Bız osy ne bıtırıp jürmız? - 17

beruge asyğar iemes. Būl bir. İekinşiden, ötken kongreste köterilgen
mäselelerdiñ köpşiligi sol qalpynda. Äldeqaşan atqaryluğa tiis qaisybir
mañyzdy şarualardyñ özi ildälda, ögiz aiañmen jürip, iekinşi kongress
ülesine qalyp qoidy. Sonyñ bastylarynyñ biri – birinşi kongress
minberinde tūryp aitqan Prezident N.Nazarbaevtyñ
«Qazaqstan jastarynyñ kongresi» ūiymyn qūru ideiäsy. Būl barşa
qazaqstandyq jastardyñ qoğamdyq birlestikteriniñ, qozğalystarynyñ
basyn biriktiru bağytyndağy bastama ökinişke qarai, özekti şaranyñ biri
retinde mäjilistiñ kün tärtibine qoiyldy. Tabiğatynda qyzuqandy äri
bastağan isin jedeğabyl tyndyruğa tyrysatyn jastaryñyz öz
problemalaryna kelgende «ögiz qara küşke» salmauy tüsiniksiz.
İeski taqyryp, jaña mäsele bolatyn sebebi, sonau 1991 jyly qabyldanğan
«Memlekettik jastar saiasaty turaly» zañnyñ qazirgi uaqyt talabyna
ieşqandai jauap bere almaityndyğy men sol kezden bergi iegemen ieldiñ
ierikti jastarynyñ bastaryn biriktiru ideiäsy jañalyqtyñ jarşysyndai
köringenimen iske aspai-aq keledi. Nege? Būğan iendi şeginis jasai otyryp,
ötkenge üñilip körelik.
Aldymen közge ūratyny – täuelsizdik alğan on jyldyñ işinde jastarğa
qatysty naqty jöndem qūjattyñ qabyldanbağany. Qabyldanğanynyñ özi
iske asyp jarytpağan syñaily. Qarañyz, jastardyñ belsendiligin
barynşa arttyru, jastar bastamalaryn qoldau, tūlğanyñ
qalyptasuyna jağdai jasau maqsatynda «Qazaqstan Respublikasy
memlekettik jastar saiasatynyñ tūjyrymdamasy» (1999 jyly
qabyldanğan), «Qazaqstan Respublikasy memlekettik jastar saiasatynyñ
tūjyrymdamasyn jüzege asyru jönindegi 2000 jylğa arnalğan is-şaralar
jospary» atty ükimettiñ qauly jobasy men «Qazaqstan jastary»
respublikalyq bağdarlamasy sol jastardyñ tarapynan qoldau tappady.
Sebebi, jüzege asu mehanizmderi qarastyrylmağan. Al, oğan 2000 jyldyñ
tamyz aiynda ükimettiñ janynan qūrylğan jastar isi jönindegi Keñes bas
qatyryp jatpağan ba deisiz. Ūzyn sany ieki jüzge tarta jastar ūiymdary
ūjymdasudyñ ornyna bas-basyna ūrandap, ūtylyp kelgeni anyq. Alaida,
İelbasy jastardy nazarynan tys qaldyrğan iemes. 2000 jyldyñ
qaraşasynda jastar qozğalystarynyñ bir top jetekşilerin qabyldady.
Käri Kaspii jağasyndağy jiynğa arnaiy at basyn būryp bardy.
Degenmen, är kezdesu saiyn iel Prezidenti belgilegen naqty
tapsyrmalardy jastar oryndai almai-aq keledi. Būğan bireu kedergi me,
älde kinä jas buynnyñ özinen be? İelbasymen jüzdesuden soñğy nätijeleri
aldyñğylarynyñ aiağyn qūşyp jürmei me?
İeger, bügingi Qazaqstan jastaryna qatysty ädebi şyğarma jazyla qalsa,
söz joq olardyñ asa zor ümitpen qaraityn Prezidentpen kezdesuleri ädebi
düniemizdiñ şaryqtau şegine (kulminatsiiäsyna) ainalar iedi. Odan keiingi
oqiğa şaryqtau şeginen qaita tömen tüse bastaityny tüsinikti. İağni,
jastardyñ kökireginde jyly uialağan İelbasymen bolğan jüzdesuler soñy
siyrqūiymşaqtanyp ketetini baiqalady. Qorytyndysynda, älgi
şyğarmamyz sūrqailau äri pessimizmge qūrylğan ieñbekke ainalyp
jatatyn. Biraq, qalai degenmen de, Prezidenttiñ jastar mäselesine
airyqşa mañyz berip otyrğany baiqalady.
Osy jağdaida İelbasymen soñğy kezdesuden soñ jağdai özgerui mümkin be?
Mümkin. Prezident jastar mäselesin tikelei nazaryna aldy. İelbasy
mañyz berip otyrğan «bolaşaqtyñ qūjaty» bolaşaqta iemes, köp keşikpei
qabyldanyp qalady. Al, Prezidenttiñ aitqan «Qazaqstan jastarynyñ
kongresi» atty bükil qazaqstandyq jastar ūiymyn qūru turaly bastamasy
iske asyp jatsa, ieşten keş jaqsy deimiz. Sebebi, keşe ne bügin iemes,
soñğy on jylda köz jetken, köñil sengen mäsele.
