Jer-suu Attarının Sırı

Kitep eki bölümdön turat. Birinçi bölümündö toponimikanın jalpı
maseleleri jönündö söz bolot. Ekinçi bölümündö Kırgızstandın
territoriyasındagı atalışı köpçülük üçün ançalık tüşünüktüü bolbogon je
maanisin açıp körsötüü zarıl dep eseptelgen jer-suu attarına karata
etimologiyalık taldoolor jürgüzülöt.
Kitep orto mektepterdin jogorku klasstarının okuuçularına,
studentterge, mugalimderge jana jalpı ele toponimika maseleleri boyunça
kızıguuçularga arnalat.

I. TOPONİMİKANIN JALPI MASELELERİ
JER-SUU ATTARI — KILIMDARDIN KÜBÖSÜ
Öz tuulgan jerinin je jañıdan taanışıp jatkan jerinin atı kanday maani
bere turgandıgın, emneni bildire turgandıgın bilüügö kızıkpagan adamdı tabuu
kıyın çıgar. Birok köpçülügünün emne üçün oşentip atalıp kalışı aykın belgilüü
bolup, kandaydır bir talaş-tartışka alıp kelbese da, bardık ele jerdin, kıştaktın,
şaardın, suunun, toonun, kapçıgaydın, aşuunun, jayloonun attarı maanisi jagınan
toluk tüşünüktüü bolo berbeyt, emne sebepten anday atalıp kalışı atayın
tüşündürüünü talap kılat. Al emi kee birleri oşol tüşünüksüz boydon kala berişi
mümkün. Mınday boluunun toluk jüyölüü sebepteri da bar. Antkeni geografiyalık attar
az ubakıttın içinde gana payda bolo kalgan emes. Geografiyalık attardın kelip
çıgışı, toptoluşu uzak mezgildi — ondogon je jüzdögön jıldardı, keede ondogon
kılımdardı öz içine alat. Oşol mezgildin içindegi tarıhıy okuyalar, al jerde
kanday elder jaşagandıgı, alardın turmuş-tiriçiligi, oşol jerdin ösümdüktörü,
janıbarlar düynösü, jer betinin tüzülüşü jana başka özgöçölüktörü menen
baylanıştuu bolot.
Belgilüü bir jerdin, şaardın, suunun kaysı tilde atalışının, anın tüpkü
teginin, emne sebeptüü oşondoy dep atalıp kalışının, al at emneni bildire
turgandıgının da çoñ maanisi bar. Bir katar elderde oşol jerdin jaratılış
özgöçölüktörünö jaraşa at berüü negizgi orundu eelese, ekinçi bir elderde oşol
jerdi kim eeliktep turgandıgına je algaçkı iret kim al jerde jaşap, kim birinçi
bolup oturuktaşkandıgına jaraşa at koyuu köbüröök koldonulat. Üçünçü bir elderde
diniy köz karaştarga, tabınıp-sıyınuuga baylanıştuu totemdik, simvolikalık at
berüü bötönçö küçtüü.
Birok bul atalıştar uzak mezgildin ötüşünö, bir eldin ordun ekinçi bir elder
eelep ooşup ketişine (migratsiyasına), je başka bir elderdi karatıp alışına, alar
menen aralaşıp ketişine jana başka sebepterge baylanıştuu bolot. Oşondoy ele
aytılış jagınan buzulup koldonulup kalışı, je oşol jerdin atı gana saktalıp
kalıp, maanisi emne ekendigin ulam kiyinkiler bilbey kalışı da mümkün. Anın
sebebi, belgilüü bir tilde bul je tigil şaardın, kıştaktın, toonun, suunun atalışı
kandaydır bir maani bergeni menen da, başka tilde süylögön adamdar üçün, geografiya
üçün jon gana bir jerdin, suunun atı katarında kabıl alınat, je adresti bildirgen
jon gana bir ençilüü at katarında kelip çıgat.
Oşonduktan biz köp uçurlarda şaarlardın, kıştaktardın, suulardın atın
ataganda al emne degen maani bildire turgandıgına ançalık köñül bura berbeybiz.
Oşol uçurda anın kanday maani bere turgandıgın koşo belgiley oturuunun zarıldıgı
ança baykalbayt.
Düynö jüzündö jer-suu attarı köp. Alar ar bir çoñ jana kiçine ölködö, belgilüü
bir territoriyanın aymagında kezdeşet. Ayrım geografiyalık rayondordo şaarlar,
kıştaktar, kıskası, kalk ornoşkon punkttar köbüröök bolso, ekinçi bir rayondordo
toolor, sazdar, b. a. jer-suu attarı köbüröök uçurayt. Köbünese alardın kançalık sanda
ekendigi territoriyasının kölömünö, kalkının köp je az ekendigine, oturuktaşkan je
oturuktaşpagandıgına, tarıhıy önügüş protsessine jana başka köp şarttarga jaraşa
bolot. Bir rayondun je bir kiçine örööndün aymagında ondogon je bir neçe jüz
geografiyalık attar boluşu mümkün. Al emi oblasttın je respublikanın masştabında
mınday geografiyalık atalıştar jüzdöp je miñdep sanalışı da toluk ıktımal.
Azırkı kündö düynö jüzündö kançalık sandagı geografiyalık attar bar ekendigi
jönündö jıyıntıktalgan tak maalımattar jok. Birok ayrım ölkölör, oblasttar,
rayondor boyunça geografiyalık attardı jıyıp, toptoşturup belgilöö, toponimikalık
izildöölördü jürgüzüü sıyaktuu araketter bar jana mınday araketter ar bir
territoriyadagı geografiyalık attardın jalpı sanın tak körsötüp, toponimikalık
izildöölördün belgilüü bir jıyıntıktoosuna alıp kelişi mümkün.
Misalı, Şvetsiya territoriyası jagınan ançalık çoñ mamleket emes (450000 kv.
km). Oşondoy bolso da bul ölködö 12 million geografiyalık attar bar ekendigi
eseptelip çıgarılgan (155,9) 1. Üstübüzdögü kılımdın 60-jıldarının başına çeyin
RSFSRdin territoriyasında gana 300000 çamaluu seloluk eldüü punkttar bar ekendigi
belgilengen (46,13). Al emi belorus okumuştuusu V. E. Juçkeviç Belorussiyanın
territoriyasındagı 24 920 eldüü punkttun içinen 19598inin je 78,7 protsentinin
maanisi belgilüü ekendigin je açuuga bolo turgandıgın esepten izildep çıkkan.
Albette, mınday atalıştardın sanı kanday obektilerdi geografiyalık attar
katarında alıp eseptegendigine jaraşa köböyüp je azayıp oturuşu mümkün. Kıskası,
jer-suu attarı abdan köp jana alar oto ar türdüü ekendigin eç kim jokko çıgara albayt.
Jer-suu attarı kokusunan ele payda bolo kalbayt. Al koom tarabınan berilet,
koom tarabınan tüzülöt. Oşonduktan jer-suu attarının kelip çıgışı da koomdun
tarıhına, sotsialdık-ekonomikalık önügüü şarttarının deñgeeline jaraşa bolot.
Azırkı kündö at koyuunun negizinen eki türdüü jolu bar ekendigi: stihiyaluu türdö at
koyula turgandıgı jana ofitsialduu türdö at koyula turgandıgı belgilüü.
Eñ algaç jer-suu attarı ofitsialduu türdö koyulgan emes, stihiyaluu türdö kelip
çıkkan. Atalıp kalışı jagınan eñ bayırkılardan dep eseptelgen köp darıyalardın,
köldördün, şaarlardın, toolordun attarında suu, köl, şaar, too degen tüşünüktördü
bildirgen söz elementteri kezdeşet. Misalı, Dnepr, Dnestr, Dunay, Don degen darıya
attarın ar bir okuuçu geografiya sabagınan ulam bilet. Okumuştuulardın
boljoldooloruna karaganda bul attardın bardıgı teñ bayırkı mezgilderde uşul
aymaktarda jaşagan skif elderi tarabınan koyulgan. Don darıyası bayırkı grekterge
da belgilüü bolup, anı öz tilinin özgöçölüktörünö ılayıktaştırıp Tanais dep atap
alışkan (145,4). Al emi skifterdin tili bolso indoevropalık tilderdin içinen iran
tilderinin tobuna kiret. Azırkı parsı (farsı), tajik, osetin tilderi da uşul iran
tilderinin bir tarmaktarınan bolup eseptelet. Azırkı osetin tilinde «don» degen söz
«suu», «ozon» degen tüşünüktördü bildiret. Bul söz öz aldınça geografiyalık at
katarında Osetiyada kezdeşpeyt, birok Ardon, Gizeldon sıyaktuu suulardın attarında
osetinder anın «don» degen bölügün ençilüü at katarında esepteşpesten «ozon»
maanisindegi jalpı söz (jalpı at) katarında tüşünüşöt (211, 45—46).
Uşunday ele körünüştü bizdin respublikanın territoriyasındagı Çüy, Kemin
suularının attarınan da baykoogo bolot. Altaydagı, Tüştük Sibirdegi bir katar
özöndördün attarında Çüy, Hem terminderi uçurayt. Egerde bul terminderdin tüpkü
tegin jana maanisin sürüştürö kelsek bul sözdör suu degen tüşünüktü berip, Çüy, Kemin
suularının (özöndörünün) attarı mına oşol maanige barıp takalat (242, 26; 229, 455).
Alardın mınday maanileri unutulup kalıp, bara-bara bular ayrım özöndördün
attarın bildirgen geografiyalık obekt katarında gana kabıl alınıp ketken jana
azırkı kündö da biz alardı belgilüü bir suulardın attarı katarında gana koldonobuz.
Kaşaaga alınıp berilgen sandardın birinçisi — kiteptin ayagındagı «Paydalanılgan jana sunuş kılınuuçu
adabiyattardın» tizmesindegi katar nomerin, ekinçisi — kaysı bette ekendigin bildiret Misalı: (155,9)—”155. Nikonov V. A.
Vvedenie v toponimiku» degen kiteptin 9-betin bildiret. Egerde katar nomerden kiyin ekinçi bolup rim tsifrası kelse, al oşol
adabiyattın neçençi tomunda ekendigin körsötöt. Misalı: (30, 1, 399) — «30 Valihanov Ç. Ç. Sobranie soçineniy, I tom» 399-bet.
Stihiyaluu münözdö kelip çıkkan atalıştar at koyuunun algaçkı forması bolup
eseptelüü menen birge ofitsialduu türdögü atoolorgo karaganda alda kançalık köp,
mazmunu jagınan ar türkün jana uzak mezgildi öz içine kamtıyt. Oşogo jaraşa
stihiyaluu münözdö payda bolgon jer-suu attarının fonetikalık jagınan özgörülüp
koldonuluşu da, ulam bir jañı naamda atalıp ketüü mümkünçülügü da küçtüü bolot.
Özbek okumuştuusu X. Hasanov başı Kırgızstandın territoriyasınan baştalıp, ayagında
Aral deñizine barıp kuyuuçu Sır-Darıyanın ondon aşuun ar türdüü at menen
atalgandıgın (223, 159), Aral deñizinin jıyırmadan aşıgıraak naamı bar ekendigin
(223, 159), al emi Kaspiy deñizinin ar kanday elder tarabınan koyulgan 70 çamaluu atı
bolgondugun (242,5) eseptep çıkkan. Ançalık köp bolboso da, uşunday ele at koyuunun
özgörgüçtügün Isık-Köldün Tuz-Köl, Temirtu-Nor degen sıyaktuu attar menen
atalgandıgınan da baykoogo bolot.
Kee bir uçurlarda at koyuuga negiz bolup tüşkön faktının — fizikogeografiyalık belginin taptakır jok bolup ketip, anın esteligi katarında atı gana
saktalıp kalgan uçurlar bir kıyla köp kezdeşet. Oşonduktan Sazdak dep atalgan jerde
sazdın eç kanday belgisi kalbay kalgandıgı, Taldı-Bulak degen jerde bir kezderde
çın ele oşol jerde bolgon taldın da, bulaktın da eç izi kalbay, atı gana saktalıp
kalışı tañ kalarlık emes. A tügül bütündöy şaarlar da jer menen jeksen bolup
urandılarga aylanıp, al jerde şaardın bolgondugu tarıhıy fakt katarında eske
alınıp je arheologiyalık maksattagı kazuu işterin jürgüzüünün obektisine aylanıp
kalgan uçurlar da az emes. Mınday toponimderdi izildöö komplekstüü planda
jürgüzülüp, tarıhıy faktılar menen birge koşumça maalımattardı berüügö, taktoogo
jardamçı bolot.
Darıyalar, alardın kançalık uzak jol baskandıgına jaraşa bir neçe jolu
naamın özgörtüşü mümkün. Misalı, Çüy suusunun eñ başı Karakol suusu, Söök
koşulgandan kiyin Koçkor, Joon-Arık koşulgandan kiyin Çüy dep atalat (143, 218). Al
emi geograf Ş. Tokombaev bolso, suunun Çüy degen atın Koçkor menen Joon-Arıktın
koşuluşunan eseptebey, bul suunun Boom kapçıgayınan çıga ber gendegi Çoñ-Kemin
suusu koşulgandan baştap eseptöö tuura bolot degen pikirin bildirdi (218, 119).
Orto Aziyadagı eñ çoñ eki özön — Sır-Darıya jana Amu-Darıya jönündö da uşunu
aytuuga bolot. Narın suusu menen Kara-Darıya koşulgandan kiyin gana bul ozon SırDarıya degen naam alıp, uşul atı menen bütkül düynögö belgilüü bolup oturat. Al emi
jogoru jagında Çoñ-Narın, jana Kiçi-Narın suuları koşulgandan kiyin Narın suusu
atalıp, Kara-Darıya menen koşulganga çeyin buga bir kança çoñ jana kiçine kuyma
suular koşulup olturat. Öz kezeginde Kara-Darıya Tar jana Kara-Kulja suularının
koşuluşunan payda bolot. Oşentip, özöndördün atalışı bir kıyla tataalıraak kelet.
Bir katar ozondor joldu katar bir kança çoñ je kiçine kuyma suular koşulgandıgına
karabastan, oşol a dep baştalışındagı bir kiçireek suunun atalışı boyunça öz atın
saktap jürüp otursa, ekinçi biröölörü jogoruda körsötülgöndöy taptakır jañı naamga
ötüp ketet.
Toolordun atalışında da özünö taandık kızık körünüştör bar. Kırgızdar
toolordu alardın too sistemaları, massivderi boyunça ataşkan emes. Köbünçö oşol
örööndün, jayloonun, belgilüü bir jerdin atı boyunça atay berişken. Bir katar
toolordun, too sistemalarının attarı Sovet biyliginin jıldarında gana, kartaga
tüşürüp, at berüü zarıldıgınan ulam payda bolgon. Misalı, Kırgızstanda Ala-Too
degen atı bar konkrettüü bir toonu körsötüp berüü kıyın. Kırgızstandın kaalagan
jerine barıp, jergiliktüü kalktın kimisine bolbosun, Ala-Too degen kaysı? dep suroo
koysoñ, bir da biröö toktolboy turup, «tetigi» dep köz uçunda asman meljip ak kar
basıp jatkan uluu toolordu körsötö berişet. Ençilüü at katarında aytılıp jürgön
Ala-Too menen jalpı ele ak karluu biyik toolorgo karata koldonulgan uluu too degen
söz bir mazmundagı tüşünüktü, birdey darajadagı maanini bildirgen sinonim sözdör
katarında kelip çıgat. Eldin tüşünügü oşondoy. Bul sözdör maanisi, mazmunu jagınan
biri-birine barabar. Al emi bul toolordun Tyan-Şan degen naamda bütkül düynögö
belgilüü bolup ketişi jergiliktüü elderdin atoosu boyunça kelip çıkpastan, düynölük
geografiyalık adabiyattardan, kartaga tüşürüü zarıldıgınan ulam payda bolgon. Asman
tooloru je Aslan meljigen toolor (Nebesnıe gorı) degen tüşünüktü bildirgen bul
kıtay sözünün negizinde kelip çıkkan too sistemasının atı bardık jerde kabıl
alınıp ketkenden kiyin, ilim tarabınan, geografiyalık adabiyattar tarabınan
kayradan jergiliktüü kalkka siñip, akırındık menen ençilüü at katarında gana
özdöştürülüp ketken (111, 77—79). Ötkön kılımdın ekinçi jarımında uluu orus
okumuştuularının biri P. P. Semenov-Tyan-Şanskiy uşul kırgız toolorunda bolup,
anın köp sırların açıp, büt düynögö taanıtkandıgı üçün urmattoo belgisi katarında
bul toolordun atı anın familiyasına koşumçalanıp berilgen.
Jer-suu attarı bir kıyla ölçömdö etnonimderdin, b. a. elderdin, uruulardın,
uruktardın naamdarı menen da toluktalıp turat. Mında köbünçö belgilüü bir el, uruu,
uruk orun alıp jaygaşkan jerler, ayıldar, eldüü punkttar oşol eldin, uruunun,
uruktun atı menen atalıp kala beret. Misalı, Moñoldor, Saruu, Stambek, Jetigen mına
uşunday negizde payda bolgon kıştak attarı bolup eseptelet.
Tarıhıy maalımattarga üstürtön gana köz jügürtüp karagan uçurda da azırkı
Kırgızstandın territoriyasında tili jagınan biri-birine jakındaşpagan je biribirine jakın tekteş kelgen ar başka kalktar jaşagandıgı aykın belgilüü. Alardın
turmuş-tiriçilik şarttarı, ürp-adatı, dini, madaniy deñgeeli da ar türdüü bolgon.
Alardın içinde mal menen birge köçüp-konup köçmön turmuşta ookat-tiriçilik
ötkörgöndörü da, belgilüü bir darajada oturuktaşkan turmuşta jaşagandarı da
bolgon.
Jookerçilik zamandın koogalañduu şarttarına ılayık ar başka tilde süylögön
elder da almaşıp oturgan.
Tarıhıy maalımattarga karaganda orto kılımdarda Kırgızstandın
territoriyasında şaarlar, kıştaktar da bolgon. Albette, bul jerde şaar degen
tüşünüktö köp kabattuu üylörü, asfalttalgan köçölörü bar azırkı mezgildegi
şaarlardı köz aldıda tutpastan, oşol öz dooruna ılayık kelgen kuruluştarı,
imarattarı bar, kalkının sanı jagınan da ançalık köp bolbogon azdır-köptür şaar
tibindegi el ornoşkon punkttardı köz aldıda tutuu kerek.
Bayırkı Oş şaarın esepke albagan kündö da, VI—XII kılımdarda Kırgızstandın
tündügündö gana öz dooru üçün bir kıyla iri dep eseptelgen jıyırmadan aşuun
şaarlar bolgon. Bulardın içinen 18 şaar jalañ gana Çüy öröönündö jaygaşkan
(90,124). Birok bul şaarlardın biri da bügünkü küngö çeyin kelip jetken emes.
Baskınçılık soguştardın natıyjasında bardık şaarlar, el ornoşkon punkttar
kıyratılıp, jer menen jeksen kılınıp, urandılarga aylangan. Andan kiyin bul
jerlerde köçmöndüü kalktar jaşap, ar dayım öz ara joolaşıp turuşunun jana başka
bir katar sebepterdin natıyjasında şaarlar, kıştaktar kayradan kurulbagan boydon
kalgan. Okumuştuulardın pikiri boyunça azırkı kündögü Çüy rayonunun Burana
esteliginin aylanasında Balasagun attuu borbor şaar bolgon dep eseptelinet. Uşul
Balasagun şaarınan çıkkan ataktuu akın Yusup Balasagunskiy XI kılımdın 70jıldarında «Kutadgu bilig» attuu ataktuu poemasın jazıp kaltırıp ketken. Oşondoy
ele Sarıg şaarı azırkı Çüy rayonunun Krasnaya reçka kıştagına jakın jerde,
Nevaket—Orlovka kıştagının janında, Suyab—Kemin rayonun Kara-Bulak kıştagının
janında, Nuzket — Kara-Baltaga jakın jerde bolgondugu jana Talas öröönündö Atlah,
Hamukat, Şeldji, Susı, Kul, Tekabket attuu şaarlar je çoñ kıştaktar
jaygaşkandıgı okumuştuular tarabınan anıktalıp olturat. Al emi bul şaarlardın
atalıp kalışının etimologiyasın açuu tarıhıy toponimikanın mildetine kiret.
Sovet biyliginin algaçkı jıldarına çeyin, asirese kolhozdoşuu mezgiline
çeyin, kırgız kalkı köçmöndüü turmuş menen kün körüp kelgendigi belgilüü.
Oşonduktan Kırgızstandın territoriyasında XIX kılımdın akırkı jıldarında
birin-serin gana çakan şaarlar, bir az sandagı el oturuktaşkan punkttar bolboso,
köptön beri oturuktaşkan turmuştagı başka kalktar sıyaktuu çoñ şaarları, iri
posyöloktoru, seloloru bolbogondugu eç kanday dalildöönü talap kılbayt.
Kıştaktardın köpçülügü Oş oblastının çeginde jaygaşkan. Kırgızstandın tündük
rayondorunda kalk oturuktaşkan punkttar orus posyöloktoru bolup, alardın
algaçkıları ötkön kılımdın 70-jıldarınan kiyin kelip çıkkan. Misalı, Narın
1869-jılı, Karakol (azırkı Prjevalsk şaarı) 1869-jılı, bir katar selolor:
Voznesenskoe 1875-jılı, Çaldıbar 1876-jılı, Dmitrievskoe (azırkı Talas şaarı)—
1877-jılı negizdelgen.
Bul selolor özünün payda boluşunun algaçkı jıldarında kalkının sanı jana
çoñdugu jagınan ançalık belgilüü bolo algan emes. Misalı, Jeti-Suu oblastının
statistikalık komiteti jarıyalagan maalımatta 1896-jılı Pişpek jana Przkevalsk
uezdderinde 26 kalk ornoşkon punkt bar ekendigi körsötülüp, alardın eñ irileri
Pişpek şaarının kalkı — 5000 kişi, Karakol şaarının kalkı—3978 kişi,
Preobrajenskoe selosunda (azırkı Tüp) —2490 kişi, Jergez selosunda —338 kişi, AtBaşı selosunda —715 kişi bar ekendigi belgilengen.
Oturuktaşkan turmuştun köp artıkçılıktarın körgöndön kiyin, XIX kılımdın
80-jıldarında kırgızdar da köçmöndüü turmuştan oturuktaşkan turmuşka ötüügö
araket kıla baştaşkan. Misalı, 1890-jıldarda orus kalkı sıyaktanıp turuktuu jay
alıp öz aldıbızça kıştak bolup oturuktaşabız dep 5 uruudan arız tüşkön. Birok
bularga oturuktaşıp, kıştak bolup tüşüügö uruksat berilgendigine karabastan, arız
bergen 3 uruunun kalkı ar kanday şıltoolor menen öz aytkandarınan baş tartışkan.
Bir kıyla keçeñdetişip jürüşüp, 2 uruunun kalkı gana kıştaktaşıp, oturuktaşıp
kalışkan. Alar Frunze şaarınan 23 km tüştüktögü Taş-Tobo (1900-jılı payda bolgon)
jana Koçkor rayonuna karaştuu Semiz-Bel seloloru.
Al emi çınıgı japırt oturuktaşuu Uluu Oktyabr revolyutsiyasınan kiyin gana
işke aşıp, Kırgızstandın uşul kündögü önükkön önör jayluu neçen şaarları, şaar
tibindegi posyöloktoru, iri seloloru payda boldu. 1940-jıldardın baş çenderinde
gana ofitsialduu maalımattar boyunça Kırgızstanda 7 şaar bolgon. Al emi 70jıldardın orto çeninde şaarlardın sanı jıyırmaga jakındap, şaardık tiptegi
posyöloktor otuzdan aşa ösköndügün köröbüz.
Ofitsialduu türdö at koyuu koomduk turmuştun kiyinki önükkön mezgiline tuura
kelip, alar stihiyaluu türdö kelip çıkkan attar sıyaktuu uzak ubakıttı öz içine kamtıy
albayt jana jalpı sanı jagınan da stihiyaluu atalıştarga salıştırganda bir kıyla
azdık kılat. Ökmöttük biylikter tarabınan at koyuu emnege baylanıştuu ekendigi,
emnelerge negizdele turgandıgı kıskaça bayandalıp körsötülöt je atayın belgilenet.
Mınday attar köbünçö köçölörgö, jañıdan payda bolgon kıştaktarga, posyöloktorgo,
stantsiyalarga, ar kanday eldüü punkttarga berilet je murdagı attarı özgörtülüp, jañı at
koyulat. Jañı at koyuu je jañırtıp at koyuu jönündö atayın ökmöttük çeçimder bar.
Misalı, şaarlarga, kalk ornoşkon punkttarga, kolhozdorgo j. b. mamlekettik jana
koomduk işmerlerdin naamın berüünü jöngö saluu jönündö SSSR Jogorku Sovetinin
Prezidiumunun 1957-jılı 11-sentyabrdagı Ukazı, rayondordun, şaarlardın, kalk
ornoşkon punkttardın, mekemelerdin j. b. attarın kotoruu jana at koyuunun tartibi
jönündö SSSR Jogorku Sovetinin Prezidiumunun 1964-jılı 25-sentyabrdagı Toktomu
kabıl alınıp,. bul maseleler oşolordun negizinde tartipke keltirilip, jöngö
salındı.
Kiyinki mezgilderde Sovetter Soyuzunda masştabı jagınan da, el çarbaçılıgın
önüktürüüdögü rolu jagınan da ebegeysiz çoñ maanige ee bolgon sotsialisttik beş
jıldıktardın zor kuruluştarı keñiri kulaç jayıp, murda adamdın butu baspagan
jerlerde kuruluştar, önör jay toçkaları payda bolup, jañı eldüü punkttar,
stantsiyalar kelip çıgıp, alardın bir katarı iri şaarlarga aylanıp ösüp jetilip
jatat. Alardın köpçülügü oşol jañı selo, şaar ösüp çıkkan jerdin atı menen atalsa,
ekinçi biröölörünö jañı mazmundagı attar koyulup, alar sanı jagınan da jıl ötkön
sayın ulamdan-ulam köböyüüdö.
TOPONİMİKA — JER-SUU ATTARI JÖNÜNDÖGÜ İLİM
Jer-suu attarı je geografiyalık attar dep aytuu menen birge ilimiy emgekterde,
köp adabiyattarda alardın atalışın jalpılap körsötkön toponimder degen termin
köbüröök koldonula baştadı. Al grekterdin «topos» (orun, jer) jana «onoma» je
«onima» (at) degen sözdörünön alınıp, jer attarı degen maanini beret.
Toponimder bolso, toponimika iliminde izildenet. Toponimika termini
azırkı kündö eki maanide: 1) geografiyalık ençilüü attardın jıyındısı katarında
jana 2) geografiyalık attardı izildööçü ilim katarında koldonulup jüröt.
Toponimika jana toponimiya terminderinin koldonuluşunda da ilimiy
adabiyattarda bir az baş alamandık bar ekendigi baykalat. Oşonduktan bul
terminderdin koldonuluşunda çarjayıttıktan kutuluu maksatında 1962-jılı
basılıp çıkkan «Geografiçeskie nazvaniya» degen kitepte mından arı «toponimiya —
geografiyalık attardı, toponimika — alardı izildöönü» bildire turgan termin
katarında koldonulsun dep sunuş kılıngan (44,4). Egerde biz buga çeyinki bir katar
ilimiy emgekterdi, makalalardı alıp karay turgan bolsok, toponimika termini
belgilüü bir territoriyadagı jer-suunun attarın bildirüü maanisinde basımduu türdö
koldonulgandıgın baykaybız, uşul ele maanide toponimiya terminin da bir top ele
kezdeştirebiz. Birok andan kiyinki jarıkka çıkkan köp ilimiy emgekterde,
makalalarda, izildöölördö da atalgan terminderdi sunuş kılıngan maanide koldonuu
printsibi toluk ayagına çıga saktaldı dep aytuu kıyın. Köp uçurlarda toponimika
termini jogoruda körsötülgöndöy eki türdüü maanide koldonula beret.
Jalpı jıyıntıgında, toponimika termininin belgilüü bir territoriyadagı
geografiyalık attardı bildirüü menen birge, aga taandık toponimikalık izildöö
jaktarın da öz içine kamtıgan keñiri maanisi basımduuraak bolo baştagandıgın
ayrıkça belgiley ketüügö tiyişpiz. Köpçülük izildöölördö toponimiya termini sanak
türündö je top-tobu menen atalıp ötülüüçü toponimderdin jıyındısın gana bildirip
kalat. Misalı, belgilüü bir territoriyadagı toolordun, jayloolordun, kıştaktardın,
şaarlardın, suulardın attarı jalpısınan toponimder dep atala beret. Aytalık,
Isık-Köl oblastının toponimderi degende uşul oblasttın çegindegi bardık
kıştaktardın, şaarlardın, toolordun, jılgalardın, suulardın jana başka ar kanday
jerlerdin attarı este tutulat. Oşonu menen birge toponimderdin mınday jalpılanıp
aytılışı oşol territoriyanın toponimiyası dep da atalışı mümkün.
Toponimika geografiyalık attar jönündögü ilim. Toponimikada geografiyalık
attardın kelip çıgışı, önügüşü jana uşul kündögü abalı izildenet. Toponimderdin
leksikalık sostavın, semantikalık maanisin, etimologiyasın, grammatikalık
tüzülüşün jana fonetikalık özgöçölüktörün taldap çıguu da toponimikanın mildetine
jatat. Mından tışkarı, geografiyalık attardı jıynoogo, alardı sistemalaştıruuga
jana jazılışın jöngö salıp, iş jüzündö koldonuuga baylanıştuu maseleler,
geografiyalık obektilerdin algaçkı atalışı jana andan kiyinki özgörüşü, jañı at
koyuu jönündögü maseleler da toponimikanın karamagında bolot.
Toponimika — jaş ilim. Orus tilindegi toponimikalık izildöölördün
baştalışı 1812-jılkı «Sankt-Peterburgskiy vestnik» attuu mezgildüü basma sözgö
jarıyalangan belgilüü okumuştuu A. X. Vostokovdun «Zadaça lyubitelyam etimologii»
attuu makalasınan tartıp eseptelip jüröt. Iras, buga çeyin da kee bir toponimderdin
payda boluşu, etimologiyası jönündö ayrım pikirler aytılgan.
Birok Rossiyada toponimikalık atayın izildöölördün baştalışın A. X.
Vostokovdun jogoruda atalgan emgegi payda bolgon mezgilden tartıp eseptöö traditsiyaga
aylanıp ketti. Andan kiyin da uzak ubakıttar boyu geografiyalık attar lingvistterdin
atayın izildöösünö alıngan jok. Bir katar jer-suu attarı tarıhçılardın,
geograftardın, sayakatçılardın özdörü kızıkkan başka maselelerinin arasında gana
kepke alınıp, köbünçö ayrım toponimderdin jergiliktüü eldin tilinde emneni
bildire turgandıgı kıskaça belgilenip kelgen. Toponimikalık maalımattardı
toptoşturup, oşonun negizinde oluttuu pikirlerin aytkan okumuştuulardın biri
katarında belgilüü jurnalist, geograf jana etnograf N. İ. Nadejdindin atın atay
ketüügö bolot. Al geografiyalık attardın negizinde slavyandardın v taralış çegine
taldoo jürgüzüp olturup, 1837-jılı basılıp çıkkan bir makalasında: jer degenibiz
adam balasının tarıhın jazıp tura turgan özünçö bir kitep eken go, al tarıh jer-suu
attarınan ulam belgilüü bolup turat turbaybı, dep toponimikanın maanisin taasın
körsötüp jogoru baa bergen.
Köp ubaktarga çeyin toponimikalık iliktöölör çanda bir adamdardın jeke işi
katarında gana öz bet aldınça jürgüzülüp keldi. Oşonduktan bul je tigi toponimdin
maanisin çeçip körsötüü ar kimdin öz kesibindegi jeke köz karaştarına
bagındırılgandıktan, bir katar jañılıştıktarga da jol berilip oturdu. Al emi bir
az sandagı toponimderdi jıyıp çogultup alıp, anan aga karata jürgüzülgön birin-ekin
izildöölör bir jaktuu bolup, jalañ kartada belgilengen geografiyalık attarga je
jalañ letopisterge tayanıp jazılgan. Kee biröölörü özöndördün, suulardın tizmesine
negizdelip, üstürtön jürgüzülgön. Oşentip, toponimikalık bagıttagı materialdardın
jana izildöölördün jalpı abalı jana münözü mına uşunday körünüştö bolot da 1940
50-jıldardan tartıp bir az jandanat.
Toponimikalık izildöölör Sovetter Soyuzunda ayrıkça kiyinki 10—15 jıldın
içinde katuu önüktü. Uyuşturuu maseleleri boyunça da bir top işter jürgüzüldü. 1960jılı jana 1962-jılı onomastika, anın içinde toponimika maseleleri boyunça Kiev
şaarında birinçi jana ekinçi konferentsiyalar, 1962-jılı Moskvada toponimikanın
printsipterine jana jogorku okuu jaylarında toponimikanı okutuuga arnalgan
keñeşmeler, 1965-jılı Leningradda SSSRdin toponimikasına arnalgan Bütkül
soyuzduk konferentsiya bolup öttü. Moskvada, Kievde, Tomskide, Sverdlovskide,
Vilnyusta, Alma-Atada jana başka bir katar şaarlarda toponimikalık işter keñiri
jolgo koyulup, toponimikalık izildöölördü jürgüzüünün borboruna aylandı.
Toponimikalık maselelerdi öz içine kamtıgan köp sandagan ar türdüü
adabiyattar da negizinen uşul akırkı on jılga tuura kelet, bul mezgildin içinde
bardık murdagı jıldarga karaganda 3—4 ese köp toponimikalık bagıttagı kitepter,
jıynaktar basılıp çıkkan.
Orto Aziya respublikaları menen Kazakstandagı toponimikalık izildöölör da
negizinen uşul akırkı 10—15 jıldın içinde oluttuu önügüügö ee boldu. Bir katar
dissertatsiyalık emgekter jaktalıp, toponimikanın ar türdüü tarmaktarı boyunça
izildöölör jürgüzüldü. Az sanda bolso da kiyinki bir neçe jıldın içinde tüzdön-tüz
Kırgızstandın toponimikasına tieşesi bar ayrım makalalar basma söz betterinde
orun aldı. Buga misal katarında S. Ömürzakovdun, B. A. Lunindin, U. Atakanovdun, N. Ts.
Butenkonun, Ş. Ümötalievdin, J. Mukambaevdin, B. Ö. Oruzbaevanın makalaların
körsötö ketüügö bolot. Birok oşondoy bolso da, Kırgızstandagı toponimikalık
izildöölördün baştalışın SSSRdin Mamlekettik sıylıgının laureatı,
geografiyalık ilimderdin doktoru, professor E. M. Murzaevdin 1940-jılı Bütkül
soyuzduk geografiya koomunun kabarlarında (72-tom, 3-çıgarılışı) jarıyalangan «K
geografiçeskoy nomenklature kirgizov Tyan-Şanya» attuu kölömdüü makalasınan tartıp
eseptöö toluk ılayık kelet. Tüzdön-tüz toponimikalık bagıt bergen bul algaçkı
makalada Kırgızstandın toponimikası boyunça izildöö jürgüzüünün tarıhıy jana
geografiyalık jaktan maanisi, Kırgızstandın toponimderinin leksikalık jana
tüzülüş özgöçölüktörü bir katar jüyölüü faktılarga negizdelüü menen açık-aykın
körsötülgön. Makalada kırgızça bir kıyla nomenklaturalık termindi öz içine algan
kıskaça sözdükçö keltirilip» ayrımdarı başka türk tilderindegi geografiyalık
terminder menen salıştırılıp tüşündürülgön. Jer-suu attarının tüzülüşü
jönündögü ayrım jıyıntıktagan pikirlerin aytıp, kırgızça geografiyalık
nomenklaturanın maanilerine jana özgöçölüktörünö toktolgon. Kırgızstandın
toponimikasına münözdüü bolgon bir katar özgöçölüktördü baykap, alardı toptoşturup
belgilep körsötkön. Mından başka da E. M. Murzaevdin toponimikalık izildöölördü
jürgüzüügö arnalgan jana salıştırma planda karap, tüzdön-tüz konkrettüü
toponimderdi analizdep, alardın tipterin, tüzülüştörün (strukturasın) açuuga
arnalgan bir top makalaları özgöçö Orto Aziya respublikalarının anın içinde
Kırgızstandın toponimderin izildöödö çoñ jardam bererinde şek jok.
Mından tışkarı anın bir katar emgekterinde tüzdön-tüz Kırgızstandın
toponimikasına tieşelüü bolgon jana salıştırıp karoo üçün ılayıktuu materialdar
bar. Buga misal katarında Kırgızstandagı mongol tilderinin negizinde tüzülgön
toponimderdi anıktoo jana anın tarıhıy jagınan baylanışın açıp körsötüü
zarıldıgın belgilegen keñeşterin, sunuştarın belgiley ketüügö bolot.

TOPONİMİKANIN BAŞKA İLİMDER MENEN BOLGON
BAYLANIŞI
Toponimika başka bir katar ilimder menen da tıgız baylanışkan. Mına oşol
sebeptüü da bir top ubakıtka çeyin toponimikanı geografiyalık ilim katarında
körsötüü je tarıhıy ilim katarında körsötüü araketteri bolup keldi.
Toponimikalık izildöölördün geografiya üçün çoñ maanisi bar ekendigin eç kim
jokko çıgarbayt. Çınında da toponimika oşol ölkönün, territoriyanın jaratılışın
çagıldıra turgandıgı, geografiya üçün maanisi bar bir kıyla oluttuu maalımattardı
bere turgandıgı anık.
Toponimika koomdun tarıhı menen da tıgız baylanışta ekendigi talaşsız.
Uruulardın, uruktardın, elderdin belgilüü bir territoriyada jaşaşı je ar kanday
sebepter menen ekinçi bir territoriyaga ooşup ketişi, ar kanday etnikalık sostavdın
bir kezde oşol jerde bolgondugu belgilüü bir ölçömdö toponimikada da
çagıldırılgan bolot. Natıyjada, koyulgan jer-suu attarı başka bir kalk tarabınan
kandaydır bir kalk, etnikalık sostav tarabınan je uzak mezgildin ötüşünö karay,
azdır-köptür özgörtüülörgö uçuragandıgına karabastan, köp ubaktarda negizgi türün,
dialektilik bötönçölüktörün saktap kala beret. Buga misal katarında F. Engelstin
«Frankskiy dialekt» attuu emgegin körsötüügö bolot. F. Engels bul emgeginde
toponimikalık maalımattardı tarıhıy bulak katarında alıp, oşonun negizinde
german uruularının jaygaşkan shemasın, çegin tak jana daana körsötüp bere algan. F
Engelstin bul emgegi tarıhıy-lingvistikalık izildöölördö toponimikanın rolu çoñ
ekendigin açık-aykın dalildep turat.
Keede ayrım geografiyalık at tüzdön-tüz bul je tigil tarıhıy bolgon okuyanın
negizinde kelip çıgışı jana oşol okuyanın eskertkiçi katarında jaşap kalışı
mümkün.
İlgerten saktalıp kelatkan jer-suu attarı, ayrıkça jazuusu jok kalktardın
ötköndögüsün, madaniyatın izildöödö, tarıhıy okuyalardın, salgılaşuulardın bolgon
ordun anıktoodo praktikalık çoñ maanige ee bolot (124, 446). Körünüktüü okumuştuular
V. N. Toporov menen O. N. Trubaçev Dnepr darıyasının jogorku agımındagı
gidronimderge taldoo jürgüzüp kelip, toponimikalık münözdögü bul lingvistikalık
maalımattardı arheologiyalık maalımattar menen bir darajada karoogo bolot degen
jıyıntıkka kelişken (228,3).
Al emi toponimika özünö taandık özgöçölüktörü bar lingvistikalık ilim
ekendigi, bolgondo da, leksikologiyanın bir tarmagı bolup kete turgandıgı talaşsız
bolup kaldı. Mında toponimikalık maalımattar bir jaktuu gana, aytalık, tarıhıy je
geografiyalık jagınan gana karalbastan, belgilüü darajada biri-biri menen tıgız
baylanıştırılıp, komplekstüü türdö karalışı kerek.
Kırgızstandın territoriyasındagı jer-suu attarı da mına uşunday komplekstüü
planda izildenişi maksatka ılayıktuu.
Azırkı Kırgızstandın territoriyasındagı jer-suu attarınan da tildik sostavı
jagınan uşul zakon çenemdüü körünüştü baykoogo bolot. Mınday boluşu tarıhıy
jagınan şarttalgan. İri til toptoru boyunça alganda kırgız toponimderin tömönkü
negizgi til toptoruna bölüştürüügö bolot: kırgız tilinin je jalpı ele türk
tilderinin negizinde tüzülgön toponimder, iran tilderinin, mongol tilderinin jana
orus tilinin bazasında payda bolgon toponimder. Bulardın içinen kırgız tilinin
jana orus tilinin negizinde kelip çıkkan geografiyalık attar sanı jagınan jalpı
toponimderdin basımduu köpçülügün tüzöt jana maanisi jagınan da bir kıyla aykın.
Orus tilinin negizinde payda bolgon toponimder köbünçö kalk ornoşkon punkttarga
arnalgan. İran tilderinin negizinde maanisi açıla turgan toponimder köbünçö Oş
oblastında kezdeşet.
Bir kıyla toponimder mongol tilderinin negizinde payda bolgondugu alardın
semantikalık maanilerinen ulam açık baykalat. Bularga Mongoliyanın, Kazakstandın
territoriyasında, Sibirde jana başka jerlerde kezdeşip, birdey maanide
çeçmelenüüçü Boom, Darhan, Dörböljün, Karakol, Kara-Kujur, Kökömeren, Türgön,
Narın, Ulan sıyaktuu jer-suu attarın körsötüügö bolot.

TOPONİMİKALIK TERMİNOLOGİYa MASELELERİ
Kiyinki mezgilderde toponimikalık izildöölördün keñiri önügüşünö jana
toponimikalık temadagı köp sandagan maalımattardın basma sözdördö jarık
körüşünö baylanıştuu bir katar jañı terminder koldonula baştadı. Birok bul
terminderdin içinde ilimdin uşul tarmagına tieşelüü bolgon özünö taandık
özgöçölüktörün açıp körsötüügö arnalgan terminder da, jasalma türdö bolup,
koldonuluşu ançalık zarıldıktı tuudurbay, kee bir ilimiy emgekterde, makalalarda
atalıp ketken birin-serin terminder da bar. Keede birdey ele tüşünük üçün bir neçe
başka-başka terminder koldonulat. Oşonduktan, okuuçularga açıgıraak boluşu üçün
toponimikalık münözdögü terminderdin önügüşü jana koldonuluşu boyunça jalpı
obzor bere ketüügö tuura kelet.
1962-jılı A. X. Vostokovdun «Etimologiyanı süyüüçülördün mildeti» degen
emgeginin basılıp çıgışının 150 jıldıgı belgilenip, anda bul emgek toponimika
ilimi boyunça Rossiyadagı algaçkı kadam katarında taanıldı. Birok A. X. Vostokovdun
bul emgeginde jana oşol kezderdegi toponimikalık bagıttagı başka köp emgekterde
azırkı uçurda jış koldonulup jürgön toponimika, gidronimika, oronimika,
mikrotoponimika degen sıyaktuu terminder jok. Toponimika termini üstübüzdögü
kılımdın 20-jıldarınan tartıp koldonula baştayt. Oşondoy ele bul termin menen
katar toponomastika termini da koşo koldonulup keldi jana koldonulup jüröt.
Körünüktüü izildööçülördün biri S. B. Veselovskiy munu toponimika degenibiz
toponomastika termininin kıskartılıp koldonuluşu dep tüşündüröt (34, 24). Kee bir
izildööçülör tarabınan toponomastika terminin jalpı ele ençilüü attardı
bildirgen onomastika termininin orduna koldonuu uçurları kezdeşet (185, 47).
Geografiyalık obektinin çoñ je kiçineligine karay makrotoponimder jana
mikrotoponimder dep ekige bölüp karoo da orun alıp jüröt. Bul grekterdin «makro» —
çoñ jana «mikro» — kiçine degen sözdörünön ulam kelip çıgat. Bulardın birinçisi
köp basa körsötülböyt, koldonuluş çegi da ançalık aykın emes. Kee bir okumuştuular
tarabınan makrotoponimderge Aziya, Afrika, Evropa, Atlantika, Tınç okeanı, İndiya,
Borborduk Aziya, Sibir, Tyan-Şan sıyaktuu kontinentterdin, okeandardın,
ölkölördün, geografiyalık planda jalpılaştırıp çektep körsötülgön belgilüü bir zor
territoriyanın attarı kirüügö tiyiş degen pikirler aytılat (131, 35—36). Oşonu
menen birge mikrotoponimderden başkalarının baarın, makrotoponimder dep özünçö
bölüp karabastan ele jalpısınan toponimder dep atay berüü uçurları köp kezdeşet.
Al emi mikrotoponimder degen ekinçi termin köp koldonulat jana mikrotoponimiya
toponimikanın bir bölügü katarında eseptelip, alardı izildöögö arnalgan kep
makalalar, özünçö çıgarılgan jıynaktar (131) jana atayın ilimiy izildöölör (79) da
bar. Üçünçü biröölör mikrotoponimderdi makrotoponimderge karama-karşı koyuu
menen birge bul eköönö teñ jatpagan toponimderdi nagız toponimderdin özü
(sobstvenno toponimı) katarında karoo kerek dep esepteşet (131, 83).
