurda da, karşı süylöbösün, keçirim surasın jana jazalansın.
Özü jok jerden sınga kabılbas üçün adamdarga aşıkça sın takpasın. Köp
ubaktısın jaynamaz üstündö namaz okuganga arnap, bazarga aşıkça barbasın.
Zarıldıgı jok turup kaysı bir işti jasagısı kelse je özünçö bir iş bütkörüünü
kaalasa, jamaattın uruksatı menen gana jasasın. Çepken kiyse je çeçip koygusu
kelse, jamaattan je jamaat aksakalınan uruksat surasın. Jaynamazda butun
kayçılaştırıp je bir nersege jölönüp oturbasın. Adamdardan jaşınıp alıp,
hırkasın tıtpasın, adamdardan jaşınıp bir badam da jebesin, sebebi bul pastık
sanalat.
Buyumdardı tışkı belgisi boyunça atabasın jana jamaat kanday aytsa, oşondoy
atasın. Jamaat içinde köp süylöbösün. Başkalar hırkasın 86 kiyse, al kiysin, çeçse
al da çeçsin. Kolunan kelse, eç kimdin hırkasın barça-barça kılıp kespesin jana
tamak-aştı jıynabasın. Antkeni bul eki iştin ar kim ele atkara albaganday öz
şartı bar. Şartı kelip tursa, dayıma kolun juusun, butun bötön biröönün
Ahi Farruh Zangani belgilüü şeyh, hronologiyalık jaktan jakındıgı bolboso da,
bul ısımdı uluu Azerbayjan akını Nizami menen baylanıştırıp jürüşöt.
hırka, hirka sopular kiyçü tamanga çeyin jetken uzun köynök.
jaynamazına je hırkasına koybosun. Jamaat içinde şaşıp baspasın, tiyak-biyakka
ötö berbesin, biröönün orduna oturbasın jana tarınçaak bolbosun.
Suu içkende, hırkasın jırtkanda je başın açkanda, ordunan turbasın, eç kim
menen süylöşpösün, kereksiz biyge tüşpösün. Denesindegi kiyimi jırtılsa, oşol
zamat çeçip, aksakaldın aldına koysun. Egerde derviş anı jemeleçü je maktaçu
bolso, anın sözünö ıraazılıgın aytıp, bir nerse sunuş kılsın. Derviş aga hırka
berse, tiyiştüü sözdü aytıp, ööp turup, kaytarıp bersin. Eger derviş üçün kaysı bir
işti bütkörsö, aytalı, kiyim tigip berse je kirintçü bolso, alkışın ukpay
berbesin. Özü dervişke osol iş jasap koyso, anısın tezireek tüzötüp, çıgımın
kaytarsın. Derviş aga jakşılık kılsa, tez alkışın aytıp, tiyiştüü sıyın
körsötsün. Özü üçün, mümkünçülügü bolup tursa, özgöçö dervişterden eç nerse talap
kılbasın. İsfahandıktar özdörü talap kılganı menen, başkalarga tieşelüü sıy
körsötpöyt; horasandıktar talap da kılbayt, sıy da körsötpöyt; tabarıstandıktar da
oşondoy, Pars eli talap da kılat, berçüsün da beret. Uguşumça, sufizm obol Parsta
payda bolgon.
Derviş jaş kezinde emgekti kenç dep sanap, karıganda jaybarakat turmuşka
ötüş kerek. Köpçülüktü küttürböö üçün tamak maalında dastorkondon uzakta jürböş
kerek; kolun tamakka birinçi sunbaşı kerek, ülüşün birinçi jep bütpöstön el
menen çoguu jegeni jöndüü. Irıskısına tiygenden köptü kaalabaşı jana uruksatı
jok eç kimge öz ülüşün berbeşi kerek. Oorup kalıp, tamak jey albasa, dastorkon
salınganga çeyin keçirim suroosu laazim jana tamak üstündö süylöböögö tiyiş. Eger
orozo tutup jatkanda aldına tamak koyulsa, orozo ekenin aytpastan, tamaktı jep,
orozosun buzsa bolot. Daarattı ebi menen alıp, jaymanazdı tepseböögö tiyiş. Ar
kanday jörölgö bolso ele daarat ala bergen jarabayt.
