Тормош баҫҡыстары - 6

— Әҙәм танымаҫлыҡ рәүештә һимереп ҡайтҡан. Батша икмәге шулай һимертә шул... Инде байға кермә¬йем, үҙ көнөмдө үҙем күрәм тип маһайып һөйләшә, имеш...— тигән хәбәрҙәр таралды.
Халыҡ араһында иң күп һөйләнгәне Вахит булды.
Вахит элек шәкерт булып та хәҙер намаҙға йөрөмәүе, йомаларға барһа ла, салмаһыҙ ғына фарызын уҡы¬ғас, сығып тайыуы, йоманан һуң боронғо кеүек «тәбә¬рәк сүрәһен» уҡымауы, ҡай бер мәжлестәрҙә әллә нин¬дәй яңы фекерҙәр өҫтөнә, «батша икмәген ашап таҙа¬рып, һимереп ҡайтҡандар» тигән кешеләргә ҡаршы:
— Батшаның ниндәй икмәге булһын, ул иген сәсәме ни?.. Ул үҙе беҙҙең икмәкте ашап ята...— тигән ауыр ғына һүҙҙәрҙе ысҡындырып ҡуйыуы үҙе тураһында төр¬лө ғәйбәттәр тыуыуына сәбәп булып әүерелде.
Ауылдың муллаһы менән ҡай бер ҡуштандары, Вахиттың һүҙҙәрен арттырып, халыҡ араһында Вахит ту¬раһында төрлө һүҙҙәр таратырға керештеләр. Шуның арҡаһында:
– Ул әллә нишләп боҙолоп, бинамаҙ булып ҡайт¬ҡан икән...
– Урыҫ ни, мосолман ни, барыбер кешеләр инде, тип хәҙрәттәргә ҡаршы килгән, имеш...
– Батша беҙҙең икмәкте ашап ята, ти икән... Батша ниңә беҙҙең икмәкте ашаһын? Ул бит үҙе аҡса яһай... Үҙе аҡса яһаһын да беҙҙең икмәкте ашап торһон, имеш...— тигән һүҙҙәр телдән-телгә йөрөй башланы.
Вахит хаҡында таралып өлгөргән был «ауыр һүҙҙәр» Ғәлләм ағай менән Фәүзиә еңгәгә лә, Мәрйәмгә лә бик насар тәьҫир итте. Улар күптән көткән бәхеттәренең бер сите емерелгән кеүек булып, Вахитты халыҡтың тел-те¬шенән сығарырға юлдар эҙләргә керештеләр. Уны боронғо кеүек хәлфә яһап, өҫтөнә елән, башына салма, аяғына ситек-кәүеш кейҙереп, биш ваҡыт намаҙға йө¬рөүен күрәһеләре килеп, урыны килгән һайын өгөтләп ҡаралылар. Остаҙы ахун хәҙрәткә барып күрешеп, «хәйер-доғаһын» алып ҡайтырға димләнеләр. Ҡай ваҡыт¬та:
— Эште һәр кем эшләй ул... һин уҡыуыңда бул, уҡыу арҡаһында рәхәт көн күрерһең,— тип ҡаранылар.
Ләкин Вахит уларҙың һүҙҙәренә ҡолаҡ һалманы, салма менән еләнде ҡулына алманы, остаҙы ахун хәҙ¬рәткә күрешергә барманы. Шуның өҫтөнә һалдаттан ҡайтып бер аҙна үтеүгә күрше ауылдың учителе менән яҡынлашып алды. Электән дә халыҡ тарафынан артыҡ яратылмай, урыҫҡа оҡшаған учитель менән яҡынлашыуы Вахиттың «әллә ниндәй бер шикле юлға» кергә¬нен тағы ла аса төштө. Оҙаҡ та үтмәй:
— Ат аҙғыны тайға эйәрер тигән кеүек, Вахит урыҫ кеүек бер нәмә менән йөрөй башланы. Изгеләрҙән ҡасыу ярамаҫ ине... Ысынлап та һалдаттан бөтөнләй боҙолоп ҡайтҡан икән ул егет! — тигән һүҙҙәрҙе ишеттеләр.
Аталары арҡыры ишеткән хәбәргә Вахит бер ҙә асыуланмай:
— Улар теләһә нәмә әйтһендәр, минең уларҙа эшем юҡ. Ул учитель шул һүҙҙәрҙе һөйләүселәрҙең һәммәһенән дә артыҡ булһа, ни эшләрһегеҙ? Ул кеше өҫтөндә йәшәмәй, балаларға кәрәкле нәмәләр уҡытып, үҙ көсө менән көн күрә... Унан һуң, уның башҡа яҡшы яҡтары ла бар...—тигән яуап ҡайтарҙы.
Кисҡорон күңелле генә эселеп ултырылған сәй янын¬да башланған был һүҙҙәр Вахиттың бығаса үҙе өсөн борсолоп йөрөгән ата-әсәһенә үҙенең эс серен башлап асып биреүенә сәбәп булып төштө. Уның юғарылағы һүҙҙәренә ҡаршы атаһы:
— Балам, үҙ көсө менән көн күрмәгән кем бар һуң? Бына мин үҙемде белә башлағандан бирле эшләп көн күрәм, һине кеше булһын тип уҡытырға тырыштым. Шуның өсөн эшләнем. Әллә беҙҙең төшөнмәгән ерҙәре¬беҙ барҙыр, һинең боронғо төҫлө шәкерттәр кеүек йөрөмәүеңдән халыҡ төрлө һүҙҙәр һөйләй...— тип Вахитҡа сөәл йөҙө менән ҡарап ҡуйҙы. Вахит бик иркенләп:
— Үҙ көсө менән көн күрмәгән кешеләр бик күп улар. Бына беҙҙең бында, һеҙҙең күҙ алдығыҙҙа Дура¬сов, Аҡбирҙин тигән баярҙар бар. Уларҙың һәр береһе әллә нисә мең дисәтинә ер биләйҙәр. Беҙ сәсер өсөн генә йыл һайын нисә мең тәңкәлек ер һаталар. Бер сыбыҡта¬рын киҫкән өсөн крәҫтиәндәрҙе атып үлтерәләр. Үткән йыл ғына Сәхи ағайҙы атып үлтерҙеләр. Улар өҫтөнә һәр бер ауыл һайын тип әйтерлек бер нисә бай булып, улар кеше көсө арҡаһында байлыҡтарын арттыралар. Аҡсалары арҡаһында һис бер ауырлыҡ күрмәйҙәр. Бына беҙҙең ауылдан Сөләймән байҙы алһаҡ, уның үҙе нимә эшләгәне бар? Көн-төн ашап-эсеп, иҫереп йөрөгән Иб¬райы (Сөләймән байҙың улы Ибраһим) аҡса арҡаһында ғына һалдаттан ҡотолоп ҡалды. Шуның өҫтөнә ауылда теләһә ниндәй боҙоҡлоҡ эшләһә лә, халыҡ уға ҡаршы бер һүҙ ҙә әйтә алмай, сөнки бөтә түрәләр улар яҡлы. Йыраҡ шәһәрҙәргә китһәң, шундай баярҙар, шуның ке¬үек байҙарҙы тағы ла күберәк күрәһең.