Mikrotoponimiyaga kanday geografiyalık attardı kirgizüü maselesinde da birdiktüü
bir pikir jok. Mında köbünçö şaarlardın köçölörünün, ayanttardın, köpürölördün,
estelikterdin, bulaktardın, çabındılardın, jılga-jıbıttardın attarı karalıp,
oşolordun aylanasında söz bolot. Mınday birdiktüülüktün joktugu jana anın
sebepteri latviyalık toponimist V. F. Dambe tarabınan bir kıyla tuura belgilengen
(49,35). Anın oyu boyunça mikrotoponimderge katuu çek koyuu kıyın. Köçölördün,
ayanttardın, köpürölördün attarınan başka maselelerge kelgende alardı
mikrotoponimderdin katarına koşuu je koşpoo maselesi konkrettüü geografiyalık
obektilerge karata çeçilişi kerek. Latış toponimderin izildegen emgekterde
mınday makrotoponimderge jana mikrotoponimderge bölüp karoo jok (131, 159).
Toponimikalık emgekterde geografiyalık obektilerdi alardın tabigıy
jaratılışı boyunça jana kalk ornoşkonduguna karay bölüştürüü bir kıyla küçtüü
önükkön. Tabigıy jaratılışının negizinde kelip çıkkan toponimder kalk ornoşkon
punkttardın attarına karaganda bir kıyla turuktuu kelet dep eseptelinet.
Darıyalardın, özöndördün, ar kanday agın suulardın, bulaktardın, suu
basseynderinin attarı jalpısınan gidronimder (grekçe suu+at) dep atalat. Kee bir
territoriyalarda köldör, sazdar abdan köp bolup, alardın atalışın özünçö
toptoşturup izildöö jürgüzgön emgekter da bar. Mınday izildöölördö köldördün
attarı — limnonimder (grekçe —köl+at), sazdardın attarı — gelanimder (grekçe —
saz+at) degen terminder arkıluu berilgen uçurlar kezdeşet. Keede özöndördün attarı
potamonimder (grekçe — özön+at) dep berilişi da uçurayt.
Jer betinin tüzülüşünö: toolorgo, döñsöölörgö kapçıgaylarga, oyduñdarga j. b.
karay koyulgan attar oronimder (grekçe — too+at) degen termin astında belgilüü.
Kalk ornoşkon punkttardın attarı özünçö bir top katarında karalat. Jalpı ele
kalk ornoşkon punkttardın atalışın bildirüü iretinde oykonimder (grekçe — el
ornoşkon jer, poselenie+at) degen termin koldonulup jüröt. Oşonu menen birge bul
termindin içki bölünüşü katarında kalk ornoşkon seloluk punkttardı bildirüü üçün
komonimder (grekçe — kıştak, derevnya, posyölok, mesteçko maanilerinde+at),
şaarlardın attarın izildöönü bildirüüdö polisonimika (grekçe polis — «şaar»
degen sözdön) terminderi kezdeşet. Şaar obektilerinin başkaça aytkanda,
köçölördün, ayanttardın, köpürölördün j. b. atalıştarın izildööçü toponimikanın
bir bölümü katarında urbonimika (latınça urbs — «şaar») termini bir kıyla keñiri
koldonula baştadı.
Aykın bir çek menen ajırap turgan oblasttardın, rayondordun, belgilüü bir
atka ee bolup kalgan territoriyalardın, rayondordun attarın izildöö horonimika
bölümünö (grekçe — çek, çek ara, çek ara belgisi degen sözdön) tieşelüü bolup kaldı.
Biz bul jerde jogorku tiptegi toponimderdin tüzülüşündö belgilüü bir
ıraattuuluktu baykaybız. İlim din bir tarmagın je bölügün — ika müçösü ulangan
terminder bildirip turat: toponim-ika, gidronimtika, urbonim-ika, antroponimika. Al emi ar kanday ençilüü attardın jalpı jıyındısın bildirüüçü terminderdeiya müçösü ulanıp turgandıgın köröbüz: toponim-iya, gidronim-iya, urbonim-iya,
antroponim-iya j. b.
İlimde adam attarın bildirüü üçün antroponimder, eldin, uruulardın attarın
bildirüü üçün etnonimder degen terminder koldonulat. Al emi köp toponimder uşul
adam attarının jana elderdin, uruulardın attarının negizinde kelip çıgat. Mınday
uçurlarda geografiyalık attar emnege negizdelip payda bolgondugun aykın körsötüü üçün
bul eki termin biriktirilet. Misalı, kişilerdin ençilüü attarına karay koyulgan:
Prjevalsk, Bökönbaev, Ananevo sıyaktuu şaarlardın, selolordun attarı
antropotoponimder dep atalat. Elderdin, uruulardın atınan ulam kelip çıkkan:
Kalmak-Aşuu, Kıpçak, Çerik sıyaktuu jer-suu attarı etnotoponimder dep atalat.
Egerde tetirisinçe, jer-suu attarınan ulam adamdardın je eldin, uruulardın
attarı kelip çıkkan terminderdin negizgi bölüktörü orun almaşıp tüşöt:
topoantroponim (jer-suu attarının negizinde payda bolgon kişi attarı: Alay,
Narınbek, Jumgalbek), topoetnonim (geografiyalık attardan ulam kelip çıkkan
elderdin, uruulardın atalışı: altaylık je altay kişi).
Sovet mamleketinin körünüktüü işmerlerinin, revolyutsionerlerdin soguş jana
emgek baatırlarının madaniyat jana iskusstvo işmerlerinin, belgilüü akınjazuuçulardın j. b. esteligin urmattoo belgisi katarında köp sandagan şaarlarga,
selolorgo alardın naamı berildi. Bul sıyaktuu körünüktüü adamdardın esteligine,
okuyalarga arnalgan je jalpı ele ölköbüzdün koomduk turmuşundagı özgörüülördü,
jetişkendikterdi bildirüü maksatında koyulgan attar kommemorativdik je
memorialdık toponimder dep atalat.
Kommemorativdik toponimderdin bir kıylasında kişi attarı koldonulbastan,
jalpı ele revolyutsiyaga baylanıştuu je jañı koomduk önügüştü bildirüü duhundagı,
simvolikalık mazmundagı at koyuu negizgi roldu oynoyt. Bularga misal katarında: Alga,
Birdik, Madaniyat, Oktyabr, Jañı-Turmuş sıyaktuu kıştaktardın attarın körsötüügö
bolot.
Geografiyalık attar eki je üç sözdön turuşu mümkün. Birok alar ayrım-ayrım
bölünüp karalbastan, bir bütün birdik katarında karalat da, anın ar bir bölügü
komponent dep atalat. Misalı, Kaşka-Bulak, Döñ-Korumdu — ar biri eki komponentten,
Baş-Kara-Suu, Çoñ-Kızıl-Suu — ar biri üç komponentten, tüzülgön.
Kee bir jer-suu attarı tüzdön-tüz geografiyalık tüşünüktü bildirgen sözdördön
tüzülüp, maanisi ele anın suu, döbö, bulak, saz ekendigin je başka kanday obekt
ekendigin, özgöçölügün belgilep körsötüp turat. Misalı, Kızıl-Jar, Karool-Döbö,
Kaşka-Bulak sıyaktuu jer-suu attarında akırkı komponentterinen ulam alardın kanday
obekt ekendigi açık baykalıp turat. Bul sıyaktuu sözdördü bildirüü üçün indikator,
apellyativ, geografiyalık nomenklatura degen bir neçe termin koldonulat.
Bayırtan berki oturuktaşkan kalktardın territoriyasında şaar, kıştak, selo
degen sıyaktuu tüşünüktördü je uşunday kalk ornoşkon jaylardı bildirüüçü söz
bölüktörü je söz müçölörü bar. Alsak, orus tilindegi toponimderde grad, burg, pol
formanttarı şaarlardı, -skoe, -işe suffiksteri selolordu, stantsiyalardı je başka el
ornoşkon punkttardı, dagı bir katar affikster antroponimdik toponimderdi tüzö
turgandıgı belgilüü bolup turat. Mınday toluk maanidegi öz aldınça söz katarında
koldonulbastan, toponim tüzüüdö gana katışıp, obektinin tipterin körsötüüçü söz
bölüktörü je söz müçölörü toponimikalık formanttar dep atalat. Kırgız
toponimderinde el ornoşkon punkttarga karata mınday ayırmaloo özgöçölüktörü
baykalbayt. Azırkı kündögü el ornoşkon punkttardı bildirüüçü toponimikalık
terminderdin içinen, jalpı ele türk uruularına tieşelüü bolgon sıyaktuu, kıştak
degen termin gana kırgız tili üçün münözdüü ekendigi açık belgilüü.
Al emi toptoluşup orun alışkan jaydı, çoguluşup birge jaşaşkan bir neçe
üydön turgan toptu körsötüüçü — ayıl termini uşul küngö çeyinki kelip jetken
toponimderdin sostavında anın kandaydır bir komponenti je özgörülgön türdögü
formantı katarında uçurabayt. Al emi kalk ornoşkon punkttardı bildirüüçü şaar,
rabad (rabat) — arab tilinen, abad, kant (kand, kan, kent, ken, kat, ket), lyanger
(langar, lenger) — iran tilderinen, selo, posyölok, stantsiya, grad — orus tili arkıluu
kirgen terminder jana formanttar ekendigin eske alsak, Kırgızstandagı
toponimderdin içinen, jogorkuday el ornoşkon punkttardı bildirüüçü nagız kırgız
tilinin je jalpı ele türk tilderinin bazasında tüzülgön terminderi je_
formanttarı bar toponimderdi kezdeştirüü kıyın. Oşonduktan Kırgızstandın
territoriyasında şaarlardın, kalk ornoşkon punkttardın attarın bildirüüçü
kandaydır bir tiptüü toponimikalık terminderdi je aktivdüü formanttardı (kıştak
termininen başka) özünçö bölüp körsötö albaybız.
Keede kandaydır bir toponimikalık faktının, bir tiptegi geografiyalık
terminderdin, bir katar toponimderge ulanuuçu söz müçösünün belgilüü bir
territoriyaga taralış çegin baykoogo bolot. Köp kaytalangan toponimderdin, anın
komponentterinin, söz müçölörünün bul sıyaktuu taralış çegi toponimikalık areal
dep atalat. Misalı, çoñ jana kiçi komponentteri menen kelgen toponimderdin arealı
(taralış çegi) özünçö, katta jana kiçik komponentteri menen kelgen toponimderdin
arealı özünçö bölünüp körsötülüşü mümkün.

TOPONİMDERDİN LEKSİKALIK SOSTAVI JANA ALARDIN
SEMANTİKALIK MAANİSİ
Bir tildegi sözdördün bardıgı birigip kelip oşol tildin leksikası dep atala
turgandıgı belgilüü. Birok kaysı gana tildin leksikası bolbosun «taza» türündö oşol
gana tildin sözdörünön turbayt, ar bir tildin leksikasında başka tilderdin sözdörü
da kirip, özdöştürülüp aralaşkan bolot. Jalpı ele tilderge taandık bul zakon kırgız
tili jana anın toponimderi üçün da münözdüü.
Başka bardık territoriyanın toponimderi sıyaktuu ele Kırgızstandın
territoriyasındagı toponimder da leksikalık sostavı jagınan bir kıyla tataal.
Toponimder uzak möönöttün içinde jaralıp, kılımdar boyu toptolup oturgandıktan
anın tildik katmarları da (yazıkovıe plastı) ar türdüü boluşu toluk zakon çenemdüü
körünüş.
Azırkı Kırgızstandın territoriyasında, Orto Aziyanın başka bir katar
territoriyaları sıyaktuu ele, bayırkı mezgilderde saktar, andan kiyinçereek usun
uruuları jaşagandıgın tarıhıy maalımattar ırastayt. Al maalımattarga karaganda
bul jerlerde jaşagan kalktar iran tobuna kirgen uruulardan, tukumdardan bolgon.
Oşonduktan Kırgızstandagı bir kıyla köp jer-suu attarının çeçilişin iran
tilderinin negizinde izildöö maksatka ılayık kelet.
Andan kiyin XIII kılımdan baştap en, zor territoriya, anın içinde
Kırgızstandın territoriyası da mongolduk basıp aluuçulardın kol astında bolup,
mongol uruuları jaşap jana alardın karamagında, uzak ubaktar boyu alardın
taasirinde bolgonduktan, bul abal da jer-suu attarında çagıldırılıp ötköndögü
okuyalardın tarıhıy bir öçpös esteligi katarında saktalıp kalgandıgı baykalat.
Oşentip azırkı Kırgızstandın territoriyasındagı toponimderdin içinde mongol
tilderinin negizinde tüzülgön toponimder da özünçö bir tildik katmardı tüzöt jana
alar jönündö biz atayın mongol tilderinin negizinde kelip çıkkan toponimder
jönündö söz bolgondo keñirireek toktolobuz.
Respublikanın toponimiyasındagı türk tilderinin leksikasına jatpagan üçünçü
bir leksikalık katmar — bul orus tilinin negizinde payda bolgon toponimder. Orus
tilinin negizinde tüzülgön toponimder kiyinki, jañı tildik katmar bolgonduktan,
tildik tegi jagınan da, tarıhıy kelip çıgış dooru jagınan da, leksiko-semantikalık
mazmunu jagınan da kandaydır bir kümöndüktü tuudurbayt. Alar orus tilinde ekendigi
özünön-özü belgilüü, açık-aykın. Alardın leksiko-semantikalık özgöçölüktörün,
grammatikalık tüzülüşün jana başka jaktarın keñiri açıp körsötüü orus tilindegi
toponimderdi izildöönün mildetine kiret. Oşonduktan biz orus tilindegi
toponimderge özünçö atayın toktolup oturuunun eç kanday zarıldıgı jok dep
esepteybiz. Orus tilinin negizinde tüzülgön toponimder XIX kılımdın ekinçi
jarımınan baştap kırgız eli öz ıktıyarı menen Rossiyanın sostavına koşulgandan
kiyin gana payda bolo baştagandıgın jana alardın basımduu köpçülügü kalk ornoşkon
punkttar (selolor) ekendigin gana ayrıkça belgiley ketmekçibiz.
Kırgızstandın territoriyasında başka tilderde tüzülgön toponimder da bar,
birok alar ötö ele az sanda, jana köbünçö oşol kıştaktardın etnikalık sostavına
baylanıştuu kelip çıkkan. Misalı buga nemets tilinde Çüy rayonundagı Rot Front
selosun, dungan tilinde Prjevalsk rayonundagı Dıyşın selosun jana başka bir az
sandagı gana toponimderdi körsötüügö bolot.
Biz jogoruda respublikanın jerindegi toponimder negizinen 4 tildik katmarga
(türk, iran, mongol tilderi jana orus tili) bölünö turgandıgın körsötüp kettik.
Birok kaysı tildegi atalıştar bolbosun, bardıgında teñ kandaydır bir
jalpılıktar, sözdörü başka bolgonu menen atalıp kaluunun birdey printsipteri,
tipteri jana eñ negizgisi, maani jagınan okşoştuktarı baykalat. Belgilüü bir el, ulut
jaşagan, arası bir kıyla alıs jatkan ar kanday ölkönü alıp karabaylık, alardın
bardıgının özdörünün şaarları, kıştaktarı, özöndörü, köldörü, tooloru, tokoyloru
bar. Kaysı ölkö, kaysı jer bolso, oşol ölködö, oşol jerde jaşagan eldin tilinde özözünçö attarı bar. Jañı payda bolgon eldüü punkttarga, jañıdan açılgan jerlerge,
administrativdik rayondorgo at koyulat. Natıyjada tilderi başka bolso da, atalıp
kaluu printsipteri okşoş ekendigin köröbüz Misalı, Novgorod, Neapol, Neyburg,
Nyusted, Nevill, Uusi-Kaupunki, Enikale — bardıgı teñ «jañı şaar» degendi
bildiret. Oşondoy ele too, suu, köl, saz, tokoy degen sıyaktuu geografiyalık terminder
keñiri katışuu menen da köp toponimder tüzülöt. Demek, bul keltirilgen misaldar,
jalpı ele geografiyalık ençilüü attardın tüzülüşündö da belgilüü bir sistema bar
ekendigin, kandaydır bir leksiko-semantikalık maanige negizdele turgandıgın
körsötöt. Iras, at koyuunun joldoru köp. Jergiliktüü kalk tarabınan stihiyaluu türdö je
mamlekettik biylik organdarı tarabınan atayın çeçimderdin negizinde koyuluşu
mümkün. Birok kanday türdö bolso da, al at kandaydır bir tıbıştardın baş alaman
birikken maanisiz jıyındısı emes. Algaçkı at koyuu negizinen oşol jerdin münözdüü
özgöçölüktörünö, aylanasındagılardan bolgon ayırmaçılıgına, kandaydır bir
ösümdüktördün boluşuna, kıskası, köbünese tabigıy şarttarına jaraşa payda bolgon.
Oşonduktan ofitsialduu at berüügö çeyinki tüzülgön toponimderdin sostavında
apellyativder — jeke je jalpı geografiyalık tüşünüktördü bildirgen jalpı attar
(naritsatelnoe imya) köp uçurayt. Natıyjada Ak-Suu, Kara-Suu, Kaşka-Suu, Tuura-Suu,
Baş-Bulak, Tüz-Aşuu, Çoñ-Aşuu, Kiçi-Jılga, Çoñ-Jılga, Kiçi-Döbö, Taş-Döbö, Ak-Jar,
Kızıl-Jar, Tuyuk-Jar sıyaktuu toponimderde suu, bulak, aşuu, jılga, döbö, jar
apellyativderinen ulam, alar kanday obektilerdi bildire turgandıgı özünön-özü
aykın bolup turat.
Uşul öñdüü jalpılıktar ar bir ölködö, belgilüü bir kalk jaşagan ar bir
aymakta kezdeşüü menen birge, oşol territoriyanın toponimiyasının negizgi özögün
tüzöt.
Oşonu menen birge toponimderdin semantikalık maanisin açuuda çoñ rol
oynoy turgan jana taktoonu, aldın ala eskertip koyuunu talap kıla turgan tömönküdöy
bir katar uçurlar jana şarttar bar.
1. Söz maanisinin keñeyişi. Toponimderdi tüzgön sözdördü semantikalık
jagınan talday kelgende, jalpıga maalım bolgon kadimki ele sözdördün maanisi
keñeyip, okşoştuguna jaraşa jañı bir toponimikalık maanige ee bolup kaları jana
belgini, sıpattı bildirüüçü sözdördün özü oşol belginin, sıpattın atalışına
(nominativge) aylanıp ketüü uçurları köp kezdeşet. Adatta adamdar: baş, bel, tumşuk,
çoku degen sıyaktuu sözdördö eñ iride anatomiyalık tüşünüktördü köz aldılarına
keltirişet. Birok uşul ele sözdör jer-suuga baylanıştuu: toonun başı, suu başı,
aşuunun beli, belden ötüü, çokuga çıguu dep aytılgan kezde anatomiyalık maanisinen
ayrılıp, taptakır başka maani berip kala turgandıgı talaşsız. Negizinen uşul
kiyinki maanilerin saktoo menen oşol ele sözdör Kara-Baş, Baş-Bulak, Baş-Kara-Suu,
Bulak-Başı, Kara-Bel, Kum-Bel, Üç-Çoku sıyaktuu toponimderdin sostavında kezdeşet. Al
emi içke, tuyuk, çuñkur, takır sıyaktuu sın-sıpattı, belgini körsötkön sözdör (sın
atooçtor) tüzdön-tüz oşol sıpattın, belginin atı katarı kelip çıguu menen birge İçke,
İçke-Bulak, İçke-Suu, Tuyuk, Tuyuk-Jar, Tuyuk-Tör, Çuñkur, Ak-Çuñkur, Kara-Çuñkur, Tüz, TüzAşuu, Tüz-Jayloo, Takır, Takır-Jon, Takır-Tör sıyaktuu toponimderdi tüzüp, alardın
sostavında katışa turgandıgın köröbüz.
2. Toponimikada bardık uçurda deerlik salıştırmaluuluk (otnositelnost)
tüşünügün esten çıgaruuga bolboyt. Açık-aykın, tüşünüktüü bolup turgan sözdördün özü
da salıştırmaluu maanige ee bolo turgandıgı, bir ele söz arkıluu atalgan başkabaşka obektiler çoñdugu, sapatı, darajası jagınan biri-birinen ayırmaluu bolo
berişi mümkün. Ar kanday Uzun-Bulak (Tündük Kırgızstanda uşunday naamdagı 11
toponim bar), Çoñ-Bulak (5), Çoñ-Taş (5), Çolok-Tör (5) — bul toponimderdi tüzgön
sözdör birdey ele bolup turgandıgına karabastan, eç kanday absolyuttuk okşoştugu,
birdeyligi jok. Aytalık, Uzun-Bulaktardın bardıgı teñ 10 kilometr, 15 kilometr je 5
kilometrden kem emes boluşu mildettüü emes. Bardıgın teñ tak çenep çıkkanda
bardıgının teñ uzunduktarı ar başka bolup, biri da ekinçisi menen birdey çıkpay
kalışı toluk ıktımal. Oşol ele mezgilde kee bir Çolok-Bulak gidronimderi ayrım
Uzun-Bulaktardan metrikalık ölçömü jagınan uzagıraak bolup kalışı mümkün.
Keede jergiliktüü el negizgi jaşagan territoriyanın özgöçölüktörünö jaraşa
birdey ele maani bergen termindi je sözdü sapatı, darajası jagınan biri-birinen
keskin türdö ayırmalangan tüşünüktö koldongon uçurları jolugat. Misalı, Tyan-Şan,
Han-Teñiri, Ala-Too, Ulug-Tag — bardıgı teñ ele kok tiregen, çokusunan kar ketpegen
toolordu bildirip, biri-birine sinonim katarında, zor too massivderine karay
koldonulat. Alardın bardıgı biyik, konkrettüü türdö alganda biyiktigi 2000—3000
metrden kem emes, 6000—7000 metrge çeyin jetken çokuları da bar. Tooluu jerde
jaşagan kalktar mına oşol tübölük möñgü, kar baskan zalkar biyik toolordu gana uluu
toolor dep esepteşet. Tyan-Şandagı Jeñiş çokusunun biyiktigi 7439 metr. Al emi
Daniya ölkösünün da özünün uluu tooloru bar. Andagı Gimmelsberghet degen toonun
atın kotorgondo da «asman tiregen too», «uluu too» degendi bildiret eken. Birok al
«asman tiregen toonun», «uluu toonun» eñ biyik toçkası 170 metr gana boluşu «uluu
toolor» jönündögü bizdin tüşünük menen tuura kelbestigi açık-aykın körünüp turat
(238, 266).
3. Toponimderdin semantikalık maanisin açuu jagın bir kezderde koldonulgan,
birok kiyinçereek eskirip ketken je koldonuluudan çıgıp kalgan tüşünüktör,
terminder dagı tataaldaştırat. Alsak, taş, jıgaç, (yigaç, igaç, agaç), karagay degen
sözdör köpçülük üçün tüşünüktüü sıyaktanıp sezilet. Birok bul terminder çakırım jana
kilometr sıyaktuu belgilüü aralık ölçömün da bildirgendigi bardık ele adamdar üçün
aykın emes. Misalı, bir kezderde taş — negizinen 8—9 kilometr, keede 5—6 kilometr
aralıktı, jıgaç — 7—8 kilometr (12000 kadam) aralıktı (123, III, 15) bildirüüçü çen
ölçömü katarında keñiri koldonulup kelgen.
Oşonduktan seyrek uçurasa da, Bir-Jarım-Karagay, Beş-Taş sıyaktuu toponimder
semantikalık jagınan kadimki ele taş jana karagay maanisinde emes, bir kezdegi
aralık ölçömün bildirüüçü punkttar katarında saktalıp kalgan toponimderden dep
tüşündürülüşü çındıkka jakın kelet. Karagay degen termin jıgaç termini sıyaktuu
ele 7—8 km aralıktı bildirgen aralık çeninin orduna koldonulgan dep eseptöögö
bolot. Çüy rayonundagı Karagay-Bulak selosu menen Isık-Ata kurortunun ortosundagı
Bir-Jarım-Karagay attuu bul jer azırkı Yurevka selosunan alıp eseptegende 10—12
km alıstıkta turat. Buga Isık-Köl oblastındagı On-Jeti-Karagay degen jerdin atın
(azırkı Semenovka selosu) koşuuga bolot. Bul selo turgan jerde 17 karagay je jalpı
ele karagay ösköndügü jergiliktüü adamdardın esinde jok. Al emi bul jer
Prjevalskiden, Rıbaçeden, balkim Alma-Atadan eseptegende 17 jıgaç aralıktı, b. a.
120—130 km çamasındagı aralıktı bildirgen jer boluş kerek dep eseptöögö toluk
negizder bar. Birok mında, aldın ala eskertilip koyula turgan bir nerse, sostavında
karagay, taş bolgon bardık ele toponimderdi uşul kategoriyaga koşo berüügö bolboyt.
Mınday uçurda obektinin özün tüzdön-tüz körüü je jergiliktüü elden işenimdüü,
aykın maalımattardı aluu faktıları toponimdin çınıgı maanisin açuuga jardam
beret. Bul terminderdin san esebi menen kelgen uçuru, köbünçö, kadimki taştın esebin
bildirbesten, aralık ölçömün bildirüü maanisine ılayık kelip, çoñ joldordun
boyundagı belgilüü bir jaylardı je keede beket, stantsiya sıyaktuu toktoluuçu jaylardı
bildirgen toponimderdin saktalıp kalışı dep karoogo tuura kelet. Çınında da,
misalı, Talas öröönündögü Beş-Taş toponimi bul örööndön Çatkalga aşıp ötüüçü
ezelten berki katnaşuu joluna jakın. Egerde taş terminin azırkı esep boyunça 7—8
km ölçömündö dep alganda, bul obekt uşul kündögü İvano-Alekseevka selosunan 35—40
km alıstıkta turat. Egerde bul faktını İvano-Alekseevka selosunun janındagı köp
sandagan urandılar menen baylanıştırsak, balkim, oşol urandılar zeki şaardın,
sepildin ordu bolup, Beş-Taş — oşol punkttan baştap eseptegende magistraldık jol
boyundagı merçemdüü aralıkta (beş taş alıstıkta) ornoşkon beket, stantsiya boluşu
mümkün dep boljoldoogo toluk negizder bar. Albette, stantsiya degende, bir kezdegi
handardın, kol başçılarının çabagançıları je kerbender toktop, katnaşuu, poçta
mildetin atkaruuçu jaylardı azırkı kündü köp kuruluştarı bar iri stantsiyalar
sıyaktuu eseptebesten, öz dooruna ılayık salıştırmaluu (otnositeldik) maanide
tüşünüü kerek. Bizdin oyubuzça da, Ak-Taş, Çoñ-Taş, Kulagan-Taş sıyaktuu
toponimderdegi çınıgı taş maanisine eç şek keltirbegen kündö da, taş san
atooçtorgo aykalışa kelgen uçurlarda jogorkuday aralık ölçömün, kan joldogu
merçemdüü jerdi bildirüü menen stantsiya, beket maanisinde koldonuluşu, oşondon
ulam Beş-Taş sıyaktuu toponimder saktalıp kalışı toluk ıktımal.
4. Toponimderdin arasında bir tilden ekinçi tilge kalgan atalıştardın
kiyinki til menen okşoş bolup çıgışı, fonetikalık jagınan öz tiline
ılayıktaştırıp aluunun natıyjasında oşol murdagı atı menen baylanışı jok, al
tügül, karama-karşı maanidegi başka bir söz bolup kalışı, oşondoy ele
dialektizmdin negizinde payda bolgon attarga natuura tüşüngöndüktön, başkaça,
burmalangan maani berüü uçurları köp kezdeşet. Toponimderdin maanisin, mınday öz
tiline ılayıktap, burmalap, tuura emes çeçmelöö adatta «eldik etimologiya» je
«jalgan etimologiya» dep atalıp jüröt.
Kırgızstandın territoriyasında uşunday tataal şarttardın ar kanday türlörü
kezdeşkendikten, jalgan etimologiya berüü toponimderde da çagılışkan. Bir katar
faktılar keltirelik.
Türk tilderinin içinde too degen söz tau, tov, tag, dag sıyaktuu formalarda
kezdeşet. Üstürtön karaganda, bul tilder bir gruppaga kire turgandıgın bilbegen je
bul elderdin tili menen taanıştıgı jok adamdarga too menen dag taptakır
jakındıgı, baylanışı jok sıyaktuu sezilişi mümkün. Tamgaları, tıbıştarı boyunça
konkrettüü türdö alıp karaganda jana forma jagınan bir da biri biri-birine tuura
kelişpeyt. Birok til jagınan tieşelüü maalımatı bar adamdar üçün, eköö teñ ele bir
söz ekendigi, bolgondo da fonetikalık jagınan zakon çenemdüü önügüşkö ee bolgon
tilderdegi birdey tüşünüktü bildirgen söz ekendigi eç kanday talaştı tuudurbayt.
Demek, too, tau, tov, tag, dag — bir ele termindin ar türdüü varianttarı, ar bir
variantı komponent bolup tüşüp, öz aldınça toponimderdi tüzö alat. Bulardın içinen
tov. forması Talas öröönündö dialektizm katarında koldonulat, birok toponimderdi
tüzüüdö kezdeşpeyt. Al emi tag forması Talas öröönündögü Kümüş-Tak toponiminde,
dag forması Isık-Köl öröönündögü Muzdak toponiminde saktalgan. Ayırması —
jergiliktüü kalktın til özgöçölügünö jaraşa ayakkı g tıbışı k tıbışına ötüp,
katkalañga aylangan. Birinçi karaganda, kiyinki toponim salkın tartkan aba ırayın,
jıluu emestikti bildirüüçü muzdak degen sın atooçtuk maanide kabıl alınışı
mümkün. Birok biz tekteş türk tilderinin, atap aytkanda, uygur tilinin fonetikalık
spetsifikasına ılayıktap taldoo jürgüzö kelsek, jalpı ele türk tilderine taandık
bolgon «muz tag» — muz+too degen ayrım eki sözdön turgandıgı, demek, muzduu too,
muz menen kaptalgan too, muz jatkan too degen semantikalık tüşünük bere
turgandıgı açık bolot. Al emi bul toponimdi, jıluu emestikti bildirüüçü sın
atooçtuk muzdak (holodnıy) maanisinde tüşündürüü, anın sırtkı formasına karay gana
jañı maani berüü (pereosmıslenie) bolup sanalat. Oşonu menen birge bul toponim köp
adabiyattarda Muztag, Mustag, Muz-Tag türündö berilip kelgendigin da esten çıgaruuga
tiyiş emespiz.
Çatır-Köl, At-Başı, Arpa, Ak-Say örööndöründögü Jeñi-İçke, Jeñiçke, Niçke
toponimderi da tildik, dialektilik ayırmaçılıktardın belgisi bolgon uşunday ele
bir söz. Birok Jeñi-İçke türündö aytılışında, munun birinçi komponenti «jeñ»
gidronimdin atalışın bir kıyla tataaldantıp, jok jerden jañı maani çıgaruuga
öbölgö tüzgön. El tarabınan: «bir kezde jeñdey bolgon içke suu bolgon», «baştalgan
jeri jeñdey bolgon ele kiçinekey içke suu» dep içke degen sözdün maanisine jakın
tüşündürülgönü menen, baarı bir, bul uçurda toponimdin leksikalık negizi buzulup,
burmalanıp alıngandıgı körünüp turat.
Al emi kazak tilinde jiñişke uşul kündö da içke, tar maanisin bere
turgandıgın eske alsak, anda bul toponimdin kandaydır bir «jeñ» menen baylanışı
jok ekendigi açık bolot.
Talas öröönündögü Ürmaral toponiminde da uşunday burmalanuu körünüşün
baykaybız. Çındıgında bul Urum-Aral je Urm-Aral boluşu kerek.
Tuvada urem — suu boyloy ketken mayda badalduu tokoy tilkesi ekendigi
toponimist M. N. Melheev körsötöt. Bul sözdün uşunday maanisi andan murda ele Ç. Ç.
Valihanov (30, 1, 399), N. K. Dmitriev (52, 513) tarabınan da belgilengen. Tokoy
maanisindegi urman, orman, ormon (urm+an) degen sözdördün uñgusu da uşul söz menen
tekteş. Al emi aral bolso, eki suunun koşulgan jeri, aralıgı. Bul oñoy, tüşünüktüü,
jönököy geografiyalık terminderdi tuura emes bölüktörgö bölüp aytuunun jana
jazuunun natıyjasında çataştırılgan jañı maani berüülör kelip çıkkan. Bardık
adamdar üçün tüşünüktüü bolgon aral degen sözgö, aykalışta turgan birinçi sözünün m
tıbışı koşulup aytıluu taasiri astında maralga ötüp, taptakır jakındıgı bolbogon
aybandı bildirip, oşonun negizinde el tarabınan: «bul jerde maral köp bolgon eken»
degen tüşünük berüügö alıp kelgen. Toponimdin sostavında turgan birinçi komponent
kanday maani bereri jönündö eç kim oygo da algan emes. Kokus ur komponentine
baylanıştuu suroolor koyulup kalgan uçurda: «maraldar köp bolgonduktan, tayak menen,
taş menen urup jıgıp alıp turuşkan eken» degen, al emi ü tıbışı arkıluu Ürmaral
türündö aytılgan uçurda, birinçi ür degen bölügü üyür degen sözdün kıskartılgan
forması katarında koldonulup, «bul jerlerde üyür-üyürü menen maraldar bolgon
eken» degen sıyaktuu jasalma ötö işenimsiz jooptor berilet. Al tügül, biz tayanıç
katarında alıp jatkan «Kırgızstandagı geografiyalık attardın sözdügündö» bul
toponim Üyürlüü-Maral dep alınıp, çınıgı atalışı taptakır buzulgan.
Urum — öz aldında toponim tüzüüçü komponent ekendigine Toguz-Toro
öröönündögü Urum-Başı attuu suunun jana oşondon ulam kelip çıkkan aşuunun
atalışı dalil bolo alat.
Özünçö bir basseyndi tüzgön Üzöñgü-Kuuş darıyasının atalışı da jogoruda
aytılgan burmaloolordun bir faktısı bolup sanalat. İran tilderindegi sangi
(«taştuu») degen sözdün başına ündüü tıbış koyulup (proteza jolu menen) aytıluunun
jana kırgız tiline ılayıktaştırılıp fonetikalık özgörüügö uçuraşının
natıyjasında üzüñgü degen sözgö aylanıp, «taştuu-kuuş (jer, kapçıgay)» degen
tüşünüktü bildirüüçü tak maanisi bar toponim semantikalık jagınan taanılgıs bolup
çataştırılgan.
Suusamır, Jumgal, Koçkor, Narın, Arpa örööndöründögü köp sandagan Söök,
Kızıl-Söök degen suulardın, jerlerdin attarı, Isık-Köl öröönündögü Çırak
toponimderi da çınıgı atalıştarın fonetikalık jagınan buzup aytuunun
faktılarınan bolup sanalat jana jergiliktüü el uşul kiyinki atalıştarına jaraşa
tüşündürüü berüügö araket kılışat. Misalı, Söök toponimderin eç toktoosuz ele
«ilgeri bir çoñ jut bolup, mal köp kırılıp, söögü jaynap kalgan eken» dep, özdörünö
daana belgilüü bolgon sözdün negizinde tüşündürüü berişet. Natıyjada jalgan
etimologiya kelip çıkkan. Bul sözdün kırgız tilindegi say terminine tuura kelüüçü
maanisi («suhoe ruslo vodnogo potoka») burmalanıp, taptakır başka maanige
aylandırılgan. Çırak toponimi da uşunday tıbıştık jagınan burmalanuuga duuşar
bolgon. Mongol tilinde şireg — şalbaa (zelenıy lug), kok çalgınduu jer (133, 655).
Egerde Çırak Jeti-Ögüz rayonunun Şalbaa selosu menen katarlaş, çekteş jatkan
faktısın eske alsak, uşul eki toponim teñ biri-birine sinonim bolup çıgışı özgöçö
kızıguunu tuudurat. Bul obektilerdin çınıgı tabigıy şarttarı da alardın
atalıştarın tak, daana ırastap turat.
5. Toponimderdi tüzgön je alardın sostavında katışkan bir katar sözdör
eskirip je aktivdüü koldonuudan çıgıp kalgandıktan, azırkı kündö köpçülük üçün
tüşünüksüz maanige aylanıp, köbünçö toponimderde gana saktalıp kalgan. Buga belçir,
ompol (opol), sırt, taragay, torpu sıyaktuu sözdör kiret. Belçir — maldın (köbünçö
jılkının) soorucvn jalpı ele jambaştardın jana kır arkanın koşulgan bölügün
bildiret. At-Başı, Ak-Say örööndörünün koşuluşundagı Beş-Belçir toponimderi da
uşul maanige, too kırkalarının, törlördün, jılgalardın koşulgan jerine tuura
kelet. Bir katar tilderde bul termin negizinen eki suunun koşulgan jerin jana jalpı
ele koşulgan jerdi bildire turgandıgına (misalı, tubaça — beldir, hakasça —
piltir, altayça — beltir, mongolço — belçir, buryatça — belşer, yakutça — bilir)
ayrım izildööçülör köñül buruşkan.
Ompol, bul sözdün m tıbışı tüşüp aytılgandagı forması opol — başkalardan
ayırmalangan eñ çoñ, baraanduu degen maanini beret. El arasında bul söz ompoldoy
bolgon neme, opoldoy bolgon neme, opol toodoy neme, opol toodoy küçü bar degen
sıyaktuu söz aykalıştarında uçurayt. K. K. Yudahindin sözdügündö «ompol — vısokiy,
vzdımayuşçiysya» (568), opol too, opol toodoy «gromadina; gromadneyşiy; ogromnıy»
maanilerinde kotorulgan (576, 749). Uşul maaniler Isık-Köl öröönündögü KızılOmpol jana Opol-Too, At-Başı öröönündögü Opoldoy toponimderinen baykalat.
Sırt degen sözdün jalpı ele too kırkaların, kırka jondordu, oşonu menen
birge biyik tooluu örööndördü bildirüüçü maanisi abdan küñürttönüp ketken. Birok
sırt jayloolordo, Isık-Köldün sırttarında dep keñiri koldonula beret. SSSRdin
evropalık bölügünün tüştük-çıgış jaktarında sırt termini jalpak döñsöölörgö (163,
156) karata koldonulsa, Türkmönstanda döñ, döñsöö, döbö maanisinde, oşondoy ele türk
tilderinin tobuna kirgen bir katar elderde mından da başka maanilerde
koldonulgandıgı baykalat (148, 215). L. 3. Budagov tarabınan bul söz arka («spina»),
too kırkası («hrebet») maanilerinde kotorulsa (27, I, 625), N. G. Mallitskiy rto Aziyada
sırt degendin orduna köbünçö bel, kır, adır degen terminder koldonulgandıgın
körsötöt (114, 277). Oguzdar kiçine döbö jana örööndördü da sırt dey turgandıgı
Mahmud Kaşgari tarabınan da belgilenip ketken (123, 1, 328). Oşentip, sırt negizinen
«hrebet», «spina» maanisindegi jalpı türk sözü ekendigi bardık okumuştuular,
izildööçülör tarabınan ırastalat. Bul termin Narın öröönündögü Orto-Sırt attuu
toponimden açık körünöt.
Taragay— tokoyu jok, karagay öspögön jerdi bildiret. Bul maani Narın
öröönündögü Taragay toponiminde saktalıp kalgan.
Torpu — aşuuga, aska toogo jakın je too boorundagı kırbuu-kırbuu bolup ketken
seki jer. Torpu körköm adabiyattardan kezdeşet, karılardan uguuga bolot. Misalı:
Torpunu eelep, Toodo malı jatkan jer, Say külügü Suusamırdı aşkan jer (Malikov.
Tandalgan ırlar, 1954, 155-bet). Arabakeç arabasın kıldıratıp birde oygo tüşüp,
birde torpu toonu aşıp, tömöndöp kele jatat (Bayalinov, Boordoştor, 113-bet). Bul
söz Suusamır öröönündögü Çoñ-Torpu degen jerdin atında saktalıp kalgan.
6. Kırgızstandın territoriyasında bir ele naamdagı toponimderdin bir neçe
iret kayra-kayra kaytalana berişi ötö köp uçurayt. Toponimderdin mınday
kaytalanışın eki topko bölüp körsötüügö bolot.
1) Orun algan territoriyası jagınan biri-birinen alıs bolso da, obektinin
tabigıy özgöçölüktörünö, okşoştuk belgilerine karay birdey naam alıp kalgan
toponimder. Buga Kırgızstandagı eñ köp kaytalangan Ak-Suu, Ak-Say, Kara-Suu, KaraBulak, Sarı-Bulak, Sarı-Kamış, Jar-Taş, Çoñ-Taş, Kum-Bel, Kara-Döbö, Taş-Döbö, ÇoñDöbö, Karakol, Kaşka-Bulak, Kaşka-Suu, Keñ-Jılga, Tar-Jılga, Kayıñdı, Kol-Tor,
Taldı-Bulak, Taldı-Suu, İçke-Suu sıyaktuu toponimderdi koşuuga bolot. Mınday
toponimder territoriyası jagınan biri-birinen kıyla alıs aralıkta bolgonuna
karabastan, ar bir öröön sayın kezdeşe beret.
2) Obektisi başka-başka bolgonu menen territoriyası jagınan jakın je
çekteş bolgonduktan, birdey ele naam algan toponimder. Köbünçö bular bir ele
toonun, aşuunun karama-karşı eki tarabındagı suularga, jer attarına tieşelüü.
Mınday körünüştü ötkön kılımdın orto çeninde Tyan-Şanga jasagan sayakatında
orustun uluu okumuştuusu P. P. Semenov Tyan-Şanskiy da baykap, Kayıñdı, Şatı,
Kürmöntü sıyaktuu jer-suu attarı too kırkasının arkı tarabında da, berki tarabında
da bar ekendigin, birok öz-özünçö suular, jer attarı ekendigin belgilep ketken (204,
214). Al emi E. M. Murzaev jer-suunun atalışının mınday jolun toponimderdin
tüzülüşündögü özgöçö bir kızıktuu uçur katarında körsötöt (138, 318).
Bir ele naamdagı toponimderdin eki je andan aşık mınday kaytalanışınan
tışkarı, alardın san jagınan köböyüşünün dagı bir keñiri taralgan jolu bar. Bir
ele at, köbünçö suunun atı, oşol suu akkan örööngö, jılgaga, jayloogo da, janındagı
toogo da, baştalgan jerindegi aşuuga, belge, törgö da, el ornoşkon punktka da
berilişi mümkün. Misalı, Tüp rayonundagı Sarı-Bulak, anın atı ele körsötüp
turganday, kiçireek bir suu, birok anın aylanasındagı too, ördöp bargandagı aşuu,
uşul suunun boyundagı kıştak da Sarı-Bulak dep atalıp, ar biri özünçö-özünçö
geografiyalık obekt. Oşondoy ele, Isık-Köl rayonundagı Orto-Örüktü attuu kiçireek
gana ördöş jerden ulam uşul jılganı boylop akkan suu, jılganı ördöp aşıp ötkön
aşuu, kala berse, uşul örööndün oozunda ornoşkon selo da, bardıgı teñ Orto-Örüktü
naamın alıp kalgan.
Bul keltirilgen faktılardan biz okşoş naamdagı jer-suu attarı kandayça
joldor menen başka-başka obektilerge berilip, birdey atalıştagı toponimder
sanı jagınan kantip köböyüp kete turgandıgın kördük.
7. Birok at koyuuda munun tetirisinçe abal da jok emes, b. a. bir ele obekt eki
je andan aşık naamda boluşu mümkün. Bul abaldı geografiyalık jana tarıhıy
aspektide karay, ar başka atka ee bolgon toponimderdi negizinen tömönküdöy eki topko
bölüügö tuura kelet.
1) Bir ele obektinin özü ulam bir bölügü boyunça başka-başka atalıp oturuşu
mümkün. Munun ülgüsü katarında Narın, Çüy suuların körsötüügö bolot. Sır-Darıyanın
jogorku bölügünün atalışı. Kökömeren, Toluk Köbük suuları koşulgandan kiyinki
bölügü jön ele Dayra dep da atalat (144, 48). Kara-Darıya koşulgandan kiyin Sır-Darıya
atalıp, andan arı uşul at menen büt düynö jüzünö belgilüü.
2) Bir ele obektinin özü mezgildin ötüşünö karay ar başka naamda boluşu
mümkün. Bul köbünçö belgilüü bir punktka ofitsialduu naam berüüdön kiyin kelip çıgat
da, köp ubakıtka çeyin el içinde mur. dagı atı da, kiyinki atı da koldonulup jürö
beret. Misalı, Koçkor rayonundagı azırkı Soñ-Köl selosunun murdagı atı — Tölök,
Prjevalsk şaarının murdagı atı — Karakol jana başka bir katar punkttar
jergiliktüü kalk tarabınan paralleldüü türdö koldonulup kele jatat. Bara-bara bul
sıyaktuu punkttardın ofitsialduu attarı jeñip çıgarında, murdagı attarı tarıhıy
toponimikada gana belgilenip kala bererinde şek jok. Oşondoy ele bir kıştak
janaşa je jakın aralıkta jatkan ekinçi bir obektinin naamı boyunça atalıp jürgön
uçurlar da jolugat. Buga misal katarında Tüp rayonundagı San-Taş kıştagının, JañıJol rayonunun borboru Karavan selosunun atalışın körsötüügö bolot. Çındıgında
San-Taş kıştagı turgan jerdi jergiliktüü el Kara-Çuñkur dep atayt, al emi kadimki
San-Taş esteligi bul selodon 10—15 km çıgış tarapta orun algan. Karavan selosu dep
atalgan jerdi jergiliktüü kalk Taş-Töbö dep atayt, çınıgı Karavan andan 5—6 km
alıstıkta.