Jastardyñ küşi – birlikte. Aldymen qalai biriktiru, qaitip isti
ūiymdastyru jañadan qūrylğan «Qazaqstan jastary kongresiniñ» ğana
şaruasy iemes. Respublikamyzdağy tört millionğa juyq jastar öz
müddeleriniñ oñdy şeşiluine şyn yqylas bildirgende ğana birlik tübi
tirlik bolmaq. Ärine, jastar jaña ūiymdarynyñ qaibir «Qazaqstannyñ
bolaşağy üşin» sekildi nauqanşyl qozğalystardyñ aiağyn qūşyp ketpeuin
qadağalauy qajet. Äri respublikadağy jastar saiasatyna monopolistik
közben qarap, şeneuniktik şirenis tanytpauyn nazarğa alsa. Būl qūrylym
jastar üşin, jastardyñ müddesi üşin qyzmet isteui tiis. Sondai ieldegi
tuyndap otyrğan jastar problemalarynyñ asa mañyzy bar basym
bağyttary: jūmyspen qamtu, bilim alu, densaulyq saqtau, kylmystyñ ösui
jäne demografiiä syndy mäselelerdi şeşu joldaryna atalğan ūiym
aldymen kirisui qajet-ti. Älgi jaittardyñ mañyzdylyğyna köz jetkizu
üşin bir ğana jastar arasyndağy jūmyssyzdyqqa az-kem toqtalalyq.
Jastar negizinen jūmyssyzdar armiiäsynda. Äsirese, auyldağy jäne
qalağa üdere köşken qazaq jastary arasyndağy jūmyssyzdyqtyñ jappai
bel alğany belgili. Nege basqa äleumettik-etnikalyq toptarğa qarağanda
būl toptyñ üles salmağy basym? Älde, olardyñ käsibi şeberligi tömen be,
älde, olardyñ qūqy qorğalmağan ba? Älde, o basta özderin artta qaldyrğan
tarihi qalyptasqan müşkil jağdaiy ieskerilmegen be? – mine, kongrestiñ
zertteitin-zerdeleitin sūraqtary.
Äiteuir, ieldiñ ieñbekke qabiletti tūrğyndarynyñ jartysyna juyğyn
qūraityn jastardyñ, sonyñ işindegi qazaq tildileriniñ öz jerinde ieki
qolğa bir kürek tappauy qynjyltady-aq. 2000 jyldyñ basynda
Qazaqstandağy jūmyssyzdardyñ jalpy sany (jasyryn jūmyssyzdyqty
qosa ieseptegende) 1,5 mln. adamdy qūrağan. Olardyñ negizgi böliginiñ
tirkelmeitindigi saldarynan köbisi järdemaqy da almaidy. Al, osy
jūmyssyzdardyñ ielu paiyzğa juyğy 26 men 29 jas aralyğyndağylar.
İağni, jastar. Būl respublikamyzda jūmyssyzdar partiiäsy qūryla qalsa,
sonyñ jartysyna juyq müşeleri jastar bolady degen söz. Onyñ üstine
jūmyssyzdardyñ 40 paiyzy auyldyq jerde. Däl osy jūmyssyzdardyñ
tağdyry tipten auyr. Degenmende, būl tyğyryqtan şyğar jol joq iemes.
Bar mäsele qarjyğa tirelip tūrğan kezde jastar saiasatyn öz deñgeiinde
jürgizu üşin iel biudjetinen jetkilikti qarajat ta bölinip otyr.
Salystyrmaly tūrğyda qarağanda jastar saiasatyna bölinbek qarjy jaña
serpin bererlik tegerşik ispetti. Tek sonyñ öz ornymen jūmsalyp, şyn
mäninde jastardyñ qajetin öteu üşin sol jas buyn belsendiligi qajet.
Ainalyp kelgende, ieñ mañyzdy sūraq jastardyñ özine kelip tireledi. Osy
uaqytqa deiingi samarqaulyqqa kinälini izdep qajet iemes. Şyndyğynda,
atalğan mäseleniñ tezirek şeşilui jastardyñ özine kerek. Olai bolsa, küni
ötip, uaqytyn ozdyryp alğan adamdarşa ökpelegiştik pen marğaulyqtan
aiyğu läzim. Äri jastardyñ küşi birlikte iekenin tüsinetin mezgil keldi. Kim
müddeli? Jastar özderine, ieldiñ bolaşağyna jauaptymyz dese, būl – tize
qosatyn uaqyt. Qalğany qalyñ qoldyñ şaruasy.
R.S. Jastarğa qarai «Astana-eir» äue kompaniiäsy da bet būrğan. 15 pen 26
jas aralyğyndağy örenderdi jeñildikpen tasymaldaimyz deidi olar. Sol
jastar biletti qanşa jeñildetkenmen de «Astanaeir» ūşaqtaryn
paidalanuğa mümkindikteri kötere me ieken? Būl jastarğa arnalmağan
jarnama.
2004 jyl.
Tört million tağdyr
«Ğalymdardyñ iesepteuinşe, äzirbaijan tūrğyndarynyñ orta jasy 29,5
jas ieken. Būl ne degen söz? Äzirbaijan halqynyñ bolaşağy öte zor degen
söz».
İendi özimizge keleiik. Osydan birşama būryn jaryq körgen İelbasynyñ
«Tarih tolqynynda» atty kitabynda qazaqstandyqtardyñ orta jasy 25
jas dep körsetken. Däl bügingi küni orta jas 29-ğa kelip qalypty. İağni, biz
de jas ūlt, ösetin halyqtardyñ qataryndamyz. Alaida, osy qūbylysty
jete zerttep jatqan ortalyqtar joq. Sondyqtan da, jastarğa qatysty
soñğy mälimetterdi qolyñyzğa şam alyp izdeseñiz de taba almaisyz.
Degenmen, tömendegi derekter atalğan mäseleniñ mañyzdylyğynan habar
berer degen oidamyz.