Sufiylerdin asılzattıgının şartı uşu men aytkanday. Süyüşköndördün
şartıalar sufiyler süküt salıp, zikir çalıp, ak urganda aytkan sözdörün tanbayt,
mazmununu tüşündürüp berüünü surayt. Sopulardın kemçiligin alarga aşık bolgon
jan izgilik katarı esepteşi, misalı, işenbööçülügün alardın işenimi dep
bilüüsü şart. Alardın sırın eç kimge aytpoogo tiyiş, a jasagan jakşı işterin
koldop, tatıksız işterin oñdogongo tırışuu kerek.
Sopularga baratkanda taza kiyinip, alarga izat körsötüp oturuusu, baktısına tuş
kelip kalsa, hırkanı sıylap kiyüüsü, jerge taştabay başına jazdanıp jatuusu
jana balit işke paydalanboosu kerek. Sopular hırkasın çeçse, al da hırkasın
çeçsin. Alar aga berilgen hırkanı tamaşalap çeçişse, anı ubada sözgö je kül
azıkka «satıp» alıp, çekesin tiygizip öpköndön kiyin, eesine kaytarıp beret. Eger
hırka çırçatak uçurunda jerge tüşsö, çatakka aralaşpasın jana pirdin erkine
koysun. Sopular talaşıptartışıp jatkanda alardın üstünö kirbesin, a kokus kirip
kalsa, çetke oturup, çırga aralaşpasın. Alar öz çatagın özdörü basışsın.
Sufiylerdin arasında: «Namaz ubaktısı keldi» je «Turgula, namaz okuylu» dep
aytkanday Kudaydın ökülü jok; eç kim alardı Kudayga tabın dep majburlabayt,
sebebi alar buga muktaj emes jana eç kim alarga mınday buyruk bere albayt.
Sen sopulardın arasında köp külbö, kabagındı da salba, anday adamdı «tufley»
dep ataşat. Eger şirin daamdık tapsan, az ekenine karabay, sopularga bergin jana
kuru kol kele albaganındı aytıp, daamdıktın az ekeni üçün keçirim suragın. Tattuu
jegen sufiylerge köbüröök jaraşat:
Ajayıp ay çırayluu suluuluguñ,
Suktantkan karı-jaştı ajarıñ ay!
Eriniñ-eriniñdin şirindigi,
Sopulardın jakşı körgön Halvasınday.
Sen uşunday adam bolsoñ, sufiylerdin dosunun bardık mildetterin atkarasıñ.
Bul sufiylerdin dostorunun ayköldügünün jana çınçıldıgının erejesi.
Adamgerçiliktin figurasınan öz ençisine tulku dene, ömür jana sezim, başkaça
aytkanda, asılzattık, çınçıldık jana akılmandık tiygen adamdar alar
paygambarlar.
Bir adamda beregi üç kasiet teñ bolso, al, albette paygambar je daanışman
korgooçu, sebebi anda fizikalık da, ruhaniy da sapatı bar. Fizikalık
sapat-çınçıldık jana bilim, ruhayiy sapat-akılmandık. Saga akılmandıktın
bilimden jogoru koyuluusu jana akılmandı bilimdüüdön jogoru baalanışı
tüşünüksüz bolso, tüşündürüp bereyin. Sebebi, bilim(maarifat) degen pers tilinde
añdap-bilüünü tüşündüröt, a añdap bilüü degen senin bilgen nerseñdi tereñ
tüşüngönüñdü bildiret. Akılmandık (doniş) persçe-bilim (ilm) degen, demek sen
taanıştı jana beytaanıştı, anın jakşı jana jaman sapattarın bilüü üçün saga
taanış jana jat jaktarı boyunça ajıratıp kalasıñ. Bilimiñdin toluk ekeni beş
nersege: «Emne? Kanday? Kança? Emne üçün?» başkaça aytkanda «Sen emnesiñ? Sen
kimsiñ? Emne üçün sensiñ? Sen kançöösün?» degen suroolorgo baylanıştuu.