Mından tışkarı, ofitsialduu türdö bir ele punktun atı eki başka — biri oşol
jergiliktüü kalktın atoosu boyunça, ekinçisi kotorulgan türdö koldonulgan uçurları
kezdeşet. Buga misal katarında Ak-Suu — Belovodsk, Kara-Suu — Çernoreçenka,
Taştak— Kamenka, Balıkçı — Rıbaçe toponimderin körsötüügö bolot.
Mezgildin ötüşünö karay uşul kündögü kee bir toponimder anın murdagı jer
şartının özgöçölügünö jaraşa koyulgan atına ılayık kelbey kalışı mümkün. Munun
sebebi, bir katar obektiler, misalı, sazdar, taptaza kurgap, kadimkidey kurgak jerge
aylanat, tokoylor taptakır jok bolup ketet. Natıyjada, kiyinçereek, al jerde sazdar,
tokoylor jok bolso da, saktalıp kalgan jer-suunun attarı ele bir kezderde mında
sazdardın, tokoylordun bolgondugun, a mezgil ötüü menen, je kandaydır başka bir
bara-bara menen, alardın taptakır jogolup ketkendigin esker salıp turat. Misalı, AkSuu rayonundagı Sarı-Kamış selosunun-batış bölügü kıştak tüşördön murda sazdak
kelip, kalıñ kamıştuu bolso da, azırkı kündö bir az jerinde ança-mınça gana jok
bolup baratkan kamıştar kalbasa, murdagı kamıştuu sazdagıraak jerden takır dayın
jok. Dagı bir neçe jıldan kiyin bul kamıştar da taptakır jok bolup keterine kümön
kıluuga bolboyt. Koçkor rayonundagı Orto-Tokoy attuu jerde elüünçü jıldarga çeyin
çınında ele kalıñ tokoy bolso da, sovettik adamdardın kolunan jaralıp, tokoy özü
ordu-tübü menen jogolup, tokoy degen söz sostavında bolgon jañı kol payda boldu. Bul
jañı obekt suu saktagıç bolso da, tokoy degen naamın saktap kala berdi.
Al emi Kalinin, Toguz-Toro rayondorundagı Çaldıbar, Ak-Talaa rayonundagı
Dörböljün, Jumgal, Koçkor, Toñ, Çüy rayondorundagı Tört-Kül toponimderi bul
jerlerde kaçandır bir kezderde kuruluştar, sepilder, kalaalar je el ornoşkon
punkttar bolgondugunun kübösü katarında saktalıp, kee birlerinde uşul küngö çeyin
anın kaldıktarı baykalıp turat.
Bul faktılar obektinin atalışı üçün sebepçi bolgon tabigıy belgiler
ubakıttın ötüşünö karay jok bolup ketişi da mümkün ekendigin, birok toponim
alardın esteligi katarında kala bere turgandıgın körsötöt.
9. Köp obektiler ançalık közgö urunbagan, oluttuu sıyaktanbagan kiçinekey ele
jer şartının özgöçölügünö karay je kandaydır bir başka belginin negizinde atalıp
kalışı mümkün.
Misalga Çüy rayonundagı Burana selosun alıp karaylı. Anın naamı uşul selogo
jakın jerde saktalıp kalgan eski munaradan ulam kelip çıkkan. Egerde başka da
munaraları, biyik kuruluştarı bar şaar içinde bolgondo, bul arhitekturalık
esteliktin başkalardan ayırmalanıp, azırkı kündögü atalışınday toluk baaluu
toponim tüzüşü kıyın ele, mıktı degende, balkim, mikrotoponimderdin birinen
bolup gana kala bermek. Birok orun algan jerine oşol jerde közgö körünüktüü bolup
turgandıgına jaraşa, bar bolgonu 21,60 metr kelgen bul estelik burana öz aldınça
toponim tüzüp oturat.
Munun tetirisinçe körünüştör da bar. Ekonomikanın, önör jaydın önügüşünö,
eldin turmuş deñgeelinin jogorulaşına baylanıştuu jıldar ötkön sayın kıştaktar,
el ornoşkon punkttar biriktirilip, keñiri, iri selolorgo, posyöloktorgo, şaarlarga
aylanuuda. Natıyjada ayrım kiçireek kıştaktardın attarı, al negizgi borborduk
selogo koşulgan sebeptüü, koşo joyulup ketip jatkandıgı baykalat. Mınday uçurlarda
al mayda kıştaktardın attarı bir neçe jılga çeyin el oozunda aytılıp jürüp, barabara alardın da köpçülügü unutulup, ofitsialduu koyulgan borborduk kıştaktın atı
jeñip çıguuda. Kee birleri oşol çoñ selonun içindegi mikrotoponimderge aylanuuda.
10. Bir katar jer-suu attarı oşol jerde, tördö, koktuda, jayıtta biröölördün
birinçi bolup jay alıp kalgandıgı, mal jayıp turup kalgandıgı je başka bir okuyaluu
sebepterge baylanıştuu atalıp kalışı mümkün. Oşonduktan mazmunu jagınan mınday
antroponimikalık toponimder biröönün mençiginen ulam atalıp kalgan jer-suu
attarı katarında karalbastan, öz aldınça bir topko bölünüp karaluuga tiyiş.
Merçemdüü jerlerde birinçi bolup oruntuktaşkan, birinçi bolup jañı jerdi açkan
je köp ubakıt boyu oşol jerde turup kalgan adamdardın atı menen atalıp kaluu
protsessi azdap-azdap uşul küngö çeyin ulanıp kele jatkandıgı baykalat. Misalı, Çuy
rayonundagı Alçaluu selosunun janındagı Aydıraalı-Bulak attuu koktu oşol jerdi
birinçi açkan je birinçi körgön kişilerdin naamınan ulam jer-suunun atalıp
kalışının ülgüsü bolo alat. Bul at soguş jıldarında ele payda bolgon. 1942-jılı
Aydıraalı içinde bolgon bir top kolhozçular murda atı atalbagan bir koktudan çöp
çaap jürüşöt. Tınıguu maalında Aydıraalı bir kumdagıraak jerdi çukulap otursa, suu
bar ekendigi baykalat. Aga kızıgıp, Aydıraalı oşol jerdi ulam keñeytip oyö
bergenden kiyin jeñdey bolgon suu çıgıp, bulak payda bolot. Oşondon tartıp bul jer
birinçi tapkan kişinin urmatına Aydıraalı-Bulak bolup atalıp kalat. Birok 5—6 ay
ötköndön kiyin ele bul bulak taptakır soolup, jok bolup ketken. Oşogo karabastan, bir
kezde suu çıkkandıgının, bulak bolgondugunun belgisi katarında jergiliktüü el uşul
küngö çeyin mal-salın izdegende «arı Aydıraalı-Bulaktan kara» deşip, anı jerdin
ençilüü atına aylandırıp alışkan. Karıya Aydıraalı Ötömbaev azır Çüy rayonundagı
Alçaluu selosunda turat. Pensioner kadırluu kolhozçulardın biri.
Ekinçi bir misal. Koçkor rayonundagı Köçök-Bulak, Señkiltaydın kıştoosu
attuu jerler uşul jerlerde' jaylap jana kıştagan uşul adamdardın naamınan ulam
atalıp kelgen. Kiyinçereek bular oşol jerlerde takay koy bakkan başka adamdardın
naamına köçkön, atap aytkanda, Köçök-Bulak — azır Telegeydin kıştoosu,
Señkiltaydın kıştoosu — azır Ablabektin kıştoosu, al emi murdagı Kara-Bulak degen
jer — azır Asıypanın kıştoosu dep atalat (Telegey Sagımbaeva — «Koçkor»
sovhozunun ataktuu çabanı, Sotsialisttik Emgektin Baatırı, Baatır ene. Ablabek oşol
ele sovhozdun belgilüü çabanı, azır pensioner. Asıypa Temirova—ataktuu çaban,
Sotsialisttik Emgektin Baatırı).
11. Toponimikada murdagısının orduna jañırtıp at koyuunun (pereimenovanie)
jana birinçi iret jañıdan at koyuunun çoñ maanisi bar ekendigi talaşsız. Ayrıkça,
Kollektivdeşüü mezgilinen tartıp, kıştaktarga, selolorgo at koyuunun jañı mazmunu
örçüy baştadı. Köp kolhozdorgo, sovhozdorgo, kiyinçereek, irileşken çarbalarga,
jañı at berüünün zarıldıgı kelip çıktı. Adatta mınday uçurlar da jañı turmuştu,
jañı kuruluştu körsötkön, közdögön maksattı, proletarlar tabının küröşün bildirgen
revolyutsiyalık mazmundagı, simvolikalık münözdögü at koyuular küç aldı. «Keñeş»,
«Özgörüş», «Birikken», «Jañı-Jol», «Kızıl-Jıldız» degen sıyaktuu kolhozsovhozdordun atalışı menen birge, alardın atı oşol kıştakka, selogo da ötüp kaldı.
Jañı önör jay toçkalarının payda boluşuna baylanıştuu taptakır een jerlerde kalk
ornoşkon punkttar ösüp çıktı. Alarga at berüü mazmun jagınan jakşırtılıp,
atalıştardın özündö da eldin turmuşunun özgörüşü, koomduk-sayasiy abalının
önügüşü çagıldırıldı.
12. Jer-suu atının tuura aytılışının, jazuu jüzündö jana ofitsialduu
dokumentterde burmalanbay tuura berilişinin Çoñ maanisi bar. Oşonduktan kee bir
uçurlarda jergiliktüü kalk tarabınan atalgan tuura forması boyunça gana toponimdin
semantikalık maanisin açıp körsötüügö mümkündük bolot. Toponimderdin burmalanıp
je tak emes berilişi köbünçö Oktyabr revolyutsiyasına çeyinki adabiyattarda baykalat,
antkeni öz aldınça jazuusu bolbogon sebeptüü, kırgız eli köp jer-suunun tak
atalıştarın jazuu jüzündö kaltıra alışkan emes. Al emi elden ukkanı boyunça jazıp
algan başka uluttun öküldörü meyli fonetikalık jagınan, meyli jazılışı jagınan,
jer-suunun attarın til özgöçölüktörünö karay bere alışkan emes. Oşonduktan bayırkı
kol jazmalarda bolsun, başka tilderdegi ar kanday jazuu bulaktarında bolsun, jersuulardın atalışı jönündögü tak, talaşsız maalımattardı aluu kıyın. Eski kol
jazmalar jönündö, asirese, arab alfavitinde jazılgan kol jazmalar jönündö aytıp
kelip, professor P. M. Melioranskiy bizge çeyin kelip jetken bul estelikter ançalık
işenimdüü bulak bolo albayt, lingvistikalık izildöölördö, özgöçö fonetikalık jana
etimologiyalık izildöö işterin jürgüzüüdö majestik kılat dep ayrıkça belgilep
ketken (126,3).
Jer-suu attarının burmalanıp ketişi anın jazuu jüzünö tuura emes
berilişinen da kelip çıgışı mümkün. Buga misal katarında Alay rayonundagı
Joşolu selosunun atı ofitsialduu administrativdik-territoriyalık bölünüş
spravoçnikterinde da köp ubakıttarga çeyin Düyşalı degen naamda berilip
kelgendigin ayta ketüügö bolot. Demek, keltirilgen faktılar toponimikada
toponimderdin tüzülüş joldorunan, tipterinen tışkarı dagı, konkrettüü özgöçö
uçurlar bolo turgandıgın körsötöt. Oşonduktan toponimderdin semantikalık
maanisin açuuda oşol obekt menen tikeden-tike taanışıp, bar bolgon oozeki jana
jazuu jüzündögü maalımattardı sın köz menen karap çıguu, tereñ taldoo arkıluu
obektivdüü jıyıntıkka kelüü çeçüüçü maanige ee bolot.

TOPONİMDERDİN LEKSİKO-SEMANTİKALIK
KLASSİFİKATsİYaSI
Jer-suunun atı, konkrettüü obektini bildirüü menen birge, semantikalık
jagınan kandaydır bir maani bere turgandıgı talaşsız. Açıgıraak aytkanda, kaysı
gana toponimdi alıp karabaylık, alardın ar biri öz aldınça estelik (237, 167).
Çınında da, azırınça jana bügünkü kün üçün gana belgisiz attardın boluşu mümkün. Bul
toluk tüşünüktüü, antkeni köp attar tarıhıy okuyalar, tarıhıy önügüünün özü menen
tıgız baylanıştuu bolup, belgilüü bir ölçömdö tildik materialga negizdelgen
tarıhtın kübösü katarında kızmat kılat. Oşonduktan toponimderdin leksikalık
sostavı menen semantikalık maanisi da tarıhıy önügüşkö ılayık, oşol
territoriyadagı elderdin aralaşuusun, kotoruluşuusun, tildik jagınan öz ara
baylanışın, biri-birine bolgon taasirin jana başka tolup atkan faktorlordu esepke
aluu menen gana çeçilişi mümkün.
Oşonduktan azırkı kündögü toponimikalık izildöölördö jer-suu attarın
alardın leksiko-semantikalık maanisine karay toptorgo bölüştürüü keñiri
koldonulup jüröt. Uşul jagınan alıp karaganda, körünüktüü toponimist V. N. Toporov
belgilep körsötköndöy, toponimikalık materialdarga karata klassifikatsiya jürgüzüü
probleması jañı nerse emes. Klassifikatsiyaloo işi toponimikalık izildöölördün
baştalışı menen ele koşo baştalıp, kaysı territoriya ekendigine karabastan,
negizinen biri-birine baylanıştuu jana okşoş çıgıp oturat (227, 226).
Toponimderdi leksiko-semantikalık jagınan klassifikatsiyaloodo izildenip
jatkan faktılardı geografiyalık, tarıhıy jana lingvistikalık aspektide karoo
maksatka ılayık kelet. Birok bul şarttuu türdögü gana bölüştürüü, antkeni ar bir
aspektinin biri-biri menen takır baylanışı jok, biri-birinen keskin türdö
ajıragan dep karoogo bolboyt, tetirisinçe, üçöö teñ biri-biri menen tıgız
baylanışta, birin-biri toluktap, şarttaşıp turat. Oşonduktan bul aspektiler
tieşelüü ölçömdö öz ara baylanışta, komplekstüü türdö karaluuga tiyiş.
Leksiko-semantikalık jagınan toponimderdi geografiyalık aspektide karoo
degende adır, too, tör, kıya, jayık, saz, köl degen sıyaktuu tüzdön-tüz geografiyalık
terminderdin oşol territoriyadagı ençilüü attarda kançalık darajada jana kanday
maanilerde katışa turgandıgı köñülgö alınat. Mındagı negizgi maksat —
toponimderdi tüzüüdö kanday geografiyalık terminder aktivdüüröök, kaysıları seyrek
koldonula turgandıgın anıktoo. Bul bizge izildenip jatkan territoriyadagı jer
şartının münözdüü özgöçölüktörün bilüügö mümkünçülük beret. Misalı, Kırgızstan
sıyaktuu tooluu ölkölördö toogo, too jerinin özgöçölüktörünö baylanıştuu terminder
bir kıyla keñiri önükkön. Al emi tokoyluu je sazduu aymaktarda oşol öz jerinin
özgöçölügünö ılayık kelgen terminder kıyla keñiri örçügöndügü baykalat.
Bul topko «taza» geografiyalık termin bolboso da, ar kanday jıgaç-daraktardın
türlörün, ösümdüktördü, aybanattardı bildirgen «botanikalık» je «zoologiyalık»
terminderdi da koşuu maksatka ılayıktuu. Antkeni bul je tigil jıgaçtardın türlörü,
misalı, karagay, tal, terek toponimikada uşul jıgaçtardı tikeden-tike «taza
botanikalık» maanisinde gana belgilep körsötpöstön, kandaydır bir örööndö, suu
boyunda, ördöştö, koktuda j. b. uşul jıgaçtar, ösümdüktör ösköndügün je köp ekendigin
körsötüp, konkrettüü bir obektige, jerge, özöngö karata aytılat. Al emi mınday
toponimderdin tüzülüü joldoru lingvistikalık aspektide karalıp, atalıp kaluu
mümkünçülüktörü açılat. Sostavında aybanattardın, ösümdüktördün attarı bar
toponimder da uşunday bagıtta karalat, aybanattar düynösünö je ösümdüktör
düynösünö taandık ekendigi ılayıgına jaraşa belgilenip oturat.
Bir katar toponimder oşol ölkönün, aymaktın koomduk, sayasiy-ekonomikalık,
madaniy jana tarıhıy önügüşünö baylanıştuu bolgonduktan, alardı köbünçö tarıhıy
aspektide karoo zarıldıgı kelip çıgat. Karool-Döbö, Karal-Döbö, Karool-Çoku — bir
kezderde bul biyiktikterge kanday mildet jüktölgöndügün bayandasa, Köpürö-Bazar,
Taş-Rabat sotsialdık turmuşka baylanıştuu körünüştördü, Ak-Beşim, Tört-Kül,
Dörböljün, Korgon, Çaldıbar bul jerlerde kandaydır bir kuruluş-imarattar, çepter,
kalk oturuktaşkan punkttar bolgondugun aygineleyt. San-Taş, Sın-Taş, Çiyim-Taş,
Saymaluu-Taş, Burana sıyaktuu toponimder tarıhıy, madaniy estelikterdin negizinde
atalıp kalgan bolso, Lama, Mazar, Too-Mazar öñdüü toponimder dinge, ırım-jırımga,
tabınıp-sıyınuuga baylanıştuu kelip çıkkandıgın bildiret. Kişi attarına,
etnonimderge baylanıştuu jana Sovet biyliginin jıldarında keñiri örçüy baştagan
biylik organdarı tarabınan ofitsialduu at koyuular da uşul tarıhıy aspektide
karaluuga tiyiş. Aytımbet, Atamkul, Jañıbay-Tör, Köçök-Kıştoo, Toktobek — bul
jerlerdi jaylap-kıştap, eeliktep jürgön, al jerlerdi birinçi taap açkan je turmuş
tiriçiligi uşul jerler menen baylanıştuu bolgon adamdardın attarına karay atalıp
kalgandıgın körsötsö, Kalmak-Aşuu, Jediger, Şaman, Noygut, Tınay sıyaktuu
toponimder etnonimderge karay atalıp kalgandıgın kabarlayt.
Toponimderdi leksiko-semantikalık jagınan lingvistikalık aspektide
karoodo alardın kandayça tildik karajattardın negizinde payda boluu jagı eske
alınat. Jer-suunun attarı uzak ubakıttardan beri kele jatkandıktan kalkaloo,
tavtologiya joldoru boluşu mümkün, sinonimder, omonimder kezdeşpey koyboyt. Eki
je andan aşık komponentterden turgan toponimderdin biri (Kızıl-Suu, Çoñ-Taş,
Jıluu-Bulak) anıktooçtuk mildetti atkarsa, ekinçisi anıktalgıç bolup turat. Al emi
bir sözdön turgan toponimder köp uçurlarda grammatikalık oformlenie aluu jolu
menen ellipstik münözgö ee bolup, anıktooçtun da, anıktalgıçtın da mildetin atkarıp
kala beret. Alsak, Kayıñdı-Bulak, Kayıñdı-Tör toponimderi toponimdik obektini
bir kıyla tak, konkrettüü körsötüp turganı menen, anıktalgıçı tüşüp kalıp, jön ele
Kayıñdı atıgıp kalgan jer-suunun attarı da kep kezdeşet. Al emi, az bolso da, kee bir
uçurlarda, Kempir-Öldü degen sıyaktuu toluk süylöm türündögü sintaksistik tüzülüştör
kezdeşet.
Toponimderdin fonetikalık jagınan buzulup aytılışı, eldik etimologiyanın
jañılıştıktarı, toponimge çınıgı maanisinen başkaça jañırtıp maani berüü emne
sebepten bolup kalgandıgı da uşul lingvistikalık aspektide karalat. Lingvistikalık
aspektinin mildeti jogoruda atalıp ketken eki aspektige karaganda bir kıyla keñiri.
Al tügül ayrım uçurlarda geografiyalık jana tarıhıy aspektidegi jer-suu attarın da
içine kamtışı mümkün. Eñ tuurası toponim din bul negizgi üç aspektisi teñ biribirinen bölüngön, ajıragan türdö emes, biri-birine tıgız baylanıştırılıp,
aykalışkan türündö karalgan uçurda gana tuura çeçilişke ee bolmokçu.
Jogoruda aytılgan özgöçölüktördü eske ala oturup, belgilüü bir territoriyadagı
geografiyalık atalıştardı leksiko-semantikalık maanisi jagınan tömönküdöy negizgi
toptorgo bölüştürüügö bolot.
I. Jerdin jaratılış şarttarına baylanıştuu atalgan toponimder. Bul top
izildenip jatkan territoriyadagı geografiyalık atalıştardın negizgi bölügü boluu
menen birge, öz ara tömönküdöy bir neçe topçolorgo bölünöt.
1. Jer betinin tüzülüşün (too, döñ, bel, adır, aska, jar, tüzdük, oy, çuñkur j. b.)
körsötüüçü toponimder. Adır-Tör, Aylanış, Adır-Bel, Askaluu, Aska-Tör, Aşuu-Tör, Bel,
Döñ, Jayık, Kapçıgay, Kara-Buluñ, Kara-Jılga, Kara-Señir, Kara-Taş, Kara-Üñkür, KaraÇuñkur, Keñ-Jılga, Keñ-Tör, Kiçik-Bel, Koş-Döbö, Koş-Jılga, Kök-Jayık, Kök-Zoo, KökOy, Köl-Tör, Kızıl-Kıya, Mayda-Adır, Maydan, Molo, Talaa, Taş-Döbö, Taş-Töbö, TaşKaykı, Tepşi, Tör, Tüz, Tüz-Aşuu, Üç-Çat, Çat, Çoñ-Bet, Çoñ-Çoku, Çukur, Çukurçak, Çuñkur,
Çuñkur-Tör.
2. Jer kırtışın, topuragın, too teginin özgöçölügün körsötüüçü toponimder: AkZoo, Ak-Kum, Ak-Turpak, Joşolu, Kakır, Kara-Batkak, Ak-Şor, Açık-Taş, Bordu, BorduuTör, Bülöölü, Kara-Korum, Kara-Kum, Kara-Turpak, Korgul, Korumdu, Kök-Taş, Kum-Bel,
Kumduu-Tör, Kum-Talaa, Kızıl-Bel, Kızıl-Döbö, Kızıl-Jar, Kızıl-Eşme, Ottuk-Taş,
Taştuu-Tör, Topurak-Bel, Turpak-Bel, Şagıl, Ilay-Talaa.
3. Aba ırayının özgöçölügün, küngö karata bolgon abalın, bagıtın bildirüüçü
geografiyalık attar: Boroonduu, Jel-Argı, Jel-Tiybes, Kara-Too, Karluu-Kır, KarluuToo, Kün-Tiybes, Küngöy, Küngöy-Ala-Too, Küngöy-Tör, Suuk-Tör, Teskey-Ala-Too, Tündük,
Tündük-Koktu, Tündük-Tör, Tündük-Eñgilçek, Tüştük-Eñgilçek, Çapkın-Tiybes, Şamal-Say,
Şamalduu-Jılga, Şamaldı-Say, Şamal-Tiybes.
II. Bir katar attar gidrografiyalık özgöçölüktörgö baylanıştuu: Aydıñ-Köl, AkBaşat, Ak-Bulak, Ak-Köl, Ak-Kuduk, Ak-Say, Ak-Suu, Alış, Ara-Köl, Araşan, Aça-Köl, AçaSay, Bel-Başat, Ak-Başat, Bel-Saz, Jaşıl-Köl, Joon-Arık, Jıluu-Bulak, Jıluu-Suu,
Kaynar-Bulak, Kara-Bulak, Kara-Köl, Kara-Saz, Kara-Say, Katta-Arık, Kaşka-Bulak, KaşkaSuu, Keñ-Saz, Keñ-Say, Keñ-Suu, Kiçi-Bulak, Korum-Suu, Koş-Bulak, Koş-Say, Kök-İrim,
Kök-Suu, Köl-Bulak, Kölmö, Köl-Say, Köl-Tör, Kölçük, Kuduk, Kumduu-Suu, Kızıl-Bulak,
Kırk-Keçik, Mazar-Say, Orto-Saz, Orto-Suu, Sazduu-Bulak, Sasık-Bulak, Seki-Bulak,
Sorgon-Suu, Taldı-Bulak, Taldı-Suu, Taş-Başat, Taş-Bulak, Taş-Keçüü, Taştuu-Bulak,
Tentek-Say, Ters-Suu, Tetir-Suu, Toguz-Bulak, Tuzduu-Suu, Tuura-Saz, Tuura-Suu, Tuyuk-Bulak,
Uzun-Bulak, Üç-Bulak, Üç-Kaynar, Üç-Kaşka-Suu, Üç-Köl, Çalçık, Çet-Bulak, Şarkıratma.
III. Ösümdüktör düynösün körsötüüçü jer-suu attarı. Bular şarttuu türdö öz ara
eki topko bölünöt.
1. Ar kanday jıgaçtarga, badal-tokoylorgo baylanıştuu atalıştar: Ak-Tal, AkTerek, Almaluu, Almalık, Almaluu-Say, Almurut, Altıgana, Arçaluu, Arçaluu-Döbö,
Arçaluu-Tör, Arça-Tör, Badal, Dolonotu, Jañgak, Jarduu-Kayıñdı, Jiyde-Kolot,
Jılgındı, Kaynalı, Kayıñ, Kayıñdı, Kayıñdı-Bulak, Kayıñ-Suu, Kara-Arça, KaraJıgaç, Karagay, Karagay-Bulak, Karagayluu, Karagayluu-Bulak, Karagaytı, Karagattı,
Kiçi-Kayıñdı, Kiçi-Örüktü, Kök-Terek, Kuuragan-Terek, Kırçın, Kırçınduu-Koo,
Kırçındı, Oy-Tabılgı, Oy-Tal, On-Arça, Orto-Kayıñdı, Orto-Tokoy, Örüktü, SarıJıgaç, Sarı-Sögöt, Sögötü, Tabılgı-Tar, Tabılgıtı, Taldı, Terek, Terek-Suu, Terekti,
Tokoyluu, Top-Karagay, Tıttı, Üç-Arça, Çar, Çegendek, Çerdi, Çetin, Çetindi, Çok-Tal,
Çolok-Kayıñdı, Çoñ-Kayıñdı, Çırkanak, Çırpıktı, Çıçırkanak, Çıçırkanaktuu,
Şilbi, Şilbi-Kayıñ, Şilbilüü, Şilbilüü-Say, Şırgıy, Şırıktı, Irgayluu.
2. Ar kanday ösümdüktörgö, kamıştuu jerlerge baylanıştuu atalıştar: Ak-Çiy,
Ak-Şıbak, Bayçeçekey, Bürgöndü, Jeken, Jekendi, Kamıştuu, Kamıştuu-Koo, Kamıştı,
Köbürgön-Tör, Köbürgöntü, Kuuray-Kır, Miyazdı, Sarımsaktı, Uu-Tör, Çekendi, ÇeçekBulak, Çeçekti, Çiydi-Kolot, Çiydüü-Kolot, Çıtır, Çıtır-Tör, Şabır, Şıbaktı,
Şıraaljın, Eñgilçek.
IV. Aybanattar düynösün körsötüüçü jer-suu attarı: Añır-Tör, Añırtı, Ayuu-Tör,
Balık-Suu, Balıktı, Buguluu-Tör, Bugutu, Bürküt, Bürküt-Uya, Jagalmay, Jaman-Eçki,
Jolborstuu, Jılanduu-Koktu, Jılanduu-Koo, Jılandı, İtelgi-Uya, Kamandı, KoyönduKolot, Kurttuu-Başat, Kurttuu-Bulak, Suusarluu-Tör, Tekelik, Tekelüü-Tör, Turnaluu-Köl,
Ular-Aşuu, Çımınduu-Say, Çımındı, Eçkilüü-Too, Eçki-Tör.
V. Obektinin belgilerin, özgöçölüktörün körsötüüçü jana kandaydır bir
okşoştuguna karay atalgan toponimder. Mınday toponimderde anın ölçömü, öñü, eski
je jañılıgı, algan ordu oşol obektinin başkalardan ayırmalanuuçu je sıpatın,
sapatın münözdööçü belgileri körsötülöt. Bul toptogu toponimder köbünçö eki
komponentten turuu menen birge, anın biri öz aldınça başka toptogu (jerdin
jaratılış şarttarına, gidronimderge baylanıştuu, ösümdüktör düynösün körsötüüçü
j. b.) toponimderdi tüzüüdö da katışa beret. Oşonduktan sanı jagınan bul tiptegi
toponimder başka bardık toptogu toponimderden arbındık kılat. Alar tömönkülör:
Ayrı-Bel, Ayrı-Tör, Ayırmaç, Ayır-Taş, Ak-Muz, Ak-Çoku, Añgi-Say, Batkak-Suu, BaşAşuu, Baş-Bulak, Baş-Kayıñdı, Baş-Kara-Suu, Bel-Başat, Bel-Bulak, Bel-Tepşi, Bozogo,
Böyrök-Bulak, Darbaza, Döbölüü, Döñ-Korumdu, Düñgürömö, Jalgız-Bulak, JalgızKaragay, Jalpak-Bel, Jaman-Daban, Jantık-Tör, Jañı-Bulak, Jañı-Jer, Jañı-Korgon,
Jar-Keçüü, Jar-Taş, Jarık-Taş, Jerge-Tal, Jer-Köçkü, Jindi-Suu, Jon-Aşuu, JonBulak, Jılañaç, Jılañaç-Say, İyri-Bulak, İyri-Jer, İyri-Suu, İyri-Say, İyri-Tör,
İçke, İçke-Bulak, İçke-Suu, İçke-Tasma, İçke-Tör, Kaynar, Kaynar-Suu, Kapka-Taş, KaraJılga, Kara-Zoo, Kara-Küñgöy, Kara-Kır, Kara-Kıya, Kara-Too, Kara-Tör, Kara-Çat, KeñAyrık, Keñ-Bel, Kerege-Taş, Kiçik-Kayñdı, Kiçi-Kapka, Koş-Bulak, Kök-Jar, Kök-Jon,
Köñdöy, Köçkü, Kösölüü-Taş, Kum-Tör, Kurgak-Say, Kur-Say, Küldürömö, Kürkürök-Suu,
Kürküröö, Küüldök, Kızıl-Zoo, Kızıl-Taş, Muz-Bel, Muz-Tör, Mukur-Tör, Niçke, OrtoJılga, Orto-Kaşka-Suu, Orto-Korumdu, Ortok-Too, Orto-Sırt, Orto-Too, Sasık, Soku-Taş,
Soroñ-Taş, Taygak, Taykı, Takır, Takır-Too, Tasma, Taş-Töbö, Taş-Tör, Tepke, Tik-Kıya,
Töş-Bulak, Tuura-Jılga, Tuyuk, Tuyuk-Tör, Tüz-Bel, Tüz-Jayloo, Uzun-Kır, Ulug-Tal, UlukKöl, Üñkür-Say, Üç-Döbö, Üç-Molo, Çet-Korumdu, Çolok-Bulak, Çoñ-Bel, Çoñ-Taş, ÇoñTepşi, Çoñ-Tör, Çuñkur-Tör, Çoñ-Tasma, Egiz-Tör, Eki-Ayrık, Eki-Çat, Eer-Taş.
VI. Sotsialdık jana ekonomikalık al-abalga baylanıştuu kelip çıkkan
toponimder. Buga çarbalık jayına, kesipke, transport joldoruna, koomdun öndürüştük
jana madaniy turmuş abalına, estelikterge, ar kanday okuyalarga, sıyınuuga jana dinge
baylanıştuu kelip çıkkan toponimder kiret: Ak-Beyit, Ak-Meçit, Burana, Dörböljün,
Jer-Köçkü, Kazak-Ölçü, Kazan-Kuygan, Kara-Kıştak, Karal-Döbö, Karool-Döbö, KaroolKıştak, Karool-Çoku, Kempir-Öldü, Konuş, Kiçi-Korgon, Kokuy-Bel, Kokuy-Köl, KonuşTör, Korgondu, Korgon-Taş, Koşoy-Korgon, Kök-Kümböz, Köpürö, Köpürö-Bazar, KulaganTaş, Mazar, Mazar-Suu, Saymaluu-Taş, Tal-Mazar, Taş-Koroo, Taş-Saray, Too-Mazar,
Tört-Kül, Üç-Kül, Çek-Döbö, Çekir-Ölçü, Çek-Say, Çiyim-Taş, Şaytan-Köpürö, IrımduuMazar.
VII. Kişi attarına baylanıştuu kelip çıkkan (antroponimikalık) toponimder:
Ajıbek, Almambet-Bulak, Atabay-Zoo, Dölönbay-Taş, Kiçi-Boobek, Kojomkul, KoyçubekSay, Kooman-Bulak, Köçök-Kıştoo, Kubat-Kıştoo, Kurman-Jayloo, Mambet-Tör, MontoyTör, Sırdıbay-Tör, Taştanbek-Tör, Törögeldi-Say, Tınıstan-Tör, Çokoy-Bulak,
Şabırbek-Tör, Şükür-Tör.
VIII. Etnonimdik toponimder: Adıgine, Adıgine-Tör, Asan-Tukumu, Bay-Kalmak,
Bayış, Jediger, Kalmak-Aşuu, Karaç-Ayıl, Koñurat, Kutçu, Kıpçak, Kıtay, Mogol,
Moñoldor, Mundus, Nayman, Saruu, Sarılar, Solto, Stambek, Tınay, Çerik, Çoñ-Bagış.
IX. Kommemorativdik toponimder: Alga, Ananevo, Baetov, Birdik, Birikken, 1May, Bolşevik, Budyönnıy, Bukara, Dostuk, Dıykan, Jañı-Jol, Jañı-Küç, Jañı-Talap,
Jañı-Turmuş, Jdanov, Jeñiş, Kalinin, Keñeş, Kirov, Kommunizm, Komsomol,
Krupskaya, Kızıl-Asker, Kızıl-Jıldız, Kızıl-Oktyabr, Kızıl-Tuu, Kızıl-Çarba,
Kızıl-Emgek, Lenin, Lenin-Jol, Madaniyat, May, Miçurin, Meenetkeç, Oktyabr,
Panfilov, Prjevalsk, Özgörüş, Örnök, 8-Mart, Sovet, Sotsializm, Tegizçil, Telman,
Tilekteş, Udarnik, Uçkun, Ülgü, Ülgülüü, Frunze, Çiçerin, Intımak, Emgekçil, Epkin,
Eriktüü.
Atalgan el ornoşkon punkttardan başka dagı bir katar geografiyalık punkttar,
köbünçö möñgülör (muzduktar), çokular bar. Mınday atalıştar jergiliktüü kalkka köp
taanış emes, birok adabiyattarda, geografiyalık kartalarda keñiri koldonulat. Alar
negizinen tömönkülör: Dankov, Zvezdoçka, Kolpakovskiy, Komarov, Komsomol, Manas,
Muşketov, Nalivkin, Nansen, Mertsbaher, Prjevalsk, Semenov.
X. Maanisi ali aykın bolbogon toponimder. Bir katar toponimder leksikalık
maanisi jagınan ali belgisiz bolgonduktan jana kee birlerinin tüşündürülüşü ötö
şektüü, işenimsizireek bolgonduktan, alardı jogoruda aytılgan toptorgo koşuuga
bolboyt. Alardın maanisin açuu azırınça keleçektin işi bolup kala beret. Bul topko
uşul küngö çeyin maanisi je atalıp kalış sebebi belgisiz bolgon toponimderdin
bardıgın kirgizüügö bolot.

TOPONİMDERDİN LEKSİKOGRAMMATİKALIK TÜZÜLÜŞÜ
Kırgız tilindegi toponimder bir sözdön, eki sözdön jana üç sözdön turat. Tort
sözdön turgan birin-ekin gana toponim bar. Bir sözdön turgan toponimder jönököy
toponimderdin tobun, eki je andan aşık sözdördön turgan toponimder tataal
toponimderdin tobun tüzöt. Bular sostavı jana tüzülüş sisteması jagınan biribirinen ayırmalangandıktan, jönököy toponimder menen tataal toponimderdi
ayrım-ayrım öz aldınça bölüp karoogo tuura kelet.
Jönököy toponimder
Jönököy toponimder bir gana sözdün negizinde kelip çıgıp, müçösüz da, müçö
ulangan türdö da kezdeşe berişi mümkün.
1. Müçösüz jönököy toponimder. Jönököy toponimderdin içinen müçö ulanbay
tüzülgön toponimder bir kıyla az. Birok biz bul jerde «müçösüz» degen sözdü şarttuu
türdö koldonobuz. Mında bir sözdön tüzülgön toponim katarında uñgu türündögü je
kurandı müçölör ulanuu menen payda bolgon zat atooçtor alışat, başkaça aytkanda
leksikalık birdikti tüzgön sözdün negizi müçösüz toponim bolup eseptelet. Oşondoy
ele, grammatikalık taldoo jürgüzgöndö anın tüpkü uñgusun bölüp körsötüügö mümkün
bolso da, azırkı kündö bir uñgu katarında kabıl alınıp ketken jana tıbıştık
jagınan buzuluunun natıyjasında birigişip, azırkı kezde ajıratıp karoonun
zarıldıgı jok bolup, bir bütüngö aylanıp ketken sözdör da oşol toponimdin müçösüz
negizi katarında karalat. Misalı, köp sandagan Aral toponimi apellyativdik aral
degen sözdün negizinde kelip çıkkan. Egerde tereñireek grammatikalık taldoo
jürgüzsök, bul sözdü ara+l katarında uñguga jana müçögö ajıratuuga bolor ele. Birok
biz mınday ajıratuu jürgüzböstön, uşul kündö kırgız kalkı üçün jalpıga maalım
bolup siñip ketken bir bütün uñgu söz katarında karaybız. Birok zarıldıgına jaraşa,
kerek bolgon uçurlarda, alardın kanday uñguga jana müçögö bölünö turgandıgın
belgiley ketebiz.
Toponimderdin bir kıylasının etimologiyasın açuu mınday tursun, kaysı
tildin negizinde kelip çıkkandıgın anıktoo da kıyın. Anın üstünö köp bayırkı
atalıştar bir tilden ekinçi tilge ötüüdö ulam kiyinkisinin tildik özgöçölüktörünö,
morfologiyasına ılayıktaşıp oturup, azırkı kündö algaçkı formasına taptakır
okşoşpoy kalgandıgı baykalat (213,91). Uşul kündögü orus tilinde Karaç, Çulım,
Elbrus, Agrız, Agarmış öñdüü köp geografiyalık attar, etimologiyalık jagınan ayrım
sözdördön birikkendigin ajıratıp körsötüügö mümkün bolso da, taza uñgu söz
katarında kabıl alınıp ketken Oşonduktan başka tilderdin bazasında tüzülüp,
azdır-köptür fonetikalık özgörüügö uçuroonun natıyjasında azırkı kırgız tilinde
başka-başka komponentter ekendigi bilinbesten bir gana at katarında el arasına
siñip ketken Alamüdün, Araşan, Dörböljün sıyaktuu toponimderdi da jönököy
toponim katarında eseptöögö tuura kelet.
Bir sözdön turgan toponimder ar türdüü joldor arkıluu payda boluşu mümkün.
Belgilüü bir geografiyalık tüşünüktü bildirgön söz je ar kanday apellyativder
toponimikalık atalıştardı tüzö beret. Mınday uçurlarda toponim bolup jatkan sözgö
kandaydır bir toponim tüzüüçü müçö ulanbastan ele, negizgi semantikalık maanisin
saktoo menen birge, oşol sözdün özü toponimdik mildetti da atkarıp kalat. Mınday
tüzülüştögü toponim bolup jatkan söz nöl affiks aluu menen, başkaça aytkanda
kandaydır bir müçö ulanbastan ele, sözdün özü özgöçölöngön maanidegi koldonuluşka
ee bolot. Mınday jañı koldonuluş kandayça kelip çıgışın aykınıraak köz aldıga
keltiriş üçün bir neçe misal alıp körölü.
Kırgızstanda Saz attuu bir neçe toponim, anın içinde el ornoşkon bir kança
punkttar da bar. Bul atalış bardık. türk tilderi üçün aykın bolgon, kırgız
leksikasında da açık belgilüü, kadimki ele saz degen sözdün geografiyalık atka
aylangan türü ekendigin dalildep oturuunun eç kajeti jok. Mındagı eñ negizgi masele
anın konkrettüülügündö, saz bolgon jerdin bardıgın ele jalpı atay berbesten,
belgilüü bir obektige karata ençilenip aytılışında. Demek bir ele mezgildin
içinde jalpı söz (naritsatelnoe slovo) boluu menen birge, konkrettüü toponim da
bolup oturat. Bul misal, apellyativ eç kanday tataaldanuuga uçurabastan, koşumça kıyın
tüşündürüülördü talap kılbastan ele konkrettüü geografiyalık atka ötüp kete
turgandıgın körsötöt. Ekinçi söz menen aytkanda, saz degen söz semantikalık maanisin
da, formasın da toluk saktoo menen birge, kandaydır bir jañı maanige ee bolboston
turup, jönököy toponimge aylanıp kaldı. Demek, bul, apellyativden konkrettüü toponim
tüzülüünün bir jolu bolup eseptelet.
Ekinçi bir toponimderdin payda boluşu baylanıştıruuçu zveno arkıluu
tüşündürüünü talap kılat. Başkaça aytkanda saz degen sözdün toponimge aylanışına
karaganda bul türdögü apellyativderdin toponimge ötüşü bir az tataalıraak. Misalı,
Kırgızstanda Tuz attuu bir neçe toponim kezdeşet. Tuz, köpçülük kalktın tüşünügündö,
köbünçö, tamakka tatıtuuçu tatım katarında jana mal, ar kanday japayı janıbarlar
kerektööçü daam zat katarında belgilüü. Kırgızstandagı Tuz toponimderi negizinen
tak uşul daam-tatık maanisinde kelip çıkkan. Birok bul toponimder jönündö söz
bolgondo, biz iştetilip çıkkan dayar türündögü tuzdardı tüşünböstön, oşol jerde
himiyalık element bolgon tuz bar ekendigin köz aldıda tutup, tuz çıga turgan, tuz
öndürüp aluuga bolo turgan, je tuzduu jer ekendigin tüşünöbüz. Demek, mında, tuz
degen söz öz maanisin toluk saktoo menen birge, uşul zat bar, uşul zat çıguuçu jerdi
bildirüü bagıtındagı toponimikalık attı körsötüüçü baylanıştıruuçuluk mildetti
atkardı. Je jönököylöştürüp aytkanda: «Tuzga barabız», «Tuzdan çıktık» degen
sıyaktuu süylömdördö söz kadimki aş tuzu je kandaydır bir başka tuzdar jönündö
bolboston, belgilüü bir jer, konkrettüü obekt jönündö bolup jatkandıgı eç kanday
talaş tuudurbayt. Tüzdön-tüz jer-suunun özünö tieşelüü özgöçölüktü bildirüüçü saz
degen sözgö karaganda, tuz degen söz arkıluu ortodo kandaydır bir baskıçtan (himiyalık
«tuz» zatı jönündögü tikeden-tike tüşünüktön) ötüp barıp, tuzu bar, tuz çıga turgan
jer jönündögü tüşünüktü alabız da, andan kiyin barıp al jerdin ençilüü atı
ekendigin bilebiz.
Bir katar geografiyalık attar substantivdeşüü jolu menen başkaça aytkanda, sın
atooçtordun zat atooçtuk maanige ötüü jolu menen kelip çıgat. Buga misal katarında
bir neçe iret kaytalanuuçu Tüz toponimii aluuga bolot. Tüz — söz türkümü jagınan sın
atooç. Tüz jıgaç, tüz jol, tüz talaa sıyaktuu aykalıştarda bul söz özünön kiyinki
anıktaluuçu zat atooç sözdörgö anıktooç bolup tüşüp, çınıgı sın atooç ekendigin
daana körsötüp turat. Birok tüz — bir katar uçurlarda tüzdük, tüz jer degen tüşünüktü
bildirip, zat atooçtuk maanide kelip çıgat. Sın atooçtordun mınday eki türdüü söz
türkümü katarında mildet atkarışı negizinen eki türdüü tüşündürülüşü mümkün.