Qazaqstan tūrğyndarynyñ 26 paiyzğa juyğyn (16-29 jas aralyğyndağy
jas azamattar sany 4 millionğa şamalas) jastar qūraidy. Būl respublika
jūrtşylyğynyñ törtten bir ülesin ielengen jas buynnyñ bolaşaqqa
bastar ülken qol iekeniniñ körinisi ispetti. Sol kemel keleşekten ümitker
qalyñ qolyñyzdyñ haly neşik degenge keleiik.
İeñbekke qabiletti iel tūrğyndarynyñ 40 paiyzy jastar iekenin ieskersek,
respublikadağy jūmyssyzdardyñ 48 paiyzyn sol jas buynnyñ qūrauy
oilantarlyq-aq. Ärbir on jūmyssyz adamnyñ beseui – jastar. Olardyñ
negizgi böliginiñ tirkelmeitindigi saldarynan köbisi järdemaqy da
almaidy. Jūmyssyzdardyñ 40 paiyzy auyldyq jerde. Tipten, osy auyr
tağdyrdan qaşyp qalağa barsa da şekesi qyza qoiuy neğaibyl. İeki qolğa
bir jūmys izdep şarşaidy. Tapqan künde auyr ieñbektiñ aqysy az, keide
sonyñ özin ala-almai tauy şağylady. Odan qalsa, qyzyl jağalylardyñ da
ainaldyratyny auyl jastary. Sodan ne oñsyn, qūqy taptalğan, qoly tym
qysqa olar basqa da äleumettik mūqtajdyqtardyñ müiizdeuine birinşi ilige
ketedi. Mysal kerek pe?
Meditsinalyq tekseruden ötip jatatyn millionğa juyq jastardyñ
şamamen 46 paiyzynyñ densaulyğy joq. Būl onyñ jartysy dertti degen
söz. Äsker jasyndağy bozbalalardyñ büginde 12 paiyzy densaulyğyna
orai äskeri mindetin öteuge jaramsyz dep tabylğan. Jyl saiyn jalpy
bilim beru mektepterin bitiretin 200 myñ balanyñ 70-90 myñynyñ käsibi
bilim alu mümkindigi joq. Sol jyl saiynğy mektep tülekteriniñ 40 myñy
ğana oquğa tüsse, qalğan 160 myñy sendelip qalady ieken. Bos jürgen
bozbala men boijetken qylmys pen jeñil jüriske tez ūrynary sözsiz.
İeñbek rynogyna är jylda kelip qosylatyn jastardyñ 20 paiyzyna
juyğynyñ mamandyğy men biliktiligi joq. Jäne bir arqağa aiazdai batar
mäsele – demografiiä. Jyl saiyn jastardyñ sany ösudiñ ornyna 22 myñ
adamğa azaiuda. Soñğy bes jylda ieñbekke jaramdy jastardyñ sany 200
myñğa azaiyp ketken.
İel ierteñiniñ bügingi jaiyn köktei şolyp ötkendegi nobaiy osy. Būdan bir
ūqqanymyz, jas ūlt, ösetin halqymyzdyñ qazirgi küii qaişylyqty iekeni.
Tüsinikti, keşegi ärisi ūrandatyp BAM dy tūrğyzyp, berisi jas şopandar
otriadyn qūryp üirengen bilik jastarğa nauqanşyl közqaraspen qarap
keldi. Osylai birneşe ūrpaq ösip, örken jaidy. Nätijesin bügin körip
otyrmyz. Sonyñ bir ğana körinisi – basqa kezde qajeti şamaly jastar
nauqan uaqytynda, aitalyq, sailaular kezinde tartylatyn respublikalyq
deñgeidegi aktsiiälar, sezder, kongrester...
Nauqanşyl közqarastyñ sarqynşağy jastardy äli de uaqyttyñ ileuine
salğysy bar. İendi bügin qarasaq, keşegi «Alğa, komsomol!»
ideologiiäsynyñ artyqşylyğy bar. Äiteuir, jas buyndy ortaq maqsatqa
ündep, bir müddege jūmyldyrdy. Bügin şe? Komsomol sekildi 200-ge tarta
qoğamdyq ūiymdar saiasi ūpai jinau üşin är kezde bir boi körsetip qana
qoiady. Respublikalyq deñgeidegi «Qazaqstannyñ bolaşağy üşin» jäne
jañadan paida bolğan «Jastar tañdauy» ūiymdary nauqan kezderinde ğana
dürkirep şyğyp, köp ūzamai sap tyiylady. Keide qatty ketip, joğary
bilikke keri jarnama jasap alatyny bar. Al, komsomoldyñ tikelei
mūrageri – «Qazaqstan Jastar odağy» işinen «jik şyğyp, jik şyqqanda
ieki qūlağy tik şyğyp», jastar isimen iemes, sotpen äure bolyp jür.
«Bas-basyna bi bolğan...» jerde bereke, birlik tūraqtamasy anyq. Būl
jerden tarqaityn tüiik jalpy jastardyñ (meili ūiymy, birlestigi, ökili,
liderleri bolsyn) yqpaldy küşke ainala almai kele jatqany. Sondyqtan,
olarmen ieşkimniñ de sanasa qoimasy belgili.
Bälkim joğary bilikke keregi de osy bolar.
«QR Memlekettik jastar saiasaty turaly» zañ myñ-million jastyñ iendigi
birden-bir ümiti ispetti. Öitkeni, täuelsizdik alğan uaqyttan beri iel
jastarynyñ qūqyn qamtamasyz ietetin jöndem zañ qabyldana qoimağan.