Вахиттан күҙ ҙә алмай тыңлап торған Ғәлләм ағай сыҙаманы:
— Хоҙай тигеҙ яратмағас, нисек итәһең? Һәр кемдең шулай булаһы килә лә бит, хоҙай бәхет бирмәгәс, бул¬май...— тигән һүҙен ҡыҫтырҙы. Уның был һүҙҙәрен Фәү¬зиә еңгә лә йөпләгәндән эйәген һелкеп ҡуйҙы.
Вахит ашыҡмай ғына:
— Хоҙай ни өсөн бәхетте көн-төн эсеп, уҫаллыҡ эш¬ләп, башҡаларға ауырлыҡ килтерә торған кешеләргә бирә лә, таңдан алып ҡара төнгә ҡәҙәр эшләгән кеше¬ләргә бирмәй? Атай, был эштәр һин уйлағанса түгел. Элек мәҙрәсәлә уҡып йөрөгәндә, мин дә шулай уйлай торған инем, унда беҙгә шулай өйрәтәләр ине. Ләкин һалдатҡа барып, төрлө кешеләргә осрап, төрлө һүҙҙәр ишетеп, ундағы ҡот осҡос йәмһеҙ эштәрҙе үҙ күҙем менән күргәс, ул уйымдан ҡайттым. Унда беҙҙең күҙ алдыбыҙҙа эшсе-крәҫтиәндәр яҡлы булған, бына тигән егеттәрҙе ете төн уртаһында атып үлтерҙеләр. (Вахит ул «бөтмәҫ эҙ ҡалдырған шомло төн»дәге күренештәргә оҙаҡ туҡталып һөйләне лә, көрһөнөп алғандан һуң, һүҙ¬ҙе дауам иттерҙе.) Шуларҙы атыуҙың йәмһеҙ күренеш¬тәрен мин әле лә күҙ алдымдан ебәрә алмайым. Улар¬ҙың атылыр алдынан әйткән һүҙҙәре әле лә минең ҡола¬ғым төбөндә яңғырап торған төҫлө була. Ул атылған егеттәр кеше лә үлтермәгәндәр, әллә ниндәй уҫаллыҡ та эшләмәгәндәр, мәгәр ана шул күп ер биләүсе баяр¬ҙарға, кеше көсө арҡаһында көн күргән байҙарға һәм уларҙы яҡлаусы түрәләргә ҡаршы баш күтәрергә өндә¬гәндәр икән. Улар үҙҙәренең ни өсөн көрәшеүҙәрен яҙыуҙар аша таратҡандар ине. Шул яҙыуҙарҙы уҡығас, бик күп һалдаттар күңелдәре менән улар яҡлы булды¬лар. Унан һуң мин һалдатҡа барған саҡта юлда Сәғи¬тов тигән бер егеткә осраным. Уның миңә бик күп файҙаһы тейҙе. Ул үҙе былай ҡарап тороуға урыҫ төҫлө булһа ла, әйткән һүҙҙәре гелән яҡшылыҡ ине... Шул егетте ун йылға каторгаға ебәрҙеләр. Ул егет минең уҡырға өйрәнеүемә һәм бер аҙ булһа ла күҙем асылыу¬ға сәбәп булды...
Фәүзиә еңгә менән Мәрйәм икәүһе берҙән:
— Ул меҫкен егет хәҙер иҫәнме икән әле?— тигән сөәлде бирҙеләр.
Вахит, әллә нимәләр күҙ алдына килгән кеүек, ти¬рә-яғына ҡарап алғандан һуң:
— Белеп булмай, әллә иҫәндер. Әммә иҫән-һау донъяға сыҡһа, эш күрһәтер ине,— тип ҡуйҙы һәм һү¬ҙендә дауам итеп:— Үткән йыл шулай Беренсе майҙа һалдаттарҙы иртә үк ҡоралландырып алып киттеләр. Беҙ үҙебеҙҙе ҡайҙа һәм кемдәргә ҡаршы барыуыбыҙҙы күбебеҙ алдан уҡ белгән инек... — тип Беренсе май бай¬рамы көнөндә булып үткән эшселәрҙең ҡыҙыл флагтар күтәреп сығыуҙарын, уларҙың атылыуҙарын, шундағы күренештәрҙе һәм үҙенең ҡулындағы штыгы менән атлы казактың ялтыраған ҡылысын ситкә ҡағып ебәреп, бер эшсене үлемдән ҡотҡарып алып ҡалыуын, бер төндө ҡарауылда йөрөгән сағында «Иман шарты» саҡлы ғына китап табып, шуның арҡаһында начальстволар ҡаршы-һына яуапҡа тарттырылыуын берәм-берәм һөйләп сыҡ¬ты.
Ул һөйләп бөткәндә, уның һүҙҙәрен тын да алмай тыңлап торған Фәүзиә еңгә һәм Мәрйәмдең күҙҙәрендә йәш бөрсөктәре ялтырай, Ғәлләм ағай күҙен дә алмай Вахитҡа ҡарап тора ине. Вахит, уларға ҡарап:
— Эштәр бына шулай тора... Шуларҙы күргәс, кире иҫке тормошома ҡайтаһым килмәй...— тип ҡуйҙы.
Тыңлаусылар бер юлы:
— Һинең һүҙең дөрөҫ шул... Беҙ бында ятып бер нәмә лә белмәйбеҙ шул... Халыҡтың тел-тешенән йөҙәп бөткәнгә күрә генә әйтә инек, бынан һуң һиңә ҡаршы бер һүҙ ҙә әйтмәбеҙ,— тип Вахитҡа ҡарап уйға ҡалдылар.