Birinçisi, ayrım sın atooçtor kee bir uçurlarda maanisi jagınan
polisemiyalık (köp maanide) önügüü jolu menen kelip çıgıp, tüzdön-tüz zat atooçtuk
mildetti atkarıp kalat. Köp uçurlarda mınday sözdör morfologiyalık belgileri
jagınan biri-birinen ayırmalanbay, birdey ele formada turgandıktan jana
praktikada sın atooç katarında da, zat atooç katarında da birdey ele darajada
koldonula bergendikten, alardın sın atooç je zat atooç ekendigin ajıratuu ötö
kıyın. Adatta forması jagınan birdey, birok maanisi, söz türkümü jagınan başkabaşka bolgon sözdör (misalı, etiştik maanidegi keç jana zat atooçtuk maanidegi keç)
ayrım-ayrım omonim sözdör katarında karalsa, sın atooç bolup da, zat atooç bolup da
tüşüüçü sözdör jogorkuday omonim sözdör bolo albayt. Ayrım uçurlarda sın atooç je
zat atooç ekendigi kontekstke, süylömdögü je aykalıştagı maanisine jaraşa gana
anıktalat.
Ekinçisi, anıktaluuçu zat atooç söz aytılbay tüşüp kaluunun natıyjasında,
anın maanisi anıktooç bolup turgan sın atooçko ötöt da, sın atooç söz semantikalık
jagınan öz maanisin saktoo menen birge, bir ele mezgildin içinde zat atooçtuk
mildetti da atkarıp kalat, başkaça aytkanda, substantivdeşet. Natıyjada külük,
okumuştuu sıyaktuu bir katar sın atooç sözdör köp uçurlarda anıktalgıçı jok aytıla
berip, el arasına keñiri siñip, köndüm bolup ketkendikten, azırkı kündö basımduu
türdö zat atooç sözdör katarında koldonulat. Mınday, sın atooç söz bolso da, zat
atooçtuk maanige ötüp koldonulup, öz aldınça toponimderdi tüzüp kalgan je jer-suu
attarının sostavında kezdeşüüçü toponim tüzüüçü sın atooçtor katarında jılañaç,
kaykı, taygak, takır, tuyuk, çolok, çuñkur sıyaktuu sözdördü körsötüügö bolot.
Bir katar jönököy toponimder apellyativdin münözdüü belgilerine,
körünüştörünö okşoşturuu negizinde kelip çıgıp, jañı maanige ee bolup kala
turgandıgın körüügö bolot. Mınday ataluunun ülgüsü katarında Çat toponimin
keltirüügö bolot. Çattın negizgi maanisi bardık kırgızdar üçün tüşünüktüü — eki
buttun koşulgan aralıgı, ortosu. Birok oşogo okşoşturuunun negizinde bul sözdün
başka maanileri: suunun eki ayrılgan je eki suunun açalangan türdö koşulgan jerin
jana eki aça bolup bölünüp ketken toonun jogorku ajıragan bölügün, tör jagın
bildirüü maanileri kelip çıkkan.
Mından tışkarı, kee bir ösümdüktördün, jıgaçtardın attarı eç kanday söz
müçölörün kabıl albay, uñgu (negiz) türündö turup, jönököy toponim tüzö turgandıgı
baykalat. Albette, mınday uçurlarda negizgi obekt bolup oşol ösümdük je jıgaç
öskön jer köz aldıga tutulat. Buga misal katarında Altıgana, Jeken, Terek
toponimderin körsötüügö bolot.
Bir katar jönököy toponimder etnonimderdin jana antroponimderdin
negizinde payda bolgon. Mındagı özgöçölük, kişi attarının negizinde kelip çıkkan
jer-suu je el ornoşkon punkttardın atalışı başka bir top tilderde (misalı, orus
tilinde) ar kanday affiksterdi kabıl aluu jolu menen tüzülsö, kırgız tilinde eç
kanday müçö ulanbastan ele toponimdik atalıştı bildirip kala beret. Bagış,
Jediger, Kıpçak, Kitay, Maman, Mundus ar kanday uruulardı bildirgen etnonimder
boluu menen birge, eç kanday özgörüüsüz oşol ele kalıbında jer-suunun je el
ornoşkon punkttardın attarı da bolo alat. Orus tilinde Bokonbaevo, Bokonbaevsk,
Bokonbaevskoe türündö atalışı mümkün bolgon ar kanday el ornoşkon punkttar kırgız
tilinde bardık uçurlarda eç kanday müçösüz bir gana türdö Bökönbaev dep gana berilet.
Natıyjada etnonimder jana antroponimder bir sözdön turgan müçösüz jönököy
toponimderdin sanın bir kıyla köböytöm.
Bir gana uñgudan tüzülüp, söz müçölörü ulanbastan payda bolgon jönököy
toponimderge tömönkü sıyaktuu attar kiret: Alkım, Aral, Atay, Açı, Bukara, Burana,
Bıçan, Dıykan, Jal, Jeken, Jiyde, Juuku, Jeek, Kabak, Karagay, Keñeş, Kıpçak, Kıtay,
Lama, Maman, Mundus, Mıkan, Norus, Örnök, Pioner, Saz, Say, Sovet, Tamga, Tasma, Tepke,
Terek, Tolok, Tuz, Tüz, Türgön, Ügüt, Çat, Çekildek, Çelpek, Çerik, Çolok, Çolpon, Çüy,
Çırak, Şabay, Şalta, Şapak, Şatı, Şoro, Emel, Eñgilçek, Epkin, Erkin.
Jönököy toponimderdin bir kıyla bölügün azırkı kündö ajıratılıp
karalışı kıyın bolgon, köbünçö başka tilderdin negizinde kelip çıkkan toponimder
tüzöt, Alar jogoruda belgilengen aykın bir gana uñgudan turgan toponimderden
ayırmalanıp birikken toponimder dep da atalat.
Birikken toponimderdin kee birlerinin ayrım bölüktörünün kanday
elementterden tura turgandıgın azdır-köptür boljoldop ajıratuuga mümkün je abdan
küçtüü fonetikalık özgörüügö uçuragandıgın taldoo jürgüzüp bilüügö bolot. Misalı,
Karakol, Ulakol toponimderinde ayakkı kol formantı, Nookent, Nauşkent, Torken,
Çımken, Tölöykön, Özgön, Jezgen, Nookat toponimderinde — kent, kat formantının
varianttarı birdey formanttık katardı tüzsö da, bir söz katarında eseptelip, kırgız
tilinin orfografiyasında birge jazılışı kabıl alıngan. Al emi Alamüdün,
Dörböljün, Orgoçor, Çaldıbar sıyaktuu toponimder lingvistikalık taldoonun
natıyjasında negizinen eki morfemadan (je tagıraak aytkanda ayrım-ayrım öz
aldınça sözdördön) tüzülgöndügün anıktoogo mümkün bolso da, uşul kündögü
bölünböstön birigip atalışı jana jazılışı boyunça bir sözdön turgan jönököy
toponimder katarında karaybız.
Bul sıyaktuu tataalıraak tüzülüştögü toponimderdi ayrım izildööçülör da bir
sözdön turgan toponimderden dep esepteyt. Misalı, onomastika boyunça körünüktüü
spetsialist A. V. Superanskaya Pavlograd, Zelenogradsk, Borispol, Melitopol sıyaktuu
ayakkı elementteri formant katarında kabıl alınıp ketken geografiyalık attardı da,
Solikamsk, Volgoverhove, Ekaterinodar öñdüü uñgu sözdördün (söz negizderinin)
birigişi arkıluu kelip çıkkan jer-suu attarın da, Petropavlovsk, Yaroslavl,
Jitomir, Krasnoarmeyskoe, Novougolnıy tibindegi toponimderdi da ençilüü
attardın strukturasındagı özgöçölüktörgö negizdep kelip tataal (birikken) bir sözdön
turgan toponimderdin tobuna koşot (213,101—103).
Bir sözdön turgan mınday birikken toponimderdin katarına Alamüdün, Araşan,
Bagışan, Bakayır, Bakıyan, Barskoon, Bolşevik, Danbagar, Dödömöl, Dörböljün,
Jumgal, Karakol, Karmantuz, Komsomol, Orgoçor, Osoaviahim, Özgön, Samansur,
Suusamır, sıyaktuu jer-suu attarın koşuuga bolot.
2. Müçölüü jönököy toponimder. Sanı jagınan alganda bir kıyla köp
toponimder söz müçölörünün jardamı menen payda bolgon. Taldoo, alar negizinen, zat
atooç sözdördön jana etişterden kelip çıkkandıgın körsötöt.
Zat atooç sözdördön toponim tüzüüdö ayrıkça münözdüü jana keñiri taralgan
müçölördön bolup — -luu, -lı, -lık, -tı müçölörü sanalat.
Tarıhıy önügüşü jagınan bul müçölördün bardıgının teñ tegi bir: bayırkı
-lıg müçösünün negizinde kelip çıkkan dep eseptelinet. Bul müçönün kelip çıgışı,
anın ar kanday varianttarı jana aga karata bolgon ar türdüü köz karaştar, pikirler
jönündö filologiyalık ilimderdin doktoru, professor B. Ö. Oruzbaeva tarabınan
analiz berilip, keñiri bayandalıp ketken (165,78—91). Oşondoy bolso da, bul
müçölördün kırgız toponimderinde koldonuluşu jana andagı ar türdüülüktör,
toponimikalık özgöçölüktörü jönündö toktolboy ketüügö bolboyt.
Azırkı kündögü kırgız adabiy tilinde -luu sın atooçtordu uyuşturuuçu müçö dep
eseptelip, ulangan sözünün ayakkı muununa jana ayakkı tıbışına karay -luu, -duu, -düü, -
tuu, -tüü türündö eerçişe turgandıgı körsötülüp jüröt. Birok koldonuluşuna kelgende
bul müçö dayım ele oşol erejege ılayık eerçişe berbey turgandıgı, aytılışı jana
jazılışı jagınan ar kanday çarjayıttıktar bar ekendigi baykalat. Bir sözdön turgan
geografiyalık attarda bul müçönün singarmonizm zakonuna ılayık eerçişken türü
Almaluu, Alçaluu, Döbölüü, Eriktüü sıyaktuu bir katar toponimderde kezdeşet. Uşuga
ele okşoş tüzülüştögü Arçaluu toponimi azırkı kundogu ofitsialduu dokumentterde
Arçalı formasında berilip jüröt, birok basma söz betterinde Arçaluu türündö
berilişin da jolukturuuga bolot. Uşunday ele ar başka aytılış jana jazılış
uçurların: Almaluu — Almalı, Döbölüü — Döbölü toponimderinen da köröbüz.
Bir sözdön turup -luu müçösü ulanuu menen tüzülgön geografiyalık attar negizinen
jogoruda keltirilgen sıyaktuu bir neçe naam menen gana çektelet desek da bolot.
Singarmonizm zakonu boyunça bul müçö ayagı jumşak ünsüzdör menen bütkön sözdörgö
ulanganda -duu, -düü, ayagı katkalañdar menen ayaktalgan sözdörgö ulanganda -tuu, -tüü
boluşu kerek ele. Birok iş jüzündö, çınıgı bar bolgon uşul kündögü jönököy
toponimderdin içinen biz =duu, -düü, -tuu, -tüü müçölörü ulangan jer-suu attarın
uçurata albaybız. Bordu, Korumdu, Çetindi, Örüktü sıyaktuu geografiyalık attardı eç
kim Borduu, Korumduu, Çetindüü, Örüktüü türündö koldonboyt, koldongon kündö da,
sozulma ündüülör menen aytuu aşkere jasalma ekendigi aykın bolup turat. Misalı, eç
bir kırgız oozeki süylöşüüdö Kayıñduuga bardım je Kayıñduudan çıktım dep
aytpayt. Tetirisinçe mınday dep aytkan uçurda da, negedir uguluşu da, aytılışı da
jat uçurap, çınıgı el arasındagı aytılışına kooşpoy turgandıgı opoñoy sezilip
turat. Al emi el arasında kimdin gana oozunan bolbosun Kayıñdı türündö aytılışın
çetten jolukturuuga bolot jana anın kandaydır bir darajada tuura emestigine eç bir
şek keltirüügö bolboyt. Kimisi gana bolbosun, Kayıñdı degen kayıñduu degendi
bildiret, kayıñ öskön jerdi, bildiret dep tuura tüşündürüü bere alışat. Oşonduktan
Kayıñduu, Borduu, Korumduu, Çetindüü, Örüktüü türündö berilişi azırkı kırgız
tilinin normalarına ılayık bolso da, geografiyalık ençilüü attarga kelgende bul
printsip saktalbayt.
Mına uşundan ulam, jer-suu attarında köp kezdeşüüçü -lı müçösün ayrım öz
aldınça karoo zarıldıgı kelip çıgat. Ulangan sözünö karay bul müçö -li, -lu, -lü, -dı,
-di, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü türündö fonetikalık özgörüülörgö uçuraşı mümkün. Bul
formanın kelip çıgışına, söz jasoodogu roluna, funktsiyasına jana başka jaktarına
köp okumuştuular atayın toktoluşup, ança oluttuu bolboso da, biri-birinen
ayırmalangan öz taldoolorun berişet. -lı negizinen bayırkı -lıg müçösünön ayakkı
tıbışı tüşüp kaluunun natıyjasında kelip müçö katarında karalsa da, azırkı
mezgilde bir nersenin bar ekendigin körsötüüçü negizgi maanisi saktaluu menen birge,
bir kıyla özgöçölöngön senek forma türündö kee bir sözdördö jana köbünese jer-suu
attarında gana saktalıp kalgan. Oşonduktan, jogoruda belgilengendey, köp toponimder
azırkı kündögü kırgız tilinin normalarına ılayık -luu forması arkıluu aytılbay
-lı forması arkıluu Borduu, Korumduu, Çetindüü, Örüktüü türündö emes, Bordu,
Korumdu, Çetindi, Örüktü türündö aytılışı jana jazuu jüzündö da berilişi tildin
önügüşündögü zakon çenemdüü körünüş bolup sanalat. Bul, asirese, toponimderge gana
tieşelüü. Al emi azırkı kündögü borduu jar, korumduu tor, çetindüü jılga, örüktüü
kolot türündögü kündölük koldonuluşu jana jazılışı adabiy tildin normalarına
kayçı kelbeyt jana toluk zakon çenemdüü önügüünün natıyjasında kelip çıkkan.
Bir katar jer-suu attarı -tı müçösünün jardamı menen tüzülgöndügü talaşsız.
Köp emgekterde, ilimiy izildöölördö bul müçö da negizinen bayırkı -lıg müçösü
menen tekteş dep eseptelip, köp uçurlarda eerçişüü zakonuna tuura kelbegen jogorku
ele -lı affiksinin özgöçölöngön forması katarında je oşol ele mildetti atkargan
özünçö bayırkı müçö katarında karalat. Munu öz aldınça bölüp karoonun zarıldıgı
mına mından kelip çıgat: müçölördün eerçişüü zakonu boyunça -lı müçösü ayagı jumşak
ünsüzdör menen bütkön sözdörgö ulanganda -dı, katkalan; ünsüzdör menen bütkön
sözdörgö ulanganda -tı formasına ötüp, ündüülör jana -y menen ayaktalgan sözdörgö
ulanganda -lı boydon özgörüüsüz kalışı kerek. Birok toponimderge kelgende bul
eerçişüü zakonu bir katar uçurlarda buzulup kete turgandıgı baykalat. Misalı, Arçalı
menen katar Arçatı, Karagayluu menen katar Karagaytı, oşondoy ele Añırtı,
Jamantı, Dolonotu, Kürmöntü, Tabılgıtı, Irgaytı, Tegirmenti öñdüü jer-suu
attarı kezdeşet. Egerde ulangan müçönü -lı dep karagan bolsok, anda ayagı ündüülör
menen bütkön sözdörgo ulanganda -lı müçösünün başka l tıbışı t tıbışına ötpöstön
özgörüüsüz boydon kalıp, ayagı jumşak ünsüzdör menen ayaktalgan sözdörgö ulanganda l
tıbışı d tıbışına uşul sıyaktuu bir neçe jer-suu attarında müçölördün
eerçişüüsünün anday zakon çenemdüülügü tuura kelbegendigi körünüp turat. Köbünçö
toponim tüzüüdö aktivdüü katışuuçu bul müçö -lı müçösünön ayırmalanıp, bergen
maanisi jagınan birdey bolgon, birok fonetikalık forması jagınan gana
ayırmalangan bayırkı -tı müçösü dep tabılıp oturat. Oşonu menen birge -tı müçösünö
karata mınday tıyanakka karşı kelgen bojomoldoolor da bar. Misalı, kazak
toponimisti E. Koyçubaevdin pikiri boyunça -tı bir katar geografiyalık atalıştardı
payda kıluuçu öz aldınça toponimikalık formant, -lı müçösü menen eç kanday tieşesi
jok. Ayagı katkalañ menen bütkön sözdörgö ulanganda -lı müçösünün -tı bolup özgörüp
ketişi menen (misalı, Balıktı, Çırpıktı) toponimikalık -tı formantın (misalı,
Tabılgıtı, Köbürgöntü) alardın sırtkı formasına karay okşoşturup gana biri-biri
menen çatıştıruuga bolboyt. Buga E. Koyçubaev ayakkı formanttarı gana ayırmalangan
Almalı-Almatı, Arşalı-Arşatı, Bugulı-Bugutı, Irgaylı-Irgaytı sıyaktuu jer-suu
attarın misal katarında keltirüü menen birge, bul atalıştardın -tı menen ayaktalgan
formaları jalpı türk tilderi üçün belgilüü bolgon too degen sözdün formantka
aylangan türü dep eseptep, jüyölüü dalilder keltiret (223, 140—144).
Abdan kıldat izildep tekşerüüdön kiyin kelip çıkkan E. Koyçubaevdin bul
pikiri köñül buruuga toluk tatıktuu. Antkeni ayrım türk tilderinde «too» — tuu, tu,
tı, tu türündö aytıla turgandıgı da belgilüü.
Bir katar toponimder -lık müçösü ulanuu menen tüzülgön. Birok mında -lık
müçösü eki türdüü mildet atkargandıgın köröbüz. Misalı, Taldık, Katta-Taldık,
Saylık, Ottuk sıyaktuu toponimderde talduu jer, sayluu jer, ottuu jer degen
maanilerdi bildirip, sın atooçtuk mildet atkargan bolso, Birdik, Birlik, Tündük
sıyaktuu toponimderde tüzdön-tüz toponim tüzüü maanisinde bolboston, jalpı ele zat
atooç sözdördü jasoo mildetin atkarat.
Bir sözdön tüzülgön jer-suu attarında keñiri taralgan -luu ,-lı, -lık, -tı
müçölörü jana formanttarı tüpkü çıgış tegi jagınan bir, mezgildin ötüşünö jana söz
jasalışının içki özgöçölüktörünö karay ar türdüü oformleniege ee bolgon
toponimikalık müçölör jana formanttar katarında karaluuga tiyiş.
Atkargan mildeti jana tüzülüş forması jagınan -lak müçösü -luu müçösünö
abdan jakın. Birok bul müçö koldonuluşu jagınan bir kıyla çektelgen türdö
kezdeşip, Taştak toponiminde jana kumdak, sazdak sıyaktuu birin-ekin toponim
tüzüüçü sözdördö gana uçurayt.
Tüzdön-tüz uñgu sözgö ulanuu menen je başka bir müçödön kiyin ulanuu menen söz
tüzülüp, al söz geografiyalık ençilüü at katarında mildet atkaruu uçurları kezdeşet.
Mınday jer-suu attarınan -ma müçösü ulangan Düñgürömö, Jayılma, Kayırma, Kölmö,
Kötörmö, Şarkıratma toponimderin, -mak müçösü ulangan — Ötmök, -ık (k) müçösü
ulangan — Ortok, Tunuk, Kürpüldök, -ış müçösü ulangan — Jeñiş, Konuş, Özgörüş, -çıl
müçösü ulangan — Tegizçil, Emgekçil jana -gan müçösü ulangan — Birikken, Jayılgan
toponimderin körsötüügö bolot.
Seyrek kezdeşse da toponimdik omonimderdin bölünüp berilişi zarıl.
Fonetikalık okşoştuguna karap gana, maanisi jagınan ayırmalanuuçu, etimologiyası
başka-başka toponimderdi bir forma, bir toponim katarında kabıl ala berüügö
bolboyt. Misalı, bizdin oyubuzça bir neçe jolu kezdeşüüçü Sandık toponimderi
omonimdik körünüştögü toponimderden bolo alat. Birinçisi, sandık formasındagı
toonun tüzülüşünö karay atalıp kalışı mümkün. Ekinçisinde, «taş» maanisindegi
iran-tajik tilderindegi san, sang degen sözgö -lıg, -lug müçösü ulanıp, taştuu, taş
too, taş döbö (kamennıy, kamenistıy) degen sıyaktuu maanidegi toponim bolup
çıgışı mümkün. Bul öñdüü geografiyalık atalıştarda kaysı maanisi ılayık kele
turgandıgı konkrettüü obektilerge, anın münözdüü belgilerine karay tarıhıy
maalımattar eske alınuu menen çeçilişi kerek. Mında al toponimdin tüşündürülüşü
omonim katarında berilişi ılayıktuu.
SANDIK I toonun atı, sandık formasındagı körünüşünön ulam atalıp kalgan.
SANDIK II — jayloonun atı, iran tilderindegi «taş» maanisindegi sañ, sang
degen sözdön ulam kelip çıgıp, taştuu jer, taşı köp jer degen maanilerdi beret.
Jogoruda belgilenip ketkendey, bir sözdön turgan jönököy toponimderde
appelyativdik tüzülüş, başkaça aytkanda apellyativderdin özü toponim bolup kalışı
jana ellipsistik körünüş (misalı, Jılandı — jılanı köp jer, jılanduu jer,
jılanduu koktu degen sıyaktuu maanide) negizgi çeçüüçü maanige ee bolot. Mınday
uçurda tüşüp kalgan sözdün maanisi tüşpögön sözgö siñirilet.
Tataal toponimder
Eki je andan aşık sözdön turgan toponimder tataal toponimderdin tobun tüzöt.
Kırgızstandagı jer-suu attarının basımduu köpçülügü eki komponentten turat, oşonu
menen birge üç komponenttüü toponimder da bir kıyla köp kezdeşet. Al emi tort
komponenttüü toponimder bolso jokko ese deerlik.
E k i k o m p o n e n t t ü ü t o p o n i m d e r.
Eki komponentten turgan toponimderdin birinçisi köp uçurda ekinçisine
anıktooç bolup tüşöt da, kiyinkisi anıktalgıçtık mildetti atkargan sintaksistik
baylanışta bolot. Birok anıktooç bolup turgan komponent da, anıktalgıç bolup tüşkön
komponent da ar kanday söz türkümdörünön jana ar kanday formada, b. a. uñgu türündö,
müçö ulangan türündö kezdeşe beret.
Uşuga jaraşa eki komponenttüü geografiyalık attar söz türkümdörü boyunça jana
ulangan müçösünö ılayık tömönküçö morfologiyalık tipterge bölüştürülöt.
1. 3 a t a t o o ç + z a t a t o o ç tibindegi geografiyalık attar.
Bul toponimikalık modelde birinçi komponent bolup turgan zat atooç söz eç
kanday sın atooçtuk müçö ulanbasa da, ekinçi bolup aytılgan zat atooçko anıktooç
bolup tüşöt. Bul tüzülüştögü geografiyalık attardın ülgüsü katarında: Añ-Arık, DöñAlış, Döñ-Arık, Döñ-Say, Döñ-Talaa, Jele-Döbö, Jon-Arık, Kaptal-Arık, KaragayBulak, Karagay-Tör, Kerege-Taş, Köpürö-Bazar, Kum-Arık, Oy-Bulak, Süröt-Taş, Taş-Arık,
Taş-Başat, Taş-Bulak, Taş-Döbö, Taş-Kuduk, Taş-Moynok, Taş-Töbö, Terek-Suu, TooJayloo, Topurak-Bel, Uu-Talaa, Üñkür-Say, Çet-Bulak, Çok-Tal, Emgek-Talaa, Eçki-Tör
toponimderin körsötüügö bolot.
Bul tüzülüştögü geografiyalık attar 2 türdö: 1) müçösüz jana 2) müçölüü türdö
kezdeşet.
1. Müçösüz toponimder. Müçösüz toponimderdin eki komponenti teñ öz aldınça
toluk aykın maani bergen apellyativder bolup, basımduu köpçülügü geografiyalık
tüşünüktördü bildirgen terminderden turat.
Sintaksistik jagınan alganda bul toponimder eki sözdün teñ baylanıştagı
jönököy aykalışın bildiret jana bardık uçurda birinçi komponenti anıktooçtuk
mildetti atkarat. Demek, uşul jagınan alganda tataal toponimderde ayrım
komponentterinin birinçi je ekinçi orunda turuşu tildik tüzülüşü jagınan münözdüü
özgöçölüktü körsötöt.
Bir katar uçurlarda mınday aykalış, eç kanday müçö ulanbasa da, birinçi
komponentke karata taandık ekendigin körsötüp turat. Misalı, Döölöt-Arık,
Aljambay-Bulak, Atabay-Zoo, Jañıbay-Tör, Koyçubek-Say, Kubat-Kıştoo, KurmanJayloo sıyaktuu jer-suu attarında arık, bulak, zoo, tor, say, kıştoo, jayloo
apellyativderi özünön murda aytılgan antroponimderge (adam attarına) tieşelüü
ekendigin je oşol antroponimderdin negizinde kelip çıkkandıgın körsötöt.
Añ-Arık, Döñ-Alış, Döñ-Say, Oy-Bulak, Bel-Başat, Seki-Bulak, Tör-Suu sıyaktuu
jer-suu attarında anıktooç obektinin kanday jerlerde ornoşkondugun, kanday
jerlerden ötö turgandıgın, baştalışın, başkaça aytkanda meykindigin, ordun
körsötsö, ekinçi bir Kum-Döbö, Korum-Suu, Muz-Bel, Taş-Tör, Topurak-Bel sıyaktuu jersuu attarındagı anıktooçtor obektinin tegin, bul obekt üçün emne münözdüü
ekendigin körsötöt.
Añır-Tör, Ayuu-Tör, Baka-Bulak, Balık-Suu jana Arça-Tör, Kayıñ-Suu, KaragayBulak, Köbürgön-Tör, Kuuray-Kır, Uu-Döbö, Çeçek-Bulak sıyaktuu toponimderdegi birinçi
bolup aytılgan zat atooçtor negizgi belgi katarında oşol jerlerdegi janıbarlar
jana ösümdüktör düynösün körsötüp, anıktooç bolup tüşsö, Jele-Döbö, Kapka-Taş,
Kerege-Taş, Soku-Taş, Nayza-Taş, Buluñ-Tör sıyaktuu toponimderde zat atooçtor
okşoştuk belgisin körsötüüçü, Batkak-Suu, Ilay-Suu toponimderinde sapattı, BaşAşuu, Böyrök-Saz, Kabırga-Bulak, Küngöy-Tör, Tündük-Koktu toponimderinde belgilüü
bir bagıttı, taraptı körsötüüçü anıktooçtor bolup kızmat kılat. Al emi Karool-Döbö,
Korgon-Taş, Korgon-Jılga, Mazar-Aşuu, May-Saz, Çiyim-Taş, Çiyit-Say sıyaktuu eki
komponentten turgan toponimderdin birinçi komponenti oşol jerdegi kandaydır bir
köñülgö alarlık koomduk, tarıhıy, tabigıy je başka belgilerdi körsötüü menen
anıktooçtuk mildet atkarat.
Bul münözdüü özgöçölükkö tuura kele berbegen ötö seyrek körünüştü da baykoogo
bolot. Buga misal katarında Kırgızstandın territoriyasındagı jıyırmadan
aşıgıraak sanda kaytalangan Köl-Tör toponimin aluuga bolot. Adatta bul sıyaktuu
geografiyalık atalıştarda negizgi obektini bildirip turgan sözdör ekinçi bolup
tüşö turgandıgı belgilüü, b. a. mındagı negizgi köñül bölünüüçü obekt — köl, al emi
«tor» degen söz koldun anıktooçu katarında birinçi orunda turuşu kerek ele.
Salıştırıñız, Baka-Bulak birok Bulak-Baka emes, Karagay-Bulak, birok Bulak-Karagay
emes, Taş-Döbö, birok Döbö-Taş emes. Oşonduktan Köl-Tör toponimi sırtınan
karaganda gana Karagay-Bulak je Taş-Bulak sıyaktuu z a t a t o o ç + z a t a t o o ç tibinde
turganday sezilgeni menen çınıgı mazmunu, anıktalgıçtın jana anıktooçtun algan
ordu jagınan başka uşul tiptegi jer-suu attarına tuura kelişe berbeyt.
Köl-Tör naamı aykalışta turgan formasına karay 2 türdüü köz karaşta
karalışı mümkün. Birinçiden, jogorku başka atalıştar sıyaktuu toponimdin birinçi
komponenti anıktooç katarında, ekinçi komponenti anıktalgıç katarında alıngan
uçurda köldüü tör, kölü bar tor jönündögü tüşünük kelip çıgıp, başkı roldu «tor»
termini oynor ele. Toponimdin aykalış sisteması da uşunu körsötöt. Birok
praktikada, eldin koldonuusunda bul tetirisinçe bolgonu «köl» degen söz, b. a. tördögü
köl. Çınında da uşul naamdagı bardık jerlerde köl bar, Köl-Tör naamı koldonulgan
uçurda al da birinçi irette tör jönündögü oronimdik tüşünüktü köñülgö albastan, köl
jönündögü gidronimdik tüşünüktü köz aldıda tutuşat. Mına uşundan ulam, söz
aykalışının tartibine karabastan, negizgi obekt, negizgi anıktalgıç «köl» degen söz
boluu kerek degen logikalık köz karaş kelip çıgat. Bul köz karaş köbünçö
semantikalık jagına köbüröök maani berüünün jana iş jüzündö el tarabınan uşul
maanide koldonuluşunun negizinde kelip çıgat.
Oşentip, ekinçi köz karaş menen z a t a t o o ç + z a t a t o o ç modelindegi
toponimdin birinçi komponentin anıktalgıç katarında, ekinçi komponentin anıktooç
katarında algan uçurda, Köl-Tör toponimi aykalış tartibi jagınan uşul tiptegi
başka bardık aykalıştardan ayırmalanıp turat jana mınday körünüş ötö seyrek
uçurayt.
Müçölüü toponimder
Z a t a t o o ç + z a t a t o o ç tüzülüşündögü jer-suu attarının içinen müçö
ulanıp turgan toponimder ötö seyrek kezdeşet. Mınday müçölüü toponimderdi
negizine 2 topko bölüp körsötüügö bolot.
1) Sostavındagı ekinçi komponentine üçünçü jaktın taandık müçösü ulangan je
bir katar okumuştuular atap jürgöndöy izafettik formadagı toponimder. Misalı:
Jar-Başı, Oroo-Başı.
2) Birinçi komponenti ilik jöndömösündögü toponimder. Mınday
toponimderdin ekinçi komponentine dayıma üçünçü jaktın taandık müçösü jalganıp
turat. Misalı, Çokonun kölü, Telegeydin kıştoosu.
Birinçi komponenti ilik jöndömödö turgan toponimder jazuuda başka eki
sözdön turgan geografiyalık attar sıyaktuu arasına defis koyulup jana baş tamga menen
baştalıp jazılbastan, defissiz jana ekinçi komponenti kiçine tamga menen
baştalıp, belok jazılat. Misalı, Çıyırçıktın talaası, Çarıyanın talaası.
Bir katar toponimderde negizgi atı körsötülüü menen birge anın kanday obekt
ekendigi koşo bayandalıp aytılat. Bul topko Grigorevka pristanı, Jılkı zavodu,
İvanovka stantsiyası, Tokoy çarbası, Orto-Tokoy suu saktagıçı sıyaktuu kalk ornoşkon
punkttardı, başka toponimderdi koşuuga bolot. Mınday uçurlarda toponimdin
anıktooçu bölügü (pristan, stantsiya j. b.) kiçine tamga menen birinçi komponentinen
bölök jazılat.
2. S ı n a t o o ç + z a t a t o o ç tibindegi toponimder.
Bul tüzülüştögü jer-suu attarı kırgız tilindegi eki komponentten turgan tataal
toponimderdin eñ keñiri taralgan türü bolup eseptelet. Sintaksistik jagınan alganda
birinçi komponenti dayıma anıktooçtuk mildetti atkarıp, ekinçi komponenti
anıktalgıç bolup turat.
Sın atooç jana zat atooçton turgan eki komponenttüü. tataal ençilüü attarga AkJar, Ak-Say, Jañı-Alış, Jañı-Turmuş, Jıluu-Bulak, İçke-Suu, Kara-Saz, Katta-Arık,
Keñ-Aral, Kızıl-Kıya, Orto-Say, Taldı-Bulak sıyaktuu toponimder kiret.
Toponimdin sostavındagı ar bir komponenttin içki tüzülüşü jagınan alıp
karaganda bul tüzülüştögü toponimder da Müçösüz jana müçölüü toponimder bolup
ekige bölünöt.
1) M ü ç ö s ü z t o p o n i m d e r.
Bul topko birinçi komponenti uñgu söz bolgon sın atooçtordon jana ekinçi
komponenti zat atooçtordon turgan toponimder kiret. Misalı: Ak-Çoku, Boz-Taş,
Jalpak-Bel, Jaman-Kıya, Jaşıl-Köl, Jıluu-Suu, İyri-Bel, İçke-Say, Kara-Batkak, KeñJılga, Kiçik-Bel, Kök-Suu, Kur-Say, Kızıl-Adır, Orto-Sırt, Semiz-Bel, Tik-Kıya, TuyukTör, Tüz-Bel, Çolok-Koktu, Çoñ-Bet, Çuñkur-Tör j. b.
2) M ü ç ö l ü ü t o p o n i m d e r.
Sın atooç jana zat atooçton turgan ençilüü geografiyalık attardın birinçi
komponenti köbünçö -luu, -lı müçölörünün jardamı menen zat atooçtordon tüzülgön
tuundu sın bolup eseptelet. Mınday geografiyalık attardın ülgüsü katarında AlmaluuSay, Ayuuluu-Bulak, Borduu-Tör, Buguluu-Tör, Bülöölüü-Bulak, Jılgınduu-Koo, KurttuuBulak, Taldı-Bulak, Ilayluu-Suu toponimderin atoogo bolot.
Sın atooçtor anıktooç bolup tüşkön komponentter negizinen özgöçölüktördü, sınsıpattardı münözdöyt.
1) Anıktalgıçtın öñü-tüsünö tieşelüü belgilerdi bildiret: Ak-Taş, Ak-Çap, BozTalaa, Kara-Zoo, Kızıl-Say.
2) Anıktalgıçtın formasına, kebetesine karay özgöçölügün körsötöt: Aça-Say,
Aça-Taş, Jalpak-Tör, Jantık-Tör, İyri-Say, Tegerek-Köl, Tik-Kıya, Tarmal-Saz, TogolokTör, Tüz-Jayloo.
3) Anıktalgıçtın kölömünö, biyiktik je uzunduk çenemine karata bolgon
özgöçölügün bildiret: Jazı-Keçüü, Joon-Arık, İçke-Suu, Keñ-Tör, Kiçi-Bulak, MukurTör, Mayda-Adır, Tar-Suu, Uzun-Kır, Çolok-Tör, Çoñ-Bet, Çuñkur-Köl, Egiz-Tör.
4) Ar kanday sapattı, bötönçölük je ayırmalooçu belgilerin körsötöt: JalakBel, Jaman-Daban, Jañı-Arık, Jılañaç-Say, Jıduu-Bulak, Kaşka-Suu, Kurgak-Say,
Oynok-Jar, Sasık-Bulak, Takır-Too, Tunuk-Bulak, Tuura-Jılga.
5) -luu, -lı müçölörünün jardamı menen payda bolgon sın atooçtor oşol jerde
belgilüü bir predmettin, zattın bar ekendigin je köptügün bildiret: Arçaluu-Tör,
Jılanduu-Koktu, Koyönduu-Kolot, Köpürölüü-Say, Taldı-Koktu, Eçkilüü-Too.
3. S ı n a t o o ç + s ı n a t o o ç tibindegi toponimder.
Bir katar jer-suu attarının eki bölügü teñ sın atooçtordon turat dep eseptöö
bir kıyla ölçömdö şarttuulukka negizdelgen. Mınday tüzülüştögü toponimderdin
birinçi komponenti sın atooç ekendigi eç kanday şektenüünü tuudurbayt. Şarttuuluk
anın ekinçi komponentinde. Antkeni anıktalgıç bolup turgan tubasa je tuundu sın
atooçtor leksiko-semantikalık jana söz jasalış forması jagınan sın atooçtuk
belgilerin saktoo menen birge, belgilüü bir ölçömdö funktsiyası jagınan zat atooçtuk
maanige da ee bolot, başkaça aytkanda substantivdeşip ketet. Misalı üçün Korumdu-Tör
toponimii alalı. Toponimdin birinçi komponenti korum degen apellyativde
toponimikalık -lı (variantı -du) müçösü ulanuu menen sın atooç söz payda bolup, öz
kezeginde al tör degen sözgö anıktooç bolup tüşüü menen eki komponentten turgan
toponimdi tüzüp turat. Maanisi jagınan korum taştuu tör, korum taştarı bar tör
degen açık-aykın tüşünüktü beret. Uşul modelge okşoş Korumdu-Bulak, Korumdu-Jılga
toponimderi da uçurayt. Birok mınday tüzülüştögü toponimderdin ekinçi komponenti
tüşüp je aytılbay kalıp, oşol jer-suunun attarı bir gana sözdön turgan
substantivdeşken Korumdu naamın alıp kalışı da mümkün jana mınday attar
Kırgızstanda köp kezdeşet. Substantivdeşken, b. a. zat atooçko ötkön Korumdu ekinçi
bir uçurlarda başka bir sın atooçtun anıktalgıçı bolup tüşüp, Kiçi-Korumdu je ÇoñKorumdu tibindegi eki sözdön turgan geografiyalık attı tüzö alat. Natıyjada eki bölügü
teñ sın atooçtordon turgan, birok ekinçi komponenti substantivdeşken mildet
atkaruuga jöndömdüülügü bar tataal toponimder payda bolot. Mınday jer-suu
attarının katarına Aça-Kayıñdı, Jarduu-Kayıñdı, İçke-Sögötü, Kiçi-Almaluu, KiçiJılañaç, Kiçik-Kayıñdı, Kiçi-Örüktü, Kiçi-Taştuu, Orto-Kayıñdı, Orto-Korumdu,
Orto-Kuugandı, Çolok-Kayıñdı, Çoñ-Almaluu, Çoñ-Bordu, Çoñ-Jılañaç, Çoñ-Örüktü,
Çoñ-Şoroluu sıyaktuu toponimder kiret.
4. Z a t a t o o ç + s ı n a t o o ç tüzülüşündögü toponimder.
Anıktooçu zat atooçton anıktalgıçı sın atooçton bolgon jer-suu attarı ançalık
köp emes. Kırgızstandın territoriyasınan zat atooç jana sın atooçton tüzülgön
geografiyalık attar katarında Baş-Kayıñdı, Döñ Korumdu, Döñ-Çuñkur, Jar-Korumdu
Çet-Korumdu toponimderin körsötüügö bolot. Mınday atalıştardagı Korumdu sıyaktuu
ekinçi komponentteri substantivdeşken sın atooçtor bolup eseptelet.
5. S a n a t o o ç + z a t a t o o ç tibindegi toponimder.
Az sanda bolso da san atooçtordon jana zat atooçtordon tüzülgön geografiyalık
attar kezdeşet. Mınday tataal toponimderdin sostavındagı san atooçtor dayıma
birinçi orunda bolup, anıktooçtuk mildet atkarat. Birinçi komponenti san
atooçtordon turgan eki sözdüü toponimder negizinen tömönkülör: Altı-Küngöy, BeşAşuu, Beş-Belçir, Beş-Bulak, Beş-Köl, Beş-Moynok, Beş-Taş, Beş-Terek, Bir-Bulak,
Jeti-Tör, Kırk-Kazık, Kırk-Küngöy, Miñ-Bulak, Miñ-Bugu, Miñ-Jılkı, Miñ-Kaz, MiñTeke, Miñ-Tokum, Miñ-Tör, On-Arça, On-Bir-Jılga, On-Jeti-Karagay, Toguz-Bulak, TörtKül, Üç-Arça, Üç-Bulak, Üç-Döbö, Üç-Kaynar, Üç-Kaşka, Üç-Korgon, Üç-Koşoy, Üç-Küngöy, ÜçMolo, Üç-Tör, Üç-Çat, Üç-Çoku, Üç-Emçek, Eki-Ayrık, Eki-Narın, Eki-Çat.
Jogoruda körünüp turganday, anıktooç bolup tüşkön san atooçtordun bardıgı teñ
eseptik sandar. Birin-ekin irettik san atooçtor katışkan toponimder da uçurayt.
Birok alar kiyinçereek, Sovet biyliginin tuşunda gana kollektivdeşüü mezgiline
baylanıştuu, a degende kolhozdordun attarın bildirip, oşondon ulam bara-bara el
ornoşkon punkttardın naamına aylanıp ketken Birinçi May jana Segizinçi Mart
seloloru.
San atooçtor katışıp tüzülgön ayrım eki komponenttüü jer-suu attarına karata
kee bir işenimsizdikter bar ekendigin da aytpay ketüügö bolboyt. Kazak okumuştuusu S.
K. Kenesbaev üç, jeti, toguz, kırk sıyaktuu sandar oşol eseptik maanisinen tışkarı
jalpı ele köptüktü, keede dagı başka maanilerdi bildire turgandıgın konkrettüü
faktılar keltirüü menen dalildeyt (87,7—12). Kırgız toponimderinde da eseptik
sandar katışıp tüzülgön ayrım jer-suu attarında al sandar konkrettüü san esebin
körsötpöstön, jalpı ele köptüktü, molduktu bildirüü mildetin atkarat dep eseptöögö
toluk negizder bar. Buga misal katarında Kırk-Küngöy, Miñ-Bulak, Miñ-Bugu, Miñ-Teke
toponimderin körsötüügö bolot. Birok oşol ele mezgilde kee bir san atooç sözdör
başka bir sözdördün tıbıştık jagınan buzulup aytılışının negizinde payda bolgon
omonim sözdörbü degen bojomol da bar ekendigin ayrıkça belgiley ketmekçibiz.
Bizdin oyubuzça bul boljol, tak uşunday dep kese aytılbasa da, köñül buruuga tatıktuu.
Misalı, köpçülük uçurlarda begi çınıgı eseptik san katarında koldonulganı menen
Beş-Aşuu toponimine kelgende «beş aşuu» (je «köp aşuu» maanisinde algan kündö da)
bir gana aşuunun atalışın bildirip kalışı kimdi da bolso şektendirbey koyboyt.
Bul jerde «beş» kandaydır bir dialektilik münözdögü je uygur tilinin ıkmalına
karay baş degen sözdün özgörtülüp aytılgan formasıbı degen bojomol kelip çıgat.
Kırgızdar ömür sürüüsünün tarıhıy önügüşündö uygurlar menen uzak ubakıttar boyu
karım-katnaşta bolup kelgendigi talaşsız. Uşul kündö da uygurça öz aldınça turganda
baş dep aytılıp jana jazılganı menen bul söz taandık müçölör aykalışa kelgende
beşim, beşiñ, beşi türündö aytılıp jana jazıla turgandıgın da eske sala ketüügö
tuura kelet. Bul jerde «Manas» eposundagı Beş-Balık şaarı köp adabiyattarda «beş
şaar» maanisinde çeçmelenip jürsö da, ayrım okumuştuular tarabınan Baş-Balık,
demek, baş şaar, başkı şaar, borbor şaar katarında çeçmelenip jürgöndügü da
köñülgö alarlık. Demek, kee bir uçurlarda fonetikalık jagınan daana sıyaktangan baş
degen jalpı türk kalktarına tieşelüü söz fonetikalık bir az özgörüştö «beş»
formasında koldonulup ketişi mümkün.
Kee bir toponimdin sostavındagı altı degen söz san atooç maanisinde
bolboston, aldı (aldı jak, astı) degen sözdögü d tıbışının katkalañ t tıbışı menen
aytılıp, bayırkı türk tilderindegi altı, altın türündö koldonulgan forması boluşu
mümkün. Bir katar uçurlarda altı — aldı jak, kün taran, tüştük, kün jak, astı
degen maanini berip, je jalpı ele turgan jerinen aldı jaktı, bet algan taraptı
bildirip, arka (art jak, arka jak, tündük) degen sözgö karama-karşı
koldonulgandıgı okumuştuu F. G. İshakov tarabınan işenimdüü dalildengen.
Uşul ele aldı jak, astı, jak, tömön jak, tüştük maanisin berüüçü altı
termini bir katar uçurlarda altın formasında da koldonulgandıgı belgilüü (54, 40).
XIX kılımdagı şved okumuştuusu S. Gedin da Borborduk Aziyaga jasagan sayakatın
bayandagan emgeginde altın degen sözdü aldı jaktagı degen maanide berip, Arka-tag
degen toonu Lob-nor kölünün arka jagında, art jagında, üstü jagında, tündük tarabında
jatkan too dep tüşündürüp, Altın-tag toosu Lob-nor kölünün aldı jagında, tüştük
tarabında jatkan too dep tüşündürüü beret (42, 11, 221). Altın sözü bar kezderde
«dilde», «tilla» maanisinde emes, bet aldı taraptı körsötüü, tömön, pas, ayak jak
maanilerinde koldonulgandıgına özbek okumuştuusu X. X. Hasanov atayın toktolgon.
Oşonduktan ayrım toponimderde altın degen söz metall je andan kelip çıkkan
maanilerde emes, orundu je bagıttı bildirüü maanilerinde çeçmelenişi kerek.