Būl zañda öz isin bastaimyn degen jastarğa nesie beru, jastarğa salyq
jağynan jeñildik jasau jäne jūmys beruşileriniñ birinşi kezekte
jastardy tartuyna müddelilik tuğyzu siiäqty naqty zañdyq küşi bar äri
jastar asa zäru mäselelerdiñ körinis tabuy qajettilik.
Qūqyqtyq memlekette ömir süru üşin üzdik zañ şyğaryp qana qoiu
jetkiliksiz iekenin körip te, sezinip te jürmiz. Būl rette «Jastar saiasaty
turaly» zañğa bağynatyn adamdar men onyñ ärbir babyn baqylap
otyratyn myqty mehanizm – memleket jüiesi kerektigin täuelsizdigimizdi
alğannan bergi uaqyt bederi kersetip berdi. Aldağy uaqytta zañymyz
deputattardyñ qoldap, qabyldauynan keiin onyñ jiti jüzege asuyna
qūzyrly organ retinde jastar saiasaty departamenti moinyna aluy
qūbaqūp. Qazaqstannyñ jas memleket iekendigi jaiynda birneşe dürkin
ülken minberlerdiñ özinen aitylyp jürdi. Sondağy oi josyğy: «Biz özge
memleketter sekildi şau tartyp, şarşağan jasta iemespiz. İelimiz jas,
sondyqtan, äli qaryştap ösuge tiispiz» degen syñaida. Optimist bolğan
jaqsy-au. Alaida, sözden iske köşpesek, «Aita-aita Altaidy, Jamal apai
qartaidy» degendei, qartaiu satysyna ötip ketip jürmeiik.
Äzirge, jaña nauqan bastalğanşa, bäri tym-tyrys. Jastar öz qotyryn özi
qasyp, sabylyp jür.
2002 jyl.
Jastar qaşannan saiasattyñ qūrbany
Qazaqstan jas memleket iekendıgı jaiynda būğan deiın bırneşe dürkın
ülken mınbelerdıñ özınen aitylyp jürdı. Sondağy oi josyğy: «Bız özge
memleketter sekıldı şau tartyp, şarşağan jasta iemespız. İelımız jas,
sondyqtan älı qaryştap ösuge tiıspız» degen syñaida. Bıraq, qalai?
Qaitıp? Būl pıkır sol ieldegı jas buynnyñ jağdaiy ieskerılıp, jan-jaqty
saraptalyp aityldy ma? Optimist bolğan jaqsy. Alaida Respublika
jastarynyñ däl qazırgı jaiy basqaşa oiğa jeteleidı.
Jüie özgerıp, memlekettık bilık maşinasy auysyp, būrnağy aurusyrqaudan ada-küde aiyqqanmen ädet (mümkın, jaman ädet!) bärıbır qalyp
qoiady ieken. Ärısı ūrandatyp BAM-dy tūrğyzyp, berısı jas şopandar
otriadyn qūryp üirengen bilık jastarğa nauqanşyl közqaraspen qarap
keldı. Osylai bır-bırneşe ūrpaq ösıp, örken jaidy. Jäne tamyry tereñge
boilap ta kettı. Nätijesın bügın körıp otyrmyz. Sonyñ bır ğana körınısı –
basqa kezde qajetı joq jastar däl sailaular kezınde tartylatyn
respublikalyq deñgeidegı (!)
«My znaem – kogo vybiraem!» sekıldı aktsiiälar.
Qysqasy, sol nauqanşyl közqaras älı küşınde qalyp qoidy. Qaita
salystyryp qarağanda, keşegı «Alğa, komsomol!» ideologiiäsy artyq pa
deisıñ. Äiteuır jastardy ortaq maqsatqa ündep, bır müddege jūmyldyra
bıldı. Bügın ne? Olardyñ mäselelerımen şyndap ainalysatyn memlekettık
mekeme de, qoğamdyq ūiymdar da joqtyñ qasy. Älgı komsomolymyz –
baqandai respublikalyq jastar ısımen ainalysatyn mekemeler qysqara,
yqşamdala kele qazır jūqanasy da qalmady. Atauy – Mädeniet, aqparat
jäne qoğamdyq kelısım ministrlıgıne qarasty jastar ısı bölımı. Bölımde
üş-aq adam. Al Qazaqstandağy halyq sanağynyñ alğaşqy mälımetterı
boiynşa, Respublikada tūratyn 16 men 29 jas aralyğyndağy jas
azamattar sany 4 mln-ğa juyq. İağni, tūrğyndardyñ jalpy sanynyñ 4/1-ın
qūraidy. Sonda üş adam 4 mln. jastyñ mäselesımen ainalysyp jürgen
bolyp şyğady. Būl ne qylğan paradoks? Kötere almaityn şoqpardy belge
bailai beretın bızdıñ bilık basyndağylarğa tañdanbasqa laj joq. Atalğan
bölım jastar mäselesın şeşude özınşe tyrbanyp jatqan şyğar. Alaida
sausaqpen sanarlyq qana adamnyñ äreketı 4 mln. tağdyrğa şybyn şaqqan
qūrly äser ietpesı anyq.
Äzırge bilık basyndağylar jaña nauqan bastamağanşa, jastardyñ qajetı
şamaly. Bilıktegıler tym-tyrys. Jastar öz qotyryn özı qasyp sabylyp
jür. Bır qarağanda bärı ornynda. Tırşılık üşın küres ärkımnıñ özıne
tiesılı bolğan zamanda tıptı, «jany aşymastyñ qasynda bas auyryp
jatqan joq». Al, jastarğa qatysty äleumettık mäseleler kün saiyn
kürdelenıp barady.
«Alğa, KOMSOMOl!» artymyz qandai, aldymyz qalai?