УЛ ӘФӘНДЕНЕҢ КИТКӘНЕ ЯҠШЫ
Вахит үткән төндә һөйләгән кеүек, һуңынан да һәр ваҡыт аталарына үҙенең башынан үткән һәм күҙе менән күргән ваҡиғаларҙы һөйләү өҫтөнә, үҙе белгәнсә, ул ҡанлы ваҡиғаларҙың ни өсөн килеп сығыуҙарының сә¬бәптәрен төшөндөрөүҙе дауам итте.
Шулай һөйләп килеү арҡаһында ғаилә эсендәге ке¬шеләр Вахиттың ни өсөн боронғо юлынан айырылып, икенсе бер юлға кергәнен аңлай башланылар һәм уның һөйләгән һүҙҙәрен дөрөҫләү юлына керҙеләр. Вахит өй эсендәгеләрҙең күңелдәрен үҙенең тотҡан юлына, те¬ләгән теләктәренә буйһондороу дәрәжәһенә ирешеүен күреп шатланды. Ошо аңлашыу арҡаһында Вахит уларҙы боронғонан да яҡын күрә башлаған кеүек, улар ҙа Вахитты боронғо шәкерт булып йөрөгән ваҡыттарына ҡарағанда ла яҡын күрә башланылар. Шул ваҡыттан башлап тормоштары аңлашылып эш күрелә торған бер ғаилә булып әүерелделәр, һәр бер эш татыулыҡ ниге¬ҙендә кәңәш менән эшләнә башланы.
Вахит көнкүреш эштәрен үҙ ҡулына алып, ишек ал¬дын таҙартыу, малдарҙы ҡарау, бесән һәм утын ташыу кеүек ауыр күренгән эштәрҙән атаһын бөтөнләй азат итте. Был эштәр Вахитҡа мәҙрәсәлә ятып «Мохтасар», «Шәмсиә» уҡыуҙарҙан да, мәсеткә йөрөп ғибәҙәт ҡы-лыуҙан да матур, яғымлы булып күренде.
Вахит һалдаттан ҡайтҡан көндәрҙә булған фекер-уй башҡалыҡтарындағы аңлашылмауҙар бөткәс, бығаса ҡуҙғатылмай торған Мәрйәмде Мәхмүткә биреү мәсьә¬ләһе алға килеп баҫты.
Вахитҡа һалдатта сағында уҡ хат арҡылы аңлатыл¬ған был «ҙур мәсьәлә» Мәхмүттең Ғәлләм ағайҙарға Вахитты күреү һылтауы менән килгән көндө яңынан кү¬тәрелде.
Шулай бер ҡышҡы көндө кискә ҡаршы Вахит ишек алдында эшләп йөрөгәндә, быларҙың ҡапҡа төптәренә атлы бер кеше килеп туҡтаны.
Был кеше Вахиттың мәҙрәсә иптәше Мәхмүт ине. Мәхмүт, үҙенең мәртәбәһе үҫкәнлеген күрһәтергә телә¬гән кеүек, өҫтөнә төлкө толоп, башына ҡаракүл һымаҡ бүрек, муйынына ҙур аҡ шарф урап, яҡшы ғына ҡунаҡ санаһында килеп төштө. Ул Вахитты тиреҫ түгеп йөрө-гәндә осратып, эсенән генә Вахиттың бик түбән төшкән¬леген, үҙенең бик ҙур үҫкәнен уйлап, Мәрйәмде ҡулға төшөрөүендә шөбһәһе ҡалмаған рәүештә күреште.
Вахит уның өҫтөнә ҡарап алғандан һуң, күптәнге таныштарса асыҡ йөҙ менән күрешеп, ишек алдында бер аҙ һөйләшеп торғандан һуң, өйгә алып керҙе.
Улар өйгә кергәндә, Ғәлләм ағай ҡунаҡты ҡаршы алырға әҙерләнгән, Фәүзиә еңгә менән Мәрйәм төрлө төҫтәге дебеттәр менән биҙәкләнеп сүпләп һуғылған ҡыҙыл шаршауҙың артына кереп, ҡунаҡтан йәшеренеп өлгөргәндәр ине. Вахит менән Мәхмүтте йылы, йыйнаҡ өй менән ошо күренеш һәм Ғәлләм ағайҙың асыҡ йөҙө ҡаршы алды.
Мәхмүт сисендерелеп, түргә ултыртылып, иҫән-һаулыҡ һорашып бөткәндән һуң күп тә үтмәй, һүҙ тормош мәсьәләһенә күсте.
Ғәлләм ағай Вахиттың иҫән-һау ҡайтып, ҡартайған көнөндә үҙенең ауыр эштән бушаныу шатлығын әй¬теп үтте.
Мәхмүт үҙенең хәҙрәт фатихаһы менән мәҙрәсәне бө¬төрөп, Сабит ауылына мулла булыр өсөн приговор йыйыуҙарын һәм мәхкәмәи шәрғиәгә барып имам хатиплыҡҡа имтихан биреүен, унда мөфтөй хәҙрәт һәм ҡа¬зыйҙарҙы күреүен артыҡ оҙон итеп һөйләгәндән һуң кинәйәле рәүештә генә:
— Был бәхеткә ирештем, инде хоҙай сәҙәҡәтле бер рәфиғә насип итһен ине, бөтә теләгем шунда...— тип ҡыҙыл шаршау яғына һәм Ғәлләм ағай менән Вахитҡа ҡарап ҡуйҙы.
Уның был һүҙенә Ғәлләм ағай ҡыҙара төштө һәм, Вахиттың ни фекерҙә икәнен белергә теләгән кеүек, Ва¬хитҡа ҡарағанын үҙе лә һиҙмәй ҡалды. Вахит уның был һүҙҙәрен тыңлап та, һаман да бер һүҙ әйтмәй тороуын, икенсе төрлө әйткәндә, уның шул саҡлы «ҙур бәхеттә-рен» дә уртаҡлашмауын күргәс, Мәхмүт аҙыраҡ уңайһыҙланды һәм шул уңайһыҙлыҡты бөтөрөр өсөн Вахит¬ҡа ҡарап:
— Беҙҙең шәриктәр (бер синыфта уҡыған шәкерттәр була) араһында иң зирәге һин инең, ләкин һалдатҡа ки¬теп бик күп артта ҡалдың... Әгәр ҙә һин һалдат бәләһе¬нә грифтар булмаған булһаң, был көндә иң бай бер ауылға имам хатип, хатта мөдәррис булған булыр инең бит,— тип, үҙенең Вахит өсөн ҡайғырғанын белдереп, тағы ла ҡыҙыл шаршауҙың ике яҡ ситенә ҡарап алды. Ләкин шаршауҙың бер ере лә ҡыймылдамауы, уның бе¬рәр яҡ ситендә матур бер «дөхтәр»ҙең нурлы күҙҙәре күренмәүе Мәхмүткә бик күңелһеҙ тойолдо.