Valkim, atalışına tuura kele berbegen Altın-Araşan, Altın-Zoo, Altın-Küngöy
(keede Altı-Küngöy), Altın-Tör toponimderi altın çıkkan, altınduu, altını bar
je baaluu, asıl maanilerinde emes, bagıttı je orundu bildirüüçü aldınkı, belgilüü
bir punkttan alganda aldı taraptagı, tömönkü, astı jaktagı je tüştük taraptagı
maanilerinde obektinin algan orduna karay çeçmelenişi bir kıyla ılayık kelet.
Birok munu menen metall maanisindegi altın terminin toponim tüzüügö katışpayt dep
aytuuga bolboyt, katışat. Mınday uçurlarda obektilerdin atalışına sebepçi bolgon
konkrettüü şarttar tak anıktalıp turup, kaysı maanisi çındıkka ılayık dep tabılsa,
oşogo jaraşa çeçmelenişi orunduu bolor ele.
Toponimderdin sostavındagı miñ eseptik sanı da kee bir geografiyalık attarda
miñ sanına da, köptüktü, molduktu körsötüü maanisine da tuura kelbeyt. Oşonduktan
miñ — sandı jana köptüktü körsötüüdön tışkarı aytılışı jagınan uşuga okşoşuraak
kelgen başka bir sözdördün fonetikalık jagınan buzulup koldonuluşu bolup jürbösün
dep boljoldoogo bolot. Misalı, azırkı kündö Miñ-Kuş türündö jazılıp jana
koldonulup jürgön biyik tördüü jerdin atın jergiliktüü el, köp karı adamdar
köbünese Muñkuş türündö aytışat. Buga karaganda bul toponimdin birinçi komponenti
miñ dep aytuu ali açık emes. Biz Muñkuş deybiz, birok okumuştuu boluu kerek, ilgeri
bir orus kelip, bul jerdin atı Muñkuş emes, Miñ-Kuş, kanattuuları, kuştarı köp jer
degendi bildiret dep ketken eken, biz oşonu tuura körüp kaldık. Antkeni uşul jılganı
ördöp bargandan kiyin baş çenindegi biyikte tokoyluu jer bar, al jerde jaykısın
çınında ele kanattuular abdan köp bolot. Oşondon kiyin biz dagı jerdin maanisin
suragandarga uşul jooptu aytıp tüşündürüp jüröbüz, deyt Miñ-Kuş selosunda jaşooçu
informatorlordun biri Bekmurzaev Aliyaskar. Demek, bul bildirüügö karaganda, al
jerdin Miñ-Kuş türündö aytılıp jana kalıptanıp ketişi bir kıyla kiyinçereek
kelip çıkkan boluu kerek. Birok oşol ele kişinin jana başka bir katar jergiliktüü
adamdardın aytuularına karaganda bul jerdin atalışın Möñg(ü)-Kuuş başkaça
aytkanda möñgü jana kuuş (uşçele, tesnina) degen sözdörden kelip çıkkan boluu kerek
dep boljoldoogo toluk negizder bar. Al emi Möñg(ü)-Kuuş tibindegi geografiyalık
attar, jogoru jakta körsötülüp ketkendey, toponim tüzülüşünün keñiri taralgan
joldorunun birinen bolup, möñgülüü kuuş jerdi, möñgülüü kapçıgaydı, baş çeninde
möñgüsü bar jılganı, kısıktı bildirişi toluk ıktımal. Demek, kee bir jer-suu
attarında miñ, muñ elementterinin (misalı, Muñts-Kuş degende) möñgü apellyativi
menen baylanışı bar, oşol sözdün tıbıştık jagınan oluttuu özgörüügö uçuragan
formantı dep karoogo bolot. Anday bolgon uçurda Miñ-Tör toponiminin algaçkı
forması da Möñgü-Tör türündö aytılıp, möñgülüü tör degen maanini berse da, barabara bul atı özgörtülüp, kıskartılıp koldonulup ketken dep boljoldoogo bolot.
Oşentip, geografiyalık attardın sostavındagı beş, altı jana miñ eseptik
sandarı çınıgı san atooçtuk maaniden tışkarı baş, aldı (jak) jana möñgü degen
sözdördün fonetikalık jagınan özgörtülüp koldonulgan formaları boluşu mümkün.
Oşonduktan bul sözdördün san atooçtuk je zat atooçtuk maanilerin ötö kıldattık
menen konkrettüü obektilerge karay jana jergiliktüü kalktın, karılardın bergen
maalımattarın eske aluu menen da anıktoo kerek.
6. E t i ş t i k t o p o n i m d e r. Etiş sözdör katışıp tüzülgön toponimder eki
türdüü bolot:
1) Z a t a t o o ç + e t i ş tibindegi toponimder. Zat atooçton jana etiş sözdön
turgan toponimder sintaksistik jagınan özünçö bir süylöm katarında kelip çıgat.
Toponimdin ekinçi komponenti bolgon etiş sözdün ar kanday çaktı bildirip jana ar
başka formaga ee boluşuna karay öz ara 4 topko bölüp körsötüügö bolot.
a) Ekinçi komponenti jalpı ötkön çaktı uyuşturuuçu atooçtuktun — -gan
formasında turgan toponimder: Kazan-Kuygan, Or-Kazgan, İt-Ürgön, Ataş-Çapkan,
Aygır-Uçkan.
b) Ekinçi komponenti aykın jakınkı ötkön çaktın formasında turgan
toponimder: Kempir-Öldü, Könök-Saldı.
v) Ekinçi komponenti arsar keler çaktagı atooçtuktun oñ je ters formasında
turgan toponimder: Jer-Kazar, İt-Agar, İt-Uçar, At-Çıkpas, Kün-Tiybes, ŞamalTiybes.
g) Ekinçi komponenti atooçtuktun adat ötkön çak formasında turgan toponimder:
At-Çabuuçu, Kazak-Ölçü, Çekir-Ölçü.
2) E t i ş + z a t a t o o ç tibindegi toponimder.
Bul tiptegi geografiyalık ençilüü attarda toponimdin birinçi komponenti
atooçtuktun -gan formasında bolup, zat atooçton turgan ekinçi komponentine anıktooç
bolup tüşöt: Buzulgan-Bulak, Buzulgan-Say, Buzulgan-Suu, Kesken-Bel, Kesken-Kıya,
KeskenTaş, Kögörgön-Suu, Kulagan-Taş, Kuuragan-Terek, Sorgon-Suu, Üygön-Taş.
Ü ç s ö z d ö n t u r g a n t o p o n i m d e r.
Üç sözdön turgan toponimder morfologiyalık sostavı jana söz türkümdörü
jagınan ötö ele ar türdüü kelet. Birok jalpısınan eki sözdön turgan geografiyalık
attardın tüzülüşünö okşoşup ketet.
Üç sözdön turgan jer-suu attarındagı münözdüü özgöçölük tüzülüşü jagınan
alardın eki bölükkö bölünüşündö. Sintaksistik köz karaşta alganda, anın bir bölügü
anıktooç bolup tüşsö, ekinçi bölügü anıktalgıçtık mildetti atkarat.
Egerde eki sözdüü toponimderde adatta birinçi komponenti anıktooçtuk
mildetti atkarıp, ekinçi komponenti anıktalgıç bolup tursa, üç sözdüü toponimderde
köp uçurlarda birinçi sözü anıktooç bolup tüşüp, kiyinki eki sözü bir bütün birdik
katarında anıktalgıçtık mildetti atkarat.
Misalı, İçke-Suu toponiminde içke degen sın atooç anıktooçtuk mildetti
atkarıp, zat atooç — suu anıktalgıç bolup, eki söz birdikte bir toponim tüzçü. Al emi
Baş-İçke-Suu toponiminde anıktooçtun mildetin baş degen zat atooç atkarıp, İçke-Suu
öz ara anıktooç jana anıktalgıçka bölünböstön ajıralgıs bir bütün at katarında
çoguu boydon karalat. Birok al iç ara biri sın atooç, biri zat atooç bolgon eki sözdön,
anıktooçton jana anıktalgıçtan tura turgandıgı jokko çıgarılbayt. Jön gana, üç
sözdüü toponimdin sostavına kelgende, ençilüü at türündögü leksikalık bir bütün söz
birdigi bolup kala beret. Al emi baş degen söz anı ayırmalooçu, özgöçölügün je
kandaydır bir belgisin körsötüüçü anıktooçtuk mildet atkarıp, üç sözdön turgan
toponimdin negizgi bir bölügün tüzöt. Ekinçi söz menen aytkanda, Baş-İçke-Suu
toponimi Baş jana İçke-Suu türündögü eki bölükkö bölünüp karalat.
Üç sözdüü toponimderdin içinen mına uşunday birinçi sözü anıktooç bolup,
kiyinki eki sözü bir bütün birdik katarında anıktalgıçtık mildetti atkargan
konstruktsiya basımduu orundu eeleyt. Mınday tüzülüştögü jer-suu attarı katarında AkKorumdu-Tör, Arpa-Kaşka-Suu, Açık-Taş-Tör, Aşuu-Ala-Arça, Aşuu-Köl-Tör, Ayakkı-ÜçBulak, Baktuu-Dolon-Ata, Baş-Ala-Arça, Baş-Kara-Jılga, Baş-Kara-Suu, Bel-Sarı-Bulak,
Jayılma-Taldı-Bulak, İçke-Kızıl-Suu, Kiçi-Aygır-Jal, Kiçi-Kara-Tal, Kiçi-Kum-Bel,
Kiçi-Kurama-Tör, Kiçi-Kızıl-Suu, Kiçi-Suuk-Tör, Kiçi-Taş-Say, Kiçi-Tuura-Suu,
Korumdu-Kaşka-Suu, Koş-Kara-Taş, Orto-Kaşka-Suu, Orto-Koy-Suu, Ortoñku-Köl-Tör,
Tasma-Çoñ-Kapçıgay, Teskey-Muz-Bulak, Tömönkü-Kaşka-Suu, Tuyuk-Ala-Arça, Çet-KaraJılga, Çolok-Sarı-Bulak, Çoñ-Ak-Say, Çoñ-Kızıl-Suu, Çoñ-Taştuu-Say, Çoñ-Tuura-Suu,
Çoñ-Üç-Koşoy, Çıgış-Ak-Say, Şilbilüü-Kır-Koo toponimderin körsötüügö bolot.
Tetirisinçe, ötö az sanda bolso da, başkı eki komponenti bir leksikalık
birdik katarındagı anıktooçtuk mildetti atkarıp, üçünçü komponenti anıktalgıç
bolup tüşkön toponimder da (misalı, Kara-Bulak-Tör, bul toponimde Kara-Bulak —
anıktooç, Tör — anıktalgıç) uçurayt. Mınday tüzülüştögü jer-suu attarına Kara-BulakTör, Köl-Tör-Say, Terim-Tör-Bulak, Üç-Çat-Aşuu toponimderin koşuuga bolot.
Üç komponenttüü toponimderdin içinen birinçi komponenti ilik jöndömösündö
turgan je akırkı komponentine üçünçü jaktın taandık müçösü ulangan geografiyalık
attar da kezdeşet. Mınday müçölör ulanıp turgan jer-suu attarı: Arpanın Ala-Toosu,
Junaydın Kır-Koosu, Kırgız-Ala-Toosu, Talas-Ala-Toosu.
T ö r t s ö z d ö n t u r g a n g e o g r a f i ya l ı k a t t a r ö t ö a z. Misalı: ÜçKuuluk-Kaşka-Suu, Ak-Çiy-Kara-Suu. Bular da jalpı tüzülüşü jagınan eki bölükkö
bölünüp, eki sözdön turgan birinçi bölügü (Üç-Kuuluk) anıktooçtuk mildetti, eki sözdön
turgan ekinçi bölügü (Kaşka-Suu) anıktalgıçtık mildetti atkarat.
II. K I R G I 3 S T A N D A G I J ER-SU U ATTARI

İRAN TİLDERİNİN NEGİZİNDE PAYDA BOLGON TOPONİMDER
Adatta, kırgız leksikasına başka tilderden kirgen sözdör jönündö kep
bolgondo, arab-iran tilderinen kirgen sözdör çoguu bir topko biriktirilet da, anan
zarıldıgına karay alardın ar bir tobu öz aldınça bölünüp körsötülöt. Birok
Kırgızstandın toponimderin leksikalık jagınan talday kelgende, sostavında arab
sözdörü bar toponimder ötö az kezdeşet. Alardın içinen aktivdüüröök koldonulganı
çek aralarda, sooda joldorunda kurulup, es alıp baş kalkalooçu jay, kerben saray,
çıñ doo punktu katarında kızmat kıluuçu rabattar bolup eseptelet. Munu biz At-Başı
rayonundagı Taş-Rabat esteliginen jana Oş oblastının rayondorundagı Rabat
naamındagı 3 kıştaktın atınan jolukturabız.
Kırgızstandın toponimiyasında iran-tajik tilderinin bazasında tüzülgön
toponimder köp kezdeşet. Birok mınday toponimder köbünçö Kırgızstandın tüştügünö
— Oş oblastına tieşelüü bolup, tündük bölügündö ançalık basımduuluk kılbasa da,
azdır-köptür toponimder bar ekendigi jana ayrım maanilüü elementteri baykalat.
Oşonduktan biz bul jerde iran-tajik tilderinin bazasında tüzülgön bir katar
toponimderdin semantikalık maanisin açıp körsötüünü ılayık dep tababız.
Konkrettüü türdö ayrım toponimderdin kıskaça etimologiyasına toktoluudan murun,
jalpı ele Kırgızstandın aymagında jana türk tilderinde süylögön kalkı bar bir
katar respublikalarda, oblasttarda sarı degen sez sostavında bolgon toponimder
jönündö kenenireek söz kıluuga tuura kelet.
Kırgızstandın territoriyasında Sarı-Adır, Sarı-Baş, Sarı-Bel, Sarı-Bulak,
Sarı-Buluñ, Sarı-Döbö, Sarı-Jon, Sarı-Jıgaç, Sarı-Kamış, Sarı-Köl, Sarı-Tokoy,
Sarı-Kır, Sarı-Talaa, Sarı-Taş, SarıTektir, Sarı-Tör, Sarı-Çat, Sarı-Çaçma sıyaktuu
jer-suu attarı köp. Özgöçö Sarı-Bulak, Sarı-Kamış, Sarı-Buluñ, Sarı-Tör
toponimderi ondop sanalat. Bulaktardın, jerlerdin attarın bildirüüdön başka dagı
Kırgızstandagı 13 kıştaktın atı — Sarı-Bulak, 7 kıştaktın atı — Sarı-Kamış. Orun
algan territoriyası jagınan da ötö ar türdüü. Suzak rayonunda ele Sarı-Bulak attuu 3
kıştak, Özgön rayonunda 2 kıştak bar. Uşunday naamdagı kıştaktar Lenin jana Alay
rayonunan da, Talas jana Çüy örööndörünön da, Ak-Talaa, Koçkor rayondoru menen
Isık-Köl oblastında da kezdeşet. Sarı-Kamış kıştaktarı Kırgızstandın ar kaysı
buluñ-burçuna taragan. Sarı-Kamış attuu kıştaktı Oş oblastının alıskı Frunze
rayonunan da jolukturuuga bolot.
Sarı degen söz jalpıga tüşünüktüü, aytalık, altındın tüsündöy je sargargan
jalbıraktın ırañınday tüstü, öñdü bildiret. Buga eç kimdin talaşı jok. Birok,
tereñdep talday kelgen uçurda, bir katar toponimikalık attarda jana jalpı ele
jırgız leksikasındagı ayrım söz aykalıştarında bul sözdün tüs menen baylanışı
jok ekendigi açık bolup turat. Misalı, Tüp rayonundagı Sarı-Bulak suusu Sarı-Bulak
selosun aralap ötöt. Selonun batış tarabınan Isık-Kölgö dagı bir kiçireek suu
koşulat, ayırmaloo üçün jergiliktüü kalk birin Kiçi-Sarı-Bulak, ekinçisin Çoñ-SarıBulak dep koyuşat. Isık-Köldün ekinçi öyüzündö Jeti-Ögüz rayonunda da Isık-Kölgö
kelip koşulgan Sarı-Bulak attuu kiçireek suu bar. Koçkor rayonunda Sarı-Bulak suusu
jana uşul ele naamda el ornoşkon punkt bar. Jumgal rayonunan gana 4 Sarı-Bulaktı
kezdeştirdik (üçöö Kabak kapçıgayında: Başkı-Sarı-Bulak, Orto-Sarı-Bulak, AyakkıSarı-Vulak dep atalat), Ketmen-Töbö, Çatkal, Toguz-Toro örööndöründö, Gülçö, KaraDarıya suularının basseyninde da Sarı Bulaktar uçurayt. Bardıgına teñ münözdüü bir
özgöçölük — bardıgı teñ too arasındagı ördöştördön agıp tüşöt. Jergiliktüü el emne
üçün «sarı» bolup atalışın jöndüü tüşündürüp bere alışpayt, antkeni dayıma suusu
tunuk akkandıgın körüşöt. Bar bolgonu «Ata-bababızdan beri kalgan at», «Ata-bababız
uşintip atap ketişken eken» deşet. Jumgal rayonunan gana bir-eki adam bul suunun
atın sarı tüs menen baylanıştıruuga araket kılıştı. Biröönün aytuusuna karaganda,
kar erip suu kirgen mezgilde ılaylanıp, suu sarı tüskö aylanat. Ekinçi biröönün
aytuusuna karaganda, başattın tak özündö suu şar agıp ketpey köpkö jatkandıktan,
sazdak tartıp, oşol jerde suusunun öñü da bir az sargıç tartıp turat. Birok bul
tüşündürüü oşol kiçinekey jerge gana tieşelüü, agıp çıkkandan kiyin suusunun öñü
tunuk. Tüp rayonunun Sarı-Bulak selosunda dal Sarı-Bulak suusunun kaşatında turuuçu
pensioner karıya Jırgalbaev Urmambettin aytuusuna karaganda, bul suu dayıma tunuk,
antkeni too arasınan taştuu jerden çıgat, köl boyundagı sazdagıraak je kara
topuraktuu jerlerden sızılıp çıguuçu bulaktarday emes, ak suu. Özü koyçu bolup jürüp
köp jerlerdi kıdırıp körgöndüktön, Sarı-Kamış, Sarı-Döbö, Sarı-Oy, Sarı-Tör,
Sarı-Taş sıyaktuu jer-suunun attarı sarı tüs menen köp jakındaşa berbeyt degen
pikirin ayttı.
Azırkı Çüy suusun da el köbünçö Sarı özön dep koyuşat. Bul ofitsialduu türdö
kabıl alıngan geografiyalık at bolbogonu menen, Kırgızstanda jaşagan jergiliktüü el
üçün açık belgilüü. Köp uçurlarda «Sarı özön Çüy» dep koşo aytılat. Akınjazuuçulardın çıgarmalarında da mınday dep atoo köp kezdeşet. Bolgondo da «sarı
özön» — Çüy suusunun epiteti katarında koldonulat. Birok emne üçün mintip atalıp
kalgandıgına ançalık köñül buruşpayt.
Uşintip, sostavında «sarı» degen söz bar köp toponimderdi jana söz
aykalıştarın maani jagınan salıştırıp çıkkandan kiyin, bul sözdü eki bölüp karoo
zarıldıgı kelip çıgat. Anın birinçisi — jalpı türk tilderine taandık tüstü
bildirgen maanisi. Ekinçisi — iran tilderine taandık bolgon sar (baş) degen sözgö ı
tıbışı koşulup, fonetikalık jagınan bolor-bolbos özgörüp, sarı türündö koldonulup
kalgan forması. Natıyjada eköö teñ biri-birinen ançalık ayırmalanbay aytıla
bergendikten, köpçülük üçün açık jana tüşünüktüüröök bolgon tüstü körsötüüçü maanisi
basımduuluk kılıp ketken. Birok jakşılap kıldattık menen taldoo jürgüzüp körsök,
bular aytılışı jagınan gana okşoş bolup kalgan başka-başka sözdör ekendigin
baykaybız.
Kırgız tilinde ayagı ündüülör menen bütkön sözgö başkı tıbışı ündüü menen
baştalgan söz janaşa aytılganda ortodogu bir ündüü tıbış, asirese, birinçi sözdün
ayagındagı ündüü tıbış tüşüp kalat. Misalı, kara uy, toru at, sarı ala dep ar sözdü
başka-başka jazsak da, karuy, torat, sarala dep ortodogu bir ündüü tıbışın tüşürüp
okuybuz jana ayta berebiz. Mınday dep aytuu orfoepiyanın (tuura süylöönün)
normalarına kartı kelbeyt. Oşondoy ele ayagı -rı, -ru muundarı menen bütkön bir
katar sözdör başka sözdör menen janaşa aytılgan köp uçurlarda da alardın ayakkı -ı,
-u tıbıştarı küçsüz aytılgandıktan, bul tıbıştar jok sıyaktuu sezilet. Adabiy tildin
normalarına ılayık sarı jorgo, toru baytal, jogoru jakta türündö koldonuluuçu söz
aykalıştarı oozeki tilde sar jorgo, tor baytal, jogor jakta dep aytıla beret.
Ayagı -rı, -ru muundarı menen ayaktalgan sözdördün koldonuluşundagı mına
uşunday olku-solku abal sarı degen sözgö köbüröök tieşelüü. Biz bul sözdü el oozunan
sarı türündö da, sar türündö da uga berebiz jana aytılışın köp etibarga albaybız.
Tetirisinçe, iran-tajik tilderinen kirgen sar (kırgızça negizgi maanisi — baş)
degen sözgö ı tıbışın koşup alabız je sar dep tuura ele aytkanıbızga karabastan ı
tıbışın koşup jazıp jüröbüz. Natıyjada tüstü bildirgen sarı degen söz menen baş
maanisindegi sar degen söz eköö teñ ele sarı formasında koldonula bergendikten,
alardı maani jagınan öz ara ajıratıp ayırmaloo jagı abdan çataşıp ketken.
Semantikalık jagınan sar degen söz da başka tilderdegi, misalı, orus
tilindegi golova, kırgız tilindegi baş degen sözdör sıyaktuu ele kön maanige ee jana
tolup jatkan tuundu sözdördün, söz aykalıştarının kelip çıgışına baza bolot.
Azırkı kırgız tilinde bul söz ofitsialduu türdö koldonulbayt, jalpı türk tilderine
taandık bolgon baş sözü koldonulat, birok toponimikada jana leksikabızda bul söz
sar jana sarı formasında bir kıyla köp kezdeşet dep aytuuga toluk negizder bar.
Aldın ala eskertip koyö turgan bir nerse: bul eki formanın teñ bir neçe omonimderi
bolgonduktan jana aytılışı jagınan bular da biri-birinin orduna koldonula
bergendikten, öz ara ajıratıp ayırmaloo jagı andan beşbeter çataşkan abalga
jetken. Misalı, K. K. Yudahindin sözdügü boyunça alganda ele sar — 2 omonim söz, sarı
— 4 omonim söz, mından tışkarı keede sar — «sarı» formasında, sarı — «sar»
formasında koldonula beret. Mına uşul abal jana forma jagınan da, semantikalık
jagınan da tataaldatkan başka bir katar uçurlar maselenin çeçilişi üçün ayrımayrım konkrettüü misaldardı, faktılar menen dalildöölördü talap kılat. Bul
maseleni biz K. K. Yudahindin «Kırgızça-orusça sözdügünö», parsıça-orusça, tajikçeorusça sözdüktörgö tayana oturup çeçüügö araket kılmakçıbız.
K. K. Yudahin da a degende ele sarı degen sözdün köbünçö sar bolup aytılışına
jana keede uşul türdö jazılıp jürgönünö köñül burat. Bul bekerinen emes, antkeni
rombikten kiyinki berilgen söz aykalıştarının köpçülügündö biz sarının tüstü
körsötkön maanisin tappaybız.
Sarı degen söz bir kıyla uçurda tüstü bildirbey turgandıgın jana aykalışta
turgan sözünö jaraşa ar türkün köp maanide koldonula turgandıgın körsötüü üçün
misaldarga kayrılalık.
1. Ay arasında sarı kar tüşüp, eki kündöy jattı (Sıdıkbekov). Emi, balam,
uşunu menen kar tüşpöyt. Munu sarı kar deyt. Karaçı, eski kardı jañısı şimip,
kalbırlap oyup baratkanın. «Kardın başın kar jutat»... deyt karılar. Dal kardın
başın jutuuçu kar mına uşul bolot (Beyşenaliev).
Keltirgen misaldardan sarı kar jaz başında tüşö turgan suuluu çoñ kardı
bildirip turat. Bul jerde sarı tüsünün karga eç kanday tieşesi jok. Kar tabigıy
jaratılışındagıday ele appak tüstö bolot.
2. Bir jılı, jaanda, al tördön Börübaydın sarı karın beş beesi uçup ölgönü
bar (Sıdıkbekov).
Bul süylömdö da «sarı» kursaktın tüsün bildirip turgan jok, kursagı salık, çoñ
kursak degen maanide koldonulup jatat. Sarı karın dep bir neçe jolu kulundagan
kardı salık beeler jönündö söz bolgondo aytılat je bala töröp jaşı ulgayıbıraak
kalgan ayaldarga karata koldonulat (248, 356). Köpçülük üçün keñiri belgilüü bolbogon
sarıgart degen sözdü da sarı karın aykalışının dialektilik forması katarında
karoo kerek. Salıştırıñız: Akkız otuzdan aşkan sarıgart ayal bolso da, bırış kire
elek jaydarı jüzünö karaganda jıyırma beştegi kelindey (Kaimov).
3. Başka çıgımdan tışkarı noyguttun beş tütününö beş sarı taman at
tüşpödübü (Kasımbekov). Alduular köç aldında bara jattı Juluntup sarı taman
zalkar attı (Tokombaev).
Sarı taman (at) degende kırgızdar mıktı, çoñ, aş jılkılardı tüşünöt. Sarı
degen sözdün eç kanday öñdü bildirgen maanisi jok. Mındagı taman degen sözdün da
buttun tamanına («podoşva», «stupnya») eç kanday tieşesi jok, iran tilderindegi,
tavon, (tavan) degen sözdün gana fonetikalık jaktan özgörtülüp aytılışı, kırgızça
küç, küçtüü, karıluu («sila; silnıy, moguşçestvennıy») maanilerin beret. Sar(ı) taman
kırgızdarda da uşul mıktı, küçtüü maanisinde koldonulat. Sar(ı) taman jılkı
degende anday jılkılardın tamanı sarı bolot dep çeçmelöö daynı jok tantıraktık
bolor ele.
4. Özüm dagı oyloym anı tüşüp sarı sanaaga (Nurkamal). Sanaa sanga bölünüp,
sarı ubayımga tüşüü menen uktay albadım (Jantöşev).
Bul süylömdördögü sarı sanaa, sarı ubayım aykalıştarı tereñ kapaluu oydu,
abdan sanaarkagandıktı, çoñ ubayım-sanaanı bildirip, tüzdön-tüz maanide da,
simvolikalık maanide da tüs menen eç kanday baylanışı jok. Mınday uçurlarda sarı
köbünçö ekspressivdüülüktü bildirüü, küçötüü maanisine ee bolot.
5. Çöp çabılıp, sarı kır-sarı kır kılınıp üyüldü (Aralbaev). Oş degende
ukmuştuu jerdi köröm Pahta jıygan sarı kırlap eldi köröm (A. Kıdırov).
Mındagı sarı kır, sarı kırla aykalıştarı — kırdın sarı tüsü jönündö
bolboston, çoñ kır, çoñ-çoñ jon kılıp üymöktöö jönündö bolup jatat. Jaşıl çöptün,
asırese ak pahtanın, sarı tüskö eç kanday tieşesi jok ekendigi aydan-açık.
6. Sarı ayazda zırkırap, Bozdoduk dalay burkurap (M. Elebaev). Sarı ayaz — abdan
katuu ayaz, katuu suuk degen maanide. Bul aykalış N. İ. İlminskiydin kazakça-orusça
sözdügündö da («treskuçiy moroz») belgilenip ketken (72, 7).
Şamalday uçup baratat, Sarı jel menen jarışıp (Tokombaev). Sarı suuk,
sarı şamal Isık-Köldö Çıyrıgıp tolkundar da maydalanat (Sultanov).
Bul ır saptarındagı sarı jel menen sarı şamaldı köbünçö tañ erteñ menen je
keçkisin katuulay sokkon sıdırım salkın jel je sıdırım suuk şamal dep tüşünüü
kerek. Mında da «sarı» degen söz jel jana şamal degen sözdörgö ekspressivdüülük
maanisin berip jatat.
Uşuga baylanıştuu şved okumuştuusu Sven Gedindin XIX kılımdın ayak çeninde
Kırgızstanga kelgende jergiliktüü elden «kara boroon» jana «sarı boroondor»
jönündö ukkandıgın eskere ketüünü ılayık köröbüz. Anın ukkanına karaganda «sarı
boroon» kara boroongo karaganda küçü azıraak, birok al da bir kıyla katuu bolot (42, II,
100).
Bul söz aykalıştarında da sarının tüs menen eç kanday katışı jok.
7. Oozeki süylöşüüdö bolsun, adabiyattarda bolsun köp koldonuluuçu, oşonu
menen birge toponim katarında da bir kıyla kezdeşüüçü sarı talaa, sarı tör, sarı
özön tibindegi sözdördö da sarı öñ maanisin berbesten, çoñ, keñ, keñiri, kenen, jayık
maanilerinde koldonulat.
Uşul aykalıştarga bir neçe misal keltirelik.
Bir kezde şaardın çetine çıgıp jazılgan sarı talaaga tüştük (Elebaev).
Aylanası ayçılık kelgen, en-çeni jok, bir meltiregen sarı talaa! Uşul talaanın
tak ortosu menen akırın sızılıp agıp jatkan bir Çoñ özön bar (Elebaev). Toogo
çeyin — tüzöñ, özön, temir jol netken kazaktın sarı talaası (Aytmatov). KökKaşattın üstündögü tüzdük Sarı-Talaa dep atalat. Kışkısın, tunjuragan ak kar
basıp, çıçkan añdışkan tülkülör kürtkü üstündö joylop jürgöndö . da bul jerdin
Sarı-Talaa degen atı özgörülçü emes (Kaimov).
Sarı-Talaa — kenen tüz jer, jayık keñiri talaa degen maani bere turgandıgı
K. K. Yudahin, N. İ. İlminskiy jana başka bir katar okumuştuular tarabınan
körsötülgön. Al emi sarı jol — mal aydap ötüüçü çoñ jol ekendigi, sarı tün — uzak
tün ekendigi K. K. Yudahin tarabınan atayın belgilengen.
Kerilgen sarı törü bar, Keñ öndür tüzöñ, beli bar («Er Tabıldı»).
Koş, öskön jer, kasiettüü Isık-Köl, Koş, kapçıgay, koşkun jayık sarı tör (J.
Turusbekov).
Sarı özön keñ Çüy melmildep, Çordonu bütün turmuştun (Malikov).
Soldattar çubap jol kıldı, Sarı özöndüü Jumgaldı, (K. Akıev).
Jer-suu attarında köp uçuray turgan Sarı-Buluñ, Sarı-Jayık, Sarı-Jon, SarıKoo, Sarı-Tektir toponimderi da mına uşul keñ, çoñ, jayık, kenen, keñiri
maanilerine baylanıştuu karaluuga tiyiş.
8. Eñ algaç gidronimderde kezdeşüüçü Sarı-Bulak jönündö, anın tüstü bildire
albagan maanisi jönündö jogoruda toktolup kettik. Oşondoy bolso da bul gidronim
özgöçö tüşündürüü berüünü talap kılat. Kırgızstandagı sandagan Sarı-Bulaktardın
bardıgı teñ too arasınan je taştak jerlerden agıp çıgat, Kara-Bulak, Kara-Suu
gidronimderinen uşul özgöçölügü menen ayırmalanat. Uşul jagınan alganda sarı
bulak˂sarbulak sazdak je kara topuraktuu jerlerden çıguuçu kara bulaktın, kara suunun
karama-karşısı boluu menen birge, kırgızdarga keñiri belgilüü bolgon başat, iran
tilderindegi sar-çaşme, özbek tilinin dialektilerindegi sarçaşma (rodnik, klyuç,
istoçnik) sözdörü menen sinonimdeş. Mından tışkarı, bul tilderde jana bir katar
başka tilderde çaşma degen sözdün özü ele bulak degen söz menen tuura kelişi köñül
burarlık. Ayrıkça Oş oblastında köp joluguuçu Sarı-Çaçma, Çaçma, Çaşme, Çeşme,
Çeçme-Say toponimderi da uşul çaşma (bulak) degen söz menen baylanıştuu.
9. Baarınan murun jer attarın bildirüüdö kezdeşip, oşondon ulam başka
obektilerdin attarı katarında kızmat kıluuçu Sarı-Kamış (Sargamış) toponimi da
özünçö çeçilişti, öz aldınça tüşündürüünü talap kılat. Mında da sarı, sar tüstü
bildirbesten, anıktooç katarında mildet atkarıp, anıktalgıçtın köptügün, moldugun,
kenendigin je tolo, toltura ekendigin körsötöt. Demek, Sarı-Kamış (Sargamış) —
sarı tüstögü kamış emes kamıştuu jer, kamışı köp jer, kamış baskan jer. Örükzar,
gülzar sıyaktuu sözdördögü -zar formantın da köptüktü, molduktu bildirüüçü uşul
sarı<sar (tajik tilinde ser) formanttarı menen baylanıştıra karoogo tuura kelet.
Mınday bolgondo kaysı uçurda söz başında kelişin, kaysı uçurda müçögö aylanıp, zar formasına ötüp ketkendigin anıktoo zarıldıgı kelip çıgat. Birok bul öz aldınça
izildöönü talap kıluuçu masele. Oşonduktan biz -zar formantı jönündö atayın
toktolup oturbastan, al bar ekendikti, köptüktü, molduktu körsötüüçü ser formantı
menen baylanıştuu ekendigin jana bergen maanisi jagınan biri-biri menen barabar
kele turgandıgın gana belgiley ketmekçibiz.
İran tilderine tieşelüü bolgon bul sözdü je formanttı toponimderdin
sostavında eki negizgi topko bölüp karoogo tuura kelet. Anın birinçisinde sar — türk
tilderindegi baş sözünö tuura kelip, başkı, çoñ, mıktı, nagız, keñ, kenen, jazı, bir
nersenin baştalışı sıyaktuu öz aldınça je azdır-köptür ayırması bar polisemiyalık
maanige ee bolot. Uşul maaninin negizinde Sarı-Bulak (Sarbulak), Sarı-Aska (Saraska),
Sarı-Çaşma (Sarçaşma), Sarı-Buluñ (Sarbuluñ) sıyaktuu toponimder payda bolup jana
saktalıp kalgan.
Bul jerde sostavında sar, ser (sir) komponenti bolgon toponimder jönündö
körünüktüü bir katar okumuştuulardın aytkan pikirlerin eske sala ketüü aşıktık
kılbayt. Misalı, belgilüü nemets okumuştuusu Karl Ritterdin bir aşuu jönündö: «Sir
«baş», «çoku» degendi bildiret, oşondon ulam bul aşuu Sir-Alang dep atalat» (190,
572) degen tüşündürüüsünö kotormoçu professor V. V. Grigorev «Ser» çın ele parsı
tilinde «baş», anan dagı «çoku», «bir nersenin uçu» degendey maanilerdi bildiret.
Bul söz jer-suunun attarında abdan köp kezdeşet» (190, 573) dep ırastap, konkrettüü
toponimderdi keltirüü menen birge, jergiliktüü tildi jaktı bilbegen adamdar
tarabınan natuura jazıp aluular jana koldonuular boluşun da eskertken. Uşunday ele
pikir Sarı-Kul gidronimine karata sar («baş») jana sarı (tüs) maanileri parallel
koyulup frantsuz okumuştuusu Elize Reklyunun emgekterinde da aytılıp ketet (188, 289—
290).
Ekinçi top sar, ser iran-tajik tilderinde köptüktü, molduktu (misalı,
ösümdüktörgö karata), toltura je çoñ ekendikti (misalı, suuga karata) körsötüp, köbünçö
formant katarında sar<sarı türündö koldonula turgandıgı baykalat je negizinen
kırgız tilindegi -luu müçösünün maanisine tuura kelet. Bul topko kırgız jerindegi
köp sandagan Sarı-Kamış (Sarkamış) toponimderin, oşondoy ele Sarı-Jıgaç
(Sarjıgaç), Sarı-Tokoy (Sartokoy) sıyaktuu toponimderdi koşuuga bolot. Bul sözdün je
formanttın jogorkuday maanileri tajik tilinde bir kıyla aykın. Misalı:
serbotlok (batkaktuu), serdud (tütündüü, tütünü köp), serkuh (tooluu), serloy (ılayluu),
serteppa (döbölüü, döbölörü köp) sıyaktuu köp sandagan sözdör ırastap turat.
Oşentip, bir katar toponimder iran-tajik tilderine taandık bolgon sar degen
sözgö jana ser formantına baylanışkan. Bul eköö teñ köp maanige ee bolgonduktan,
aykaşıp turgan sözdörünö ılayık ar türdüü koşumça maani kirgize alat. Misalı, sar
komponenti bar toponimder ar türdüü maanidegi jer-suu attarının kelip çıgışına
öbölgö boluu menen birge, öz ara negizgi eki topko (1. golova; glava; glavnıy; velikiy;
naçalo; verhniy; verşina; 2. bolşoy, mnogo, polnıy, şirokiy, prostornıy) bölünüp
karalışı mümkün. Bul eki komponent teñ Kırgızstandagı jer-suu attarında
fonetikalık jagınan özgörüügö uçurap, sarı formasına ötüp ketkendikten, tüstü
bildirüüçü sarı degen söz menen katar koldonulup, maanisi jagınan köp
çataştıruularga alıp kelgen. Birok tüstü bildirüüçü sarı komponenti jer-suu attarın
tüzüügö katışa albayt dep aytuuga bolboyt. Anday toponimderdin boluşu da toluk
ıktımal. Mındagı negizgi mildet sarı sözünün tüstü bildirgen maanisi menen,
jogoruda körsötülgöndöy, tüstü bildirbegen maanilerin biri-biri menen
çataştırbay, açık ajırata karoodo turat.
San-Taş. San-Taş — Isık-Köldön 50 kilometrçe çıgış tarapta, köbünçö korum
taştardan ortosu çuñkururaak tartıp jıynalgan biri çoñuraak, ekinçisi kiçireek
kelgen tegerek formadagı döböçö estelik.
Azırkı «San-Taş» sovhozunun borborduk kıştagı San-Taş selosu da uşundan
ulam kiyinçereek, 50-jıldarda gana atalıp kalgan, aga çeyin bul selo turgan jer
kışkısın köp uçurda karı jok kararıp jatkandıktan Kara-Çuñkur dep atalgan.
San-Taştın atalışı jönündögü el arasına keñiri jayılgan legenda orustun
uluu okumuştuusu P. P. Semenov-Tyan-Şanskiy tarabınan keltirilgen (204, 164—165).
Bul legendaga karaganda: Timur (Tamerlan) XV kılımdın ayak çeninde Aziyanın çıgış
ölkölörünö jasagan bir jürüşündö uşul jerdey ötöt da, soguşka kirer aldında
askerlerinin kança ekendigin bilüü üçün jookerlerinin ar birin birden taş taştap
ketüügö buyurat. Natıyjada bir çoñ taş döbö payda bolot. Kiyin, soguştu jeñiştüü
ayaktap kayra kele jatkanda, kança askeri kalgandıgın bilüü üçün bayagı taş döbödön ar
bir jooker birden taş alıp, janına taştoosun buyurat. Natıyjada janındagı
kiçireek kelgen üyündü taştar payda bolot.
Keede bir az özgörtüülör menen el arasında aytılıp jürgön başka legendalar da
negizinen uşuga barıp takalat.
Tarıhıy-etnografiyalık jagınan alganda obektinin özü S. V. Kiselev tarabınan
süröttölüp jazılgan, Altaydagı Çaatastardın dal özün elesteyt (89, 345).
El oozunda San-Taş — köp taş, miñdegen taş, miñ sandagan taş degen
maanide çeçmelenip jüröt. Birok biz başkaça çeçmelöönü, san degendin özü ele taş
degendi bildiret dep tüşündürüünü sunuş kılar elek. İran-tajik tilderinde san, —
taş degendi bildiret. Birok uşuga jakın aytılgan bul söz jazuuda sang formasında
berilet. Kırgızça fonetikalık özgörüügö uçurap san türündö kabıl alınıp ketken.
Jazuuda ng tamgalarının aytılışı arkıluu berilgen köp sözdör kırgızça ñ menen
okula turgandıgın özbek tilindegi tömönkü sözdör menen salıştırıp körsötüügö
bolot: dengiz — deñiz, eng — jeñ, engil — jeñil, keng — keñ, kengaş — keñeş, manglay
— mañday, yangi— jañı.
Oşentip, San-Taş toponimi toponimikada keñiri taralgan kaytalanuu jolu
menen tüzülgön b. a. eki bölügü teñ birdey maanidegi geografiyalık at bolup çıgat.
Jergiliktüü informatorlordun içinen kee birleri toponimdin başkaçaraak formada
aytıla turgandıgın da belgileşti. Misalı, Sarı-Kamış kıştagında turuuçu Kıdırov
Jumukenin: «İlgeri bizdin çoñ atalarıbız San-Taş emes, Sañ-Taş, Zañ-Taş dep
aytışçu ele» degenine karaganda, bul sözdün kiyinçereek bir az burmalanıp
ketkendigi baykalat jana toponim iran tilderinin negizinde tüzülgöndügün dagı bir
jolu ırastayt.
Ketmen-Töbö öröönündögü San-Taş toosu menen Kassan-Say darıyasının
basseynindegi San-Taş-Say suusunun atalışında da san komponenti taş, taştuu degen
maanilerde karaluuga tiyiş.
Uşul sözgö baylanıştuu Sandık degen toonun jana jerlerdin attarının
omonim sözdör katarında eki türdüü çeçmelenişi mümkün ekendigin da belgiley
ketüügö tuura kelet. Biri — çın ele sandık formasındagı toolordu bildirişi mümkün.
Ekinçisinde taş maanisin berüüçü bul sözgö -luu müçösü menen birdey bolgon -lık
müçösü ulanıp, taştuu (taştuu jer) degen maanide koldonulup ketişi toluk
ıktımal. Misalı, filologiyalık ilimderdin kandidatı Biyaliev Abaktın aytuusuna
karaganda Jumgal öröönündögü Sandık attuu jer jana too üçün alardın sandık sıyaktuu
formasınan körökçö al jerde taştardın köptügü münözdüü. Uşunday ele özgöçölük
Çatkal öröönündögü Sandık degen jerge jana Kiçi-Sandık, Çoñ-Sandık suularına da
tieşelüü dep aytuuga bolot.
Dörö. Isık-Köl öröönü menen Çoñ-Kemin öröönünün ortosundagı Dörö
aşuusunun, eki tarabındagı suunun jana çokunun atalıp kalışı da iran tilderinin
negizinde kelip çıkkan. Dörö degen sözdün özü ele iran tilderinde öröön, kapçıgay,
aşuu (dolina, uşçele, gornıy prohod) maanilerin bildiret. Bul söz K. K. Yudahindin
sözdügündö da belgilengen.
Kajı-Say. Kajı-Say — Toñ rayonundagı jerdin, suunun jana selonun atı. Kadj
— iran tilderinde karagay (sosna, el). Atalgan toponim anın maanisine toluk ılayık
kelet, karagayluu jer.
Bir katar toponimder iran tilderindegi kuh, kuh — «too» degen sözgö
baylanıştuu. Birok bul söz toponimderde biri-birinen keskin türdö ayırmalangan:
kök, köy, kuu türündögü bir neçe formaga ötüp koldonulup kalgandıgı baykalat.
Kök — türk tilderinde tüstüü bildirüüçü söz bolup, toponimderdi tüzüüdö da
katışa turgandıgın, birok bir katar toponimderde tüstü körsötüüçü maani berbesten,
biyik, asman (asmandagan, asman tiregen) maanilerinde jalpı ele biyiktikti
belgilöö üçün koldonula turgandıgın E. Koyçubaev ötö bilgiçtik menen baykagan (96,
10). Bul söz asman degen sözgö sinonim bolup tüşüü menen birge bir katar toponimderde
asman meljigen je biyik maanilerin bere turgandıgında şek jok. Oşonu menen birge
Kırgızstandın ayrım toponimderinde iran tilderindegi kuh degen söz kök formasına
aylanıp ketkendigi da baykalat. Buga misal katarında Kırgızstandın
territoriyasındagı Kök-Art, Kök-Bel, Kök-Jañgak sıyaktuu geografiyalık attardı
körsötüügö bolot. Demek, bulardın ar birin öz ılayıgına jaraşa too aşuusu, too
beli, jañgaktuu too maanisinde tüşünüügö bolot.
İran tilderindegi uşul ele söz köy formasında Köy-Kap toponiminde (SarıJaz öröönü) saktalıp kalgan. El oozunda bul toponim Kap-Too türündö da aytıla beret.
Kaf toosu mifologiyalık türdö büt jer çetin kurçap turuuçu kişi ötö algıs asman
meljigen biyik too katarında eseptelinet. Oşonduktan köbünçö jomoktordo,
legendalarda, mifterde gana aytıluuçu Kaf toosunun atı konkrettüü türdö
Kırgızstanda bar bolup çıgışı da belgilüü bir kızıkçılıktı tuudurbay koyboyt.
Koçkor öröönündögü Kap attuu too dal uşul naam menen tüzdön-tüz baylanıştuu
ekendiginde şek jok.
Belgilüü Alay-Kuu toolorunun atalışındagı kuu komponentin kırgız tilinin
jergiliktüü özgöçölüktörünö ılayık kuh formasının sozulma ündüügö aylanıp,
fonetikalık jagınan özgörüp ketken türü dep eseptöögö toluk negizder bar. Oşondoy
bolgondo bul toponim da Alay tooloru degen maani bergen semantikalık tüşünükkö ee
bolot.
Oşentip köp toponimderde kezdeşüüçü kök komponentin da ılayıgına jaraşa
bir neçe omonim sözdörgö bölüp karoo maksatka ılayık kelet.
Anda masele bul komponenttin: 1) öñdü, tüstü, aytalık, suunun kök kaşka
tunuktugun; 2) kögörgön jaşıl ırañdı, kök jaşañ çöptü, jaşıl çöptü, jerdi; 3)
asmandı, oşol arkıluu jalpı ele asman meljigen biyiktikti jana 4) too degen sözdü
bildirüüdö koldonula turgandıgın öz ara çataştırbay, kıldattık menen ajırata
bilüüdö turat.
Oş oblastının territoriyasının ekinçi komponenta abad degen sözdön turgan
bir top toponimder bar. Bul söz belgilüü bir jerge, orunga karata aytılıp, al jerge el
oturuktaşıp, bak-şak tigilip, körktöndürülgön, güldögön jayga aylangandıgın
bildirüü maanisinde koldonulat. Bul el akını Barpı Alıkulovdun: El bar jerdin
şaarı Abad bolot turbaybı degen ır saptarında abdan taasın çagıldırılgan.
Oşentip abad komponenti kalk ornoşkon, oturuktaşkan jerlerdi bildirüü üçün gana
koldonulat. Munun ülgüsü katarında Jalal-Abad şaarının jana Uygur-Abad, Türk-Abad,
Bek-Abad, Çek-Abad, Pahta-Abad, Jañı-Abad, Yangi-Abad kıştaktarının atalıp kalışın
körsötüügö bolot.
Lyangar — Alay, Kara-Suu jana Frunze rayondorundagı kıştaktardın attarı.
Tajikstandagı uşul naamdagı toponimderdin kelip çıgışına atayın toktolgon
toponimist A. 3. Rozenfeld bul söz indoevropalık bir top tilderde yakor maanisinde
koldonula turgandıgın aytıp kelip, jalpı ele toktogon, turup kalgan jer degen
tüşünükkö ötüp ketkendigin körsötöt. Oşondon ulam bul söz taralgan keñiri aymakta ar
kanday maanige ötüp ketken. Köbünçö jolooçular, karıp-miskinder toktolup, konuptünöp ötö turgan jaydın, stantsiyasının mildetin atkargan (194, 861). Kırgızstandagı
Lyangar toponimderi da mına uşul maanilerinin negizinde kelip çıkkan dep eseptöögö
bolot.
Ayran-Suu. Sarı-Jaz darıyasının basseynindegi suunun jana oşondon ulam
kelip çıkkan jerdin, aşuunun attarı. Toponimdin sostavındagı ayran degen sözdün
kadimki süttön uyutuluuçu ayran menen eç kanday baylanışı jok. Tajikçe vayron —
kıyratılıp buzulgan, oyrondolgon degen maanide, kırgızça oyron degen sözdün tegi
uşundan. Tentek-Suu, Jindi-Suu, Buzulgan-Suu degen gidronimderdin maanisine jakın
kelet.
Tañgi. Tañgi, Tañgi-Başı Oş oblastının Leylek rayonundagı kıştaktardın
attarı, uşul naamdagı jer attarınan ulam kelip çıkkan. Tangi tajik tilinde kuuş
jer, kapçıgay degen maanini (tesnina, uşçele) bildiret.

MONGOL TİLDERİNİN NEGİZİNDE TÜZÜLGÖN TOPONİMDER
Kırgızstanda mongol tilderinin bazasında tüzülgön toponimder bir kıyla köp
uçurayt. Mınday boluşu toluk zakon çenemdüü körünüş, antkeni orto kılımdarda bul
territoriyadagı toponimderdin tüzülüş protsessine başka ar kanday elder menen katar
mongol uruularının da zor rol oynogondugu tarıhıy okuyalardan ulam belgilüü.
Jalpısınan jıyıntıktay kelgende mongol toponimderinin taralış çegi (arealı)
Mançjuriyadan Kara deñizge çeyin, Gimalaydan Orto Sibirge çeyin sozulat dep aytuuga
bolot (143, 259).
«Kırgız elinin tarıhı jana kırgız tilinin sibirdik türktördün jana
mongoldordun tilderi menen bolgon baylanışı geografiyalık terminderden da
körünöt. Al terminder bolso Altay, Çıgış Sibirdin tüştük bölügü jana Mongol El
Respublikası üçün münözdüü. Balkim, kee bir bul «çet jerdik» sözdördün maanisin
jana alardın kelip çıgışın kırgızdar taptakır je jarım-jartılay unutup koygon
çıgar. Antkeni menen alar geografiyalık attarda saktalıp kalgan, oşonduktan al
sözdördü oşol jerde eç kim tüşündürüp da bere albayt. Ayrım uçurlarda kee bir
atalıştar (misalı, Narın) mongol sözdörün je başka elderdin sözdörün salıştıruu
natıyjasında gana maanisi açılıp oturat», — deyt geografiyalık ilimderdin doktoru
E. M. Murzaev Kırgızstandın toponimikası boyunça jazgan algaçkı makalasında. Anan
Mongoliyanın tündük-batış tarabında kırgızdardın bolgondugun kübölöy turgan jersuunun attarı bar ekendigin ayta kelip: «Kantken menen da azırkı kırgız tilinde
mongoldor üçün münözdüü bolgon, oşondoy ele sibirdik türktör üçün, atap aytkanda,
hakastar, asirese oyrottor üçün münözdüü bolgon kıyla sözdör bar» degen jıyıntıkka
kelet (138, 316).
Bul talaşsız pikir. Bizdin bul tsitataga kayrılıp jatkanıbızdın sebebi da
jalpı ele jer-suu attarının etimologiyasın tabuuda atalgan territoriyalardagı
geografiyalık tüşünüktördü bildirgen sözdördü keñiri salıştıra paydalanuu abdan
zarıl ekendigin ayrıkça belgilep körsötüü.
Jalpı ele türk tilderine tieşelüü bolgon bir katar geografiyalık terminder
mongol tilderinde, azdap iran tilderinde kezdeşe turgandıgın, tetirisinçe, köp
terminder mongol tilderinen kirgendigin aytıp kelip, kazak geografı G. K.
Konkaşpaev anın sebebin bul elderdin koñşulaş territoriyada jaşagandıgınan,
çarbaçılık turmuşunun jakındıgınan dep tabat jana tarıhıy önügüş jalpılıgı
menen şarttalgan dep körsötöt (130, 175).
Çındıgında da, aral, bulak, buluñ, kuduk, döbö, talaa sıyaktuu bir katar
geografiyalık terminder eki til üçün birdey darajada ele keñiri taralıp, siñip
ketkendikten, bul türk tilderine, bul mongol tilderine taandık dep keskin türdö tak
ajırata aytuu kıyın. Oşondoy bolso da, azırkı kündö ençilüü atka aylanıp, türk
tilderinin bazasında çeçilbey turgan, mongol tilderinin söz karajattarı menen gana
maanisi çeçile turgan jer-suunun attarı bir kıyla. Alardın basımduu köpçülügü IsıkKöl, Koçkor, Jumgal, At-Başı, Narın, Suusamır, Kemin örööndörünö taandık ekendigi
baykalat. Tömöndö maanisi mongol tilderinin bazasında çeçile turgan İR katar
toponimderge toktolmokçubuz.
Biz bul jerde türk jana mongol tilderinin ortosundagı grammatikalık,
ayrıkça fonetikalık özgöçölüktör, ooş-kıyıştar jönündö atayın söz kılıp
oturbaybız. Misalı, belgilüü fin okumuştuusu Ryasyanendin sez başında, söz ortosunda
je söz ayagında bolsun, türk tilderinde bir ündüü tıbış koşula bere turgandıgın
(proteza), je tetirisinçe, bir ündüü tıbış tüşüp kala bere turgandıgın (eliziya) eñ
sonun dalildegeni bar (196, 48—52). Tildik mınday protsesster okuuçubuz üçün, atayın
dalildöönü talap kılbastan ele, ılayıgına jaraşa özünön-özü tüşünüktüü bolup oturar
degen ümüttöbüz.
Boroldoy — selo, Kemin rayonunda. Mongolço borolj (boroljin) degen sözdön
ulam kelip çıkkan. Kırgızça el oozunda aytılıp jürgön ak tal je beru tal degenge
tuura kelet (133, 78). Al emi -doy kırgız tilindegi -luu affiksinin paralleli.
Buguçu — selo, Koçkor rayonunda, Azır Lenin atındagı kolhozdun borborduk
selosuna koşulup ketken, estelik kümbözdördün janında. Mongolço «buuts — I) stoyanka,
stoybişçe; 2) usadba» degen sözdön ulam kelip çıkkan. Mongol tilindegi ts tıbışı
bizde köbünçö ç tıbışına tuura kelet.
Daban (keede adabiyattarda — davan). Davaa (n)— aşuu, bel («gornıy pereval»)
degen sez. Kırgızdarda bul söz bir kıyla keñiri taralıp, uşul ele maanisinde aşuu
degen sözgö sinonim bolup tüşöt. Daban komponenti katışkan toponimder
Kırgızstandın bardık territoriyasınan kezdeşet: Daban (Davan), Arça-Daban, DavanSay, Jaman-Daban, Jañı-Daban, Kara-Davan, Tegerek-Daban, Şibe-Daban, Eski-Daban.
Darkan (adabiyattarda kep uçurlarda — Darhan) — Jeti-Ögüz rayonundagı
selonun atı. Bul toponimdin tüşündürülüşü mongol tiline jana türk tilderine
negizdenip, bir neçe variantka barıp takalat. Alardın ar biri öz aldınça tuura
sıyaktuu. Oşonduktan biz al varianttardı keltirüügö argasız bolobuz.
1. Darhan mongol sözü — ustaçılık, kol önörçülük, usta maanilerinde
koldonulat. Darkan kırgız leksikasında da bar jana anın jön gana usta emes, temir
usta ekendigi, jarak-jabdık soguuçu temir usta (kuznets, kuznets-orujeynik) ekendigi,
bul adistik türk jana mongol elderinin askerlerinde abdan jogoru baalanıp, alardın
bir kıyla artıkçılık ukuktarı bolgondugu K. K. Yudahindin sözdügündö ayrıkça
belgileşi körsötülgön (248, 186). Sezdün uşul maanisin negiz kılıp alganda, IsıkKöldün jeeginde bir kezderde temir iştetilgendigi jönündögü tarıhıy
maalımattardı jergiliktüü toponimder da ırastagan bolup çıgat. Buga mongol
doorunda Isık-Köl «Temirtu-Nor» dep atalgandıgın da koşumçalay ketmekçibiz.
2. Akademik B. Jamgırçinovdun keltirgen maalımattarına karaganda, XIX
kılımdın ekinçi jarımının baştalışında bul jerde el ornoşkon punkt bolgon
emes, köçüp-konup kırgız uruuları jaşap jürüşkön. 1863-jılı kiçireek orus otryadı
Juuku suusunun boyuna ubaktıluu korgonuu jayların kuruşkan. 1866-jıldan baştap gana
algaçkı Rossiyadan köçüp kelgender jaygaşa baştaşkan (B. Djamgerçinov.
Prisoedinenie Kirgizii k Rossii. M., 1959, 270, 325-better). XX kılımdın başına
çeyin bul jerde el ornoşkon punkt bolbogondugun başka maalımattar da ırastayt.
Misalı, jergiliktüü elden alıngan maalımattarga karaganda selo — Darhan degen atı
kiyinçereek, XX kılımdın baş çenderinde gana algan. Mında da eki türdüü maalımat
aytılat. Birinçisi, Darhan — oşol jergiliktüü bolup kırgızdaşıp ketken
tatarlardın bir baatır çoñ atalarının ısmı. Ekinçisi, oşol ele jergiliktüü
tatarlardın ata-babalarının biri orus ökmötünö' jakşı kızmat körsötköndügü üçün
tarhan naamına (tituluna) tatıktuu bolgon. Oşonun urmatına kelgin tatarlar
kıştaktın naamın Tarhan dep koyuşkan. Tarıhta bul termin erkin boluu, boştonduk
aluu, alık-salıktan erkin, kadırluu degen sözdördün simvolu katarında koldonulup,
oşondon ulam atayın naam bolup kalgandıgı da belgilüü (11, 1, 451).
Darhan, tarhan degen sözdördün ustaçılıkka, kadırlap urmattoogo jana
boştondukka, erkindikke baylanıştuu maanilerinin bardıgı teñ V. V. Radlovdun
sözdügündö körsötülgön (184, III, 851, 854, 1629).
Uşintip, Darkan kaysı maanisinen kelip çıkkandıgın tak kese aytuu kıyın
bolgonduktan, eki variantın teñ keltirüügö argasız bolduk.
Dolon. Dolon — Kırgızstandagı belgilüü aşuunun, beldin atı. Mından başka
Tüp rayonunda da Dolon toponimi bar. El oozunan alıngan maalımattar toponimdin
maanisinin çeçilişine jardamçı bolo albayt, birok «doloon, duulan dep atalçu eken
ilgeri» degenderine karaganda, az bolso da, bul toponim tıbıştık jagınan
özgörüülörgö uçuragan boluşu kerek dep boljoldoogo bolot.
Bul toponim tömönküdöy eki türdüü tüşündürülüşü mümkün.
1. Mongoldun doloon — jeti degen sözünö baylanıştuu (133, 151). Mında
doloon — sandık gana maanini emes, «köp» degen maanini da bere turgandıgın unutpoo
kerek. «Jetinin» köptüktü bildirüüçü maanisi jalpı ele türk tilderinde jış
kezdeşe turgandıgı S. K. Kenesbaev tarabınan abdan tuura körsötülgön (87, 3—14).
2. Oşol ele mongoldun dalan, dalan(g) (kır, jal, kırka, jon, tilke jana iyribuyru, oyku-kaykı, iyreleñdegen abdan tataal) degen sözünö baylanıştuu (133, 142).
Biz uşul «iyri-buyru, iyreleñdegen abdan tataal» degen maanisi Dolon aşuusuna,
«kır, jal, kırka, jon, tilke» degen maanileri Tüp rayonundagı Dolon toponimike
ılayık kelet dep oyloybuz. Balkim, Tasma oşol Dolon (Dalan) degen sözdün sözmö-söz
kotormosu boluşu mümkün, antkeni Tasma degendin özü ele tilke, uzatasınan ketken
kırka jon degendi bildiret. Birok başka toponimderde «jeti» jana «köp»
maanilerin da jokko çıgarbaybız. Oşondoy ele bul toponim dolon etnoniminin
negizinde kelip çıgışı da mümkün. Birok bizge belgilüü bolgon Dolon
toponimderinde mınday eldin atına baylanıştuuluk baykalbayt.
Dörböljün. Selo, Ak-Talaa rayonunda. Bul toponim mongoldun dörvöljün —
tört burçtuk degen sözünön ulam kelip çıkkandıgı bardık izildööçülör tarabınan
ırastalat. Semantikası jagınan alıp karaganda, Tört-Kül jana Çaldıbar
toponimderinin maanileri menen dal kelişet. Oşonduktan bul toponimdin
etimologiyasın talaşsız dep esepteybiz.
Jaak. Jeti-Ögüz rayonundagı jerdin jana suunun atı. Mongoldun zaag — çek,
koşuluşkan jer, çekteşken aralık («rubej, stık, meja, granitsa») degen sözünön ulam
kelip çıkkan. Jergiliktüü informatorlordun bergen maalımattarına karaganda, bul
jer çındıgında ele Sarı-Jazdın çeginde, bir jagınan Ak-Şıyrak menen çekteşip
jatat.
Bul sözdün başkı z tıbışının kırgızça j tıbışına tuura kelişi zakon
çenemdüü körünüş. Salıştırıñız: mong. zavag — kırg. jabık (tuurduk menen üzüktün
ortosu), mong. zavsar — kırg. japsar, mong. zalgah — kırg. jalga, mong. zalhuu — kırg.
jalkoo, mong. zar.— kırg. jar (obyavlenie).
Jumgal. Suunun jana oşondon ulam kelip çıkkan örööndün, rayondun atı. Bul
jönündö E. M. Murzaevdin tüşündürüüsü abdan işenimdüü jana toluk tuura kelet.
Bazar-Turuk menen Kız-Arttın koşuluşunan tüzülgön Jumgal suusu, deyt E. M. Murzaev,
mongoldun dzun — sol je çıgış (levaya ili vostoçnaya) jana gol — suu, ozon (reka) degen
sözdörüñön kelip çıkkan (144, 47, 48). Çın ele Jumgal Kökömerendin sol kuyması.
Mongolço bul eki söz koşulup aytılganda kırgız tilinin fonetikalık özgöçölüktörünö
ılayık Jumgal bolup özgörüp ketken.
Kökömeren da mongol sözü, kotorgondo kek suu degendi bildiret. Mongoldor
meren, muren mongolço — mörön) dep çoñ suunu, köp suuluu özöndü, darıyanı aytışat.
Kökömeren da mına uşul mongolço atalışına dal kelişet, çın ele köpkök suuluu çoñ
özön (144, 52).
Kadı jana Kadoo. Kadı — Jumgal öröönündögü, Kadoo — Soñ-Köl öröönündögü
aşuunun attarı. Mından tışkarı Narın öröönündö Kadı-Bulak attuu suu bar. Bular da
mongoldun had — aska, askaluu too («skala, utes, kamennaya gora; kamennıy») degen sözü
menen baylanıştuu dep esepteybiz. V. A. Kazakeviç tarabınan bul söz hada formasında
(«skala; skalistaya verşina; utes») berilet (80,26).
Ak-Beşim — selo, Çüy rayonunda. Toponimdin birinçi komponenti jalpıga
tüşünüktüü, eç kanday talaştı tuudurbayt. Ekinçi komponenti üy, saray, imarat
maanisindegi mongol tilderindegi beşiñ («dom, stroenie, jilişçe, zdanie») (37, 291,
307), beeşñ («dvorets, zamok») degen sözdördün jergiliktüü elderdin tiline ılayık
alıngan forması. Kırgızça negizinen, ak imarat (kuruluş) degenge tuura kelet. Selonun
territoriyasında jürgüzülgön arheologiyalık kazuular, izildöölör anın mındayça
atalıp kalışının negizi bar ekendigin, bul budda hramı ekendigin körsöttü.
Kara-Kujur. Toponimdin birinçi komponenti tüs maanisin bere turgandıgı
jalpıga maalım. Birok toponimikada «kara» degen söz tüstü bildirüüdön tışkarı Çoñ
(33, 128), topurak, jer (101, 84) jana döbö, sopka, kiçireek too (96, 9) maanisinde da
koldonula turgandıgı konkrettüü faktılar arkıluu talaşsız bolup kaldı. «Kara» bul
toponimdin sostavında tüs maanisinde ele koldonulgandıktan, biz anın başka
maanilerine toktolup oturbaybız. Toponimdin ekinçi komponenti «kujur» mongol
tilinde şordu, şor topuraktı bildire turgandıgı, oşonduktan bul komponenti bar
toponimder tuzduu, şorduu jerdi, topuraktı körsötö turgandıgı köpçülük
izildööçülör tarabınan anık daana dalildengen fakt bolup kaldı. Oşonu menen birge
kazak okumuştuusu G. K. Konkaşpaev çoñ-çoñ granit taştar menen kaptalgan biyik
döbölör da kojır dep atala turgandıgın alar adabiyattarda jana kartinalarda kudjur
türündö berilgendikten, tuzduu, şorduu jerdi bildirüüçü hudzir je hudjir degen söz
menen çataştırboo kerektigin eskertet (99, 22).
Biz bul abaldı eske tüşürö ketişibizdin sebebi — jergiliktüü adamdar KaraKujurda tuzduu, şor topuraktuu jerler bar ekendigin ırastoo menen birge, ar kaysı
jerlerinde çoñ-çoñ aska taştar, granit taştar abdan köp jaynap jatkandıgına da
köbüröök maani berişet. Oşondon ulam bul toponimdin ekinçi bölügü İran
tilderindegi köbünese aska taş tardı bildirüüçü hedjar degen sözdün negizinde
kelip çıgıp jürbösün dep da boljoldoogo bolot (169, 1734 Birok bul — bojomol gana.
Jıyıntıktap aytkanda, Kara-Kujur mongol tilderinin negizinde — şor
topuraktuu jer («çernıy solonçak; mesto, gde na poverhnosti zemli vıstupaet sol»)
katarında çeçmelenişi ılayık kelet.
Koñur. Bul toponim öz aldınça da, başka geografiyalık attardın sostavında da
Kırgızstandın bardık jerinde deerlik, Jumgal menen Suusamırdın, At-Başı menen
Narındın, Ketmen-Töbö menen Alaydın örööndöründö kezdeşet. Kırgız tilindegi,
jalpı ele türk tilderindegi tüstü bildirüüçü maanisin jokko çıgarbay turup, biz bul
sözdün geografiyalık nomenklaturalık maanisine kıskaça toktolmokçubuz. Koñur —
mongol tilindegi köp maanilüü honhor, honhur (uglublenie, vpadina; uhab, koldobina;
log, lojbina) degen sözdün kırgızçaga ılayıktaştırılgan türü. Uşul söz sostavında
bolgon geografiyalık attar köpçülük jergiliktüü informatorlordun süröttöölörünö
jana kee birlerin öz közübüz menen körgönübüzgö karaganda, çındıgında ele
orografiyalık jagınan uñkur-çuñkuru köp, koktu-kolottuu, ançalık çoñ emes çuñkurları,
oyduñu bar, bıtkıl-sıtkılduu jerler ekendigi baykalat. Dagı bir kızık fakt «koñur»
kadimki jalpıga taanış söz katarında koldonulgandıgın da uçuratabız. Misalı:
«Orto-Nuranın koñurunda kıştay turgan. Sıdı Jumagulov jana başkalardın
körgön kamılgalarına ıraazı bolboy koyboysuñ». Tyan-Şan rayonu, Jdanov atındagı
kolhoz («Sovettik Kırgızstan» gazetası, 14.10. 1966).
Bul söz hon degen uñgudan çıgıp, mongol tilinde hon-hor türündögü tuundu
formasında gana saktalıp mongol okumuştuusu Dorji Banzarov ayrıkça belgilep
ketken (10, 178–179).
Bul komponent katışıp tüzülgön geografiyalık attardın katarına Kiçi-KoñurDöbö, Koñur, Koñur-Ölöñ, Koñur-Suu, Koñur-Taş, Koñur-Çoku, Sarı-Koñur-Çoku, ÇoñKoñur-Döbö, Çoñ-Koñur-Tör toponimderin koşuuga bolot.
Balkim bul söz buryat tilindegi honhor degen köp maanilüü sözdün toponim
tüzüüçü keñ, keñiri, jayık (privolnıy) degen maanisi menen baylanıştuu boluşu da
mümkün (28, 583).
Keltegib. Baş-Keltegib, Orto-Keltegib, Çet-Keltegib – suulardın jana uşul
suulardı boyloy ketken öröön sımal jerlerdin attarı. At-Başı öröönü menen Ak-Say
öröönünün ortosundagı bir aşuu da Baş-Keltegib naamında. At-Başı rayonundagı bul
toponimder 1962-jılı basılıp çıkkan «Kırgızstandagı geografiyalık attardın
sözdügündö (dolboor») Baş Keltebek, Orto-Keltebek jana jana Çet-Keltebek türündö, al
tügül aşuunun atı Baş-Keldibek bolup özgörtülüp berilgen. Birok jergiliktüü el
Keltegib dep aytışat. Oşonduktan biz jergiliktüü eldin atoosuna tayanıp, Keltegib
formasın aluunu tuura taptık. Keltegib — mongolço keltegey, helteig, kelteger
(«krivoy, kosoy, krivo, bokom») jana hüb, küv («bolşoy uşat, omut, vanna») (37, 299,
400) degen sözdördön birigip tüzülüp, kırgızça öz tiline ılayık fonetikalık jagınan
özgörtülüp alıngan. Azırkı mongolço-orusça sözdüktö bular heltgiy («pokrivivşiysya
nabok, pokosivşiysya, krivoy, kosoy; krivo, koso») jana hov («glubokoe mesto v vode,
glubina») formalarında berilgen (133, 546, 586).
Bul suular çınında da bir kıyla çoñ jana abdan kıygaçtap, iyri-buyru tartıp
jürüp oturup, negizgi özöngö (At-Başıga) koşulgan jerleri imerilip irimdengen
tereñ, iyri-buyrusu menen eseptegende boljol menen jüz kilometrçe bolot. Üç öröön
teñ okşoş, al örööndördön mal başka jakka kete albayt. (Atalgan jerlerdin tüzülüşü
jönündögü bul maalımattardı bizge At-Başı orto mektebinin mugalimi K. Kerimaliev
aytıp berdi.)
Koçkor. Koçkor — Borborduk Tyan-Şandın negizgi örööndörünün birinin atı.
Mından tışkarı uşul rayondogu rayondun borborduk posyölkası da, oşol posyölkadan
tartıp Isık-Köldün tuşuna çeyinki Çüy suusunun baş jagı da Koçkor naamında.
Jergiliktüü eldin ırastoosuna karaganda, Koçkor selosu dep 30-jıldardan kiyin gana
atala baştagan, buga çeyin bul jer Kara-Koo (aytılışında Karagoo) dep atalgan,
antkeni oşol arada murda bir çoñ koo bolgon. Bul koonun nugu, ançalık taasın bolboso
da, azırkı küngö çeyin Koçkor orto mektebinin janında bilinerlik bolup baykalıp
turat.
Bul toponim — mongol tilindegi hotgor degen sözdün fonetikalık jagınan
özgörtülüp aytılışı jana mınday t tıbışının ç tıbışına je ç tıbışının t
tıbışına ötüp aytılışı fonetikalık zakon çenemdüülük bolup eseptelet.
Salıştırıñız: tıçkan — çıçkan, bitig — biçik, beltir — belçir, ızgıt — ızgıç.
Bul söz kırgızça çuñkururaak jerdi, tegeregi kırduu kelip, orto çeni jazı tartkan
oyduñ jerdi bildirüü, kotlovina maanisinde koldonulat («doşçina, vpadşt; 2.
vognutıy, prognutıy v seredine») (133, 547). Mınday körünüş Koçkor öröönünün
orografiyalık tüzülüşünö toluk ılayık kelet.
Kökö-Kulusun. Tüp rayonunda, Isık-Köldün Çıgış 'Kagındagı azırkı «Suhoy
Hrebet» sovhozu eelegen jer. Murda bul jer Kökö-Kulusun dep gana atalsa da, kiyinki
10—15 jıldın içinde orusça atalışı basımduuluk kılıp ketken. Oşondoy bolso da
jergiliktüü kalk sovhoz jönündö emes, jer jönündö söz bolgondo, uşul kündö da
köbünçö Kökö-Kulusun dep ataşat. Bul mongol tilinen kotorgondo kök kamış (hulsan —
trostnik, kamış) degendi bildiret. Çın ele bul jerde kol boyu kişi ötö algıs kalın
kamış bolgon.
Kubakı. Kubakı — Koçkor öröönünün tündük-çıgış tarabındagı toonun atı.
Mongolço «huvhay (hubhai) ula — ösümdüktörü jok, jılañaç too» (80, 28), «ösümdüktörü
jokko ese, kubargan» too (133, 559).
Kırgız tilindegi kubakay, kubargan, kupkuu degen sözdörgö abdan jakın.
Koyulgan at toonun tabigıy körünüşünö toluk ılayık kelet.
Kuugandı. Sostavında kuugan komponenti bolgon jer-suu attarı Kırgızstandın
tündügündö köp kezdeşet. Misalı, Kuugandı (Talas öröönündö jana Isık-Köl
öröönündö), Kuugandı-Tör (Narın öröönündö), Kuugan-Tör (Isık-Köl öröönündö), BaşKuugandı, Orto-Kuugandı, Çet-Kuugandı (Jumgal öröönündö) toponimderi uçurayt.
Mından tışkarı Jañı-Jol rayonunda Kuugan-Say, Jumgal rayonunda Çet-Kuugandı
Talas rayonunda Kuugandı attuu kıştaktar bar. Jergiliktüü kalk üçün bul sözdün
maanisi tüşünüksüz. Ayrımdarı, misalı, Jumgal rayonundagı Lenin atındagı
kolhozdun müçösü, köptü körgön karıya Kojomberdiev Aalı «kuu» degen etiş sözdün
negizinde tüşündürüügö araket kıldı. Anın aytuusuna karaganda, Jumgal öröönündö
murda kalmaktar turgan, birok sayaktar alardı adegende Çet-Kuugandıdan, anan OrtoKuugandıdan akırında Baş-Kuugandıdan kuup çıgışkan. Bul jerdin attarı oşondon
ulam kelip çıkkan.
Taldap suraştıra kelgende atalgan jerlerdin bardıgında teñ kayıñ ösö
turgandıgı belgilüü boldu. Bul bolso atalgan toponimderdin mongol tilderindegi
huhan — kayıñ (bereza) degen sözünön ulam kelip çıkkandıgına kübö bolo alat (195,
158, 28, 608). Kırgız tilinin fonetikalık özgöçölüktörünö ılayık bul kuugan
formasına aylanıp ketken. Al emi bul sözgö ulangan -dı murda aytılıp ketkendey
toponim tüzüüçü müçö bolup eseptelet.
Narın. Bul toponimdin mongol tili menen baylanıştuu ekendigi jana kırgızça
kuuş, tar, kısık, içke («uzkiy, tesnıy, tonkiy») degen maani bere turgandıgı E. M.
Murzaev (138, 319), G. K. Konkaşpaev (98, 93), B. M. Yunusaliev (246, 208), S. K.
Kudaybergenov (105, 42) jana başkalar tarabınan da körsötülgön. Birok kiyinki ayrım
emgekterinde E. M. Murzaev Narındın etimologiyasına küngöy, künöstüü («solneçnıy»)
maanisinde tüşündürüü berip jürgöndügün ayta ketüü kerek (144, 48; 148, 154). Küngöy,
künöstüü («solneçnıy») maanisindegi tüşündürüülör başka okumuştuularda da
kezdeşet, birok alarda bul söz naran formasında uçurayt (23, III, 52, 80, 21). Nar, naran
— kün («solntse»), küngöy, künöstüü («solneçnıy») maanisin berüü mümkün, birok
adabiyattarda naran formasında gana koldonulup jürgöndügün ayrıkça belgilep
ketmekçibiz. Oşonduktan bul söz fonetikalık jagınan okşoşuraak kelgen mongoldun
ekinçi bir nariyn degen sözünön kelip çıkkan dep karoogo tuura kelet. Kırgızstandagı
Narın da mına uşul ekinçi sözdün maanisine («kuuş, kısık, tar») şaykeş bolup, jer
şartının münözdölüşü da toluk töp kelet. Bizdin oyubuzça bul sözdün kün, künöstüü,
küngöy maanisi Tüp rayonundagı Tasma-Kara-Nar attuu jerge tuura kelet.
Nura (Nuura). At-Başı öröönündö Nura, Baş-Nura, Orto-Nura, Çet-Nura degen
toonun, suunun, aşuunun, jerdin attarı bar. Nura je Nuura kırgız tili üçün tüşünüksüz.
Al emi mongol tilinde nura — tereñ kapçıgaydı, suu jep ketken biyik kemerdi,
jarluu jerdi bildiret. Bul uşul komponent katışkan jerlerdin münözdömösünö
abdan tuura kelet. Misalı, Aşımbay degen 85 jaştagı karıyanın aytuusuna karaganda
bul jerlerdin attarın kalmaktar koyup ketken. Suularının agımı abdan katuu,
kirgende jeegin uratıp, jep ketip turat. Nuuranın bul maanisi V. A. Kazakeviç
tarabınan («nura— propast; obrıv; kamennaya osıp») (80, 21) jana G. K. Konkaşpaev
tarabınan («nura — udlinennaya balka ili loşçina s krutımi sklonami, pad; v mong.
yazıke slovo nura imeet zn. «proval») (99, 29) açık-aykın körsötülüp ketken.
Oktorkoy. Koçkor, Jumgal jana Çüy örööndörünün koşuluşundagı biyik tooluu
jayloonun atı. Uşul aradagı biyik too da, örööndörge ötüüçü ötmök aşuu da, al jerden
baştalıp Jumgal öröönü menen Çüy öröönün karay ketken kiçireek suular da
ayrımayrım Oktorkoy dep atalat. Bul mongoldun ogtorgoy— asman («nebo, nebesnoe
prostranstvo») degen sözünön alınıp (37, 288) kırgızça asman tiregen, kök tiregen,
asmandagan, kök meljigen («nebesnıy, podnebesnıy») degen maanini (biyiktik je
biyik jer jönündö) bildiret. Bul anıktama atalgan jerdin tabigıy münözdömösünö
toluk tuura kelet.
Orgoçor. Isık-Köldün tüştük-çıgış tarabındagı Jeti-Ögüz rayonuna karaştuu
toonun, jerdin jana selonun atı, oşonu menen birge Kiçine-Orgoçor toosu da bar. Bul
toponim mongoldun or gan (je or gants) — jalgız, bölök («odinokiy, edinstvennıy»)
jana otsgor («vıstupayuşçiy verhney çastyu vpered, torçaşçiy») degen sözdörünön
tüzülüp, jergiliktüü eldin tilinde fonetikalık jagınan bir kıyla tataal özgörüügö,
aytılışı kırgız tili üçün öön bolgon tıbıştardın tüşüp kalışına duuşar bolgon:
organ+otsgor>orgonotsor>orgotsor. Söz arasında kıpçıp kete turgan bir detal: bul
jerdi Orgonçor degen kalmaktın kanı jerdegen eken, oşondon ulam atalıp kalıptır
degen maalımattı da uktuk. Demek n tüşpöy aytılgan variantın taptakır jokko
çıgaruuga bolboyt. Al emi ar kanday orunda mongol tilindegi ts tıbışının kırgız
tilindegi ç tıbışına tuura kelişi toluk zakon çenemdüü körünüş. Salıştırıñız:
tsav — çap (anat. pah), tsag — çak (vremya, period), tsahildag — çekildek (bot. iris),
tsatsag — çaçık (kist; bahroma), tsogts — çokço (kuça, gruda), tsogtsoyh — çokçoy (torçat)
(133).
Oşentip, jogorkuday fonetikalık özgörüülördön, jönököylöştürüüdön kiyinki
orgotsordun kırgızça orgoçor bolup aytılıp kalışı tañ kalarlık emes.
Bul toponimdin uşul ele bazada bir az başkaçaraak variantta çeçmelenişi da
mümkün: or+gan+ tsor>orgontsor>orgotsor>orgoçor. Bul uçurda da ayakkı tsor komponenti
öz aldınça koldonulbastan gan, gants menen konto aytılıp, japadan-jalgız, özünçö
ayrım, taptakır bölök (soverşenno odin) degen maanilerdi beret. Al emi bul
sözdördü birdikte çoguu karaganda bölök-bölök, ayrım-ayrım, bölündü-bölündü bolup
turgan degendey maanige ee bolot.
Çındıgında da bul jerdegi döbö sımal kiçireek toolor urçuktanıp-urçuktanıp,
özünçö-özünçö, belokbelok bolup turat, negizgi uluu toolordon da kıyla aralıkka
ajırap, keñiri açık tüzdüktö keskin türdö kezge urunarlık bolup bölünüp turat.
Boljol menen jakındaştırıp aytkanda, kırgız tilinde, bölök-bölök toolor,
bölündü toolor (döbölör sopkalar) degenge tuura kelet.
Söök. Söök — köbünçö öz aldınça, keede komponent bolup, Tündük Kırgızstandın
köp örööndöründö (ayrım jerlerinde bir neçe iret kaytalangan türdö) kezdeşet.
Misalı: Söök — suunun, jerdin, aşuunun atı, Söök-Tör — suunun atı (Koçkor
öröönündö). Kızıl-Söök — suunun atı (Jumgal öröönündö), Söök — suunun, toonun,
aşuunun atı (Narın öröönündö), Söök — suunun, jerdin, toonun, aşuunun atı (Arpa
öröönündö).
Jergiliktüü el emne üçün bul sez jer-suunun attarı bolup kalgandıgın
bilişpeyt. Köpçülügü: ilgeri bir çoñ jut bolup, mal köp kırılıp, söögü jaynap kalgan
eken degen joromol jooptu aytışat. Al emi suunun emne üçün Kızıl-Söök bolup atalıp
kalışın kee biröölör mal arıgınan ölüp jatkandıktan, eti jelbey, oşol çiyki
boydon jaynap kalgandıgı menen tüşündürüügö araket kılışat. Albette, mınday
joop,— Söök toponimin eç jüyölüü dalilder koyboy turup kadimki Söökkö
baylanıştıruu,— adamdı işendire albay turgandıgı bışık. Anın üstünö uşul ele
sööktün biri-birinen ondogon, jüzdögön kilometr alıstıktagı jerlerde kayra-kayra
kaytalay berişi jana bardıgında teñ suulardın attarı bolup çıgışı ogo beter
oylondurbay koyboyt. Bul bizdin sözübüz emes go degen şektenüügö alıp kelet, tarıhıy
köz karaşta karoogo türtöt.
Jogorkuday köp iret kaytaloolor bul toponimdin mongolço suvuk degen sözdün
jergiliktüü el tarabınan öz tiline ılayıktaştırıp algan forması ekendigin
ırastayt. Kırgızça bul söz kadimki, köpçülükkö belgilüü bolgon say degen terminge
tuura kelet: suvuk— «suhoe ruslo vodnogo potoka; kanava; rov» (80, 22).
Tologoy. Tologoy — komponent katarında toponimderdin sostavında kezdeşet.
Alar: Sarı-Tologoy (Isık-Köl öröönündögü jerdin, selonun atı) jana metatezalık
kubuluşka uçuragan Kara-Togoloy (At-Başı öröönündögü çokunun jana toonun atı).
Jergiliktüü el Kara-Togoloydun tuura aytılışı Kara-Dologoy dep esepteşet.
Tologoy — ayrım bölünüp turgan çokunu, köbünçö uçtanıp turgan döbönü («sopka»)
bildirişi V. A. Kazakeviç («tolgoy — odinokaya nebolşaya gorka ili otdelnaya
verşina v hrebte; bugor; Osn. zn. «golova») jana G. K. Konkaşpaev tarabınan açık-aykın
körsötülgön. Atalgan toponimderde da tak uşul maani baykalat. Bir gana ayırması —
Sarı-Tologoy toponimindegi sarı komponentin tüstü bildirgen söz katarında karoogo
bolboyt. Bul jerdi körüp, taanışıp çıkkandan kiyin, al komponenti dagı kırkalekey,
kırka degen maanidegi mongoldun ser («holm; gryada. Osn. zn. pozvonoçnıy hrebet;
pozvonok» (80, 22) degen sözünün fonetikalık jaktan buzulup aytılgan forması dep
eseptep, bul jerdi kırka döbö katarında münözdöö çındıkka toluk tuura kelet.
Salıştırıñız: Ser-Tologoy> Sarı-Tologoy. Selodon turup karaganda döbölördün eköö
gana bir az bölünüp közgö uçurayt. Birok al kırdın jonuna çıgıp, je çıgış tarabınan
karaganda, tomolok, molodoy jumuru bolgon 3—4 çoku katarlaşıp, daana, közgö
tüşörlük bolup baykalıp turat. Bizdin oyubuzça, Sarı-Tologoy uşul tündük-çıgış
jagınan karagandagı körünüşü boyunça koyulgan at boluu kerek. Antkeni Karkıra
taraptan (çıgış jagınan) Isık-Köl öröönünö (Tüp. suusu jagınan) ötüüçü kişi bul
jerdi baspay ötpöyt. Oşonduktan alıstan karaganda ele bul kırka döbölör (çokular)
jol bagıtın körsötkön mildet atkarıp, oşondon ulam belgi katarındagı jerdin atına
aylanıp kalgan boluu kerek.
Türgön. Türgön, Türgön-Ak-Suu — Ak-Suu rayonundagı suulardın jana jerlerdin
attarı. Bul toponimder uşul jerdegi şar akkan suulardın atalışınan ulam kelip
çıkkan. Türgön — mongolço şar, ıldam («bıstraya, stremitelnaya») degen maanini
beret. Mınday toponimder Mongoliyada köp ekendigi jana anın münözdölüşü E. M.
Murzaev tarabınan bir neçe iret belgilenip ketken. Oşonduktan buga keñiri toktolup
oturuunun zarıldıgı jok.
Çındıgında da bular agını katuu suular. Türgön — sın atooç sözdün
substantivdeşüüsünön ulam payda bolgon toponim.
Ulan. Sostavında ulan komponenti katışkan toponimder mongol tilinin
negizinde tüzülgöndügü, al kırgız tilinde kızıl maanisin bere turgandıgı
toponimikalık köp emgekterde belgilüü. Oşonduktan Ulan (Isık-Köl, Narın, At-Başı
örööndöründögü toolordun, jerlerdin, aşuulardın, suulardın attarı), Ulan
(Şahimardan darıyasının basseynindegi suunun atı), Ulan-Bulak (Isık-Köl
öröönündögü bulaktın atı) toponimderi uşul jerlerdin topuragının tüstörünön ulam
atalıp kalgan dep eseptöö çındıkka ılayık kelet. Bul jerde, bir katar jergiliktüü
adamdar toponimdi Ulaan dep, a tıbışın sozup aytkan uçurları kezdeşet.
Ulakol. Ulakol — Isık-Köl jana Koçkor örööndörünün ortosundagı suunun,
toonun jana jerdin atı.
Ulakol toponimi E. M. Murzaev tarabınan «too suusu» («gornaya reka», «gorareka») dep tüşündürülgöndügün köröbüz (224, 12). Mongolço ula, ola — too degendi
bildire turgandıgın eske alıp, biz mındayça çeçmelöönü jüyölüü jana negizdüü dep
esepteybiz.
Çaak. Çaak, Çaak-Taş toponimderi (toonun, çokunun attarı) At-Başı öröönünön
jana Çaak-Taş aşuusu Toguz-Toro öröönünön kezdeşet. Çaak da jogoruda aytılıp ketken
jaak toponiminin fonetikalık bir variantı dep esepteybiz. Çaak toponimderi da AtBaşı öröönü menen Toguz-Toro öröönünün aralık çeginde, orto jerinde.
Şibe (varianttarı: Şive, Şıba, Şaba). Bul termin katışıp tüzülgön
geografiyalık obektiler deerlik aşuularga, aşuu arkıluu ötkön Kırgızstandın
tüştügünö çeyinki jol boyloruna tuura kelet. Misalı, Şibe (jerdin atı) jana ŞibeDaban (aşuu, eköö teñ Alay öröönündö), Şıba-Bel (aşuu, Ketmen-Töbö öröönündö).
Şaba-Too (Ak-Say öröönündögü toonun, suunun atı jana Ketmen-Töbö öröönündögü
aşuunun atı), Şaba-Tör (Talas öröönündögü aşuunun atı).
Kızıguu iretinde, atalgan toponimder boyunça iz kuup körsök kandaydır tündükçıgıştan tüştük-batıştı karay ötkööldör boyunça bagıt algan joldun elesin beret
jana too aralap ketken mongol uruularının jolun körsötkönsüyt.
Bul söz mongol tilinde bir neçe maanige ee. Uçtuu nerseni, şişti bildirüü
algaçkı, negizgi maanisi dep eseptblinse da, oşonun negizinde maanileri köböyüp,
tarmaktanıp, mına oşondoy kazık türündö tosmolongon tosmonu, andan barıp korgondu,
çepti («izgorod, ukreplenie, okop, krepostitsa) bildirip, maanisi keñigendigi
baykalat (37, 297). Geografiyalık obektilerge kelgende, köbünçö, çokuları şibegedey
uçtangan arsak-tersek toolordu körsötüügö koldonulup kala turgandıgı V. A. Kazakeviç
tarabınan belgilengen. («Şive, şibe — gorı s ostrımi zubçatımi verşinami. Osn. zn.
«izgorod; çastokol»). Uşul jagınan alganda bul söz kırgızdın şibege degen sözü
menen uñgulaş, uñguları bir dep aytuuga toluk negizder bar.
Kırgızstandagı jer-suu attarına parallel koygondo bul termin köbünçö arsaktersek toolorgo tuura kelet, birok çep, krepost maanisin da jokko çıgaruuga bolboyt
(misalı, Alay rayonundagı Şibe kıştagının atalışı).
Şili. Şili-Bel (keede Çili-Bel, je Çil-Bel dep da aytılat) aşuusu Soñ-Köl
öröönündö, Şili-Suu degen jerdin jana suunun attarı Suusamır, Jumgal örööndöründö
kezdeşet. Mongol tilinde şil (şil)— too kırkası; böksö too (133, 765), jalpı ele ar
kanday biyik döñ, döbö, japız too, adırmak (80,23).
Atalgan jer attarı da uşul münözdömögö tuura kelet, al emi suular bolso,
uşunday jerlerden çıkkan jana uşunday jerlerdi aralap ötkön suular.

ISIK-KÖL
Isık-Köl — kırgız elinin sıymıgı. Kırgız elinin tarıhın da Isık-Köldön
ayrıp karoo kıyın. Eldin bardık başınan ötkörgöndörü, kaygı menen kubanıçı, öz
jergesinin körkünö, jaratılışına bolgon tereñ süyüüsü uşul naam menen
çielenişip, ajıralgıs baylanışkan. Isık-Kölgö arnap ır çıgarbagan, anın tolkunu
menen koşo tolkuy, kolunan kelişinçe elesin berüügö araket kılbagan kırgız akınjazuuçuları jok çıgar. Isık-Köldü algaç körgön kim gana bolbosun, anın suluuluguna
suktanbay koyö algan jok. Neçen-neçen ölkölördü kıdırıp, ukmuştuuday sonun degen
jerlerdi öz közü menen körgön orustun uluu okumuştuusu ataktuu geograf P. P. Semenov
Tyan-Şanskiy da köldün koozduguna katuu taasirlenip, büt düynögö belgilüü bolgon
Jeneva kölü menen salıştırıp, ajayıp körkü andan aşsa aşarın, birok kem
kalışpay turgandıgın körsöttü Anın koozdugu neçen kılımdar murun jaşagan
avtorlor tarabınan da, misalı, XVII kılımda jaşagan Abulgazı tarabınan da özü
jazgan sanjırasında ayrıkça belgilenip ketken.
Birok uşunçalık kızıguunu tuudurgan köldün atı emneni bildire turgandıgın,
kanday maanige ee ekendigin tüşündürüügö kelgende ar kanday çarjayıttıktar kelip
çıgat. Mına uşul sebepten ulam biz Isık-Köl degen naam kanday maani bere
turgandıgı jana anın etimologiyası jönündö keñirireek söz kılmakçıbız.
Tarıhıy maalımattarga karaganda Isık-Köl jönündögü eñ algaçkı kabarlar
jazuu jüzündö bizdin eraga çeyinki II kılımdagı kıtay jazuuçularında Jehay jana
Yanhay türündö kezdeşet (191, II, 80— 81). Bulardın birinçisi orus adabiyattarında
«Teploe more», «Teploe ozero», «Goryaçoe more», «Goryaçoe ozero» bolup ar türdüü
kotormodo berilip jürgöndügün uçuratabız. Birok «Teploe more» türündögü kotormosu
basımduuluk kılat. Ekinçisi orus tilinde «Solenoe more» bolup kotorulup jüröt,
oşonu menen birge köbünçö «Tuz-Kol» degen forması da koşo keltirilet. Ataktuu orus
sinologu N. Ya. Biçurin Suyye-şuy jana Ye-he degen geografiyalık attar da uşul köldü
bildirgendigin aytat (23, III, 51). Al emi belgilüü buddist monah 630-jılda
Kırgızstanda bolgon sayakatçı Syuan Tsan mınday dep jazgan: «400 li çamasında
toolordu aralap ötköndön kiyin men Ta-tsinçji attuu kölgö, je çoñ tunuk kölgö (bolşoe
prozraçnoe ozero) jettim; kee bir avtorlor anı Je-hay (jıluu deñiz — teploe more)
je Han-hay (tuzduu deñiz — solenoe more) dep ataşat. Anın aylanası miñ lige jakın.
Çıgıştan batıştı karay abdan uzun, tüştüktön tündüktü karay kuuş. Al .bardık
jagınan toolor menen kurçalgan, köp sandagan suular kelip kuyat. Suusunun öñü kara kök
tartıp turat, daamı tuzduu da, açuu da» (16, 77). Bul öñdüü maalımattar Mahmud
Kaşgarinin sözdügündö da bir kıyla tak berilgen (123, III, 149).
Isık-Köldün Temurtu-Nor degen atı mongol dooruna taandık ekendigi eç kanday
talaştı tuudurbayt. Akademik V. V. Bartold bul atka baylanıştuu «XVII—XVIII
kılımdarda Isık-Köl boyu buddist kalmaktardın biyligi astında bolgondugun» jana
oşol ele mezgilde türk uruuları Isık-Köldü «Tuz-Köl» dep da ataşkandıktarın
belgiley ketet (11, III, 439).
Jogoruda atalgandardan tışkarı, kiyinki jıldarda Isık-Köldün «Jıt-Kol»
degen atı da bar ekendigi aytılıp jüröt. Birok jergiliktüü kalk koldun mınday
atalışın bilbeyt.
Taldoogo alınıp jatkan toponimdin eñ algaçkı iret jazuu jüzündö İsi-Kul
formasında kezigişi jönündö S. Ö. Ömürzakovdun aytkandarı özgöçö köñül burarlık.
Al N. A. Aristovdun kol jazma türündögü arhivdik materialdarınan tömönküdöy bir
kızık maalımattı kezdeştirgen. N. A. Aristov VII kılımdagı Tan marşrutun karap
oturup, Yanhay dep atalgan köldü kıtaylardın özdörü İsi-Kul dep da ataşkandıktarın
belgilep körsötkön «Egerde bul tüşündürüügö işensek,— deyt S. Ö. Ömürzakov,— VII
kılımda ele bul kol azırkı kündögüdöy Isık-Köl dep atalgan» (235, 32—33).
Akademik Bartold koldun kıtayça Jehay atı türkçö Isık-Köl dep atalışına
toluk tuura kele turgandıgın aytıp kelip, bul kiyinki atalışı birinçi jolu X
kılımdagı (982—83-jıldar) belgisiz avtordun «Hudud al-Alam» attuu kol jazmasında
joluga turgandıgın körsötöt. Oşonu menen birge arab, parsı jana orto aziyalık kol
jazmalarda Isık-Köldün 7 türdüü jazılış formasın keltirgen (11, III, 437).
Mından tışkarı, XI kılımda jaşagan uluu özbek okumuştuusu Biruninin
tekstterinde İnsi-Kul türündö uçuraşı jana kazak okumuştuusu Çokan Valihanov öz
emgekterinde İşti-Kul türündö da kezdeşe turgandıgın belgilep ketişi (30, I, 443)
köñül buruuga tatıktuu.
Kıskaça bolso da, Isık-Köl gidronimi jönündögü jıyıntıktalgan algaçkı
toponimikalık kabardı bizge N. İ. Berezin beret: «İssık-Kul — teploe ozero
nazıvaetsya u kirgizov eto gornoe ozero,... «ne zamerzaet daje v samıy silnıy holod»,
çto odnako verno liş otçasti, potomu çto tolko çast ozera ostaetsya svobodnoy ot
lda, veroyatno blagodarya teplım klyuçam, byuşçim iz dna ego. Otsyuda i nazvanie ozero
Teploe» (17, 119).
Bul gidronimdegi «ısık» degen sözdü «jıluu» maanisine aylandırıp kotoruu
jana suusu «jıluu bolgonduktan köl toñboyt» dep tüşündürüü kiyinçereek traditsiyaga
aylanıp ketken sıyaktuu. Orus tilindegi köp adabiyattarda negizinen uşundayça
tüşündürüü basımduuluk kılat. Oşonu menen birge bul tüşündürüünün kançalık
jüyölüü ekendigi oluttuu tekşerüügö uçurabastan, köp ubakıtka çeyin ulam bir
avtordon ekinçisine ötüp ulanıp oturgandıgın ayrıkça belgiley ketüügö tiyişpiz.
Ayrım izildööçülör ısık («goryaçee») sözü menen jıluu («teploe») sözü biri-biri
menen toluk maanileş bolboy turgandıgına, ısık sözün «teploe» dep kotoruu tuura
emestigine köñül bura baştaştı. Ataktuu geograf, akademik L. S. Berg 1904-jılı
jarıyalangan «Ozero İssık-Kul» attuu emgeginde bul sözdün ar kaysı adabiyattarda
jazılışın, ayırmaçılıktarın teriştirip kelip: «Nazvanie İssık-Kul oboznaçaet
imenno goryaçee ozero, a ne teploe kak obıknovenno prinimayut; teplıy po-kirgizski
djilı» dep tuura baamdagan (16, 85). Bul pikirdi Orto Aziya toponimikasın kıldat
izildööçülördün biri E. M. Murzaev da basa körsötöt (138, 322).
Atalgan gidronimdi uşul ısık degen maanisinde tüşündürüügö bagıttalgan
ayrım legendalar jana tendentsiyaluu pikirler da bar. Al legendalarda negizinen ısık
maanisi basa belgilenüü menen birge, köbünese, Isık-Köldün çıgışı jönündö söz
bolot. Alar kançalık çındıkka jakın kelet, işenüügö bolobu je jokpu,— mına uşul
jagın ajıratıp taldap körüü üçün biz oşol legendalardın negizgilerine, kıskaça
jana üstürtön bolso da, toktolo ketüünü ılayık dep tababız.
1-legenda. «İlgeri-ilgeri, mından neçen jüz jıl murda, uşul buurakandap
tolkundap turgan Isık-Köldün ordu güldögön tegiz meykindik boluptur. Buralgan kalıñ
çöptüü jayıttarında koroo-koroo koylor, üyür-üyür jılkılar jayılıp jürçü eken.
Şaardan şaarga tınım albay çubaljıp kerbender kattap turuptur.
Bul bay ölkö jönündögü jana anın kıraakı hanı jönündögü kabar uzun eldin
uçuna, kıska eldin kıyrına büt taralat. Birok handın jüzün körgön eç kim bolboptur.
Emne üçün kişige körünböyt dep el arasında öydö-ıldıy ar kanday kañşaar, imişimiş söz tarayt.
Handın jüzün körgöndör anın çaçın aluuga bargan çaçtaraçtar gana boluşat,
birok alar handın sarayında bolup, handın çaçın alışkandan kiyin ele, jer
jutkansıp ıñ-jıñsız jok bolup turuşat. Çaçın algandan kiyin alardı handın buyrugu
boyunça öltürüp koyuşat eken degen jaman kabarlar da bolot.
Akırı anın handıgında jalgız gana çaçtaraç kalat. Al atası ölüp kalgandan
kiyin, anın kesibin ulantıp kalgan jaş ulan ele. Kiçireek boz töböl üyündö kargan
enesi eköö turçu Handın sarayına jürgün dep kaçan kelişip kalar eken dep, enesi sarı
ubayımda boldu.
Mına emi al kün da kelip jetti.
— Ey, kempir! — dedi dübürttötö katuu kelişken atçandardın içinen biröö
öküm süylöp. — Bol, balañdı tezireek oygot! Kural şaymanın alıp handın sarayına
kele koysun. Han özü buyruk kıldı, keçikpesin.
Jaş çaçtaraç çabagançılardın bul sözün ugup, töşögünön ırgıp turdu:
ketti.

— Jan-dilim menen dayarmın, taksırlar. Azır artıñardan baramın.
Jaş jigit apası menen koştoştu da, atına mingen boydon çan, ızgıtıp jürüp

Baykuş kempir közünön jaşı möltüldöp, bosogonun aldında köpkö çeyin
telmire karap kala berdi. Jürögü kaygı-çerge tolup, uulun kayra körömün go degen ümüt
bolgon jok.
Bul arada kızmatkerler jaş çaçtaraçtı han jatçu bölmögö çeyin uzatıp kelişti
da, jañı buyruktu kütüp özdörü sırtka kalıp kalıştı, antkeni kim bosogonu attasa
ölümgö başı baylanmak, jarlık oşondoy bolçu.
Kudurettüü han güldüü jibek töşöktün üstündö oonap jatkan eken. Jaş jigit anı
körörü menen çoçugan boydon kıykırıp jibere jazdadı: «Uşul sebeptüü elge körünböy
jürgön turbaybı! — degen oy bir zamatta kılt ete tüştü. — O jaratkan Alla! Kulaktarı
eşektin kulagınday turbaybı! Emi menin da başım alınat eken go!»
Oşol uçurda handın koñur ünü ugulup kaldı:
— Kana, çaçtaraç, beri jakın kel, korkpo. Baktıñ bar eken. Sen maga kereksiñ,
aman kalasıñ. Birok, esiñde bolsun,— handın közdörünön kaardın uçkundarı çagılışa
tüşköndöy boldu,— kokus bul jerde körgöndörüñ jönündö tigindey-mınday dep
oozuñdan bir ooz söz çıkçu bolso, kıynoo tartıp jatıp ölösüñ, bütkül kalk da jabır
tartıp, körbögön körgülüktü köröt. Kana menin buyrugumdu orundatamın dep ant kılgın
da, işiñe kiriş.
Korkkonunan kaltırak baskan jaş jigit çek tüşüp otura kalıp taazim kıldı da,
jaşırın sırdı eç kimge aytpaymın dep ant berdi. Anan öz mildetin atkarıp, anısı
üçün handan belek alıp, süyüngön jigit dal bolgon nemedey saraydan çıktı.
Kün artınan kündör öttü. Al arada neçen iret handın sarayında bolup, neçen iret
oljoluu kaytıp, ookat-tiriçiligi bir top oñoldu.
Birok baştagı şayır, jaydarı jigit sumsayıp suz, dayım kabagı bürköö. Kişi
menen da süylöşpöyt, öñünön da azıp ketti.
Emne kıların bilbey enesinin esi eki boldu. Neçen iret jalınıp-jalbarıp,
uulunun sırın tartuuga araket kılganı menen, eç joop ala albadı, kolun şiltep koyup
gana basıp ketet.
Kündördün birinde, han sarayınan kaytkan soñ jigit enesine kayrıldı:
— O aylanayın enekem! Men mından arı mintip azapka tüşüp jürö albaym. Keñeşiñdi
ayt,— dedi közünön jaş salaalap.— Han sarayınan körgön şumdugum janıma jay
berbedi. Emi mından arı çıday albaym. Buk bolup ölö turgan boldum. Biröögö
aytpasam bolboyt. Birok aytayın desem kıynoo tartıp ölgön turam, al gana emes, elim
katuu jabırkagan turat. Emne kılam? Keñeşiñdi aytıp jardam ber, apa!
Enesi köpkö oylondu da, anan mınday dedi.
— Senin başıña tüşkön kaygı menin başıma tüşsö emne. Sarayda
körgöndörüñdü adam balasının kulagına uguzbaska ant kılgan ekensiñ. Birok mından
arı da unçukpay jürö berseñ sargayıp solup bütö turgansıñ uulum, aga men da çıday
albaym. Başıñ ali jaş, körör künüñ aldıda.
Sen emi mınday kılgın, uulum. Kiçinekey keziñde atañ menen köp barçu tömön
jaktagı een jerdi bilesiñ go. Oşol jerde bir eski taş kuduk bar. Han sarayınan
körgöndörüñdü oşol kudukka aytıp, içtegi buguñdu çıgarıp al. Antpeseñ bolguday emes,
oşondo gana janıñ jay alıp, jeñildey tüşösüñ, uulum. Bol, tez jönö.
Enesinin aytuusu boyunça bala jolgo çıgat. Jol alıs. Künü boyu jürüp oturup,
küügüm kire kün bata bayagı jerge kelet. Kuduktun aylanası een, tünörgön sürdüü
askalardan başka eç nerse körünböyt. Jadaganda jalbıraktardın şuuduraganı da,
çımçıktardın sayraganı da, akkan bulaktın şıldırı da ugulbayt. Jaratılış ıñjıñsız tınçtıkka bölöngön.
Jaş jigit eki jagın eleñdey karay, bayagı kudukka keldi da, eñkeygen boydon
katuu-katuu kıykırdı:
— O şumduk! Allayar taksır hanıbız eşek kulak neme eken! Uktuñbu, kudugum,
menin aytkanımdı. Bizdin hanıbızdın kulagı eşektin kulagınday eken!
Anın kubargan jüzün nur çalıp, jügü jeñildegensip, külümsüröy tüştü.
Çaçtaraçtın aytkandarı jañırıktagandan jañırıktap, kuduktun tüpkürünö karay
tereñdegendey boldu. Birok balanın ünü basılar menen ele kuduktun tübü kuldurttap,
kaynap taşıganday şuuldadı. Küçögöndön küçöp oturup bir azdan soñ kuduktan
atırılıp orguştagan suu çıga baştadı.
Korkup ketken bala kaçıp jönödü, birok seldey atırılgan suu kaçkandın
artınan kalbay sogonçoktop jaypap barattı. Akırı bala da buurakandagan suunun katuu
şarına kabılıp, küm-jam boldu. Egindüü talaa, kögörgön jayıt, tolgon ayıl menen
şaarlar suu astında kaldı.
Suu kançalık taşkındaganın kim bilsin, birok eç kim, eç bir kıbıragan tirüü
jan al taşkından aman kalbaptır deşet. Oşol suu kaptap, kok irim kol payda bolgon
jer uşul Isık-Köl eken».
Mına, Isık-Köldün payda boluşu jönündögü el oozunda aytılıp, keñiri
taralgan negizgi legendanın biri uşul. Biz bul legendanı S. V. Uzindin bayandoosu
boyunça keltirdik (232). Negizgi degenibizdin sebebi munun ança-mınça koşumçalangan
je özgörtülgön ar kanday ayırmaluu varianttarı boluu menen birge el arasında keñiri
taralgan. «Isık-Köl jönündö söz» attuu legendada jazuuçu K. Jantöşev munu bir kıyla
örkündötüp, küçötüp jana konkretteştirip bergen. Natıyjada, jomokto avtordun
koşumçaları, öz oyunan çıgargandarı bir top ekendigi baykalıp turat. Misalı, bul
jomokto: handın atı — Oşpur, balanın atı — Adırgı, anın atası Agıbay, enesi —
Maasımkan. Maasımkan emçek sütünö toguz boorsok jasap beret. «Oşpurdun eki kulagı
kişinin kulagına takır okşoboyt. Anın kulagı bir ese eşektin kulagına okşoso, bir
ese çoçkonun kulagına okşoyt. Al emi kulagının uçuna büçü tagıp, töbösünö baylap
koygon eken». Adırgı akırkı boorsoktu özü jep jibergendikten içi koop, handın
kapkaktuu kuduguna jetip, suu içet. Handın kulagı jönündö aytıp jibergendikten kuduk
taşıp, bütün şaardı suu kaptayt. «Agıbay jelmayanın minip, Adırgını uçkaştırıp,
Maasımkan şüdüñgütün minip, küñgöy toosuna çıga kaçışat. Murdagı sarı talaanın
orduna Isık-Köl payda bolup, kaçıp kutulgan Agıbay menen Maasımkandın tukumunan
kırgız eli jaralat».
B. Zyukovdun (69, 92—93) ukkanına karaganda, handın atı — Janıbek, al da eşek
kulak. Birok bul jolu çaçtaraç bala hanga eki kalama nan ala kelip, anın birin hanga
tartuulap, «Eger munu jeseñiz, bir akıykat çındıktı bilesiz» deyt. Balanın ötünüçü
boyunça han kalamanı jep koyöt. Ekinçisin bala özü jeyt. Natıyjada Janıbek balanı
öltürö albay kalat, sebebi eki nan teñ balanın enesinin sütünö juurulgan kamırdan
jasalgan bolot, demek, eköö emçekteş aga-ini. Agası inisin öltürüü saltı jok.
Oşentip, bala ölümdön kalat. Birok körgönün aytpoogo bala kargış kılat.
Kalganı jogorkularga okşop ketet. Bir ayırması: bala kudukka kelip: «Bizdin
hanıbız eşek kulak eken!» dep aytkan mezgilde kuduktun suusunan öz kölökösün, öz
elesin körgön bolot.
Bul legendanın üçünçü variantında çaçtaraç jön gana bala emes akılduu bir
jaş moldo katarında, törtünçü variantında kaarduu handın kaarına çıdabay kaçıp
çıgıp, handın jazasın ber dep jalınıp kudaydan tilegen handın vaziri katarında
körsötülöt. A tügül «şaardın jana handın sırın eç jan bilbey kalsın üçün köldün tüp
jagı ulam bargan sayın jan çıdagıs ısık bolo beriptir» dep da aytılat.
Demek, mından Isık-Köl dep atalıp kalışın tüşündürüügö bagıttalgan jasalma
araket bolgondugu baykalıp turat.
2-legenda. Azırkı kol turgan jerde şaar bolup, hanı adiletsiz kaarduu eken.
Bir musapır çal handan öç almakçı bolup, kuduktun tübündögü seldin oozun açıp
jiberet. Suu handın şaarın kaptap, kedeyler toogo çıga kaçuuga ülgürüşöt. Bul
legendanın ekinçi variantında şaardagılar dinge işenbegen kalk bolot. İçinen bir
ayal çıgıp, şaarda buzukuluk jayılıp ketet. Kuday dinden bezgen künöökörlördü
jazalap, şaardı jer astına çöktürüp jiberet da, anın orduna kol payda bolot.
Üçünçü variantında: murda ele kol bolup, anı jeektey neçen sonun şaarlar,
kıştaktar ornoşuptur. Birok kündördün birinde alla taala andagı elderdin
buzukulukka berilip, dinden çıgıp ketkendigi üçün katuu jazalayt. Kün çıgış jak
jeegindegi bir top şaarlar menen kıştaktardı köl tübünö çögörüp jiberet. Uşul ele
legendanın törtünçü variantında: şaardın çekten çıgıp buzulgan kalkı bir
musulman kalender oluya çaldı kelekelep, urmat körsötpöy, sıylabay koyuşat.
Oşonduktan bul şaar kudaydın kargışına kalıp, jer titiregende jer tübünö tüşüp
ketet da, anın orduna kol payda bolot. Jazuuçu K. Malikov tarabınan keltirilgen
legenda da uşuga abdan jakın. (K. Malikov. Isık-Köl süröttörü. Çıgarmalar. 1 tom,
Frunze, 1960, 13—14-better.)
3-legenda. Kerilgen keñ örööndün orto çeninde bir şaar boluptur. Şaardın
kalkı andagı jalgız kuduktan suu algandan kiyin kuduktun oozun kulpulap je taş
bastırıp bekitip koyuşçu eken. Bir jolu bir kız açkıç saktap jürçü oluyadan açkıçtı
alat da bayagı kuduktan suu alat. Oşol mezgilde kızdı jakşı körüp jürgön jigiti kelip
kalat. Eköö sır çeçişip, uzun sabak sözgö kirip ketişip, kuduk açık boydon kala beret.
Kuduktan suu aşıp-taşıp çıgıp oturup, şaarı menen koşo büt örööndü kaptayt.
Bul legendanın ekinçi variantında kız açkıçtı jogotup jiberet, üçünçü
variantında küyöö jigit kızdı suuga kelgen jerinen kuduktun janınan ele ala kaçıp
ketet da, kuduk jabılbay kalat.
Keltirilgen üç legendanın üçöö teñ ele el oozunda bir az ayırmaçılıktar
menen kaytalanıp oturat. Oşonduktan biz jogorkular menen çektelüünü ılayık
tababız.
Bular jön gana ulamış kepter ekendigi, çındıkka tuura kelbey turgandıgı
jogoruda keltirilgen legendalardan jana anın türdüü varianttarınan ulam ar bir
adamga aykın bolup turat . Akın Kubanıçbek Malikov «Tekşersek bul da jomok, jürgön
şamal» dep bul añız sözdörgö işenüügö bolboy turgandıgın belgilep ketet. Al emi bir
katar ulamıştardı jıygan belgilüü jazuuçu Alıkul Osmonov: bular «kandaydır
işeniçsiz bolso da özünün eldik boljoluna adamdı kızıktırat. Albette, ar nersege
sın köz menen karaş kerek, bul legendalardı çogultuudagı maksat anı tolugu menen
köñülgö kabıl alınat degenge jatpayt. Anı tandap, irgep, ilimiy işterge paydalanuu
kerek» dep öz oyun açık aytuu menen birge, bul legendalardı ilimiy kızmatçılar,
adabiyatçılar paydalanışar degen ümütün bildiret.
Isık-Köldün payda boluşu jönündögü sebepterdi teriştirüü bizdin
mildetibizge kirbeyt. Bizdin maksatıbız emne üçün Isık-Köl bolup atalıp kalış
sebebin jana anın kanday maani bere turgandıgın aykındoo bolgonduktan, oşol
maselege ötölük.
Birinçi legendada emne üçün Isık-Köl dep atalıp kalışın tüşündürüügö karata
araket bar. Bizge kerektüüsü da mına uşul jagı. Oşonduktan oşol ısık degen sözdün
aylanasındagı pikirlerdi ulantmakçıbız.
Söz kezegin kayradan Uzinge bereli.
— Aytıñızçı,— dedim men,— Isık-Köldün özünün kelip çıgışı menen anın
atının kelip çıgışının ortosunda kandaydır bir baylanış jokpu? Eger
jañılışpasam, orusçaga kotorgondo Goryaçee 1 je Teploe degendey maani berse kerek
ele?
— Abdan tuura,— dedi al kişi. Birok menin bilişimçe, köldün payda boluşu
menen anın atının ortosunda eç kanday baylanış jok. Degi emnesi bolso da, men
mınday baylanıştı eç jerden uga albadım, jazuu jüzündö da eç şıykoo keziktire
albadım...
— Anda mintip atalıp kalışının sebebi emnede?
Al bir azga oylono kaldı.
— Mintip atalıp kalışı jönündö eki türdüü boljol bar. Kee bir adamdardın
pikiri boyunça, bul köldün ezelten beri «ısık» (Teploe) dep atalıp kalış sebebi —
kışkısın abdan katuu suuk bolgonduguna karabastan, toñboyt.
— A ekinçisi kaysı?— dep jiberdim men.
— Isık-Köldö kurorttor bar dep uktuñuz bele? — dep al menden kayra suradı.
— Kantip ukpay koyöyun, ukkamın.
— Al kurorttordun kelip çıgışına emne sebep bolup, emnelikten önügüp-öörçüp
ketkendigi jönündö bilesizbi?
— Darılık kasietke ee bulaktarı bar dep uktum ele,— dedim özümö-özüm ançalık
işene berbey.
— Mına kep oşondo,— dep meni menen maekteşip oturgan kişi süyünüp ketti. —
Keptin tüyünü mına oşondo jatat. Al bulaktar jönököy bulaktar emes, ısık bulaktar,
ısık,— dep söömöyün soroyto maanilüü belgiledi.
— Kee bir adamdar köldün siz kızıgıp jatkan «goryaçee» degen naamı da uşul
kol boyunan çıgıp jatkan ısık bulaktardan atalıp kalgan deşet...
Isık-Köl kölünün sırın açkan bul este kalçu maekteşüü mına uşundayça
ayaktaldı» (232, 20).
Uşintip, Isık-Köl dep atalıp kalış sebebine S. V. Uzin eki türdüü boljol
keltiret. Birinçisi, kışkısın katuu suuk bolgonduguna karabastan, kol toñboyt.
Oşonduktan kol «Teploe» dep atalat. Ekinçisi, kol boyunda jönököy bulaktar emes,
ısık bulaktar bar. Köldün «Goryaçee» degen naamı da uşulardan ulam payda bolgon: —
jeek boyloy ısık bulaktar çıkkan sebeptüü bul ebegeysiz zor kol da oşolordun
maanisin alıp, Isık-Köl dep atalıp kalgan. Ekinçi söz menen aytkanda, kol ısık emes,
aylanasında ısık bulaktarı bar kol. Birok köldün atalışın jeegindegi ısık
bulaktarga tayap tüşündürüü ançalık işenimdi tuudurbayt, antkeni al bulaktar büt
deerlik (Ak-Suu, Altın-Araşan, Jeti-Ögüz j. b.) koldon ondogon kilometr alıstıkta
turat. Köldün tübünön ısık suular çıgıp, suunun temperaturasın bir kıyla
jogorulatıp, toñuuga mümkünçülük berbeyt degen kee bir pikirlerge tayanuunun eç negizi
jok. Bul pikirdi akademik D. S. Berg keskin türdö çetke kakkan: «Köldün Isık-Köl
(teploe ozero) degen naamına jana abdan katuu suuk bolgonduguna karabastan, kol eç
kaçan toñboyt degen kıtay maalımattarına tayanıp, Gumboldt Isık-Köldün
temperaturasın anın tübünön çıgıp jatka ısık bulaktar kötörüp jatkan boluu kerek
dep 00 joldoyt da, uşunun özün Isık-Köldögü vulkanizmdin dalili katarında köröt.
Birok köl tübündö ısık bulaktar bar ekendigi eç nerse menen dalildengen jok, köldün
üstünkü katmarındagı suu, biz jogoruda körsötköndöy, temperaturası jagınan özgöçö
Bul jerde gidronimdin etimologiyasın tabuuda «goryaçee», teploe sözdörünün çeçüüçü maanisi bolgonduktan,
zarıldıgına jaraşa kotorboston, oşol formasında berüügö argasız bolduk.
ayırmalanbayt, al emi Isık-Köldün toñbostugun bolso, anın kölömünün çoñdugu,
tereñdigi jana kışının bir kıyla ölçömdö sınıktıgı menen tüşündürüü kerek»
(16,102—103).
Oşonu menen birge L. S. Berg, Isık-Köldün tübündögü ısık bulaktar jönündögü
Gumboldttun jogorkuday bojomolun bir katar avtorlor faktıga aylandırıp
jiberişti, dep öküngöndöy pikirin bildirgen.
Uşul pikirler E. M. Murzaev tarabınan da kubattalıp, köldün toñbogonduguna
katuu şamaldar jürüp, tolkundar bolup turuşu da sebepçi ekendigi koşumçalanat (141,
151).
Ekinçi bir avtorlor köldün toñbogondugu anın tereñdigine jana toolor menen
kurçalıp turgandıgına baylanıştuu dese (112, 59), üçünçülör kol suusunun almaşıparalaşıp turuşunan jana tuzduulugunan dep tabat (48,4—5).
Uşintip, jogoruda körsötülgöndöy, gidronimdegi ısık sözü anın maanisine
toluk şaykeş kele berbeyt, koldun suusunda kandaydır bir ayırmalangan jogorku
temperatura jok. Birok «Kanday gana geografiyalık at bolbosun, belgilüü bir maanige
ee. Eç kanday maani berbegen, eç nerseni bildirbegen at degele bolboyt» deyt
körünüktüü toponimist M. N. Melheev (127,3). Mına uşul jagına kelgende
toponimistter tarıhıy salıştırmaluu metodgo köbüröök kayrılışat. Antkeni
toponimdin çıgışı köp uçurlarda kandaydır bir jakınkı mezgil menen gana
baylanışpastan, bir kıyla uzak ubakıtka, neçen kılımdarga arılap, tereñdep ketken
bolot je al sözdün maanisi unutulup, eskire baştagan bolot.
Uşul köz karaştan alganda Isık-Köldün atalış tarıhı kudu Kızıl ayanttın
atalış tarıhı menen okşoşup ketet.
Köp jer-suunun attarında eskirip, koldonuudan çıgıp kalgan sözdör boluu menen
birge, azırkı kündö koldonulup, birok maanisi eskirip ketken sözdör da kezdeşet,
deyt orustun geografiyalık atalıştarın izildegen K. S. K. S. Gorbaçeviç (46,15).
Misalı, orustun «krasnıy» (kızıl) degen sözü bir katar geografiyalık attarda tüstü
körsötüüçü maanisin berse da, bir katar toponimderde (Krasnaya Polyana, Krasnaya
Slobodka), ayrım gidronimderde (Krasnaya, Krasnaya Luka, Krasnodubka) tüstü bildirüüçü
maanisi jok. Antkeni bul attar alda kaçan, «kızıl» degen söz tüstü bildirüüçü
maanisinde koldonula elek mezgilde ele kelip çıkkan. Murda bul söz «suluu», «sonun»
(«krasivıy», «slavnıy») maanilerinde koldonulup, «krasnaya devitsa», «krasnaya
devuşka» dep aytuu oşol maanisinen ulam payda bolgon.
Kızıl («krasnaya») sözünün suluuluktu, sonunduktu bildirgen bul maanisi başka
köp sözdüktörde, adabiyattarda da ırastalat. Ayırması — ayrım biröölöründö
krasnıy öz aldınça söz katarında omonim türündö berilse, köpçülügündö oşol sözdün
özünçö maanisi katarında bir makalanın içinde tüşündürülgön. Krasnıy degen sözdün
«çistıy», «krasivıy», «obraşçennıy k yugu», «na solneçnuyu storonu» degen maanileri
bar ekendigin A. M. Selişçev da körsötöt (202, 171).
Moskvanın Kızıl ayantının naamı da eñ obolu kızıldın mına uşul koozduktu
körsötkön maanisinen kelip çıkkan, «Moskva XVII kılımda, özgöçö anın ekinçi
jarımında tez önügüp jana keñeye baştadı,— deyt P. V. Sıtin.— 1625-jılı Spasskaya
munarasına ubakıttı bildirip kagıp turuuçu saat ornotulup, kiyinçereek Kremldin
başka munaralarında jana kuruluştarında da bir kıyla örkündötülgön özgörtüülör
kirgizildi, orus stilindegi dekorativdik koozdoolor jürgüzüldü. Natıyjada bul ayant
şaardagı eñ körktüü ayanttardan bolup kaldı. Buga oşol mezgilderde atalıp, birok
uşul küngö çeyin özgörüüsüz kele jatkan anın «Krasnaya (krasivaya) ploşçad» degen atı
da aykın bolup turat» (215, 42).
Al emi kızıl tüstü bildirüüdön ulam revolyutsiyanın simvolun körsötkön
maanisi Uluu Oktyabr revolyutsiyasınan kiyin gana payda bolup, murdagı maanisi menen
birigip, birin-biri küçötkön birimdik bir bütün maanige aylanıp ketken (214,160—
161).
Kırgızdın ısık degen sözü da maanisi, koldonuluşu jagınan orustun uşul
krasnıy degen sözünün önügüş protsessine okşoşup ketet. Jalpı ele türk tilderi üçün
taandık bolgon ısık sözü kırgız tilinde da bir neçe maanige ee jana kıyla keñiri
koldonulat. Professor K. K. Yudahindin sözdügündö bul söz 4 türkün maanige bölüp
berilgen.
Bulardın içinen 1-maanisi jogorku temperaturanı, aptaptı bildirgen söz
katarında eldin bardıgına tüşünüktüü boluu menen birge, başka maanilerine
karaganda basımduuluk kılıp, köp koldonulat. Morfologiyalık jagınan sın atooç jana
zat atooç bolo alat.
Bizdi kızıktırgan bul sözdün 2-maanisi. Eldin oozeki süylöşüüsünön
ukkandarıbızga jana körköm adabiyattardan uçuraganına karaganda 2-punkt menen
körsötülgön bul sözdün ötmö maanisinin («simpatiçnıy, priyatnıy, milıy») jogorku
temperaturanı bildirüü jagına eç kanday tieşesi jok. Koldonuluşuna jaraşa bul
maanisi da biri-birinen ayırmalangan öz ara bir kança tarmaktarga bölünüp ketet. Bul
pikiribizdi dalildöö üçün biz alardın emnege karata aytılıp, kanday maanilerdi
bildirişin körsötö turgan misaldardı keltirip, öz ara tömönküçö toptorgo
bölüştürmökçübüz.
1. Kişinin öñü-tüsünö je jalpı ele kebete-keşpirge karata aytılıp, anın
süykümdüülügün, jagımduulugun, közgö jakşı körüngöndügün bildirüügö koldonulat.
Kişi akıl tabat es menen, Oroyuñ ısık bet menen (Toktogul). Al közü tirüü,
sarı çiykil, ımanı ısık jaş jigit eken (Bökönbaev). Beşeneñ ısık körünüp, Men da
küydüm sen üçün (Togolok Moldo).
2. Adamdardın ortosundagı öz ara mamilelerine je başka bir nersege bolgon
köz karaştarına karata aytılıp, katuu süygöndügün, tattuuluktu, abdan jakşı
körgöndügün je baştatan taanış, jürökkö jakın ekendigin bildirüügö koldonulat.
Koştoşkon ayrılarda ısık jarday, Eljirep iç ezilet, jürök tuylap
(Elebaev). Bul — tilekteştik, kurbuluk ısık mamile (Kaimov). Kurbu kızdardın
içinen Suusardı Jıldızkan eñ ısık körüçü. (Baytemirov). Alda, Alimanım ay, oşogo
közü jetip ele tursa da, süygönünö mınday jakın, mınday ısık ınaktı. körö
albadım (Aytmatov). Ayday dayıma mal menen jürüp, mal közünö ısık körünüp
kalganbı, aytor mal çarbasında iştöönü eñseyt (Kaimov).
3. Kızıktırgan jakşınakay körünüşkö je jer körkünün koozduguna karata
aytılıp, anın tatınakaylıgın, köñül tartarlık sonundugun körsötüüdö, körgön adamdı
kuştar kılıp suktantkan içki sezimin, jürökkö jakındıgın bildirüüdö koldonulat.
Eşigiñde olturguzgan güldörüñ Isıgıraak körünöt da közümö (Tokombaev). Tee
alısta jılt-jılt jangan köp tamdar. Eñ bir ısık kasieti bar sagıntar
(Osmonov). Oy-talaa büt dan, nan jıttanıp, Dardakenin közünö jayloodon ısık
(Beyşenaliev). Kanday ısık kanday jakın öskön jer, Ata-enedey, bir tuuganday
baykalat (Tokombaev). Ala-Too, kündö körsöñ kündö kızık, Közüñö bügünküdön erteñ
ısık (Şükürbekov).
Bu sın atooç sözdün substantivdeşken (zattık maanige ötkön) uçuru da kezdeşet.
Turmuştun eñ ısıgın saga berip, Bölünüp bir özüñdön kayda baram! (Osmonov).
Jogoruda keltirilgen misaldardan ulam, ısık degen söz maanisi jagınan bir
kıyla kenen jana köbünçö süykümdüülüktü, jakın mamileni, tatınakay körünüştü, jer
körkünün köñül tartarlık koozdugun, sonundugun körsötüüdö koldonulup, adamdın
kuştar bolgon içki sezimin bildire turgandıgın kördük. Bul sözdün uşul maanileri
bizge jakın tekteş türk tilderinde da bar ekendigi köñül buruuga tatıktuu. Misalı,
özbek tilinde da «ıssık» uşul sıyaktuu («krasivıy, priyatnıy, milıy,
privlekatelnıy») maanilerdi beret (231, 183). Kazak tilinde «ıstık kördü» degen söz
aykalışı tüşündürmö sözdügündö «jakşı kördü, jakın kördü» dep çeçmelengen.
«Isık — jar; priyatnost» dep İlminskiy tarabınan da belgilenip ketKen (72,
243).
Al emi kara kalpak tilinde bul maaniler biri-birinen ayırmalangan ıssı jana
ısık degen başka-başka formadagı sözdör menen berilişi özgöçö kızık.
Salıştırıñız: «ıssı — 1) v razn. znaç. jar: (goryaçiy: jarkiy:) goryaço: jarko: 2)
goryaçee (eda):» «Isık — simpatiçnıy, priyatnıy, milıy». Uşul ele bette kırgızdar
üçün da keñiri belgilüü bolgon «Kelindin betin kim açsa, oşol ısık» degen makal
keltirilip, birdey maanide kotorulgan (84, 760).
Kırgız tili türk tilderine jata turgandıgı belgilüü. Kırgız elinin uzak
kılımdar boyu sozulgan tarıhının bayırkı mezgili territoriyalık jagınan Enisey,
Altay menen tıgız baylanışta ekendigi tarıhta aykın bolup oturat. Tilinin önügüş
tarıhı da jalpı ele türk tilderinin önügüş tarıhı menen baylanışta karaluu menen
birge, anın içinde, özgöçö altay tiline jana hakas, tuva, şor, yakut tilderine jakın
ekendigi belgilenip jüröt (12, 295, 297). Azırkı Kırgızstandın territoriyasındagı
köp toponimder belgilüü bir ölçömdö kırgız elinin tarıhına tieşelüü bolgon köp
okuyalardın dalili boluu menen birge, jamaattaş türk elderinin ortosundagı til
jagınan bolgon tekteştiginin da aykın kübösü bolo alat. Oşonu menen birge jalpı
ele başka bir katar sözdördün tüpkü tegin, maanisin tabuuda uşul aymaktagı elderdin
tilderi menen baylanıştıra, salıştıra karoo bir kıyla oñ natıyjalardı bererine
eç bir künöm kıluuga bolboyt.
Bizdin oyubuzça, kırgız tilinin tarıhıy önügüşündögü bir kezdegi jakın
baylanıştın kübösü katarındagı ısık degen sözdün süykümdüülüktü, koozduktu
bildirgen maanisi bir kıyla aykın jana daana türündö öz aldınça söz boydon hakas
tilinde saktalıp kalgandıgı baykalat.
Kırgız tiline abdan jakın sanalgan hakas tilindegi bul sözdün bir maanisi,
asirese, jer körkünö karata aytılgan maanisi, köñülübüzdü ayrıkça özünö burat.
«Hakasça-orusça sözdüktö» istig formasında 2 omonim söz keltirilip, anın
birinçisinde: « istig I I. 1) udobnıy ; 2) privıçnıy: 3) uyutnıy: 4) priyatnıy,
simpatiçnıy: 5) krasivıy (o mestnosti):» maanileri berilgen (241, 70). Bulardın
içinen bizdi ayrıkça kızıktırganı 4, 5-maanileri.
Bul forma kırgız tili üçün da öön emes: kırgız tilinin tüştük govorunda bul söz
ıstık türündö koldonulat. Bul abal K. K. Yudahindin sözdügündö da belgilengen (939bet).
Al emi jogorku temperaturanı körsötkön söz hakasça (1. jara: jar: 2. 1) jarkiy,
znoynıy: 2) goryaçiy; 3) jarko formasında bölök, öz aldınça berilgen.
Eñ akırında ısık, ısıktık degen sözdördün «teplıy», «privetlivıy»,
«serdeçnaya teplota», «lyubov» maanileri bayırkı türk tilderinin sözdügündö da
körsötülgvndügün ayrıkça belgiley ketmekçibiz (54, 213).
Jogoruda keltirilgen faktılardan ulam, ısık degen sözdün süykümdüülüktü,
koozduktu, suktandırgan suluuluktu bildirgen maanisin jogorku temperaturanı,
aptaptı bildirgen maanisi menen çataştırbay ajırata karoonun zarıl ekendigi açık
körünüp turat. Birok ısık (goryaçiy) degen sözdün ileptüü sezimdi bildirgen ötmö
maanisi süymönçülüktü körsötkön maanisi menen kandaydır bir ölçömdö ündöşüp kete
turgandıgın, al tügül keede toluk dal kelişe turgandıgın belgiley ketüügö tiyişpiz.
Salıştırıñız: ısık salam — ısık dos.
Bul sözdün maanilerin tak ajırata ayırmaloonun orçunduu belgisi: jogorku
temperaturanı bildirgen ısı, ısık sözdörünön ısıla, ısılı-suuk, ısılık, ısın,
ısıt, ısıtma, ısıkta, ısıktan sıyaktuu sözdör jasalıp, söz tüzülüşü jagınan
aktivdüü bolso, süykümdüülüktü, suluuluktu, tañ kaltırgan koozduktu bildirüüçü ısık
sözünön oşol ele jakşı körgöndüktü, tattuuluktu, ınaktıktı jalpılap körsötkön
ısıktık (keede: ısıkçılık) degen sözdön başka jogorkuday aktivdüü söz jasalış
joldoru baykalbayt.
Uşintip, Isık-Köl toponimindegi ısık degen sözdün süykümdüülük, jürökkö
jakındık maanisin basa körsötüüdön ulam, uşuga jakın maanidegi oydu bildirgen
başka pikirler da payda bolo baştadı. Uşuga baylanıştuu ısık degen sözdü ıyık
degen söz menen baylanıştıra karagan E. M. Murzaev menen S. Ö. Ömürzakovdun
pikirlerin bir kıyla jüyölüü dep oyloybuz (147).
Isık-Köl gidronimi jönündögü jogoruda aytılgandardı jıyıntıktay kelip
tömönküdöy korutundu çıgaruuga bolot.
1. Isık-Köldün atalışında anın birinçi komponentinin jogorku
temperaturanı, aptaptı bildirgen maanisi negizgi roldu oynoboyt. Köldün
toñbogondugu suunun ısık je jıluu temperaturada boluşu menen emes, köldün
tereñdigi, suusunun ooşup-almaşıp turuusu, tuzduulugu jana örööndün klimatının
jumşaktıgı menen tüşündürülöt.
2. Taldoogo alınıp jatkan gidronimdin süykümdüülüktü, jürökkö jakıñ,
suktantıp, köñül tartarlık körünüştü, suluuluktu bildirüüçü ısık sözünön ulam kelip
çıgışı obektinin tabiyatına toluk ılayık kelet jana toponimikalık işenimdüülügü
jagınan da abdan jüyölüü. Anın üstünö jürökkö jakındık, suluuluk, jaratılıştın
suktandırgan körkü jönündö kep bolgondo «ısık» — köbünese kör («videt, uvidet,
smotret, glyadet, osmotret, obozret») etişi menen aykalışa kelişi özgöçö
münözdüü. Isık sözünün jogoruda belgilenip ketken maanileri menen katar
suktanarlık sonun suluuluktu bildirgen uşul maanisi jalpı türk tilderinde, anın
içinde kırgız tilinde, bayırtan ele bolgon, birok kiyinçereek aktivdüü koldonulbay
ketken dep eseptöö kerek. Ayrım türk tilderinde misalı, hakas tilinde bir katar
maanileri menen katar, suluu, sonun, kooz maanisinde jer-suunun körkünö karata
koldonuluşu, bul sözdün oşol negizgi maanilerinin biri uşul küngö çeyin saktalıp
kalgandıgına kübö bolot.
3. Jogoruda aytılgan pikirlerge jana keltirilgen misaldarga, faktılarga
tayanıp, ısık degen sözdün orus tiline kotorgondogu toponimakalık «milıy, priyatnıy,
goryaço lyubimıy, privlekatelnıy, çaruyuşçiy, horoşiy, krasivıy, prekrasnıy»
maanilerine negizdep kelip, Isık-Köldü orus tiline «Prekrasnoe ozero» ekvivalenti
menen berüü toluk ılayık kelet dep oyloybuz.

JETİ-ÖGÜZ
Jeti-Ögüz Isık-Köldün tüştük-çıgış tarabındagı ançalık biyik emes askaluu
jer. Jazuuçu Raykan Şükürbekovdun:
Jeti-Ögüzgö jetken kezde karasañ,
Tizmektelgen ukmuş kızıl jar turat,
– degen ır saptarı da tak uşul aska, jar jönündö. Uşul jerge soyuzduk maanige ee
bolgon Jeti-Ögüz kurortu da jaygaşkan. Kapçıgay ıldıy Isık-Köldü bet alıp akkan suu
da Jeti-Ögüz suusu dep atalat. Uşul suunun boyuna ornoşkon selo da, uşul aymaktagı
rayon da Jeti-Ögüz naamında. Kurortton jogoru ördöp ketken karagay-çerlüü tooluu
rayon mamlekettik korukka aylandırılıp, anda ar türdüü aybanattar, tukumu abdan
azayıp ketken jırtkıç añdar da özdörünö ılayıktuu ıñgayluu jay tabışkan. Tabigıy
koozdugu menen körgön jandı özünö tartıp suktandırgan bul jerdin emne üçün JetiÖgüz bolup atalıp kalışı jergiliktüü kalktı da, birinçi körgön başka adamdardı da
kızıktırbay koygon jok. Jergiliktüü adamdar bul jerdin atalışı jönündö biribirinen ayırmalangan ar kanday tüşündürüülördü berişet. Birinin tüşündürüüsün
ekinçi biröölörü oñdop je taktagan boluşat. Eki sözdön turgan bul toponimdin
birinçi komponenti eç kanday talaştı tuudurbayt, «jeti» sözü bardık türk tilderinde
bir az fonetikalık özgörüüdö biri-birinen özgöçölönüp aytılganı menen bardıgında
teñ açık-aykın «7» sanın körsötöt. Talaş-tartışka, kümöndönüügö alıp kelip jatkan
— toponimdin ekinçi komponenti — «ögüz» degen söz. Masele jerdin atın
tüşündürüügö kelgende bul sözdün çındıkka ançalık kooşpogondugunda, köñüldü uyutkan
işenimdüülükkö ee bol o albagandıgında turat. Şektenüü emne sebepten kelip
çıkkandıgın açık-aykın köz aldıga keltirüü üçün bul toponim kandayça tüşündürülö
turgandıgın jana başka dagı kanday sözdör menen baylanıştırıp tüşündürüü
araketteri bar ekendigin karap körölü.
Jeti-Ögüz jönündö el oozunda köp ele legendalar bar. Al legendalar da ar
türdüü bolup, birinen-biri azdır-köptür ayırmalanat. Alar kançalık çındıkka jakın
jana kançalık işenimdüü ekendigin bilüü üçün belgilüü orus jazuuçusu SokolovMikitovdun 1940-jılı Kırgızstanga kelgende ukkan negizgi legendanı keltire ketüünü
ılayıktuu dep taptık.
«— Men sizge ezelten kalgan bir jomoktu aytıp bereyin,— dedi kızgıltım
askalardı körsötö berip, bizdi koştop jürgön şayır, sözmör kişi. — İlgeri-ilgeri
uşul toolordu jerdep, sansız köp uruu elderin başkarıp, aydıñduu ökümün jürgüzüp
turgan eki ataktuu han bolgon eken. Bir künü aç köz, kara mürtöz hanı koñşu handın ay
dese arkı jok, kun dese körkü jok möltürögön suluu ayalın ala kaçıp ketet. Eki uruunun
ortosunda talaş-tartış, biri-birin çaap aluu baştalat. Mına oşondo kara mürtöz
handın estüü-baştuu akılmandarı çogulup akıl-keñeş berişet: «Kastaşkan duşmanıñ
ayalımdı kaytarıp bergin dep jandı koybodu, elge tınçtık berbedi. Sen anın talabın
orundat. Ayalın öltürgün da, ölügün berip jiber. Talabıñdı orundattım, kaytarıp
bergin dediñ ele, mına berip jiberdim degin, Senin da janıñ jay alıp, jürök
dartıñ basılat, ayal aga da jok, saga da jok bolot» deşet.
Akılmandardın keñeşi aç köz hanga abdan jagıp kalat. Kara niet oyun işke
aşıruu uçun köp el çakırıp, çoñ toy bermekçi bolot. Toygo kelgenderdin tamagı uçun
jeti Kızıl ögüz soyulat.
Oşondo, akırkı, jetinçi ögüzdü jıgıp, soyuuga kirişkende, kara mürtöz kaarduu
han da bayagı köñülü tüşüp tartıp kelgen ayaldın jürögünö kanjar urgan eken. Atıp
çıkkan ıpısık kan toktoo berbey dirkirep askalarga çaçırap jaba beret. Kanjar urgan
jerden kan menen koşo orguştap kaynak suu atılıp çıgıp, but örööndü kaptayt. Bayagı
merez han el-jurtu, ukum-tukumu menen, toygo kelgen kişiler but boydon atılıp çıkkan
kaynak suunun astında kalışat. Seldey kaptagan ısık suu toygo soyulgan jeti kızıl
ögüzdü da agını menen alıp barıp, tetigi biyikke şilep çıgarıp taştayt.
— Kördüñbü, sanap korçu: beregi jeti kızıl aska — oşondogu jeti ögüz. Oşol
kündön uşul küngö çeyin el bul örööndü Jeti-Ögüz dep kalışkan».
Jergiliktüü elden Jeti-Ögüzdün atalışının bul variantın suraştırıp körgönübüzdö,
tak uşul türündö bilgenderin uçurata albadık, birok «uşintip da aytışçu ele, bir han
kıdırakey koyup alıp jeti ögüzün soydurgan deyt, «Jeti-Ögüz» degen at oşondon kalgan
imiş» degen sıyaktuu birin-eki köñülkoş ırastoolordu gana uktuk.
2-legendanı jergiliktüü elderdin, oşol aymakta jaşagandardın köpçülügü
aytışat. Biri-birinen mazmunu jagınan ançalık ayırmalanbagan, iç ara mayda
türlörü gana bar.
İlgeri-ilgeri bir kişinin (kedeydin, baydın, handın) jeti torpogu boluptur.
Bir künü alardı bıçtırgandan kiyin, salkınıraak jerde jürsünçü dep, toogo çıgarıp
jiberet. Aida bul toolordun içi, koktu-kolottoru çıçkan murdu jörgölögüs jış çer
tokoy eken. Oşol boydon torpoktoru jogolup ketip, kiyin jetöö teñ ögüz bolgondo
tabılıptır. Oşondon ulam bul jer «Jeti-Ögüz» atalıp kalgan deyt.
Köñül burarlık bir nerse: «Jeti-Ögüz» naamının kelip çıgışın jergiliktüü
el tarabınan tüşündürüünün kaysınısı bolbosun kadimki ele kırgızdın «ögüz» degen
sözünö barıp takalat. Oşol sözgö ılayık işendire dalildep berüügö tırışışat.
Çındıgında ele uşundaybı? Çındıgında ele bul jerdin atının «ögüz» menen
baylanışı barbı?
Jer-suunun attarı «bizge köbünçö algaçkı türündö emes, özgörgön je buzup
aytılgan türündö jetkendigin» eskertip kelip, S. B. Veselovskiy: «İzildöö
jürgüzgöndö baarıdan murda termindin tuura formasın taap, taktap aluu zarıl» deyt
(34, 26).
Keede geografiyalık attar aytuuga jeñilireek formada özgörtülüp koldonuluu
menen birge, oşol özgörtülgön türündö jañı maani berilip, taptakır başkaça
tüşündürüü ala turgandıgın, birok anday uçurlardı ajırata bilüü kerek ekendigin
sovettik körünüktüü toponimist V. A. Nikonov neçen kurday belgilep körsötkön. Misal
katarında: Tsarskoe selo (azırkı Leningrad oblastındagı Puşkin şaarının murdagı
atı) orus sözünün negizinde kelip çıkpastan, estonduktardın saari («aral») degen
sözünön kelip çıkkandıgın (156,346), Ohot deñizinin atı orustun ohota («añçılık»)
degen sözünön kelip çıkpastan, aga kuygan Okata degen darıyanın naamınan ulam payda
bolgondugun (180,58), Yahroma degen özöndün atı, knyaz Yuriy Dolgorukovdun ayalı oşol
jerdegi keçüügö kelgende müdürülüp ketip, «Ya hroma!» dep kıykırıp jibergendikten
atalıp kalbastan, tündük orus dialektisindegi yahr, yahra («suunun tayız jeri») degen
sözgö baylanıştuu ekendigin keltiret (55,133).
Uşunday ele geografiyalık atalıştardın etimologiyasın teriştirüüdö al
aymaktagı koomduk tarıhıy faktılardı, oşol territoriyada jaşagan kalktardın migratsiyasın, tildik özgöçölüktördü jana dialektizmderdi eske alıp, ar
kanday toponimikalık legendalarga etiyattık menen mamile kıluu kerek ekendigin,
antkeni alar köp uçurlarda tarıhıy jagınan negizsiz bolo turgandıgın A. M. Selişçev,
E. M. Murzaev, A. P. Dulzon, A. İ. Popov basa belgilep körsötüştü.
Bul aytılgandardın bardıgının teñ azır biz söz kılıp taldoo jürgüzmökçü
bolup oturgan «Jeti-Ögüz» toponiminin etimologiyasın açuuga tüzdön-tüz tieşesi bar.
Antkeni anın tüpkü tegin kadimki ele üy malı ögüzdön ulam keltirip çıgarganda, bul
legendanı aytıp jatkan adam da, uguuçu da, kandaydır bir işenimdüülük jok
ekendigin, al sözgö jokton sebep taap ele zordop baylanıştırıp jatkandıgın sezip
turat. Dagı bir az tereñdep bileyin deseñ ele, «kim bilet, el uşintip aytıp jüröt»
degen joop alasıñ. Ekinçi jagınan bul legenda ilimiy köz karaştagı taldoogo
taptakır ılayık kelbeyt jana eç kanday logikalık baylanışı jok. Makul, anday
bolso, «Ak-Ögüz», «Kara-Ögüz», «Ögüz-Aşuu» degen sıyaktuu jer attarın da uşul malga
baylanıştırabızbı?
Bir jerinen ak ögüz jogolup ketken, ekinçi jerinen kara ögüz jogolup ketken,
tigil aşuudan ögüz dele aşıp ketken, oşonduktan «Ögüz-Aşuu» dep atalıp kalgan
deybizbi?
«Ögüz» sözü sostavında bolgon başka dagı bir katar toponimder bar ekendigi,
semantikalık jagınan bul sözdü mal degen tüşünüktö karap, ekinçi komponentteri
menen baylanıştırgan uçurda kandaydır maanisiz bir nerse bolup kala turgandıgı
toponimikalık iliktöölördü jürgüzüp jürgön jana toponimderdin jasaluu joldoru
menen taanış adamdardın köñülündö şek tuudurbay koygon jok.
Özbek okumuştuusu X. X. Hasanov Mahmud Kaşgarinin sözdügündö okuz degen söz
jalpı ele suunu, özöndü bildirgendigin aytıp kelip, balkim uşul maanidegi söz bolup
jürbösün degen boljolun bildirdi (222, 35—36).
Mahmud Kaşgarinin sözdügündö okuz, ukuz — «ozon» maanisin, bolgondo da köp
suuluu darıya maanisin bere turgandıgı aytılat. «Okuz»— Jayhun, Firat sıyaktuu
darıyalarga berilgen naam». Oguzdar bul sözdü özdörünün şaarı jaygaşkan. Banokat
öröönü maanisinde koldonuşat. Alardın köçmönçülörü da uşul darıyanın eki
kırgagına jaylanışkan. Türk mamleketterindegi bir kança başka darıyalar da uşul
naam menen koldonulup jüröt» (123, 1,9 1). Bul maani sözdüktün I tomunun 71, 373betterinde jana III tomunun 166-betinde dagı kaytalanıp ırastalat. Okuz, uguz — suu,
özön, darıya maanisinde koldonula turgandıgın S. E. Malovdun emgekterinen (117, 440;
118, 105), V. V. Radlovdun sözdügünön (184, 1, 1811) jana başka adabiyattardan da
uçuratabız.
Bul söz oşol ele maanide Kazakstandın bir katar gidronimderin tüzö
turgandıgı E. Koyçubaev tarabınan (96, 6), fonetikalık jagınan özgörgön formada
Türkmönstanda kezdeşe turgandıgı S. Ataniyazov tarabınan (8, 16) belgilenip ketet.
Uşul ele uguz hakas tilinin Kızıl dialektinde ündüülör ortosundagı g tıbışı
tüşüp kalıp üüs formasında koldonula turgandıgı ayrıkça kızıguunu tuudurat jana
bul N. G. Domojakov tarabınan abdan işenimdüü türdö dalildengen.
Uşul maanini negiz kılıp aluu menen, Kırgızstandagı bir top toponimderdin
etimologiyasın açıp körsötüünün demilgeçisi bolgon S. Ömürzakov Jeti-Ögüz
toponimindegi ögüz sözü suu, özön, bulak maanisin beret degen pikirin bildirip
atayın bir makala arnadı (234, 64—66).
Demek, jogoruda keltirilgen faktılardan ulam okus, uguz formaları (anın
fonetikalık varianttarı menen) suu, özön, darıya maanisin bere turgandıgı talaşsız
bolgon sıyaktuu. Orto Aziyadagı eñ iri özön Amu-Darıya bayırkı mezgilderdegi tarıhıy
jana geografiyalık çıgarmalarda, asirese grek okumuştuularının çıgarmalarında
Oksus, Oks, al tügül Ak formasında saktalıp kalışı jana anı köp okumuştuular uşul
okus, uguz sözünün buzulup aytılgan türü katarında karaşı da bul pikirdi ırastagan
öñdüü sezilet. Birok bir fakt bul bojomoldun talaşsız ekendigine katuu şek keltiret.
Atap aytkanda til maselelerin iyne-jibine çeyin kıldat tekşerip ajırata bilgen
okumuştuu türkolog V. V. Radlovdun emgeginde suu (demek, ozon dagı — D. İ.) uguz, ugus
türündö gana emes, ugu türündö da aytıla turgandıgı körsötülgön: «ugu (uyg) voda» (184,
1,1810). Bul fakt belgilüü mongoloved B. Ya. Vladimirov tarabınan da ırastalat (37,
269). Al tügül kırgızdar üçün belgilüü bolgon üyör degen sözdün algaçkı uñgusun
(perviçnıy koren) uşul ugu menen baylanıştuu dep karoogo da toluk negizder bar.
Bularga koşumça katarında A. Borne tarabınan suu—ug formasında
berilgendigin, S. E. Malov tarabınan «okan — reka» (117,406) dep körsötülgöndügün
uşul jerde belgiley ketüünü ılayıktuu dep tababız.
Demek, uşul keltirilgen faktılardan ulam ugus, uguz degen sözdün özün da
ayrım-ayrım eki bölüktön (ugu+us) birikken söz katarında karoogo tuura kelet. Bul eki
söz akırındap oturup, ugu+us>s — ugus shemasındagı evolyutsiyaga uçuragan dep
bojomoldoogo bolot. Mındagı us öz aldınça turup mongol tilinde suu, özön tüşünügün
bildire turgandıgı belgilüü (133, 463).
Birok suu maanisindegi uguz, ugus degen sözdördün etimologiyasın açıp körsötüü
bizdin mildetibizge kirbeyt, al özünçö talkuuloonu, özünçö çeçilişti talap kılat.
Bizdin maksatıbız Jeti-Ögüz toponimine baylanıştuu sözdördün aga kançalık
katnaşı bar ekendigin jana kançalık darajada biz taldap jatkan toponim menen
ündöşö turgandıgın bilüü bolgonduktan, bul sözdün suu, özön, darıya maanisi bar
ekendigi aykın boldu dep esepteybiz.
Mından tışkarı oguz kalktın atı menen da baylanıştuu boluşu mümkün
ekendigin eskerbey ketüügö tiyiş emespiz. Uşul jagınan alganda V. M. Jirmunskiydin
pikiri köñül buruuga tatıktuu. V. M. Jirmunskiy Sır-Darıyanın tömönkü agımındagı
«Oguz-Jılgası», «Oguz-Say» degen jer-suu attarına taldoo jürgüzüü menen, alar
tarıhta belgilüü oguz uruularının naamınan boluu kerek degen pikirge kelet (61,101).
Çındıgında da toponimikada etnonimderge baylanıştuu atalıp kalgan
toponimder abdan köp kezdeşet jana alar toponimderdin bir kıyla bölügün tüzö
turgandıgı belgilüü.
Birok «ögüz» sözü menen baylanıştırılıp jogoruda keltirilgen üç fakt teñ
Jeti-Ögüz toponiminin etimologiyasın çeçüüdö tieşelüülügü jok dep oyloybuz.
Bul pikirge kelüübüzdün sebebi — toponimikalık izildöölördü köbüröök jürgüzüp,
anda kezdeşüüçü öydö-ıldıy jañılıştıktardı kıldattık menen baamdap kalgan bir
katar izildööçülördün: toponimist geografiyalık attardın ar kanday tüzülüü joldoru
bar ekendigin jetkileñ bilüü menen birge, oşol taldanuuçu toponimderge
baylanıştuu materialdardı toptoşturup alıp, anan ar bir konkrettüü uçurdu esepke
alıp oturuş kerek degen eskertüülörü boldu (208, 183; 217, 11).
Natıyjada, izildenüüçü geografiyalık obekt menen taanışıp jana uşunday ele
naamdagı başka jer-suunun attarı menen salıştırıp çıkkandan kiyin, Jeti-Ögüz
toponiminin ekinçi «ögüz» komponenti «egiz» sözünün buzulup aytılgan forması eken
degen jıyıntıkka keldik.
Özünün izildöösündö F. G. İshakov egiz (egiz) sözü biyik (vısokiy) maanisinde
uygur tilinde gana koldonulat deyt da, anan mınday özgöçölügün belgileyt: «Takim
obrazom, v uygurskom yazıke prilagatelnoe egiz (egiz) oboznaçaet vısokiy,
vozvışennıy (o mestnosti)» (77,228—229). Bul söz bayırkı uygur tilinde idiz (idiz)
formasında uçuray turgandıgı jana alar kaysı emgekterde ekendigi körsötülöt.
Egiz sözü kırgız leksikasında da bar jana al köbünese tüştük kırgızdarda,
azdap tyan-şandık kırgızdarda koldonula turgandıgı K. K. Yudahindin sözdügündö
belgilengen, adabiy tildegi biyik jana tor maanisinde koldonuluşu bir neçe misal
arkıluu illyustratsiyalangan. Egiz — pamirdik-karatagendik kırgızdarda da bar
ekendigi baykalat. Al emi içki, lik kırgızdar azırkı adabiy tildegi biyik degen
sözdün orduna köbünçö egiz degen sözdü koldono turgandıgın filologiyalık ilimderdin
kandidatı dialektolog Esenkul Abduldaev basa körsötüp belgilep ketet (3,36). Demek,
buga karaganda egiz, egiz sözü uygurlardın taasirisiz ele kırgızdardın özdörü
tarabınan da koldonulup kelgen dep aytuuga bolot, b. a. bul söz eki tilge teñ ortok
bolgon dep eseptöögö tuura kelet. Egiz uşul ele maanide akın-jazuuçulardın
çıgarmalarında uçurayt. Mında da köbünçö aylanasındagılarga salıştırganda
biyiktigi menen ayırmalangan jerlerdi bildirüü üçün koldonulat jana anın bul
maanisi tooluu jerlerdin biyiktik özgöçölügün körsötüüdö özgöçö münözdüü.
Egiz, egiz, egiz too
Egiz toonun ar jagı
Telegeyi tegiz too — degen elge keñiri belgilüü
bolgon folklorduk ır saptarında da uşul biyik, askaluu toolor köz aldıda tutulat.
Bul söz ees formasında altay tilinin tündük dialektinde kezdeşe turgandıgı N.
A. Baskakov tarabınan körsötülgön.
Jalpı ele sın atooç sözdördün Substandivdeşüüsü toluk zakon çenemdüü
körünüş. Alsak, egizdin sinonimi biyik sözünün substandivdeşken uçurları bizge
ayrım akın-jazuuçulardın çıgarmalarınan maalım.
Asmanda jarkırayt aalamdın künü,
Bürküt uçup biyikte kökölöp jürü (Şükürbekov).
Mında biyik — asman, asman biyiktigi maanisinde koldonuldu.
Kıştın künü biyikte turgan kişige japızda turgan kişinin sözdörü daana
uguları belgilüü emespi (Jantöşev).
Mında biyik — biyik jer, aska, biyiktik maanisin berip turat. Bul sözdün sın
atooçtuk maaniden çıgıp, zat atooç katarında geografiyalık obektige karata
koldonuluşun kazak okumuştuusu G. K. Konkaşpaev: «Biyik (bukvalno vısokiy,
vısota)—vozvışennost; kazahi vsyakuyu vozvışennost nazıvaet biyik, nezavisimo ot
ee razmerov» dep tüşündüröt (99,10). Mındagı biyik degen sözdün jalpı ele
biyiktikti bildirişi kırgız tili üçün da münözdüü. Uşunday ele maani biyik sözünün
sinonimi bolgon egizge da taandık. Egiz sözünün substandivdeşip, biyiktikti
bildirgen maanige ötüşün biz korkom çıgarmalardan da uçuratabız. Misalı:
Egizden turup pas jakka
Şarkıragan akkan suu (Barpı).
Mında egiz — biyiktik maanisinde koldonuldu. Al emi toponimderdin
jasalışında kadimki söz (naritsatelnoe slovo) je termin jer-suunun atına aylanıp
kalışı keñiri taralgan joldordun biri bolup eseptelet. Salıştırıñız: bir katar
sın atooç sözdör, misalı, Türgön — mongolço şar, ıldam (bıstrıy); Narın — kuuş
(uzkiy, tesnıy) degen maanilerdi beruu'menen birge toponimge da aylanıp ketken.
Mınday körünüş, b. a. sın atooç söz substandivdeşip, zattık maanide
koldonulup kalışı bayırtan ele belgilüü bolgon dep eseptöögö toluk negizder bar. Bul
egiz degen sözdün bir variantı Mahmud Kaşgarinin sözdügündö: «biyik jer jana başka
biyik nerseler» dep tüşündürülgön (123, 1, 88).
Aytılışı jagınan egiz (egiz) sözünün, ayrıkça başka sözdör menen aykalışa
kelgen uçurda ögüz formasına ötüp ketişin jergiliktüü tildin özgöçölügü dep karoo
kerek. Kee bir jakın türk tilderindegi bir katar sözdördö e (e) tıbışının orduna ö
tıbışının koldonuluşu bul tilderdegi toluk zakon çenemdüü körünüş. Misalı:
özbekçe etik, etikçi, kazakça — etik, etikçi, kırgızça — ötük, ötükçü, Mahmud
Kaşgarinin sözdügündö: erük, capig erük (I tom, 99-bet), kırgızça — örük, sarı örük.
Tetirisinçe, köpçülük türk tilderinde e (e) arkıluu berilgen eçki sözü tuva tilinde ö
tıbışı menen — öşkü- türündö koldonulgandıgın köröbüz (229,3 25). Oşondoy ele N. A.
Baskakov türk tilderindegi börü, börk, özgö, ös, ördök, öp, öl, ölçö, ögüz, ör, öt, öz, özön,
ökür, öksüz, köbük, kök, kökürök, köp, köpürö, kör, köz, söz, tölö, tök, tört sıyaktuu ö
tıbışı menen kelüüçü sözdör karaim tilinin bir dialektinde beri, berk, ezge, es,
erdek, ep, el, elçe, egiz, er, et, ezen, ekir, eksiz, kebik, kek, kekrek, kep, kepri, ker, kez,
tele, sez, tek, dert bolup ıraattuu türdö e arkıluu aytıla turgandıgın jana bul içki
fonetikalık zakon çenemdüülük ekendigin körsötöt (230, 118, 122).
Bir ele tildin içinde bir uñgudan kelip çıkkan sözdö e tıbışının ö
tıbışına ötüp aytılıp jana kabıl alınıp ketken formasının ülgüsü katarında uygur
tilindegi özgö degen sözdü eseptöögö bolot. Tak uşul maselege baylanıştuu markum K. K.
Yudahin bizge aytıp bergen bul söz «egizdin» — biyik, bir nersenin jogoru jagı,
töbösü, üstünkü bölügü degen maanisinen kelip çıgıp, üydün jogorku bölügün üstün,
çatırın bildirip kalgan. Ögəzə («krışa, krovlya, perekrıtie») dialektilerde ögüz,
ögüze türündö da koldonula turgandıgı E. N. Nadjip tarabınan belgilenip ketet (152,
106).
Mınday, e tıbışının ö tıbışı menen oolaşa kelgen uçurun kırgız tilinin
özünün sözdük sostavınan da kezdeştirebiz. Alardın kee birleri negizgi forması
menen birge adabiy tilde da ofitsialduu türdö koldonulsa, köpçülügü oozeki tilde
aytılışı katarında gana eseptelip, adabiy tildin normalarına jatpayt. Bul sıyaktuu
e — ö tıbıştarının almaşa je paralleldüü türdö koldonuluşunun dalili katarında
K. K. Yudahindin sözdügü boyunça tömönkü bir neçe sözdü keltire ketüünü orunduu dep
esepteybiz: keçee — köçöö, kine — künö — künöö, tegerek — tögörök, tegerekte —
tögöröktö, ege — ögö, egöv, egöö — ögöö, ereen — eröön — öröön j. b. Demek,
misaldardan körünüp turganday, e tıbışının ö tıbışı menen almaşa kelişi je
paralleldüü türdö koldonuluşu kokusunan emes. Oşondoy ele Kırgızstandın
toponimikasında bardıgı ele ögüz bolup özgörüp aytılıp ketpesten, egiz formasının
da saktalıp kalgandıgın uçuratabız. Buga dalil katarında Isık-Köl jana Narın
örööndöründögü Egiz-Tör aşuuların körsötüügö bolot.
Al emi ögüz formasında aytılıp jana koldonulup kalgan jer-suunun attarı
katarında tömönkülördü körsötüügö bolot: Ak-Ögüz, Jeti-Ögüz, Kara-Ögüz, Koñur-Ögüz,
Ögüz-Aşuu, Ögüz-Baş. Bul toponimderdin bardıgı üçün — ayırmalangan biyiktik, aska
jerge taandık bolgon özgöçölüktör münözdüü. Munu, misalı, Ak-Ögüz aşuusuna taandık
özgöçölüktü, kırgız el akını Aalı Tokombaevdin:
Ak-Ögüz — jomoktolgon beldin atı,
Adamzat ötpögön deyt koyboy şatı.
Türkün el eçen jolu belde kalıp,
Taşına tak salgan deyt kandın datı —
degen ır saptarınan köröbüz.
Dagı bir misal. Azırkı Koçkor selosunun tuştuk tarabında Kara-Ögüz attuu jer
bar. Jergiliktüü adamdardın, Koçkor orto mektebinin mugalimderinin aytuusu
boyunça: «Kara-Ögüz — biyik tor. Abday biyik jalama zoo. Oşo jerde Joloy degen taş
bar. Al jerden ötüş kıyın. Jayında (may ayında) al jer toluk açılıp, oşondo da çoñ
kıyınçılık menen gana arı-beri ötüügö bolot. Oşondo Joloy açılıp kalıptır
deşet».
Bul jerdin atının ögüz menen emne baylanışı bar je arı-beri oguz menen gana
ötüügö bolobu? degen menin suroomo emne uçun atalıp kalışın bilbegendikterin, al
emi ögüz oşol zoonun tübünö, janına çeyin gana barıp, andan arı ötö albay
turgandıktarın aytıştı. Men bul sözdün biyik, aska degen sözdör menen baylanışı
bar ekendigin tüşündürgöndön kiyin gana «basa oşol abdan tuura» deşip, toluk makul
boluştu. Kançalık biyiktigin suraganımda: «Abdan biyik kara zooka. Zoonun
jalamasının gana biyiktigi keminde 100—150 metrdey bar» deşti.
Keltirilgen bul fakt da ögüz sözünün jogorku maanisin dagı ırastap, aykındayt.
Jogoruda biz Jeti-Ögüz toponiminin ekinçi komponentine köbüröök toktolduk,
antkeni korunup turganday, bul termin toponimikalık katardı tüzüp oturat.
Toponimdin birinçi komponenti — jeti jönündö kıskaça gana aytarıbız: anın
sandık körsötküçün tak dep eseptöö kıyın, balkim bir kezderde çın ele biri-birinen
aykın ajırap bilinip turgan jeti aska bolgondur, birok mezgil ötkön sayın jaançaçındın taasirine kabılıp, dagı jiktelip bölünüülör payda bolgon çıgar.
Natıyjada anın azırkı kündögü jikke bölünüşün sanagan kişi toguzga je on birge
çeyin jetkirişi, a tügül andan da aşırıp jiberişi mümkün
Akırında Jeti-Ögüz toponimi jönündögü aytılgandardı jıyıntıktay kelip,
tömönküdöy korutundu çıgarmakçıbız.
1. «Jeti-Ögüz» degen attın kelip çıgışın malga — ögüzgö — baylanıştıruu
taptakır çındıkka tuura kelbeyt. Anın ar kanday variantı eldik etimologiya bolup
gana kala beret.
2. Jeti-Ögüz toponimi jana jogoruda aytılgan toponimder üçün suu, darıya, özön
maanisindegi oguz, uguz termininin eç tieşesi jok. Birok mınday dep aytuu menen biz
oguz, uguz terminderin jokko çıgarbaybız, tetirisinçe, anın bar ekendigine, bir
kezderde keñiri taralgandıgına jana fonetikalık jagınan özgörüülörgö
uçuragandıgına eç şek keltirbeybiz. Jeti-Ögüz jana jogoruda atalgan toponimder
üçün gana suu, özön maanisindegi oguz, uguz terminderi tuura kelbeyt dep esepteybiz.
Oşonu menen birge uguz termininin özü da ayrım formanttarga (ugu+y>c—ugus)
bölünüşü mümkün dep boljoldoybuz.
3. Jeti-Ögüz toponiminin kelip çıgışı üçün oguz etnonimi sebepçi bolgon dep
aytuuga da eç kanday negizder jok. Birok bul, oguz etnonimi toponimderdi payda kıla
albayt degen tüşünüktü bildirbeyt. Taldoo jürgüzülüp jatkan toponimderge gana
katnaşı jok ekendigin aytmakçıbız.
4. Jeti-Ögüz toponimi jana atalgan toponimder biyik maanisindegi egiz (egiz)
sözünön kelip çıkkan dep karoo çındıkka tuura kelet. Bar bolgonu — fonetikalık
jagınan bir az özgörüügö uçuragan jana anday özgörüü tildegi toluk zakon çenemdüü
körünüş bolup eseptelet. Bul sözdün uygur jana kırgız tilderinde uçuraşı — bul
elderdin ortosundagı bayırtan berki bolup kelgen karım-katnaştı, belgilüü bir
darajadagı territoriyalık jalpılıktı bildiret. Jürgüzülgön taldoo egiz>ögüz
katışıp tüzülgön toponimderde, bul söz köbünese zat atooç katarında jalpı ele
aylanasındagılardan ayırmalangan ar kanday biyiktikti, askanı bildirüü maanisine
ötüp ketkendigin körsötöt. Oşonduktan tüşündürüülördö, orus tiline kotoruuda biyik
(biyiktik), aska (askaluu) terminderi ögüz (egiz) sözünün bir sinonimi boluuga tiyiş.
Mına oşondo gana biz uşul küngö çeyinki öküm sürüp kelgen baş alamandıktan,
jañılıştıktan kutulup, Jeti-Ögüzdü — «Sem bıkov» dep kotorup tüşündürüü
berbesten, «Sem skal» türündö, arı aykın, arı tak jana tuura kotormosun bergen
bolobuz.

TORU-AYGIR JANA BAŞKA TOPONİMDER
Toru-Aygır. Toru-Aygır toponiminin etimologiyası jönündögü el arasına
keñiri taralgan legenda çındıkka jakındaşpayt. Bul legendanın bardık varianttarı
akırı kelip ele aygır degen söz menen baylanıştırılat. Bir baydın (handın,
kedeydin) ataktuu toru aygırı bolot da, anı Isık-Köldün ekinçi öyüzündögü (KoñurÖlöñ çendegi) kudalarga kızdın kalıñı üçün berişet. Birok toru aygır al jerden
kaçıp çıgıp, tuşagan tuşoosu menen köldön süzüp ötüp, azırkı Toru-Aygır kıştagı
turgan jerden çıgat da, andan jogorulap jürüp oturup, Toru-Aygır aşuusunun
aymagındagı öz üyürünö barıp koşulat. Oşol sebeptüü kıştak da, aşuunun beli da
Toru-Aygır atalıp kalat.
Bul legenda ulam bir aytuuçu tarabınan özgörtülüp oturat. Al tügül, bul ataktuu
toru aygır kedeydiki bolup, anı Alımkul degen bay uurdatıp ketkende, köldün arkı
öyüzünön 15—20 km aralıktan süzüp, kayradan üyürünö kelip koşulgandıgı da aytılat.
Uşul faktının özü ele anın jasalma ekendigin, oydon çıgarılgandıgın körsötöt. Bul
legenda Toru-Aygırga gana tieşelüü. Sostavında aygır komponenti bolgon Aygır-Bulak,
Boz-Aygır, Kök-Aygır sıyaktuu başka toponimderge kelgende eç kim kandaydır bir
jüyölüü tüşündürüü bere albayt, aygır ölgönbü, je bir aygırdın üyürü uşul jerde
bolgonbu, degen sıyaktuu gana kümöndüü bojomoldordu aytışat. Birok sostavında uşul
söz bolgon toponimderge lingvistikalık taldoo jürgüzgön uçurda aygır menen ayrık
(ayrıg) birdey ele maanidegi toponim tüzüüçü sözdör ekendigi açık körünöt. Al emi
ayrık (ayrıg) formasının aygır türünö ötüp ketişin söz jasoonun metatezalık jolu
dep karoo kerek jana mınday jol bayırtan beri ele bar bolup, bir kıyla köp uçurayt
dep aytuuga toluk negizder bar. Buga öz mezgilinde, XI kılımda ele, Mahmud Kaşgari da
ayrıkça köñül burgan. Misalı, Mahmud Kaşgari bugday (buuday) degen sözdü
barsagandıktar tıbıştarın almaştırıp, budgay dep aytışa turgandıktarın körsötöt
da, «Barsagandık emesmin degen kişige uşu sözdü ayttırıp sınaşat» (123, III, 258), dep
ayrıkça belgilep ketet. (Barsagan dep köpçülük adabiyattarda Jeti-Ögüz rayonundagı
azırkı Barskoon selosu turgan jer eseptelip jüröt). Uçurdan paydalanıp, uşul buuday
degen sözdün türk uruularının içinde ar başka koldonulgandıgı jazuuçu T.
Kasımbekovdun «Sıngan kılıç» attuu romanında bir kıyla taamay süröttölgöndügün
ayta ketmekçibiz. Anda budgay forması jönündö söz bolbogonu menen, ar kaysı uruunun
öküldörü tarabınan bugday, buuday, biyday türündögü koldonuluşu bir top çeber
körsötülgön. Söz formasının jasalışının uşul metatezalık körünüşü azırkı kırgız
tilinde da kıyla ölçömdö, köbünçö dialektizm türündö saktalıp kalgan. Fakt
katarında janaşa turgan tıbıştarı gana oolaşkan: alaksı-alaskı, böksö-böskö,
keşpir-kepşir, mıkçı-mıçkı sıyaktuu jönököy metatezalardı jana tıbıştarı ar
türkün attamaktap, özgörülüp almaşılgan: kümön-künöm, kırgıy-kıygır, mıyıkmıkıy,
naalat-laanat,
nöömötmöönöt,
tañsık-tañkıs,
janalgıç-jalañgıç,
telegeytegeley, topurak-(toprak) — turpak (torpok, torpak) sıyaktuu tataal
metatezalardı keltirmekçibiz.
Körünüp turganday, metateza faktısı kırgız tilinde bir top keñiri taralgan.
Ayrıg (rasşçelina, razvilina) formasının aygır türündö koldonuluşu da mına
oşondoy metatezalardın, bolgondo da bir kıyla bayırkı, uzak ubaktan berki
koldonulup jana saktalıp kele jatkan tataal formalarının birinen bolup sanalat.
Uşul maanidegi aygır komponenti sostavında bolgon Aygır-Bulak, Bala-Kök-Aygır, BozAygır, Kök-Aygır, Toru-Aygır toponimderin körsötüügö bolot.
Toru-Aygır toponiminin birinçi komponenti toru jönündö da uşul jerde
toktolo ketüünü ılayık dep tababız. Bul söz el oozunda köbünçö tor formasında
aytılat, jazuu jüzündö da oşondoy berilgen uçurları köp, Bizdin oyubuzça da negizgi
forması uşul — tor. Toru — ayagına ündüü koşulup aytılgan gana forması, mınday
ündüü koşup aluu uçurları ayrıkça r tıbışı menen bütkön sözdördö köp kezdeşet.
Oşentip tor degen söz azırkı kündögü adabiy tilibizde toru türündö kabıl
alınıp ketken da, öñdü-tüstü, köbünese jılkının öñün bildirüüçü toru degen söz menen
çataştırılıp, forması jagınan ayırması jok sıyaktuu eseptelüü menen birge,
semantikalık jagınan da bir ele söz katarında karalıp ketken. Anın üstünö bul
komponent aygır degen omonim söz menen aykalışa kelgendikten, jılkının öñü
jönündö söz bolup jatkan eken dep oylop, anın öñdü bildirüüdön başka maanisi bar
ekendigi oygo da kelgen emes.
Al emi tor – maldın tüsün bildirüüdön başka kenen, keñiri, jazı, jayık
maanilerinde da koldonula turgandıgı belgilüü. Misalı, el akını Aalı
Tokombaevdin:
Kanday akın bul jerdi
Büt süröttöp ayta alat!
Jibek jelge tor talaa
Oyku-kaykı çaypalat;
Iksıragan eginder.
Zumurudday baykalat — degen ır saptarındagı tor talaa — kenen, keñiri, jayık
talaanı bildire turgandıgı talaşsız (Çıgarmalar, II tom, 141-bet). Eldin ooz eki
reçinde da,— keñiri, oylogonunan çoñuraak jer, ayant bolup kalgan uçurda: «—Tim ele
tor talaa turbaybı!» dep aytkandarın uguuga bolot.
Çındıgında Toru-Aygır toponimi bir kıyla kenen kelgen beldin, ayrıktın,
aşuunun atın bildirüü menen birge, selonun, suunun attarı da oşondon ulam kelip
çıkkan. Jogoruda atalgan sostavında aygır komponenti bolgon toponimder da
etimologiyalık jagınan uşul maanide karaluuga tiyiş. Birok biz maldı bildirüü
maanisindegi aygır komponenti katışkan toponimderdin boluşun da taptakır jokko
çıgarbaybız. Misalı, Aygır-Jal toponimi jerdin, açıgıraak aytkanda kırdın,
jondun aygırdın jalı sıyaktanıp ketken okşoştuguna karay atalıp kalışı mümkün.
Kantken menen da aygır komponenti katışkan toponimderdin köpçülügü basımduu
türdö ayrıktı je eer sıyaktanıp ajırap ketken kaykañdı bildirüü maanisinde
koldonulat. Oşonduktan Boz-Aygır, Kok-Aygır, Toru-Aygır, Aygır-Bulak, Bala-KökAygır, Aygır-Tör toponimderindegi aygır komponenti mına uşul maanilerge ılayık
çeçmelenişi kerek.
Sın-Taş. Sın-Taş — Jumgal rayonundagı jerdin jana Çüy rayonundagı selonun
atı. Çuy rayonundagı belgilüü «Sın-Taş» kolhozu da uşul selonun naamınnan ulam
koyulgan. Bul toponim basma sözdördö kay bir uçurlarda San-Taş türündö buzulup
berilip jüröt. Natıyjada Isık-Köl öröönündögü San-Taş toponimi menen çataştıruu
payda bolot. Birok jergiliktüü elden mınday çataştıruunu uga albadık. Toponimdin
ekinçi komponenti — taş eç kanday talaştı tuudurbayt. Birinçi komponenti da
kırgız tilinde bar, birok ançalık aktivdüü koldonulbagandıktan jana toponimikalık
maanisi da bir kıyla küñürt tartıp ketkendikten, kayradan eske tüşürüünü talap kılat.
Sın — bir katar türk tilderinde, anın içinde kırgız tilinde da, dene kelbetin
körsötüp, tulku, turpat, figura jana kır arka, skelet maanisinde koldonulat. Jalpı
ele denege karata koldonulgan uşul söz too kırkasın, kırka jondu bildirüügö da, tulku
boydu elestetken tüspöldü bildirüügö da ötkön. Sın — dene tüzülüşü, tulku boy degen
söz ekendigi jana oşondon ulam kördü, mürzönü bildirip kalgandıgı öz uçurunda
Mahmud Kaşgari tarabınan da körsötülüp ketken (123, III, 152). «Sındın» tulku boydu
bildirgen maanisin kırgız tilinen uşul kündö da jolukturabız. Misalı, Barpının:
Karışam sınım tutaşıp,
Kaykaygan taşka korgolop,—
degen saptarında sın — bütkön boydu, tulkunu bildiret. El oozunda «sın söögü kaluu»
je «sın söök bolup kaluu» dep aytılganda abdan arıktap, söögü ele kalgandıgı, skeleti
ele kalgandıgı tüşünülöt. K. K. Yudahindin sözdügündö «sındın» bul maanileri açık-
aykın belgilenet. Sın — jogorudagı maaniler menen birge mürzö üstünö koyulgan soku
taştı, molo taştı bildire turgandıgı, bul ayrım elderde sın taş dep da aytılışı
jana too kırkasın bildirgen toponimikalık maanisi V. V. Radlov tarabınan
körsötülüp ketken (184, IV, 629). Bul sözdün too kırkası (gornıy hrebet) jana uzunduk
(dlina) maanileri hakas tilinde bar ekendigi baykalat (241, 207). «Sın — griva,
verşina gorı» (osnovnoe znaçenie «stan çeloveka, hrebet») dep, bul sözdün dagı bir
toponimikalık maanisi Sibirde bar ekendigi M. A. Abdrahmanov menen A. A. Bonyuhov
tarabınan belgilengen (250, 1, 168).
Tarıhıy jagınan alganda sın taştar ebegeysiz keñiri territoriyam taralgan.
Mınday taştardı ataktuu geograf V. V. Sapojnikov Altaydan, Mongoliyadan körsö,
akademik A. İ. Sobolevskiy Rossiyanin tüştük jana orto bölüktöründö uçuray
turgandıgın aytat.
Jıyıntıktap aytkanda, Çüy rayonundagı jana Jumgal rayonundagı Sın-Taş
toponimderi oşol jerdegi sın taştardan, balban taştardan ulam atalıp kalgan.
Jerge-Tal. Ak-Say, Narın, Talas, Çatkal örööndöründögü jana Gülçö darıyasının
basseynindegi suulardın, jerlerdin attarı. Ak-Talaa, Tyan-Şan jana Talas
rayondorunda Jerge-Tal attuu selolor bar. Azır abdan seyrektenip ketse da, Tüp
rayonunun Sarı-Kamış selosunun tündük-çıgış tarabındagı suu jakalay çıkkan talı
bar jer jergiliktüü el tarabınan Jerge-Tal dep, al emi selonun özündögü 7—8 kırka
döbö Jerge-Döbö dep atalat. Bul toponimderdin sostavındagı birinçi komponent —
jerge azırkı kırgız tilinde aktivdüü koldonulbayt, eldin oozeki çıgarmalarında
jana kee bir söz aykalıştarında gana kezdeşet. Oşonduktan köpçülük kalıñ massa üçün
jerge degen sözdün katardı, kırkanı bildirgen şaanisi keñiri belgilüü emes, birok
K. K. Yudahindin sözdügündö açık körsötülüp, tieşelüü misaldar keltirilgen. Uşul
sözdün negizinde jergeley, jergeleş degen sözdör kelip çıgıp, alar kırkalay,
kırkaar, katarlaş degen maanini bere turgandıgı adabiy çıgarmalardan da kezdeşet:
Jergeley taldı sıdırdı, Jerdin üstün kıdırdı (Semetey). Jergeleş konup konuşka,
Baldarım, jurttun köönün oorutpa («Seytek»).
Atalgan toponimder anın sostavındagı sözdördün maanisine toluk dal kelişip,
kırka tal, katar tal, kılkalay öskön tal degen tüşünüktördü beret.