Būdan bırneşe jyl būryn statistikalyq zertteu ortalyqtarynda
jastardyñ jağdaiyn baqylauğa mümkındık tuğyzatyn bağdarlamalar
tüzıletın. Qazır közden būl-būl ūşqan. Būl söz joq, bızdıñ ükımettıñ
jastarğa nazar audaryp, memlekettık deñgeide şaralar ötkızbek tūrmaq,
ieşqandaida osy tūrğyda qimyl-qozğalys joq degenge saiady.
Änebır kezde şyqqan Prezidentımızdıñ «Tarih tolqynynda» atty
kıtabynda qazaqstandyqtardyñ orta jasy 25 jas dep körsetken. Däl
bügıngı künı orta jas 30-ğa kelıp qalypty. Būl nenı körsetedı? Toq ieterın
aitsaq, atalğan jağdai memleketımızdegı jürıp jatqan reformalarğa
qatysatyn adam resursyn azaituğa äkelıp, kürdelı bır mäselenı
tuyndatqaly otyr. Saiyp kelgende būl bölek äñgımenıñ arnasy.
İelımızdegı statistika mäselesımen ainalysatyn mekemelerdıñ
mälımetterıne köz jügırtsek, Respublika tūrğyndarynyñ 26 paiyzyn
qūraityn jastardyñ 1 950,9 myñy (55,9 paiyzy) qalada, 1 539,7 myñy
(44,1 paiyzy) auyldyq jerde tūryp jatyr. Olardyñ 51 paiyzy jıgıtter,
49 paiyzy qyz-kelınşekter. Būğan bölekşe qosarymyz, ieldıñ ieñbekke
qabılettı tūrğyndarynyñ 40 paiyzyn jastardyñ qūraityndyğy.
Mıne, joğarydağy tsifrlarğa köz jügırtıp ötkennen keiın-aq mäselenıñ
mänısı aiqyndalyp qalğandai. Şyn mänınde jastardyñ mäselesı
alañdauşylyq tuğyzady. Oğan jastardyñ jalpy asa mañyzy bar:
jūmyspen qamtu, bılım alu, densaulyq saqtau, qylmystyñ ösuı jöne
demografiiä syndy mäselelerı bügınde būltartpas dälel.
Jastar jūmyssyzdar armiiäsynda
Äsırese auyldağy jäne qalağa qonys audarğan qazaq jastary arasynda
jūmyssyzdyqtyñ jappai bel alyp kele jatqany belgılı. Osy tūsta zañdy
bır saualdar tuyndaidy. Nege, basqa äleumettıketnikalyq toptarğa
qarağanda, būl toptyñ üles salmağy basym? Älde olardyñ käsıbi
şeberlıgı tömen be, älde olardyñ qūqy qorğalmağan ba? Älde o basta
özderın artta qaldyrğan tarihi qalyptasqan müşkıl jağdaiy ieskerılmegen
be?
Äiteuır ieldıñ ieñbekke jaramdy tūrğyndarynyñ jartysyna juyğyn
qūraityn jastardyñ, sonyñ ışındegı qazaq tıldılerınıñ öz jerınde iekı
qolğa bır kürek tappauy qynjyltady. Oğan tömendegı myna mälımetterge
nazar salsaq jetkılıktı.
Ötken jyldyñ aiağynda Qazaqstandağy jūmyssyzdardyñ jalpy sany
(jasyryn jūmyssyzdyqty qosa ieseptegende) 1,5 mln. adamdy qūrağan.
Olardyñ negızgıbölıgınıñtırkelmeitındıgısaldarynan köbısı järdemaqy
almaidy. Osy jūmyssyzdardyñ 41 paiyzy 26 men 29 jas
aralyğyndağylar. İağni, jastar. Respublikamyzda jūmyssyzdar partiiäsy
qūryla qalsa, sonyñ jartysyna juyq müşelerı jastar bolady degen söz.
Älgınde qadap aitqandai jūmyssyzdardyñ 40 paiyzy auyldyq jerde. Däl
osy jūmyssyzdardyñ tağdyry tıpten auyr. Öitkenı
auylşaruaşylyğynyñ qantamyry jaqyn arada bülkıldei qoimaitynyna
iel kuä. Sonda ieldegı jastardyñ teñ jartysy jaqyn bolaşaqta jağdaiy
jaqsara qoimasy anyq. Būl tauqymet tağy da qazaq tıldı jastardyñ
ülesıne tiesılı. Oğan jūmyssyzdyqtyñ qatty beleñ alğan aimaqtaryna
Mañğystau, Soltüstık Qazaqstan jäne Atyrau syndy ırı oblystardyñ
jatuy dälel.
Köksau jas – būldyr keleşek
Soñğy jyldary Respublika jastary men jasöspırımderı arasynda türlı
auru-syrqau türlerı köbeie bastady. Būğan tıptı iel ışınde ūmytyla
bastağan syrqat pen derttıñ qaita bas köteruı jyğylğanğa jūdyryq
ıspettı.
Halyq iesımınıñ kemuı men ölımınıñ joğary deñgeiı jağdaiynda iel
tūrğyndarynyñ, sonyñ ışınde jas buynnyñ densaulyğy da aitarlyqtai
tömendegen. Meditsinalyq tekseruden ötken mlnğa juyq jasöspırımnıñ
46 paiyzy auruly bolyp şyqqan. Būl 10 balanyñ 5-ı derttı degen söz.