Мулла буласаҡ кешеләрҙең серҙәрен аңламаған са¬дә күңелле Ғәлләм ағай, Мәхмүттең һүҙен дөрөҫләгән кеүек, уға ҡарап:
— Дөрөҫ, Мәхмүт әфәнде, беҙҙең Вахитҡа һеҙҙең ке¬үек оҙаҡ уҡырға тура килмәне. Үҙем эшләп булһа ла, уны уҡытырға теләнем, булманы... Хәҙер инде Вахит үҙ эшен үҙе белә,— тип, һүҙен тамам итә алмай, Вахиткә ҡараны.
Вахит һәр ике яҡтың һүҙҙәрен тыңлағандан һуң, алдындағы сәйен эсеп алды ла бик һалҡын ҡан менән:
— Башта мин һалдатҡа китеүемә ҡайғырған бул¬һам да, хәҙер ҡайғырмайым. Мин унда тормоштоң төр¬лө баҫҡыстарын күреп үтеү менән бергә, һәр бер ҡур¬ҡыныслы үлем янында поптарҙың, муллаларҙың доға ҡылып тороуҙарын күрҙем... Былар һәр кемгә ожмах теләйҙәр, ләкин үҙҙәренең ҡайһы яҡта икәнеп әйтә ал¬майҙар. Алланан да, кешеләрҙән дә ҡурҡалар... Шуның өсөн мин ул юлға кермәй ҡалыуыма шатланам, һин шул юлға кергәнһең икән, ул яғын үҙең беләһең!.. Һиңә сәҙәҡәтле рәфиғәне лә шул муллалар араһынан эҙләү яҡшы булыр,— тип һүҙен бөтөрҙө.
Бындай һүҙҙәрҙе ишетеүҙе уйламаған Мәхмүткә был һүҙҙәр бик ауыр күренде булһа кәрәк, ул тирә-яғына ҡа¬ранып алды ла:
— Шулай инде, беҙ ислам шәриғәте ҡушыуы буйын¬са барабыҙ... йәғни тәҡдирҙә яҙылған, миғадтарҙа сә¬се бәйләнгән берәр нәсибе булыр,— тигән ваҡытта, нин¬дәйҙер бер саналы кешенең ишек алдына кергән тауы¬шы ишетелде. Вахит тиҙ генә ишек алдына сығып кит¬кәс, Мәхмүт менән Ғәлләм ағай икәү генә ҡалдылар.
Мәхмүт бер аҙ иркенләп алған кеүек булып, тағы ла шаршау яғына күҙен төшөрөп алғандан һуң, Ғәлләм ағайға ҡарап:
— Шулай инде... Беҙ һаман боронғо уйҙа йөрөйбөҙ: ниәтебеҙ яҡшы, алла ҡушҡандан сығып булмаҫ...—тип Ғәлләм ағайҙан яуап көткән кеүек һүҙен бөтөрҙә.
Ғәлләм ағай нимә әйтергә белмәй аптырап торғанда, ишектән күрше ауылдың учителе менән Вахит керҙеләр. Учитель ишектән кергәндә үк асыҡ йөҙ менән:
— Һеҙҙә ҡунаҡ та бар икән! Бәхетленең ҡунағы бергә була тигән кеүек, һеҙ бәхетле икәнһегеҙ, Ғәлләм ағай. Иҫән-һау тораһығыҙмы? — тип килеп күреште.
Ул сисенеп сәй янына ултырғас та, төрлө һүҙҙәр баш¬ланып, мәжлес йәнләнеп китте һәм, шаршау артында күңелле ҡуҙғалыуҙар барлығы һиҙелеп, бер нисә минут эсендә ашъяулыҡ өҫтөндәге ашамлыҡтар өҫтәлеп, сама¬уыр ҙа яңыртылып өлгөрөлдө.
Был яңы ҡунаҡ Мәхмүткә әллә ниндәй яҡтан тар¬лыҡ килтергән кеүек булды һәм башҡаларға һиҙҙерер¬лек рәүештә учителгә дошмандарға ҡараған кеүек ҡа¬рап алды ла башын түбән төшөрҙө.
Учитель бер ҙә керһеҙ рәүештә Ғәлләм ағайға ҡа¬рап:
– Фәүзиә еңгә менән Мәрйәм иҫән-һауҙармы? — тип, асыҡтан-асыҡ ҡатын-ҡыҙҙар исемен әйтеп, уларҙы һорашыуы Мәхмүттең асыуын тағы ла килтерә төштө. Ул үҙенең шул учитель кеүек һорашырға ла аҡылы етмәүен уйлап, үҙен-үҙе шелтәләне һәм эсенән Мәрйәмдең янып торған ҡара күҙҙәрен учителгә төшөрөүен фараз итеп, үҙендә көнләшеү һиҙҙе. Аптырағандан тағы ла сәғәтен алып ҡарағандан һуң:
– Ғәлләм ағай, ни эшләйбеҙ, йәсиғ намаҙы еткән икән? — тигән булды, сөнки ул хәҙерге уңышһыҙлыҡтан сығыр өсөн шунан да яҡшы сара таба алманы.
Ғәлләм ағай аҙ ғына уйлап торғас:
— Мәхмүт әфәнде, беҙ тәһәрәтләнеп мәсеткә барып ҡайтайыҡ булмаһа... — тигән һүҙҙән һуң, улар тәһәрәт¬ләнеп, намаҙға киттеләр. Ләкин был китеү Мәхмүткә үҙ бәхетен әллә кемгә ташлап китеү кеүек ауыр булды. На¬маҙ уҡығанда ла уның күңеле вәсвәсәнән сыға алманы. Улар сығып киткәс тә, Мәрйәм шаршау араһынан учи¬телгә ҡарар, булмаһа үҙе былар яғына сығыр төҫлө бу¬лып күҙ алдына килде.