Sen emnesiñ? degen suroogo: Men balança-tükünçönü, anın emne je kim ekenin
bilem dep joop beresiñ. Bul bilim janıbarlarda da bar, antkeni alar jeçü
tamagın, baldarın adam sıyaktuu ele taanıp bilişet. Birok, adamga akılmandık
koşulgandıktan, al emne, kantip, kandayça, emne üçün degen
suroolorgo da joop bere alat. Misalı, janıbarlardın jayıtına ört koyup jiberse,
alardın başı otko tiymeyinçe, al jerden ketpeyt, sebebi alar ottun kanday
bolorun bilişpegendikten, anın emne ekenin tuybayt. Adam bolso ottun emne jana
kanday ekenin baykayt. Bul akılmandıktın bilimden jogoru turganının dalili.
Men oşon üçün kim jetken daanışman bolso, al paygambar ekenin, biz
janıbarlardan kançalık jogoru tursak, paygambarlar bizden oşonçoluk jogoru
ekenin aytkanmın. Janıbarlar zat je kubuluş jönündö emne degen gana bilimge ee
bolso, adam andan başka dagı kança jana kanday degen suroolordu bilet, jöndömü
adamdan da önükkön paygambarlar kantip, kança jana emne üçün degen suroolorgo
dagı tereñ joop beret. Janıbar ottun deneni küygüzöörün gana bilse, adam ot
kanday küygüzgönün, a paygambar emne, kanday jana emne üçün küygüzgönün, emne
sebepten al ısıktı bölörün da bilet.
Eñ akılgöy adam teñdeşsiz ayköl bolot. Çenemsiz ayköldük anın biliminin
tereñdiginen; paygambarlar gana çeçnemsiz bilimdüü boluşat. Paygambarlardın
ruhu çeksiz, antkeni adamdarda paygambardan artık kasiet jok. Demek,
adamgerçiliktin figurasınan tulku denege da, janga da, sezimge da, kasietke da
paygambarlar gana ee bolo alışat. Iras ele kimde adamgerçiliktin bardık
sapattarı bar bolso, anı aruu, taza dep gana süröttöö mümkün jana andan öydödögü
teñdeşsiz jaratkan gana aga okşoş bolot. Anday taza adam süylöşüü, söz jana
tajrıyba arkıluu añdap-tüşünöt jana bilet. Kim mınday tazalıkka ee bolso, al özü
menen özü, baarın özünön alıp, özü arkıluu ötkörüp jaşayt. Anın suusu taptaza,
maksatı jeke öz kızıkçılıgı menen izdenüüsün közdöböyt, korkuunu bilbeyt, özünö
özü jubanıp sıymaktanuudan jana içki karama karşılıktan alıs. Anın realduu
düynösü, bıtiesi ölüm menen bütpöyt, ölümü akıret düynö arkıluu tübölüktüü jana
realduu düynödö ömür süröt. Tazalıgı jagınan çeksiz taza bolot. Al özün özünön tış
düynödön (turup) köröt, özünön tıştagı özün özü jok körböyt. Al mazmuundu
maanisinen ajıratıp karayt. Oşon üçün bul adamdardın darajası uluu bolso jana
urmat-sıydan ajırap kalsa, munusu da jöndüü.
Ey, uulum, oşentip, kanday gana bolbo, düynönün süymönçügü boluu üçün aldıda
boluuga jana asılzattıkka jetüügö araketten. Kaysı gana darajada bolbo,
asılzattıktın joluna tüşüünü kaalasañ, etiyattıktı untupa jana dayıma üç nerseni
jabık karma: közüñdü, koluñdu jana tiliñdi körüügö kajeti jok, jasoogo keregi jok
jana süylöögö zarıldıgı jok nerseden. Duşmanıñ jana dosuñ üçün üç nerseni açık
karma: üyüñdün eşigin, dastorkondun burçun jana kapçıgıñdın oozun.