Jäne bır tuyndaityn saual iel jasöspırımderı men jastary joğary oqu
oryndary men mektepterde ne üşın jür? Bılım alu üşın jür me, älde,
būzylu üşın be? Saualdy däl osylai tötesınen qoiuğa negız de bar. Jalpy
jastar densaulyğynyñ naşarlauyna iesırtkı zattaryn, spirttı ışımdıkter
men temekı önımderın qoldanu orasan ziiänyn tigızıp otyrğany mälım. Oğan
naqty dälel joğary oqu oryndary men mekteptegılerdıñ 80 paiyzy
şylym şegetındıgı! Būdan jasöspırımderdıñ bılımge den qoiğandyğyn
iemes, basqa aldampaz auannyñ jetegıne iergendıgın köre alamyz.
Nätijesınde ne bolyp jatyr? Keiıngı 5 jylda jastar arasynda
naşaqorlar sany 5 iesege ösken. Tırkelgenı – 33041.
Mektep partasynan künı keşe qol üzgen äsker jasyndağy bozbalalardyñ
12 paiyzy densaulyğyna orai äskeri mındetın öteuge jaramsyz dep
tabylğan. Tıptı äskerge qaibır oblystardan bara tyn balalardyñ salmağy
41-43 kelınıñ ar jaq ber jağynda. Būdan şyğatyny – dınıne berık, denı sau
ūrpaq qana dıttegenıne jete alady desek, älgı mälımetter kerısınşe oiğa
jeteleidı.
...Qylmysqa qarsy jäne bırge!
«Jyndy» naryqtyñ atoiyna tötep bere almağandyqtan da şyğar, qylmys
jastar ışınde keñ ietek alyp kettı. Auylda otar-otar qoi, tabyn-tabyn
siyr, üiır-üiır jylqy ūrlanuy tañsyq iemes. Qalada reket, apiyn satu,
jezökşelık syndy terminder ömırımızge dendep iendı de, ūsaq-tüiek
qylmys türlerı keñ qanat jaidy.
İeñbek pen oqudan tys qalğan, kämeletke tolmağan jastardyñ qylmysqa
aralasuy kün ötken saiyn ösude. İağni, memleket öz azamattaryn laiyqty
jūmyspen qamtamasyz iete almauy arqyly «jaña qylmyskerler
armiiäsyn» sapqa tūrğyzuda. Mūnyñ qomaqty qatary äsırese, Astana,
Almaty qalalary men Aqmola, Aqtöbe, Almaty, Atyrau, Qostanai,
Pavlodar syndy oblystarda baiqaluda.
Zamanyna qarai adamy demekşı, qazırgı uaqyttyñ ienşısıne būiyrğan
ierekşelık – toppen jasalatyn auyr qylmystar mölşerınıñ artyp
otyrğany. Bır ğana fakt: 2000 jyldyñ 9 aiynda 5604 ret jastar
qylmysqa baryp, körsetkış 6 paiyzğa ösken...
Sauatsyz ūrpaq sapta bar, sanatta joq
Bügıngınıñ ieñ aşy şyndyğy auylda jūpyny tūratyn otbasy balalary
mektepke bara almauda. Ärı sol mekteptı bıtırgenderınıñ özı joğary oqu
oryndaryna tüse almauda. Sebep köp. Saldar san tarau. Jäne zañdy saual:
kedei otbasynan şyqqan qazaq jastarynyñ qoly jetetın bılım beru
jüiesın qalai jasauğa bolady, nemese bar jüienı qalai jetıldıremız?
Jyl saiyn negızgı jalpy bılım beru mektepterın bıtıretınderdıñ 70-90
mñynyñ käsıbi bılım alu mümkındıgı bolmaidy. Sonda olar ne ısteidı
deseñız, älgılerdıñ jartysynan astamy jūmyssyz atanyp, qylmysty
toptardy tolyqtyrady. Al, ieñbek rynogıne är jylda kelıp qosylatyn
jastardyñ 20 paiyzğa juyğynyñ mamandyğy men bılıktılıgı joq.
Osy qalyptasqan jağdaiğa qarsy küresudıñ ornyna, memlekettık
biudjetten bılım beru salasyn qarjylandyru jyldan-jylğa kürt kemıp
keledı. İeger 1993 jyly qarjylandyru 8,1 paiyzyn qūrasa, 1998 jyly –
6,3, al 1999 jyly 4 paiyzğa bır-aq tömen tüsken. Ötken 2000 jyly bılım
beru salasyna bölıngen qarjy 3,77 paiyzdy ğana qūrağan!
Bılımge qatysty äñgıme qozğalğanda aqyly oqytu meselesın de aitpai kete
almaisyz. Memlekettık joğary oqu oryndarynyñ jalpy sany soñğy üş
jylda 5-ke azaiğan, al memlekettık iemes joğary oqu oryndarynyñ sany
35-ke köbeigen. Resmi iemes, aqparat közıne sensek, ieñdıgı 2-3 jyl ışınde
memlekettık oqu orny märtebesın respublika boiynşa ūlttyq statusy bar
4 ırı joğary oqu oryndary ğana saqtap qalmaq. Solai-aq bolsyn. Alaida
mazalaityny – osy tūrğydağy bırınşıden, bılımnıñ sapasy, iekınşıden,
jastardyñ būğan daiyndyğy. Ökınışke orai jas ūrpaq sätsız eksperiment
nysanasyna ainalğanyn kündelıktı dau-damai, tekseruler körsetıp berdı.
Jas öspese, kökırektı tespese...
Demografiiä – bala tuu, halyqtyñ ösuı mäselesı qazır jastar üşın ğana
iemes, memleket üşın asa mañyzy bar dünie. Qazaqta tarihi qalyptasqan
köp bala tuu dästürı būzyldy. Sebebı qazaq ieldegı ieñ naşar tūratyn ūlt
sanatynda ierı tuğan balağa berıletın järdem aqy mölşerı öte az.