Улар киткәс, Вахит шаршау яғына ҡарап:
— Әсәй, самауырығыҙҙы йыйыштырып алығыҙ ин¬де! — Көлә төшөп: — Ниңә ҡасып тораһығыҙ, сығығыҙ был яҡҡа, — тигәс, Фәүзиә еңгә сығып, ҡунаҡ менән иҫәнләште. Мәрйәм дә шаршауҙы тарта төшөп, баҫынҡыраҡ тауыш менән иҫәнләшкәндән һуң, әсәһе алып бир-гән әйберҙәрҙе теге яҡҡа урынлаштыра башланы.
Вахит менән учитель төрлө нәмәләр хаҡында күңел¬ләнеп һөйләшергә керештеләр. Фәүзиә еңгә менән Мәр¬йәм дә, быларҙың һүҙҙәрен тыңлау аралаш, үҙ эштәрен¬дә булдылар. Өй эсе йәнләнеп китте.
Ғәлләм ағай намаҙҙан яңғыҙ ғына ҡайтты. Вахиттең:
— Теге нәмәне ҡайҙа ҡалдырҙың? — тип һорауына ҡаршы:
— Мәхмүт әфәндене хәҙрәт сәйгә алып китте. Миңә лә әйткән ине лә, мин, ҡунаҡ бар, тип ғөҙөр үтенеп, ҡайтып киттем, — тине.
Вахит көлә төшөп:
— Ул әфәнденең үҙ ише менән киткәне яҡшы. Ул беҙгә иш була алмаҫ, — тине.
Ғәлләм ағай Вахиттең һүҙен дөрөҫләгән рәүештә:
— Шулай инде, «иш ише менән, ҡош ҡошо менән» тиҙәр бит. Ул беҙҙең хәҙрәт менән күрешеү менән киле¬шеп киттеләр, мәсет алдында һөйләшеүҙәрен көтә-көтә өшөп бөттөм, — тине.
Был һүҙгә учитель дә ҡатнашты:
— Ғәлләм ағай, улар бер-береһен бик яҡшы аңлай¬ҙар шул, сөнки уларҙың кәсептәре, тотҡан юлдары бер төҫлө. Бына беҙҙең тотҡан юлыбыҙ башҡа булғас, улар менән үҙләшеп китә алмайбыҙ. Улар дин һөйләй, беҙ көнкүреште һөйләйбеҙ. Шуның өсөн улар беҙгә, беҙ улар¬ға яҡынлаша алмайбыҙ, — тине лә Вахит менән һөйлә¬шергә кереште.
Мәхмүт хәҙрәт янынан бик һуң ҡайтты. Ул хәҙер Ва¬хит менән дә, учитель менән дә үҙләшеп, ысын күңелдән һөйләшеп китә алмауын белә ине. Шуның өсөн үҙенең һүҙҙәрен Ғәлләм ағайға ҡаратараҡ һөйләргә кереште һәм үҙенең хәҙрәт менән ваҡ-төйәк кешеләр аңламай торған ҙур мәсьәләләр хаҡында һөйләшеп ултырғанын белдереү иҫәбе менән:
— Ғәлләм ағай, хәҙрәтегеҙ яҡшы ғына ғалим кеше икән, мин уны әле улай уҡ тип белмәй инем. Әһле ғи¬лем менән һөйләшеп ултырыуы ла күңелле бит! — тип һүҙ башланы һәм, Вахит менән учителгә ҡарап, уларҙың хәҙер тик тороуҙарын күреп, һүҙендә дауам итте: — Мин әйтәм, хәҙрәт, йәннәт менән йәһәннәм хәҙерге көндә лә барҙармы? — тим. Ул уларҙың барлыҡтарын айәт һәм хәдистәр менән иҫбат итә. Мин уның ғилемен һынар өсөн, юрамал мөғтәзиләләр юлы менән киттем: юҡ, хәҙрәт, әгәр улар була торған булһалар, Исрафил сурын өргән¬дә ҡайҙа ҡалалар? Ҡөрьәндә: «Көлө шәйин һаликен илла вәжһәһү», йәғни ул көндө һәммә нәмәләр һәләк булып бөтөр, мәгәр аллаһы тәғәлә үҙе генә ҡалыр тигән бит, тим. Хәҙрәт аптырап төштө лә:
— Мулла Мәхмүт, һин мөғтәзиләләр килтергән дә¬лилде килтерәһең, аллаға һис бер мөхәл эш юҡ,— тине. Шулай итеп, хәҙрәт ғажиз ҡала яҙҙы, — тип, үҙен күтә¬реп һөйләргә кереште.
Уның был һүҙҙәрен Ғәлләм ағай рәтләп аңламаны, Вахит әһәмиәт бирмәй, тик ҡарап ултырҙы, тик учитель йылмая төшөп:
— Ә һуң ул йәннәттәге хур ҡыҙҙары ла һаман тора¬лармы икән, улар ҡиәмәткә саҡлы ҡартайып бөтмәҫтәр¬ме икән? — тип һораны.
Мәхмүт учителдең мыҫҡыллы итеп һорауын һиҙә тө¬шөп:
— Әфәндем, аллаһы тәғәләнең ҡөҙрәттәренән көлөр¬гә ярамай. Ер-күкте яратҡан алла ожмахты ла, ундағы хур ҡыҙҙарын да ярата алыр. Тик инҡар итеүсе дәһри¬ҙәр менән ваҡыт әрәм итәһем килмәй! — тип учителгә рәнйеүле ҡараш менән ҡараны ла һүҙен киҫте.
Мәжлес бер аҙ тын торғандан һуң, һүҙ башҡа мәсьә¬ләләргә күсеп, күңелле генә һөйләшеп ултырғандан һуң, һәр кем йоҡоға яттылар.
Иртәгеһен һәр ике ҡунаҡты сәй эсереп, асыҡ йөҙ ме¬нән оҙатып ҡалдылар, ләкин ҡунаҡтарҙың береһе, Мәх¬мүт, үҙенең уйлаған эше көтөлмәгән рәүештә уңышһыҙ сыҡҡанлыҡтан, «ниңә килдем» тигән көнгә төшөп, күңел¬һеҙ китте. Учитель үҙенең Вахитҡа килеүенән шатлан¬ғанлығын белдереп, асыҡ йөҙ менән күңелле рәүештә шатланып айырылды.