Koluñdan kelişinçe jalgan süylöbö, antkeni narkısızdıktın negizi-jalgan
süylöö. Eger kimdir biröö senin asılzattıgıña işençü bolso, sen kançalık dañktuu
adam bolbo saga eñ kımbat adamdı öltürüp ketse, al senin eñ öçöşkön jooñ bolgon
uçurda da, saga tutkunga tüşüp, özünün alsızdıgın moynuna alsa, bardık adamdardın
içinen jalgız saga işenim körsötsö, andan özüñ ölgön kündö dagı korkpo, birok
akırkı tamçı kanıñ kalgança, al üçün araket kılsañ oşondo gana sen asılzat boydon
kalasıñ.
Anan dagı tirüü keziñde ötkön iş üçün kek kuuba jana çıkkınçılıkka barba,
antkeni bul eki josun asılzattıktın erejesine sıybayt.
Uulum, bilip algın, bul jol abdan uzun, men eger eldin ar bir katmarının
asılzattıgının sebebin kenen tüşündürüp aytıp berçü bolsom, sözüm köpkö sozulup
ketet. Kıskaça aytsam, emne aytsam, anın baarı mına bul sözdön başat alat:
ayköldüktün eñ jetken çegi-bul senin öz mal-mülküñdü meniki, bötöndükün bötöndükü
dep, başka biröönün düynösünö köz artpaganıñ bolot. Egerde sende bir nerseñ
bolso, andan başka biröölörgö ülüşün berişiñ abzel
başka adamdar jakşılık kılat dep ümüttönbööñ zarıl. Özüñ koybogon nerseni
alba; adamdarga jakşılık kıla albasañ, alardı jamandıktan korgosoñ, bul eñ uluu
asılzattık bolot. Kim men aytkanday jaşasa, azırkı düynö jana boloçokku düynö
aga taandık bolot.
Uulum, bilgin, men bul kitepte bir kança jolu talap etpöö jönündö kep kıldım.
Dagı kaytalaymın: eger sen peylim tar bolboyt deseñ, eç kaçan ökümzar jana
kızgançaak bolbogun, oşondo maanayıñ dayıma açık, jürögüñ şayır bolot. Ar
kanday kaygının başatı kızgaançaktık, kök asmandın jakşı jana jaman amaldarı
kızgançaaktık arkıluu adamdardı jeñet.
Menin ustatım aytkan: adam kıraakı boluş kerek, birok asman meykindiginin
kudureti aldında başın tömön saluusu jana oozun açuusu abzel; bul asmandan aga
alsızdık berilse,
anı moynuna kötörüü üçün jana daamduu tamak tiyse, oozuna
saluu üçün kerek. Uluu, teñdeşsiz egem aytkanday: men emne bersem al jana sıpaa
adamdardın biri bol. (Kuran, VII, 141).
Asman meykindiginin kudureti mına uşul eki türdö gana bolot. Egerde sen bul
joldu karmansañ, senin deneñ eç kaçan kul bolboyt.
Aç közdükkö jürögüñdön orun berbe. Jamandıkka je jakşılıkka kabılba, şügür
de. Ar kanday daraja-naamdagı adamdardın baarı teñ uluu jana teñdeşsiz
teñirdin kulu ekenin, alardın baarı-Adam atanın baldarı ekenin, jayı jannatı
bolsun, biri ekinçisinen kem emes ekenin esiñde tut. Adam jürögün aç közdüktön
boşotup, topuktuu jaşoonu ereje kılıp alganda, al bütün düynögö muktaj bolboy
kalat.
Oo, uulum, aç közdüktü unutsañ, jaşoo saga jeñil bolot,
Barına kaniet, şugur deseñ, jaşagan jayıñ gul bakka
aylanat.
Mına uşintip, eç nersege muktaj bolbogon adam-al düynödögü eñ kadırman jan;
kim adamdarga muktaj bolup, anısın jaşırbasa jana altın-kümüş üçün özünö
okşoş biröölörgö kızmat kıluuga dayar bolso, al jetken beçara jana pas adam.
İkaya
Ukkanıma karaganda, bir kur Şibli, Alla aga ırayımduu bolsun, eki rakat namaz
okup, andan soñ es aluu üçün meçitke barat. Dal oşol kezde meçitke kelgen talipter
tamaktanıp jatkan boluşat. Eki bala Şiblinin janına oturat, Alla aga ırayımduu
bolsun. Alardın biri baydın, ekinçisi bakırdın balası bolot. Baydın balasının
baştıgında nan jana halva, kedeydin balasının baştıgında nanı bar eken.
Baydın balası nan menen halva jep jatkanın körüp, kembagaldın balası andan
halva surayt. Oşondo baydın balası: "Eger men saga halva bersem, sen menin itim
bolosuñbu?"dep surayt. Beçara bala "Bolom" deyt. Anda tigi: "Adegende sen ürgün.
Halvanı anan berem" deptir. Baktısız üröt da baydın uulunun halvasın alıp jeyt.
Bul joruk bir neçe jolu kaytalanat. Alardı körgön şeyh Şibli, Alla aga ırayım
kılsın, ıylayt. Şeyhtin muridderi: "0, şeyh, saga emne boldu, emne ıylap
jatasıñ?"dep suraşsa, şeyh aytıptır: "Karagılaçı, açközdük jana kanaatı joktuk
adamdı emne kıldı. Eger kedey bala özünün nanına kanaat kılıp, baydın
balasının halvasın kaalabasa emne bolmok? Anda al özünö okşogon nemenin iti
bolmok emes!".
Demek, uulum, tarki dünüyö derbiş je keçil bolsoñ dagı jaşoodo uluu jana taza
boluu üçün dayıma barına kanaat kılıp, tobo de.
Uulum, bilgin, men bul kiteptin kırk tört bölümündö saga özüm bilgen bardık
ilimder tuuraluu kolumdan kelişinçe aytıp berdim, türkün nerselerge
baylanıştuu saga akıl esten başka da bir az nasaat -keñeş ayttım. Men saga eç kaçan
özündü kıynap akılduu bol dep aytpaym, antkeni küçkö salıp akılduu bolgongo
üyrönüü mümkün emes.
Bilgin, akıldın eki türü bar: biri-tabiyat bergen akıl es, ekinçisi turmuştuk
tajrıybadan üyrönüp algan akıl es. Ekinçisine üyrönüü mümkün, birok, tabigat
bergen akıl es bul dañktuu jana baarınan uluk jaratkandın taberigi, aga okup jete
albaysıñ. Eger saga dañktuu jana uluu jaratkan tabigıy akıl berse, bul -sen üçün
uluu baktı, anda turmuştu dagı üyrönüp, akıl esiñdi bayıt jana anı tabigıy
jöndömüñ menen aykaştırsañ, öz mezgiliñdin çilisteni bolosuñ. Eger tabiyat akıl
es berbese, anda men da, sen özüñ da, başka biröö da eç nerse kıla albayt. Anda
turmuştuk tajrıybadan üyröngöndü unutpa, koluñdan kelişinçe okup üyrön, oşondo
danışmandardın biri bolbosoñ da, jok degende kem akıldın biri bolboysuñ. Eç
nersege jetpegenden körö, bu aytılgan eköönün birine jetkeniñ artık. Aytılgan
emespi: eger atası jok bolso, ögöy atadan ötkön eç kim jok.
Emi akılduu bolom deseñ, nakıl sözdördü üyrön, antkeni, nakıl sözdördün
jardamı menen akılduulukka üyrönüü mümkün.
Daanışman Aristotelden: "Akıldın küçü emnede?" dep suraşkanda, al: "Bardık
adamdardın küçü tamaktan, a akıldın küçün akıl sözdördön",dep joop bergen.
Uşintip, uulum, emne adatım bolso, anın baarın bir kitepke biriktirdim jana
özüm bilgen türdüü ilim, körköm önör, türkün önörçülük jönündö bul kiteptin kırk
tört bapına jaygaştırdım. Uulum, bilip al, balalık künümdön kartayganga çeyin
mende mınday bir adatım bar ele, ömürümdün altımış üç jılın da uşunday
joloydo jana uşul tarizde ötkördüm. Men bul kitepti tört jüz jetimiş beşinçi
jılı jaza baştadım. Uşundan kiyin da, kuday ömür berse, közüm tirüüsündö
uşunday kalıpta ötöm jana özümö emneni jakşı desem, anı
sen üçün da jakşı dep bilem. Eger sen mından jakşı kaadasalttardı jana
kasietterdi tapsañ, özün tuura körgönüñdü tandap al, eger tappasañ, menin
keñeşimdi jana nasaat sözdörümdü jürögüñdün kulagı menen añdap tüşün jana
alarga baş iy. Eger ukpay koysoñ jana kabıl albasañ, seni majburlay albaym,
kimdi Kuday baktıluu jaratsa, al okuyt jana tüşünöt, sebebi munun baarı eki
düynödögü baktıluulardın belgisi.
Jaratkan, al kasittüü jana uluu bolo bersin, maga jana saga jarooker bolsun
jana menin jakşı ıklasım saga taasir etsin, Muhammed paygambar, anın üy-bülösü
jana anın tazalıgı üçün Alla uluu ıkıbalın bölsün. Allaga, düynönün eesine dañk.
MAZMUNU
Amirbek Azam uulu
Miñ jıl nuru öçpögön osuyat
Salim Ayubzod
Akılmandıktın kençi
Kiriş söz
Ekinçibap
Paygambarlardı danktoo jana maktoo jönündö
Üçunçubap
Jakşılıktardı berüüçügö alkış aytuu jönündö
Törtunçu bap
Kızmat kıluunu mümkünçülükkö jaraşa jakşırtuunun jolu Beşinçi bap
Ata-eneni sıyloo jönündö
Altınçı bap
Kanaat kıluu jana ilimindi arttıruu jönündö
Jetinçi bap
Çeçendikti örkündötüügö umtuluu jönündö
Segizinçi bap
Nurvinşah adiletçildin keñeş-kepterin eskerüü
Toguzunçu bap
Karılıktın jana jaştıktın kün tartibi jönündö
Onunçu bap
Tamak içüünün tartibi jana kaadası jönündö
On birinçi bap
Şarap içüünün tartibi jana aga ılayık jagday jönündö
On ekinçi bap
Konok kütüü jana konokko baruunun jön jayı jönündö
On uç^nçubap
Azil-tamaşa, nard jana çatıraş jönündö
On törtunçu bap
Süyüp majnun boluu jana anın kaada-saltı jönündö .
On altınçı bap
Monçogo baruunun tartibi
On jetinçi bap
Uyku jana es aluunun tartibi jönündö
On segizinçi bap
Añ uuloonun erejesi jönündö
On toguzunçu bap
Çavgan oynoo jönündö
Jıyırmançı bap
Soguş önörü jönündö
Jıyırma birinçi bap
Baylık toptoo jönündö 7
Jıyırma ekinçi bap
Amanattı saktoo jönündö
Jıyırma )4}nçubap
Kul satıp aluunun erejesi jönündö
Jıyırma törtunçu bap
Turak-jay jana jer satıp aluu jönündö
Jıyırma beşinçi bap
At tandoo jana satıp aluu jönündö
Jıyırma altınçı bap
Üylönüü jönündö
Jıyırma jetinçi bap
Bala tarbiyaloo jana anın tartibi jönündö
Jıyırma segizinçi bap
Dos tandoo jana anın kaadası jönündö
Jıyırma toguzunçu bap
Duşmandan saktanuu jönündö
Otuzunçu bap
Jazaloonun jana keçirimdüü boluunun jolu jönündö
Otuz birinçi bap
Şariyat jana mıyzam taanuu jönündö
Otuz ekinçi bap
Sooda-satık jönündö
Otuz }Ç)NÇ}> bap
Darıloo iliminin tartibi
Otuz törtunçu bap
Jıldızdar jana geometriya jönündögü ilim
Otuz beşinçi bap
Poeziyanın erejesi jönündö
Otuz altınçı bap
Muzıkanttardın saltı jönündö