Qorytyndysynda köp balaly boluğa tiıstı qazaq otbasylardyñ barlyğy
bala tärbiesıne jıtı köñıl böluden qaldy.
Tağy bır alañdatatyn närse – jyl saiyn jastardyñ sany ösudıñ ornyna
22 myñ adamğa azaiyp keledı. Jas otbasylardyñ basym köpşılıgı 1-2
säbiden artyq balany düniege äkele almauda. Sondaiaq bala tabuğa
qabılettı 20-29 aralyğyndağy jas kelınşekter sanaly türde
otbasylarynda bala sanyn şektedı.
Jalpy halyqtyñ sany ösu üşın är otbasynda 3-4 baladan kem bolmauy
kerek iekenın demograf ğalymdar tügılı, qarapaiym adam bıledı. Bärınen
būryn demografiiä mäselesıne qatysty qalyptasyp jatqan jağdai
ekonomikalyq tūrğydan kelgende tüptıñ-tübınde täuelsızdıgımızge ülken
qauıp töndıredı. Sonyñ zañdy bır körınısındei soñğy bes jylda ieñbekke
jaramdy jastardyñ sany 200 myñğa azaiyp ketken.
Hal müşkıl. hareket qandai?
Joğaryda Respublikadağy jastardyñ ğana iemes, bügıngı, tıptı ierteñgı
memleketımızdıñ tolğaqty mäselesınıñ bet-beinesın köre aldyq. İendıgı
äñgıme ne ıstelınıp jatqandyğy jaiynda.
Aldymen memlekettık mekemelerımız ne tyndyryp otyr degenge kelsek,
ötken jylğy tamyz aiynda ükımettıñ janynan qūrylğan jastar ısı
jönındegı Keñestıñ osy jūmysqa äzırge mūryndyq bolar türı
baiqalmaidy. Qağaz jüzıne qarap otyrsañyz, ıstelınıp jatqan şarualar
şaş-ietekten. İs jüzıne kelsek, aitarlyqtai däneme joq.
Dūrys, jastardyñ belsendıgın barynşa arttyru, jastar bastamalaryn
qoldau, tūlğalyq qalyptasuyna jağdai jasau maqsatynda Qazaqstan
Respublikasy memlekettık jastar saiasatynyñ Tūjyrymdamasy
qabyldandy. Būl az deseñız, oğan qosa «Qazaqstan Respublikasy
memlekettık jastar saiasatynyñ Tūjyrymdamasyn jüzege asyru jönındegı
2000 jylğa arnalğan ıs şaralar jospary» atty Qazaqstan Respublikasy
Ükımetınıñ qauly jobasy daiyndalğan. Al nätijesı qandai? Ony osy
josparlardy daiyndağan azamattar ğana bılse, bıletın bolar. Alaida,
jastar atalğan qūjattardyñ
nätijesın körmek tūrmaq, olardyñ qabyldanğanynan da habarsyz. Mūndai
dünielerdı qağazğa tüsırıp, qattaudan jalyqpağan bilık jaqynda
«Qazaqstan jastary» respublikalyq bağdarlamasyn qabyldady.
Bıluımızşe, jastar mäselesıne jyl saiyn qarajat bölınedı. Bıraq ol qaida,
qandai maqsatqa jūmsalğandyğynan sol jastar beihabar. Sonyñ
körınısındei älgı zañda körsetılgen baptar boiynşa qoğamdyq ūiymdardan
ūsynys-joba, ötınış t.b. tüsıp jatsa, jauap «qarjy joqqa» saiady da
tūrady. Sonda saual tuady: «Jastar mäselesıne bölıngen tam-tūm tiynteben sol jastardyñ asa qajettı jobalaryna jūmsalmağanda qaida ketıp
jatyr?»
Qysqa qaiyrğanda, jastar ısıne qatysty memlekettık mekemelerdıñ tynystırşılıgı osy sypatta. Al, qoğamdyq ūiymdarğa kelsek, respublika
boiynşa jastarğa qatysty memlekettık ūiymdar sany 200. Sanyna qarap
qarnyñyz toiyp qalady. Sapasyna kelsek, söz basqa.
Respublikadağy jastar ūiymdarynyñ köş basynda tūrğan
«Qazaqstannyñ bolaşağy üşın» Respublikalyq jastar qozğalysy däl
qazır ögei balanyñ küiın keşude. Kezınde bilık kerek uaqytynda qūryp,
qarjydan taryqtyrmai, qamqorlyqqa aldy. İendı nauqan aiaqtalyp,
sailaular bıtken soñ, bastan sipaudy qoiğan.
Mıne, jastarğa degen bilıktıñ közqarasy. Alaida būl qozğalystyñ qazırgı
basşylyğy özınşe äreket qylyp, ölmestıñ qamyn jasap, jürgen syñaily.
Jastardyñ basyn qosudy, olardyñ qūqyqtaryn qorğaudy basty ūstanym
ietıp alğandyqtan ılgerırekte öz küşterımen Prezidenttıñ qabyldauyna
ieldegı jastar qozğalystary jetekşılerın bastap barğan.
Prezident ne dedı?
Jastar meilınşe aşyq äñgımenı qalağan. Prezident te Respublikada
qordalanyp qalğan jastar mäselelerıne qatysty öz oilaryn,
ūsynystaryn ortağa saldy. Jüzdesu barysynda memlekettık jastar
saiasaty, jergılıktı deñgeidegı jastar ısı jönındegı memlekettık
qūrylymnyñ joqtyğy, jūmyspen qamtu, jastar käsıpkerlıgı men olar
üşın şağyn nesie saiasatyn jürgızu, äleumettık qorğau jäne iel
jastarynyñ öz BAQ-tarynyñ boluy syndy t.b. myñ-san mäseleler
talqylanyp, aitylğan osy dünieler tiıstı adamdarğa tapsyrylğan. Sodan
berı nätije joq.
Sonda deimız-au, Prezident aitqan, tapsyrma bergen mäsele
siyrqūiymşaqtanyp baryp ıske aspasa, basqaşa qalai şeşıledı?
İeger, bügıngı Qazaqstan jastaryna qatysty ädebi şyğarma jazyla qalsa,
söz joq jastar jetekşılerınıñ Prezidentpen kezdesuı ädebi düniemızdıñ
şaryqtau şegıne (kulminatsiiäsyna) ainalar iedı. Odan keiın oqiğa
şaryqtau şegınen qaita tömen tüse bastaityny tüsınıktı. İağni, jastardyñ
ieñ soñğy zor ümıt artqan İelbasymen kezdesuı de nätijesız qalğan bolyp
şyğady. Qorytyndysynda şyğarmamyz öte sūrqai ärı pessimizmge
qūrylğan düniege ainalady.
Aityp-aitpai ne kerek, Respublika jastarynyñ mäselesı İelbasynyñ
aldynan şeşılmei qaitty. Ärine, ony Prezident bılmeidı. Bılse, basqaşa
bolar ma iedı?
Qysqasy, Qazaqstan jastarynyñ, onyñ ışındegı qazaq jastarynyñ
bolaşağy joq dep tūjyruğa osydan keiın qūqymyz bar ma, älde...
Tağy bır basy qyltiiätyn şyndyq: iel tūrğyndarynyñ törtten bırınen
köbın qūraityn jastardyñ mäselesı tek sol özderınıñ ğana iemes,
memlekettıñ de ierteñıne qauıp töndıretın mäselege ainalmasyna ieşkımnıñ
kepıldık bere almaityndyğy. İendeşe, şeneunıkter mäselege tıptı
bolmağanda osy tūrğydan qarau qajettıgı özdıgınen-aq tuyndaidy.
Ne ısteu kerek?
Ainalyp kelgende ieñ mañyzdy sūraq jastardyñ özıne kelıp tıreledı. İendı
kınälını syrttan ızdegenmen tappasyñyz anyq. Şyndyğynda osy
mäselenıñ şeşıluı jastardyñ özıne kerek bolmasa, däl qazır özgege kerek
bola qoiuy neğaibyl. Qysqasy, künı ötıp, uaqytyn ozdyryp alğan
adamdarşa ökpelegıştık pen marğaulyqtan aiyğu läzım. Ärı jastardyñ
küşı bırlıkte iekenın tüsınetın mezgıl, keldı. İağni, kım müddelı? Jastar öz
mäselesınıñ şeşıluıne müddelı bolsa, būl – tıze qosatyn uaqyt. Qalğany
qalyñ qoldyñ şaruasy. Bırıgetın kez keldı!
2001 jyl
«Jaña buyn» jaqsylyq äkelmedı
«İelu jylda iel jaña, jüz jylda qazan» degendi halyq qalp aitpapty.
Zaman özgerdi, zañy soğan säikestenip bağuda. Ömirdiñ özgermek tügil bir
päste öñi on qūbylatynyn qūptamasa da sol halyq qairan. Mūny tipten
täkappar minezdi uaqyt ieler iemes...
Būrynğy bir ğana partiiänyñ şebindegi qalyñ nöpir iendi qalai, qaisysyna
qararyn bilmei bas qatyrady dep kim oilapty. İendi kompartiiä iemes,
birneşe partiiä, qozğalys, birlestik, odaqtar özderine tartyp, kün ötken
saiyn qatary da qomaqtana tüsude.
«Bizdiñ jol – ädil, ierseñ ieseñ ketpeidi» deitinderi «basqaniki – balañ, bas
auyrtyp qaitesiñdi» meñzep qoiady. Bastysy būl iemes. Bäsekede. Kim
jeñedi? Qalai jeñedi? Saualdy suyrtpaqtai berse köp. İeñ aldymen ol
qandai, qauqary qanşalyqty degendi dittelik.
Toqsanynşy jyldardyñ ülesinde qalğan myna qūbylysty büginge sabaq
bolar degen oimen saralap körsek. Sol kezde ä degennen köp äriptesinen
köş ilgeri ketpese de basqasynan bederi bölektengeni – «Jaña buyn»
qoğamdyq-saiasi qozğalysy. Birinşiden, qozğalysty qūrğan – qaltaly
käsipkerler. İekinşiden, olar kil ieuropalyq közqarastağy, qalalyq jastar.
«Jaña buyn» qoğamdyq-saiasi qozğalysy bağdarlamasynyñ kirispesinde-aq
bağyt-bağdaryn aiqyndap alğan.
Bizdiñ memleketimizdiñ qazirgi saiasi-ekonomikalyq jağdaiy tereñ
dağdarysqa tap boldy. Dağdarys halyq şaruaşylyğynyñ barlyq
salalaryn qamtydy. Äleumettik alandau bäseñder iemes. Ökimettiñ joğarğy
satylary qazir respublikadağy jağdaiğa tolyq ie bola almaidy.
Jağdaidyñ asqyna tüsui baiqalyp otyr.
Memleket äli de öz müddesiniñ basym salalaryn anyqtamauy qalyptasqan
jağdaidyñ sebepkeri. Ol baiağy täjiribesine senip, baryn da, bärin de
rettemekşi. Ökimet qūrylymdary būl bağytta neğūrlym küş-jiger
jūmsağan saiyn ökimettik qūrylymnyñ basqaru qabiletiniñ qojyrauy