Вахит үҙенең боронғо ваҡыттағы мәҙрәсә иптәше Мәхмүттән фекер һәм тотҡан юлы яғынан шул саҡлы йыраҡлашыуын уйлап, бер яҡтан, ғәжәпһенде, икенсе яҡтан, уның һис бер донъя күрмәй, иҫке мәҙрәсәлә ята-ята тупаҫланып, донъяға бынан мең йылдар элек булған бер ҡарашта тороп ҡалыуын иҫәпләп уны ҡыҙғанды.
Мәхмүт тә юлда ҡайтып барғанда, Вахитта булған үҙгәреште күҙ алдынан үткәреп, уның былай боронғо мәҙрәсә иптәшенә һәм дин эштәренә һалҡын ҡарауын һалдатта йөрөп боҙолоуынан һәм «ғилем» яғынан артта ҡалыуынан тип уйланы ла:
— Кем нисек булыр, алда күрербеҙ әле... Әммә Мәр¬йәм ҡыҙғаныс, уны шул урыҫ кеүек учителгә йәиһә бе¬рәр һаҫыҡ мужикҡа биреп әрәм итәләр инде... — тигән һүҙҙәрҙе мығырҙап, асыу менән атын һуғып алға китте.
«ТАРТАЙ ТЕЛЕНӘН ТАБЫР», — ТИНЕЛӘР
Теге учитель барған һайын Вахиттарға килеүен йы¬шайтты. Ул яҙға саҡлы бер нисә рәт кистән килеп иртән китте.
Элек учитель исеме менән йөрөтөлгән был кеше, бара торғас, Ғәлләм ағайҙар ғаиләһендә үҙләшеп, Нәғим Әми¬нев тип үҙенең исем-фамилияһы менән йөрөтөлә башла¬ны. Вахит кенә түгел, Ғәлләм ағай менән Фәүзиә еңгә лә, Мәрйәм дә уны үҙҙәренең яҡын бер кешеләре кеүек ҡар¬шы ала торған булдылар. Ауыл ғәҙәтенсә, башҡа ваҡыт¬тарҙа сит кеше килгәндә төшөрөлә торған кизеле шар¬шау Нәғим килгән ваҡыттарҙа күтәрелгән урынынан тө¬шөрөлмәй башланы. Мәхмүт һәм башҡа шуның кеүек майлы күҙҙәрҙән һаҡлана торған Ғәлләм ағайҙар Нәғимдән һаҡланырға кәрәкһенмәнеләр.
Нәғим килеп ҡунған көндө, улар Вахит менән икәү¬ләп, Ғәлләм ағайҙар артыҡ аңлап еткерә алмай торған, гәзиттәрҙә яҙылыуына ҡарағанда, донъяның төрлө шәһәрҙәрендәге завод-фабрикаларҙағы эшселәрҙең ҡуҙға¬лыштары, эш ташлауҙары, әллә ҡайһы бер губернала крәҫтиәндәрҙең ерҙәре аҙ булғанлыҡтан баш күтәреп, баярҙарҙың имениеларын талауҙары, шул баш күтәреүсе¬ләргә ҡаршы карательный әтрәттәр (яза фирҡәләре) ебәртеп баҫыуҙар, әллә ҡайҙағы мосолмандарҙың ысул йәҙит мәктәптәрен яптырыуҙар, уларҙың уҡытыусыла¬рын ситкә һөрөүҙәр, төрмәләргә ябыуҙар һәм башҡа шу-ның кеүек хөкүмәт менән эшселәр, крәҫтиәндәр һәм инородецтар араһында сыҡҡан хисапһыҙ күп аңлашылмау¬ҙар, алдағы көндәрҙең берендә ҙур ихтилалдар булмай ҡалмаҫ тигән мәсьәләгә килеп туҡтай торған булдылар.
Ҡай ваҡытта Нәғим әкрен генә, ләкин бик моңло та¬уыш һәм Ғәлләм ағайҙарҙың береһе лә ишетмәгән көй менән:
Ташлайыҡ, туғандар, иҫке донъяны,
Китһен аяҡтан уның туҙаны...—
тигән йырҙарҙы йырлай. Ул был йырҙарҙы йырлағанда, бер моңланып, бер ғәйрәтләнеп киткән кеүек була. Вахит шуның кеүек матур көйҙәрҙе һалдатта ишетеүен, ул көй¬ҙәр күп эшселәр ауыҙынан йырланғанда бигерәк тә ма¬тур һәм моңло икәнен өҫтәп ҡуя ине.
Шундай һүҙҙәр һөйләгәндә һәм Нәғим шундай йыр¬ҙарҙы йырлағанда, өй эсендәге кешеләрҙең Вахит менән Нәғимдән башҡалары, алда әллә ниндәй ҡурҡыныс ва¬ҡиғалар буласағын уйлап ҡурҡыуға төшәләр, ләкин ул ҡурҡыныстарҙы барыбер күреп үтергә тейешле бер эш кеүек күҙ алдарына килтереп, ул ваҡиғаларҙың тиҙерәк булыуын теләү уйына киләләр ине. Уларҙың ошо ҡараш¬тарын аңлаған Нәғим менән Вахит көлә төшөп:
— Барыбер тормош был көйөнсә барасаҡ түгел. Ул үҙгәрергә тейеш, һәм халыҡ шул үҙгәреш ваҡытына әҙер¬ләнеп торорға тейеш, — тигән һүҙҙәрҙе әйтеп, өй эсендә¬геләрҙең күңелдәрен йыуатып ҡуялар ине.
Нәғимдең һуңғы килеп китеүенән бер нисә көндәр үт¬кәс, Мәрйәмдең үҙ теләге һәм Вахиттың дә мәслихәт кү¬реүе менән, Ғәлләм ағайҙың үҙҙәре самаһындараҡ бер крәҫтиән балаһына Мәрйәмде кейәүгә бирҙеләр, һәр ике яҡтың теләге менән эшләнгән был эште Ғәлләм ағай ҙа, Фәүзиә еңгә лә шатланып ҡаршы алдылар, ләкин тор-мошҡа яңы сыға торған был ике йәштең туй шатлығы Нәғимдән килгән кескенә бер хат арҡаһында юғала яҙ¬ҙы. Ул хат ошо ине:
«Вахит иптәш!
Хөкүмәт мәьмүрҙәре миңә административный поря¬док буйынса ике көн эсендә... ауылынан сығып китергә һәм... губернаһына барырға бойороҡ бирҙеләр. Был эш¬тең сәйәси яҡтан икәне мәғлүм. Өйрәнгән ер, яҡын күр¬гән иптәштәрҙән айырылып китеү ауыр кеүек булһа ла, хәҙергә баш эйергә тура килә. Бер ваҡыт беҙҙең оста ла туй булыр, шул ваҡытта беҙ ҙә иҫәпләшербеҙ!.. Шуның өҫтөнә, был эштең донос арҡаһында икәне мәғлүм. Кемдәрҙән һаҡланырға кәрәк икәнен һиңә әйткән инем, шу¬ларҙы иҫеңдә тот... Бер аҙға һағыраҡ бул. Минеңсә, был тирәлә шулай мәслихәт. Асыҡ һөйләр ваҡыттарға йыраҡ ҡалмаған инде. Ғәлләм ағай, Фәүзиә еңгә һәм Мәрйәм¬гә сәләм, Мәрйәмдең шатлығын уртаҡлашып, алда бә¬хетле, иркен тормош теләйем. Буласаҡ иптәше эшсән, уңған егет. Улар икәүләп аңлы рәүештә тормош ҡороу юлын табырҙар...
Хәҙергә хуш! Нәғим. 1913 йыл, 15 март».
Ошо хат арҡыры белдерелгән һәм бығаса артыҡ кө¬төлмәгән был хәбәр Вахитҡа ла, башҡаларға ла күңел¬һеҙ яҡтан тәьҫир итте. Шуның өҫтөнә был хәбәр, бер-ике көн эсендә тирә-яҡ ауылдарға таралып, Нәғим хаҡында төрлө һүҙҙәр һөйләнергә һәм Ғәлләм ағайҙарҙың борсолоуҙарын арттырырға сәбәп булып өлгөрҙө. Нәғимдең яңы фекерҙә булыуын күрә алмаған хәҙрәттәр һәм улар¬ға эйәреп йөрөгән ҡуштандар:
— Теле бик оҙон ине, яҡшы булған. «Тартай теленән табыр» тигән кеүек, үҙенең теленән тапты. Ҙурҙарҙан уҙып артыҡ белемле булырға ла ярамай шул... Мирза Аҡбирҙин «ундай маңҡаларҙың арт һабаҡтарын уҡытыр өсөн беҙҙең бер һүҙебеҙ етә» тигән икән, шул дөрөҫ һүҙ булды... — тип Нәғимдең ситкә һөрөлөүенә үҙҙәренең шатланыуҙарын белдерҙеләр.
Нәғимдең хеҙмәтен һәм уның фекерен бер аҙ аңлап өлгөргән, ләкин асыҡтан-асыҡ уның яҡлы булып эш күр¬һәтеү дәрәжәһенә килеп өлгөрмәгән ярлы яҡтар:
— Ул ҡайҙа барһа ла хур була торған егет түгел «Тура әйткән туғанына ярамаған» тигән кеүек, уны күрә алманылар, — тип Нәғимдең ситкә ебәрелеүенә ҡайғырыуҙарын аңлаттылар.
Был хәбәр ауылдарҙың байҙары араһында бигерәк тә шатлыҡ менән ҡаршы алынды. Электән бөтә ауыл халҡын үҙ ҡулдарында тотоп, үҙҙәре теләгәнсә йөрөткән Сөләймән бай һәм уның иҫерек Ибрайы:
— Уның кеүек, телдәрен ауыҙҙарына һыйҙыра алмай йөрөгән тағы бер нисә кеше бар әле... Бына Ғәлләмдең Вахиты лә шулай. Уларҙың да ҡойроҡтарын ҡыҫҡартыр¬ға кәрәк! — тигән һүҙҙәрҙе асыҡтан-асыҡ һөйләргә ке¬рештеләр.
Был һүҙҙәргә Вахиттың артыҡ иҫе китмәһә лә, Ғәл¬ләм ағай менән Фәүзиә еңгә һәм Мәрйәм, был эштәрҙе теге Нәғим һөйләгән ҡурҡыныстарҙың башланғысы ке¬үек күреп, борсола башланылар. Ауылға колокол таҡҡан пар атлы кешеләр килә башлаһа, «беҙҙең Вахит тураһында килмәһә ярар ине» тигән уйға ҡала башланы¬лар.
Шундай борсолоуҙар арҡаһында Мәрйәмдең туйы бер аҙ күңелһеҙерәк булып үтте.
Шул эштәрҙән һуң бер-ике аҙна үткәс, дисәтский һәм сотскийҙар, күкрәктәренә ҡалай миҙалдарын тағып, ҡул¬дарына таяҡтар тотоп, өй беренсә йөрөп:
— Сөләймән бай өйөнә станауай пристав килгән, бе¬регеҙ ҙә ҡалмай йыйынға барығыҙ! — тип, халыҡты та¬яҡлап, йыйынға ҡыуа башланылар. Был эш, ҡырмыҫҡа ояһына таяҡ тығып бутаған кеүек, бөтә ауылды гөж кил¬терҙе, һәр кем үҙендә берәр ғәйеп барҙыр, хөкүмәткә һәм законға ҡаршы белмәйенсә берәр эш эшләгәндер кеүек ҡурҡыуға төштө. Ҙур түрәнән ҡурҡып өйрәнгән халыҡ ярты сәғәт эсендә Сөләймән байҙың ишек алдына йыйы¬лып өлгөрҙө.
Ауыл халҡы тамам йыйылып, бүректәрен ҡултыҡ аҫтарына ҡыҫтырып бер аҙ көткәндән һуң станауай при¬став Сөләймән байҙың болдорона сығып баҫты ла иң элек старостаны, унан һуң халыҡты яндырып һүгә баш¬ланы:
— Күперҙәрегеҙ емерек, юлдарығыҙ боҙоҡ. Хәҙер тө¬ҙәтергә сығығыҙ, вон! Мин киткәнсе, бөтәһе төҙәтелеп бөтһөн! — тип әмер бирҙе. Ҡурҡыуынан ни эшләргә бел¬мәгән староста шунда уҡ халыҡтарҙы дисәтскийҙәр ме¬нән ҡыуҙырып, пристав ҡушҡан эштәрҙе еренә еткерергә ебәрҙе.
Пристав халыҡ өҫтөндә ғәйрәтен күрһәтеп бөткәндән һуң, старостаға асыу менән ҡарап:
— Һеҙҙең ауылда Йәғфәров Вахит тигән кеше бар¬мы? — тип екереп сөәл бирҙе.
Староста артыҡ ҡурҡыуынан Йәғфәров Вахит тигән кешенең барлығын-юҡлығын иҫенә төшөрә алмай торғас, пристав тағы асыу менән:
— Йәғфәров тигән кеше бармы? Ниңә яуап бирмәй¬һең, хайуан! — тип аяҡ типте.
Староста бер аҙ хәл йыйып алғас ҡына:
— Бар, хәҙрәт, бар... — тигән һүҙҙе саҡ-саҡ ҡына әйтә алды.
Сөләймән бай уның һүҙен дөрөҫләп:
— Ул кеше бар, тәҡсир, бар,— тип ҡуйҙы. Станауай приставтың:
— Ошо минут эсендә ул кешене бында алып киле¬геҙ!— тип екергән тауышына шундағы кешеләрҙең Сө¬ләймән менән Ибрайҙан башҡалары ҡурҡынып ҡалты¬ранып киттеләр. Шул уҡ минут эсендә Вахитты алып ки¬лергә бер юлы ике дисәтский ебәрелде. Шул арала пристав старостаны тағы бер аҙ бешереп алды.
Вахитты алырға киткән дисәтский бер нисә минут эсендә кире ҡайтып:
— Хәҙрәт, Вахит Йәғфәров өйҙә юҡ икән. Бына уның атаһы килде, — тине, тыны бөтөп, көскә-көскә ки¬леп еткән Ғәлләм ағайҙы күрһәтте.
Пристав Вахиттың өйҙә юҡлығын, уның урынына ата¬һы килеүен күргәс, тағы ла ҡыҙа төштө:
— Ул ҡайҙа йөрөй? Уның атаһы ниңә кешеләр менән юлдар төҙәтергә бармаған?!. — тине, ғәйрәт күрһәткән¬дән һуң, Сөләймән байға ҡарап алды ла, берәр эш күр¬һәтеп, уның кәйефен табырға тейеш кеше кеүек, Ғәлләм ағайға ҡаратып: — Һин ниңә мин ҡушҡан эшкә бармай ҡалдың? Әллә һин дә начальствоның приказдарына ҡа-рышмаҡсы булаһыңмы?! Һинең улың ҡайҙа йөрөй? Ул нәмәнең теле бик оҙонайған икән, мин уның телен нисек ҡыҫҡартырға белермен! Бында түгел, Себерҙә лә урын тапмаҫ!.. Һеҙгә учителдең килеп йөрөүен, уларҙың нимәләр һөйләшеүҙәрен беҙ бик яҡшы беләбеҙ!.. Беҙҙең власть булған ерҙәрҙә улар кеүек төнгө ябалаҡтарға урын булмаҫ! — тигән һүҙҙәр менән Ғәлләм ағайҙы үҙен¬сә бик ныҡ бешерергә кереште. Ғәлләм ағай приставтың бер юлы бер нисә ғәйеп тағыуына һәм шулай ҡаты бәрелеүенә сикһеҙ ҡаушағанлыҡтан, нимә тип тә яуап би¬рергә белмәй, аптырап ҡалды. Пристав яңынан: — Ниңә яуап бирмәйһең?! — тигән екереүенән һуң, Ғәлләм ағай тирә-яғына ҡаранып:
— Хәҙрәт, ул тирмәнгә киткән, мин яңы ғына утын¬дан ҡайттым. Мин алтмыш йәшкә етеп судта булманым, начальствоға ҡаршы ҡарышманым... — тигән һүҙҙәрҙе әйтте лә тыны ҡыҫылып туҡтап ҡалды.
Пристав тағы:
— Һин ҡарышмаһаң, һинең улың ҡарыша. Ул һине ҡоторта. Мин ул этте бик тиҙ өйрәтермен!.. Ҡара һин ул этте, ни эшләп йөрөй бит?! — тип һүгенде.
Ғәлләм ағай эсенән бөтә эштең һиҙелгәнлеген уйлап, ни эшләргә белмәй, аяҡтарын бер нисә рәт алмаштырып баҫты. Маңлайы тирләгән кеүек булғас, уны һөртөп ал¬ды һәм көс-хәл менән:
— Мин улымдан ундай һүҙҙәр ишеткәнем юҡ, — ти¬гән һүҙҙе әйтеп, күҙҙәрен мөлдөрәтеп, приставҡа ҡарап алды.
Пристав көмөш портсигарынан папиросын алып ҡа¬быҙҙы ла, тирә-яғына ҡарап алғандан һуң, кемдеңдер күңелен тапҡан кеүек, асыуын баҫа төштө лә Ғәлләм ағайға ҡарап:
— Бар, хәҙер юл төҙәтешергә йүгер! — тип екереп ҡуйҙы.
Ғәлләм ағай эштең былай ғына бөткән кеүек булға¬нын күреп, һүҙ ҙә әйтмәй, алға йүгерҙе. Ләкин уның күңе¬ле алдағы ҡурҡыныстарҙы һиҙеп, йөрәге нығыраҡ тибә башланы.
Пристав кеүек ҙур түрәнең Вахит хаҡында шундай һүҙҙәр әйтеүе уны яратмаған кешеләр араһында төрлө һүҙҙәр сығыуға сәбәп булды.
— Бик күп белә башлаған ине шул... «Тартай теле¬нән табыр» тигәндәй, был егет тә кәрәген тапты... — тип бында ла Нәғим хаҡында әйтелгән һүҙҙәрҙе ҡабатланы¬лар.
Пристав килеп, шулай ауыл халыҡтарына ҡурҡыу һалып һәм Вахит хаҡында Себергә һөргөнгә ебәреү ме¬нән янап киткәс тә, Сөләймән байҙарҙың:
— Беҙ уның кеүек маңҡаларҙы аҡылға ултырта бе¬лербеҙ... Имеш, ул бик күп белә башлаған!.. — тип маҡтаныуҙары таралды.
Вахит хаҡындағы был эш Ғәлләм ағайҙарҙың өй эсен¬дә ниндәйҙер бер ҡурҡыныс буласағын күҙ алдына кил¬тереп, яҡшы уҡ ҙур борсолоуға сәбәп булды. Ғәлләм ағай ҙа, Фәүзиә еңгә лә Вахитҡа: