Тормош баҫҡыстары - 4

Шул арала быларҙың янына дүртенсе кәүҙә килеп баҫты. Был кәүҙәнең оҙон һәм йыуан булыуынан, уның быларҙы тәүбә иттерергә килгән поп икәнлеге билгеле ине. Ул ҡулына «Инжилме» йәки башҡа берәр китапмы тотҡаны хәлдә, былар янына килеп, үҙенсә вәғәз итергә, үлгән саҡта тәүбә итеп, «гонаһтарҙан» әрсенеп үлергә те¬йеш икәнде ғарыз итте. Ләкин мәхкүмдәр, уның тауы¬шын ишетеү менән, уға ҡаршы ҡул һелтәнеләр ҙә, нимә¬лер әйтеп, уны үҙ яндарынан ҡыуҙылар. Поп был «иманһыҙ» һәм бер нәмәнән дә ҡурҡмай торған «шайтандар» янынан ситкә китте. Батша һәм хөкүмәт тарафынан би¬релгән вазифаһын үтәргә теләп, былар ҡабул итмәгәс, үҙ вазифаһын бер төрлө үтәгән һәм бөтә мәсьүлиәтте был гонаһлы» кешеләр өҫтөнә ташлаған кеүек, тирә-яғындағы начальниктарға ҡарап алды ла минән бурыс төштө тигән мәғәнәне аңлатты.
Уның китеүе менән берәү мәхкүмдәргә яҡын килеп:
— ...1909 йыл... число. Батшаның... мәмләкәттең ты¬ныслығы... — тигән һүҙҙәрҙе теҙгәндән һуң: — ...Үҙҙәре ғәскәри булып та, биргән анттарына ҡаршы йөрөп, ...йә¬шерен партияға мәнсүп булып, батшаның ғали закон¬дарына буйһонмай, власть тарафынан ҡуйылған эштәргә баш эймәй, мәмләкәткә енәйәт итеү, шуның өҫтөнә йә¬шерен китаптар таратыу менән бергә, эш башындағы ке-шеләргә ҡаршы яман уйҙа булып, уларға һул ҡасыд яһау эштәрен ойоштороуҙа юлбашсылыҡ ҡылыу, шулай итеп, воинский преступление (ғәскәри енәйәт) яһау, улар, шул эштәре менән мәмләкәттә бунт сығарырға тырышыу¬ҙа ғәйепле булып, 249, 253 һәм 252-се статьялар буйынса ғәйепләнеп, бөтә хоҡуҡтарынан мәхрүм итеү өҫтөнә, иң ҙур яза булған — үлем язаһына хөкөм ителделәр... — тигән суд ҡарарын уҡып сыҡты.
Хәҙер эштең нимәнән ғибарәт булыуы бөтә һалдат¬тарға билгеле булды. Мәхкүмдәргә үлем язаһы биреү ха¬ҡындағы был хөкөм уҡылғас, бығаса хөкүмәткә ышаныс менән ҡарап йөрөгәнерәк һалдаттарҙың да йөрәктәре әр¬неп киткәндәй булып, күңелдәрендә икеләнеү һәм хөкөм итеүселәргә асыулы бер ҡараш тыуҙырҙы. Вахит «Мохтасар»ҙағы: «Кафырҙарға иң элек иман ғарыз ҡылыныр, уға ла риза булмаһалар, кафырлыҡтары өсөн жизиә тү¬ләргә ҡушылыр, уға ла риза булмайҙар икән, уларға ҡар¬шы һуғыш асылып, үлтерелерҙәр...» — тигән һүҙҙәрҙе иҫенә төшөрҙө лә: «Бында кафырлыҡ та, мосолманлыҡ та юҡ, шулай ҙа быларға үҙҙәренсә иман ғарыз итәләр», тип уйлап алды һәм, күңеле былар яғында булып, атыусыларға булған асыуы артҡандан-артты.
Ул шундай уйҙа торғанда, теге үлемгә хөкөм ителеүселәрҙән береһенең:
— Һеҙҙең ниндәй генә ауыр яза биреүегеҙ ҙә беҙҙе ҡурҡытмай һәм беҙҙе тотҡан юлыбыҙҙан ҡайтара алмай. Беҙ шул тотҡан юлыбыҙҙан артҡа сигенмәй үләбеҙ! – тигән һүҙҙәре уны уйҙан туҡтатты.
Мәхкүмдәрҙең береһе һүҙендә дауам итеп:
— Һалдат иптәштәр! Һеҙ хәҙерге хөкүмәттең ҡаты закондары аҫтында иҙелеп, туғандарығыҙға ҡаршы мыл¬тыҡ күтәрәһегеҙ, шуларға хеҙмәт итәһегеҙ, шуға мәжбүр¬һегеҙ. Әле һеҙ үҙегеҙҙең дошмандарығыҙ йәки дуҫтары¬ғыҙ кем икәнен аңлап бөтөрә алмайһығыҙ. Синфи мәнфәғәттәрегеҙҙең кем менән бергә барыуҙа икәнен аңлап, шуға ҡарап эш күрергә белмәйһегеҙ. Ләкин ғүмер буйына иҙелеп, аңһыҙлыҡта ҡалдырылып килгән һеҙҙең өсөн был эш хәҙергә ғәйеп түгел, һеҙ тиҙҙән беҙҙең ни өсөн ошо язаға хөкөм ителеүебеҙҙең мәғәнәһен аңларһығыҙ. Дуҫ¬тарығыҙ һәм дошмандарығыҙҙың кем икәнен тиҙҙән айы¬рырһығыҙ. Беҙ, шуға ҡарап, хәҙерге көндә беҙгә төҙәгән винтовкаларығыҙҙы киләсәктә ошо дошмандарҙың үҙҙәренә ҡаршы төҙәүегеҙгә ышанабыҙ. Шуға таянып һеҙгә дуҫлыҡ, туғанлыҡ ҡулын һуҙып, алдағы яҡты көндәрҙе күҙ алдыбыҙға килтереп, эшсе, крәҫтиәндәрҙең тиҙ көн¬дән азатлыҡҡа сығыуҙарын өмөт итеп, шатлыҡ эсендә үләбеҙ!.. Дошмандарҙан ҡурҡып, уларҙан ғәфү үтенергә теләмәйбеҙ!.. Бөтһөн ҡан эскес палачтар!.. — тигән һүҙ¬ҙәрҙе әйтте.
Был һүҙҙәр тыңлап тороусы һалдаттарҙың йөрәктәрен ярып керҙе. Дошмандар артыҡ сыҙап торорлоҡ хәлдән үттеләр ҙә шунда уҡ мәхкүмдәрҙең күҙҙәрен бәйләнеләр. Кемдер берәү уларға төҙәлеп, мылтыҡтарын төҙәп торған бер нисә тиҫтә кешегә ҡарап, ҡулындағы ҡылысын һелтәп, атырға ишара итте.
Электән әҙерләнеп торған ҡулдар бер нисә секунд эсендә винтовкаларын көйләп алдылар һәм бер юлы бер тиҫтә пуля һауа яңғыратып, мәхкүмдәргә ҡаратып шылды. Мәхкүмдең:
— Йәшәһен эш...се...кр...!! —тигән һүҙҙәре тамам булмай бүленеп ҡалды.
Ер өҫтөндә үҙенең шәүкәтен мәңге һаҡлау өмөтө менән йәшәгән ҡара көстөң ҡәһәрле хөкөмө урынына еткерелеп, мәхкүмдәрҙең баштары түбән һалынып төштөләр.
Һаҡлыҡ йәки «ғибрәт» күрһәтеү өсөн генә килтерелеп, был ауыр һәм ҡанлы күренеште ҡарап тороусы меңләгән һалдаттарҙың йөрәктәре ҡағып, теге мәхкүмдәрҙең йәнһеҙ кәүҙәләрен солғап алғандай булдылар. Уларҙың иң һуңғы минутта әйткән һүҙҙәре пуля тауыштарын еңеп, ҡолаҡ төптәрендә яңғырап, был күренеште мәңге онотол¬маҫлыҡ иттереп һөйләп торғандай эҙ ҡалдырҙылар.
Һалдаттар үҙҙәренең ни өсөн йөрөүҙәрен, кемгә хеҙ¬мәт итеүҙәрен, бындай ауыр күренештәрҙе ҡарарға ни өсөн килтерелеүҙәрен уйлап өлгөрмәҫ борон, һәр береһенә үҙҙәренең роталары менән, килгән юлдары менән кире китергә команда бирелде.
Улар ҡайтырға ҡуҙғалғанда, ай моңһоу һары төҫкә солғанып, батырға әҙерләнгән һымаҡ быларға ҡарай, шуның менән бергә көнсығыштан яңы атып килә торған таңдың һуңғы нурҙары, ниндәйҙер өмөттәр биргән кеүек, үҙенең яҡтыһын минут һайын арттыра бара ине.
Ай бата, таң ата... Ошо ике күренеш уртаһында ҡал¬ған һалдаттар ҙур ваҡиғаларҙы артта ҡалдырып, алға киттеләр, һүҙһеҙ генә төрлө уйҙарға сумып, шәһәргә яҡынлаштылар. Былар шундай уйҙар менән шәһәргә кергәндә, шәһәр тирәһендәге завод-фабриктар ҡысҡырып, эшселәрҙе эшкә саҡыралар ине.
Үҙҙәренең теләктәренә ҡаршы йөрөп, арып ҡайтҡан һалдаттар ҡояш сыҡҡан ваҡытта казармаларына керҙеләр, һәм быларҙың бөтә хәрәкәттәрен тикшереп, ентек¬ләп тороусы шымсыларҙың барлығына ҡарамаҫтан, үҙ араларында булып үткән эштәр хаҡында һөйләшергә керештеләр. Улар йәшерен рәүештә генә:
— Уларҙы ниңә былай аталар?
— Ҡаршы торорға ҡоторталар икән...
— Кемгә ҡаршы торорға?
— Билгеле инде: хөкүмәткә ҡаршы торорға...
– Ни өсөн улар үлергә лә риза булалар һуң?
– Шулай инде, ныҡлап тикшергәс белербеҙ әле! — тигән сөәл һәм яуаптар менән әле генә булып үткән ҡан¬лы күренештең мәғәнәһен аңларға һәм шуға яуап табыу юлын эҙләргә керештеләр. Уларҙың күҙ алдарында теге өсәүҙең кәүҙәләре асылып: «Һалдат иптәштәр...»— тигән һүҙҙәрҙе ҡабатлап торған кеүек була, шуның өсөн һал¬даттар бер-береһенә ошо сөәлдәрҙе бирәләр ине.
Шәһәрҙә ҡаты тәртип ҡуйыу, тентеү һәм арестар, «мәмләкәткә хыянат» итеүҙә ғәйепләнгән кешеләрҙе атып, башҡаларға «ғибрәт» күрһәтеүҙәр менән генә ха¬лыҡтың ауыҙын томалап, йөрәктәрендә янған уттарҙы һүндерә алманылар.
Теге өс кешене атҡандан һуң, тағы йәшерен ҡағыҙҙар таратып өлгөрҙөләр.
Һалдаттарҙы бик ныҡ күҙәтеп тороуға ҡарамаҫтан, ул йәшерен яҙыуҙарҙың бер нисәһе һалдаттарҙың ҡулына төшөп, нимәләр яҙылғанлыгы телдән-телгә һөйләнелеп, таралып та өлгөрҙө.
Унда:
«Палачтар беҙҙең ҡай бер иптәштәребеҙҙе үлтереп, ҡулдарын ҡанға буяп, беҙҙең йөрәккә ҡурҡыу һалмаҡсы булдылар. Беҙҙең арабыҙҙан юғалған был иптәштәрҙе беҙ мәңге онотмау менән бергә, көрәште тағы ла артты¬рабыҙ. Өс кеше урынына меңләгән көрәшселәр барлығын, уларҙың йөрәктәре ялҡынлы ут менән тулы икәнен һат¬лыҡ йәндәр иҫтәренән сығармаһындар. Саф күңелле ке-шеләр эшсе һәм крәҫтиәндәр өсөн көрәшеүсе кешеләрҙең ни өсөн көрәшеүҙәрен аңларҙар. Ваҡыт килеү менән ҡул¬дарындағы ҡоралдарын эшсе, крәҫтиәндәрҙең дошмандарына ҡарап төҙәрҙәр. Беҙ иптәштәребеҙҙең — эшсе, крәҫтиән һалдаттарының бынан һуң дошмандары кем икәнлеген белеп, ҡоралды шуларға ҡаршы тотоуҙарына ышанабыҙ!
Иптәштәр, эшсе, крәҫтиән һалдаттары! Һеҙ үҙегеҙҙең алданып йөрөүегеҙҙе аңлап, үҙегеҙҙең файҙағыҙ, азатлыҡ өсөн көрәшеүселәрҙең, шул юлда йәндәрен фиҙа итеүсе¬ләрҙең үҙегеҙ кеүек эшсе, крәҫтиән балалары икәнен, уларға ҡаршы тороу үҙегеҙгә ҡаршы тороу булғанын аң¬ларға тейешһегеҙ!..
Байҙар файҙаһын күҙәтеп, беҙҙең ҡандарыбыҙҙы эс¬кән ҡара түрәләрҙең һәм һеҙҙең башлыҡтарҙың яҙмыш¬тары һеҙҙең ҡулда икәнен бер минут та иҫтән сығарма¬ғыҙ. Улар, үҙҙәренә ҡаршы көрәшеүселәрҙе «мәмләкәткә хыянат итеүселәр» тип, һеҙҙе алдамаҡсы булалар, һеҙ уларҙың был һүҙҙәренә ышанып, йәнле ҡорал булып тор¬мағыҙ!..
Уларҙың беҙҙең иптәштәрҙе атыуҙары, төрмәләргә ябыуҙары һеҙгә ғибрәт булырға тейеш. Уларҙың шул эштәренә ҡаршы беҙ йәндәребеҙҙе фиҙа итергә әҙербеҙ. Шул көрәш ваҡытында һеҙ беҙҙең сафта булырға тейешһе¬геҙ!
— Бөтһөн ҡан эскес залимдар!
— Йәшәһен беҙҙең берләшкән көсөбөҙ!» — тигән һүҙҙәр яҙылған ине.
Был һүҙҙәр электән икеләнеп йөрөгән һалдаттарҙың күңелдәренә лә ут һалды. Бик күбеһе:
—Быларҙың һүҙҙәре ысынлап та дөрөҫ бит: беҙ үҙе¬беҙҙең туғандарыбыҙға ҡаршы барабыҙ, уларҙың көстә¬рен бөтөрөп, дошмандарға көс бирәбеҙ, — тигән уйға төштөләр.
Бөтмәҫ эҙ ҡалдырған теге шомло төн һалдаттарҙың йөрәктәрендә кәүҙәләнеп ҡалды.
Бығаса бер нәмә лә аңламай йөрөгән һалдаттар ҙа хәҙер был эштәрҙең мәғәнәһен аңларға теләй башланылар. Уларҙың ҡолаҡ төптәрендә үлтерелгән мәхкүмдәрҙең:
— Дошмандарҙан ҡурҡып, ғәфү үтенергә теләмәйбеҙ. Бөтһөн ҡан эскес палачтар! Йәшәһен эшсе, крәҫтиән! — тигән һүҙҙәре һаман да тәҡрарланып яңғырап торған ке¬үек була ине.
Вахит хәҙер Нурый Сәғитовтың әйткән һүҙҙәренең мәғәнәһен аңлай башлаған кеүек булды. Ул үҙенең быға¬са аңламай йөрөүенә, Сәғитов менән күберәк һөйләшмәй ҡалыуына үкенә башланы. Уның хәҙерге көндә ҡайҙа икәнен беләһе, уны күреп һөйләшәһе килде... Ләкин хә¬ҙер ул үлтерелгәндер инде, уны мәңге күреп булмаҫ... Әллә ул үлмәгәндер, төрмәләлер, тип уйлап, уны күреүҙән өмөт өҙҙө.
ТОРМОШТАҒЫ ЯҢЫ ҺҮҘҘӘР
Бик күп һалдаттар кеүек, Вахит та: «Донъяла урыҫтар бар ҙа мосолмандар бар» — тип уйларға өйрәнгән, башҡа көстәрҙең барлығын белмәй йөрөгән кеше.
Ошо ваҡиғанан һуң Вахит урыҫтар менән мосолман¬дар араһында булған аңлашылмауҙарҙың урынһыҙ икә¬нен, былар араһында байҙар һәм улар яҡлы кешеләр бу¬лып, тағы бер төрлө халыҡтың уларға ҡаршы көрәшеүен ишетә һәм күрә башланы. Ул элек был көрәшселәрҙең ниндәй исемдә йөрөүҙәрен белмәй ине.
Теге йәшерен ҡағыҙҙар арҡыры һалдаттар араһына таралған һүҙҙәрҙән ул көрәшеүселәрҙең «социалистар» исемендә йөрөүҙәрен белде. Вахит өсөн был яңы ине.
Социалистар! Был һүҙ уға беренсе ишеткәндә ҡыҙыҡ та, матур ҙа булып күренде!
Был үҙҙәре күренмәй йөрөгән, яңы исемдәге, ҡурҡ¬май торған йөрәкле кешеләрҙе күрәһе килгәндәй булды. Нурый Сәғитовтың да шулар яҡлы булып эшләгәнен уй¬лап алды.
Ҡай берәүҙәр шул уҡ «социалист» тигән һүҙгә «партия» тигән һүҙҙе ҡушып һөйләй башланылар. Вахит өсөн был һүҙ ҙә яңы ине. Ана шул социалист партияһындағы кешеләрҙең эшселәр һәм крәҫтиәндәр яҡлы булып, бай¬ҙарға, начальниктарға ҡаршы сығыуҙарын, уларҙың үлем¬дән дә ҡурҡмай торған кешеләр булыуын аңлай башла¬ны. Бер нисә көн элек, теге шомло төндә үлтерелгән кешеләрҙең дә социалист булыуҙары өсөн атылыуҙары, Нурый Сәғитовтың да шулар менән бер фекерҙә булып, бергә эшләп йөрөүе өсөн арестовать ителеп, язаға эләгеүен аңланы.
Көндәр үтеү менән был һүҙҙәр уның йөрәгенә һеңә барҙы. Бер нисә көндән һуң һалдаттар араһында тағы ла яңы хәбәр таралып, теге һандыҡтарынан «серле китап¬тар» табылған Ефимов менән Кузнецов тигән һалдаттар¬ҙың дисциплинарный ротаға ебәрелеүҙәре, Нурый Сәғитов менән бергә бер нисә кешенең военно-окружной судта эштәре ҡаралып, Сәғитовтың ун йыл крепосҡа ябылырға хөкөм ителеүҙәре ишетелде.
— Сәғитов социалист булған икән... Ул шул партияла булып, эшселәр тарафынан баҫылған нәмәләрҙе һалдат¬тар араһында таратып йөрөгән, имеш... Уның ҡулынан шундай нәмәләр алынған икән... — тигән һүҙҙәр тара¬лып, бик күп һалдаттарҙы хайранға ҡалдырҙы.
Һалдаттар Сәғитовтың шундай ауыр язаға хөкөм ителеүен:
– Ниндәй һәйбәт егет ине, меҫкен, әрәм булған!..
–Һалдат булғас, ундай эшкә ҡатышмаҫҡа кәрәк ине.
– Ниңә ҡатышмаҫҡа?.. Әллә һалдаттың йәне юҡ¬мы?..
— Молодчина егет! Ул беҙҙең өсөн көрәшеп, ауырлыҡ¬ҡа төшкән!.. — тигән һүҙҙәр менән ҡаршы алдылар.
Был һүҙҙәр, был хәбәрҙәр Вахитҡа бик ныҡ тәьҫир итте. Нурый Сәғитов социалист булған икән, шуның өсөн бер нәмәнән дә ҡурҡмай көрәшеп, шундай ауыр язаға дусар булған икән, тип уйлап, уны күҙ алдына килтерҙе.
– Дисциплинарный рота...
– Социалист...
– Крепость...
– Партия...
Был һүҙҙәрҙең һәммәһе лә Вахит өсөн дә, уның янындағы башҡа һалдаттар өсөн дә яңы һүҙҙәр булып ишетелеү менән бергә, тормоштоң яңы баҫҡыстары булып күренделәр. Был һүҙҙәрҙең артында «тормош өсөн көрәш» тигән фекер ялтырап, бер яҡта байҙар, начальстволар, жандармдар, ҡораллы ҡара көстәр теҙелеп, уға ҡаршы простой, ләкин үткер һәм йәндәрен шул юлда фиҙа итергә әҙер торған кешеләр теҙелеп торған кеүек булып күҙ ал¬дына килделәр. Шулай итеп, был яңы һүҙҙәр ниндәйҙер бер яңы тормошҡа маяҡ төҫлө булып күренеү менән бер¬гә, күңелдәрҙә бөтмәй торған эҙ ҡалдырҙылар.
Көндәр үтеү менән, шомло төндәге кешеләрҙе атыу ваҡиғаларының, шул көндәр эсендә хөкүмәткә ҡаршы тороусылар тураһындағы төрлө ауыр хәбәрҙәрҙең тәьҫире әҙәйеп, һалдаттар араһында иҫке тормош эҙенә төшөп, ҡара көстөң еңеүе булып күренгән булһа ла, күңелдәрҙә моронлап ҡалған яңы уйҙар, яңы һүҙҙәр, төрлө сәбәптәр арҡыры тамырланып, ҡар аҫтынан сыҡҡан ҡара ерҙә башлап күренгән беренсе йәшел үләндәр кеүек үҫергә йөҙ тоттолар. Ҡайҙандыр өрөлгән рух, ҡайҙандыр тара¬тылған агитация, яҙғы йылы ямғыр кеүек, уларҙы үҫте¬рергә ярҙам итте.
Эшселәр һәм ғади граждандар менән ғәскәри халыҡ¬тар араһында мөнәсәбәт — бағланыш булмауға төрлө саралар күрелеүенә ҡарамаҫтан, төрлө юлдар арҡыры һаман имеш-мимеш хәбәрҙәр таралып, ҡабынған фекер¬ҙәрҙең һүнмәүенә сәбәп итеп килде.
Ҡайһылыр бер офицерҙа денщик булып, боронғо ҡара ҡолдар кеүек хеҙмәт иткән бер һалдат, ул офицерға кистәрҙә йыйылған башҡа офицерҙарҙың эсеп ҡыҙып алғандан һуң, батшаға, самодержавиеға һәм байҙарға, алпа¬уыттарға ҡаршы эшләгән йәшерен типографиялары табылыуын, шул арҡала бер нисә хәреф йыйыусылар ҡулға алынһалар ҙа, башлыҡтары ҡулға эләкмәүен, теге офицерҙарҙың:
–Ул мерзацевтарҙы тоҡомдарын ҡалдырмай киҫергә кәрәк, улар халыҡты ҡотортоп, хөкүмәткә ҡаршы баш күтәрмәксе булалар!..
– Ул сволочтарға көн күрһәтергә яраймы һуң? Улар¬ҙың тамырҙары ҡоротолорға тейеш!
– Һалдаттар араһына уларҙың фекерҙәре таралма¬һын өсөн, ул дуңғыҙ һалдаттарҙы тағы ла ҡыҫырға кә¬рәк... Улар әле беҙҙең ҡәҙерҙе белмәйҙәр... Сабаталы крәҫтиән малайҙарына аң керә башлаһа, улар түргә һи¬керә башларҙар!.. — тип ғәйрәт ороуҙарын ҡайтып һөй¬ләне.
Икенсе бер һалдат, ҡарауылда торғанда, шунда яҡын бер йортта тентеү булып, әллә кемдәрҙе арестовать итеп алып китеүҙәрен, арестовать ителеүселәр менән итеүсе¬ләр араһында атыш булыуын һәм, уларҙы алып киткәндә, уларҙың береһе:
– Долой ҡан эскестәр!.. Долой самодержавиеның ялланған тупаҫ ҡолдары!..
– Йәшәһен уларға ҡаршы көрәшеүселәр! — тип ҡысҡырыуын, уның шул һүҙҙәре өсөн жандармдар тарафы¬нан мылтыҡ түтәһе менән ҡыйналыуын үҙ күҙе менән күреүен хәбәр итте.
Өсөнсө бер һалдат ҡайҙалыр бер эшсе менән осра¬шып, ул эшсенең: «Беҙ йәберләнеп ҡоллоҡта аҫыралған, ҡараңғылыҡта, аңһыҙлыҡта тотолған эшсе, крәҫтиәндәрҙе азатлыҡҡа сығарғансы көрәшәсәкбеҙ, беҙҙең бере¬беҙҙе тотоп үлтерәләр икән, артта меңәрләгән иптәштәр ҡала. Беҙ уларҙың һис бер язаларынан ҡурҡмайбыҙ, беҙ¬ҙең ҡандар түгелгән ерҙә революция үҫә генә барыр... Ҡараңғы ауылдарҙан килгән, әле һаман ҡоллоҡта йәшәгән йәш крәҫтиән балалары быны хәҙергә аңламаһалар ҙа, бара торғас аңларҙар. Шуның өсөн беҙ һалдаттарҙы үҙебеҙҙең иптәштәребеҙ итеп ҡарайбыҙ. Уларҙың аңһыҙлыҡтары арҡаһында ғына беҙгә ҡаршы килеүҙәрен бе¬леп, уларға асыу менән ҡарай алмайбыҙ...» — тип һөй¬ләгән ялҡынлы һүҙҙәрен ҡайтып әйтте.
Шундай юлдар менән, йәшерен генә булһа ла, йәше¬рен партия хаҡындағы әйберҙәр, уларҙың тотҡан юлда¬ры, яңы фекерҙәр, яңы һүҙҙәр менән өҫтәлеп, һалдаттар араһында төрлө уйҙар тыуҙырырға сәбәп була барҙы. Электән һәммәһе лә бер уй, бер фекерҙә булып, батшаға итәғәт итергә ант иткән, бер ҡашыҡ ҡандары ҡалғансы хеҙмәт итергә «Ҡөрьән», «Инжил» үбеп ғаһед биргән һалдаттар араһында фекер башҡалығы һиҙелә башланы. Хәҙерге тормошҡа ҡараштар төрлөсәгә әйләнде, боронғо изге тип уйланған нәмәләргә, ҙур тип йөрөтөлгән кеше¬ләргә ҡараш үҙгәрҙе.
Элекке һүҙҙәргә буржуазия, самодержавие, палачтар, демократ, полицейский, рабочий, партия кеүек яңы һүҙ¬ҙәр өҫтәлде.
Һалдаттарҙың ҡай берәүҙәре, боронғоса туң көйөнсә ҡалып, иҫкелек яҡлы икәнен белдерҙеләр. Ҡай берәүҙә¬ре, беҙҙең өсөн теләһә нәмә булһын тигән кеүек, тик йө¬рөнөләр. Ҡай берәүҙәре бөтә күңелдәре менән яңы фе¬керҙә булып, бөгөнгә саҡлы килгән тормошҡа ҡырын күҙ менән ҡарап, власть тарафынан эшләнгән эштәргә дош¬манлыҡ, уларға ҡаршы торған теге яңы кешеләргә дуҫ-лыҡ уйы менән йөрөй башланылар.
Вахиттың фекере һуңғылар яғында булды. Ул үҙ фе¬керендә булған һалдаттар менән яҡынлашып, был уйҙы изге уй тип күңеленә беркетте. Улар, кемдәрҙең ниндәй фекерҙә булыуҙарын аңлап, үҙҙәренә ҡаршы фекерҙә бул¬ған ҡарэсле һалдаттарҙан һаҡланыу юлын тоттолар. Шу¬лай итеп, һалдаттар араһында йәшерен уйлы, йәшерен партия ойошма тарафтары булған бер төркөм хасил булды. Быларҙың эстәрендә «форсат сыҡһын ине лә эшсе, крәҫтиән дошмандарын ошо штыктар менән бәреп төшөрәһе ине... Уларға ҡаршы йөрөгән көрәшселәрҙең ярҙам¬дарына етешәһе ине... Үҙ иркеңдән башҡа ошо дошмандарға хеҙмәт итеп йөрөү ауырлығынан азат булаһы ине...» тигән теләктәр ҡайнаша, йәшерен уттар яна ине.
ЯҘ БАЙРАМДАРЫ
Яҙ етте. Ер үҙен ҡаплап торған аҡ күлдәк кеүек ҡар¬ҙарҙы өҫтөнән йыртып ташлап, май айын ҡаршы алыр өсөн, йәшел үләндәр менән биҙәнде. Йәнгә яғымлы, донъя¬ға хәйәт бирә торған ҡояш нурҙары, ҡалын стеналы төр¬мәләрҙән, эшселәр тора торған подвалдарҙан башҡа һәм¬мә ергә кереп, уйнаҡлап, кешеләрҙең күңелдәре менән шаяра башланылар.
Кешеләр ҙә өҫтәрендәге кейемдәрен алмаштырып, еңел, матур кейемдәргә төрөндөләр. Тик ғүмергә эшләү¬селәрҙең генә һаман шул майға ҡатып ялтыраған кейем¬дәре өҫтөндә ҡалды.
Күңелдәр ҡырға, хәл йыйырға ашҡындылар. Байҙар, баярҙар йорттарында үҙҙәренең имениеларына, дачаларға китеү әҙерлектәре күреп, йәй буйы шунда тороу, көн¬дәрҙе күңелле үткәреү уйына төштөләр.
Эшсе, хеҙмәткәрҙәр матур май айының бер нисә кө¬нөн генә булһа ла иркен һауаға сығып, йәшеллек ара¬һында йөрөп ҡалыуҙарын уйлап, календарь ҡағыҙҙарын аҡтарып, ҡайһы числоларҙа байрам булыу көндәрен ҡа¬рарға керештеләр.
– Бына батша тыуған көн...
– Бына батшаның ҡатыны исемләнгән көн...
– Бына батшаның балаһы тыуған көн...
Былар барыһы ла ҡыҙыл менән баҫылғандар.
Шул көндәрҙә бөтә Русия халҡы байрам итәсәк. Шул көндәрҙә шәһәр урамдары аҡлы, күкле, ҡыҙыллы төҫ¬тәргә ҡушылып яһалған флагтар менән биҙәлеп, уларға хөрмәт итәсәк. Бына шул көндәрҙә генә эшсе хеҙмәткәр¬ҙәр ҙә ирекле рәүештә ҡырға сығып, хәл йыйып ҡаласаҡтар. Уларҙың бөтә йәйгә ала торған отпускылары шул ҡы¬ҙыл төҫлө календарь биттәрендә генә тора. Батшаның ҡатыны, балаларының тыуған көндәренә бағышланып байрам ителә. Йәй шатлыҡтары шулар менән бағланып йөрөй.
Һалдаттар ҙа, бер аҙ ғына тын алып ҡалыу өсөн, был байрамдарҙың булыуын көтәләр. Башҡа байрамдар бул¬мағас, шулай көтмәй тура килмәй, сөнки уларҙың да бай¬рамдары шуларҙың тыуыуҙары менән бәйләнгән. Улар¬ҙың шатлыҡтары бөтә халыҡтың шатлыҡтары булырға тейеш. Был мәжбүри ҡанун булып ҡуйылған...
КӨТӨЛМӘГӘН БАЙРАМ
Иртәгә Беренсе май. Һәр кемдең күңеле матур май айы башланыуын, бигерәк тә уның беренсе көнөн йыл¬майып көтә. Бигерәк тә эшселәр Беренсе май көнөн үҙ¬ҙәренең байрамдары итеп ҡаршы алырға әҙерләнәләр. Уларға һәр бер Беренсе май көнө берәр еңеллек бирер кеүек һиҙелә.
Икенсе яҡтан, Беренсе майҙың йылы, матур ҡояшы¬ның нурын ҡапларға, уны эшселәр өҫтөнә порох төтөндә¬ре арҡыры ғына төшөрөргә әҙерләнеүселәр ҙә бар. Бы¬на шуның өсөн быйыл да, иртәгә Беренсе май тигән көн¬дөң кисенән үк, шәһәрҙә жандармдарҙың йерөтөлөүе арттырылды. Казармаларҙағы атлы казактар урамдар¬ҙа йөрөп, көстәрен күрһәтеп үттеләр, һалдаттар ара¬һында нимәгәлер ҡаршы торорға әҙер булып тороу са¬ралары күрелде. Башлыҡтар, ғәҙәттәге көндәргә ҡарағанда, башҡаса йөрөп, нимәгәлер ҡурҡып ҡарағанда¬рын һиҙҙергән төҫлө йөрөй башланылар.
Был эш һалдаттарҙың күңелдәрендә:
— Бөгөн ниңә былай икенсе төрлө хәрәкәт бар?
— Тағы нәмә булған? Нимәнән ҡурҡалар?— тигән сөәлде тыуҙырҙы.
Йәшерен генә һоралған был сөәлдәргә ҡолаҡтан-ҡо¬лаҡҡа ғына:
— Иртәгә эшселәр үҙҙәре байрам итергә әҙерләнә¬ләр икән...— тигән яуаптар бирелде.
— Ул ниндәй яңы байрам һуң?
– Ул эшселәрҙең Беренсе майҙа яһай торған бай¬рамдары. Уны донъя эшселәре яһайҙар икән...
– Ни өсөн улар үҙҙәре генә айырым байрам яһай¬ҙар һуң?..
– Сөнки ул, Беренсе май, бөтә донъя эшселәренең үҙҙәренең теләктәрен эшкә ашырыр өсөн берләшеүҙәрен күрһәткән көрәш көндәре. Шуның өсөн эшселәргә ҡар¬шы яҡтар уға ҡатышмайҙар, бәлки бөтә көстәре менән ҡаршы торалар.
— Ниңә ҡаршы торалар һуң?
— Ниңә ҡаршы тормаһындар, ти... Эшселәр, шул байрамдары аша, бөтә донъя капиталистарына һәм шу¬ларҙан төҙөлгән хөкүмәттәргә ҡаршы баралар. Ул көн¬дө эшселәр: һигеҙ сәғәтлек эш ваҡыты булыуҙы, бөтә донъялағы иҙелгән халыҡтарҙың азат ителеп, һәммәһенең дә туғанлашыуҙарын, тормош юлдары еңелләштерелеүен теләп, демонстрациялар яһайҙар һәм үҙҙәренең теләктәре хаҡында һүҙҙәр һөйләйҙәр. Шуның өсөн ул мосолмандарҙың ураҙа, ҡорбан байрамдарына ла, урыҫ¬тарҙың рождество, пасха байрамдарына ла һәм батша¬ларҙың тыуған, тәхеткә ултырған көндәрендә яһала тор¬ған байрамдарға ла оҡшамай. Бер халыҡ, бер диндәге кешеләрҙең генә байрамдары түгел, бәлки бөтә донъя эшселәренең уртаҡ байрамдары. Был байрамдың ба¬шында ана шул йәшерен ойошмалар, хәҙерге режимға ҡаршы барыусы һулдар торалар икән!..
Күңелдәре яңы фекергә ауышҡан, эстәренән көрәшсе эшселәргә яҡынлыҡ һиҙгән һалдаттар араһында ошо һүҙҙәр йәшерен генә һөйләнеп үтте.
Электән ҡорбан байрамын, мәүлет байрамын ғына күргән татар, башҡорт һәм электән пасха кеүек байрам¬дарҙы ғына күргән урыҫ һалдаттарына был һүҙҙәрҙе ишетеү яңы бер хис тыуҙырҙы. Әле һаман күңелдәре туң булып, көрәштең асылы нимәлә икәнен аңламаған кирерәк һалдаттар үҙ араларында:
— Күрәһең, әле һаман шул бунтовать итеүселәр бөтмәгәндәр икән!
– Улар батшаға ҡаршы түгел, бәлки дингә лә ҡаршы¬лар икән. Улар баярҙы бөтөрөп, үҙҙәре хужа булырға теләйҙәр икән. Разве аллаһыҙ, батшаһыҙ тороп була?!.
– Тынысһыҙлыҡ сығарып тороусыларҙы бөтөнләй бөтөрөргә кәрәк ине. Улар халыҡты әллә нимәләргә ҡо¬торталар, сиркәүҙәргә ҡаршы баралар. Имеш, беҙгә ти¬геҙ булырға кәрәк икән! Биш бармаҡ та тигеҙ түгел. Неужели беҙ ана теге гололобый татарҙар, бер нәмә лә белмәгән сыуаштар менән тигеҙ булабыҙ?.. Юҡ, был булмаҫ!..— тигән һүҙҙәрҙе асыҡтан-асыҡ әйтәләр һәм, күңелдәре менән үҙгәреш яғындалыр тип уйланған һал¬даттарға төртөп:
–Һалдат булғас, анттарға хилафлыҡ итергә яра¬май. Әллә ниндәй ҡотортоусылар һүҙенә ҡарап, үҙен бысратҡан һалдат һалдат түгел ул. Беҙгә ротный коман¬дир шулай һөйләне,— тип ҡуйҙылар.
Улар был һүҙҙәре менән, үҙҙәренә ҡаршы булған һал¬даттарҙы асыуландырып, кемдәрҙең асыҡтан-асыҡ «бунтовщиктар» яғында булғанын асыҡ белергә телә¬гәндәр ине, ләкин уларҙың яуыз ниәттәрен белгән һал¬даттар, хәҙергә улар менән һүҙ көрәштереүҙең файҙа¬һыҙ буласағын аңлап, уларҙың һүҙҙәрен яуапһыҙ ҡал-дырҙылар.
Тегеләр тағы һүҙ башлап:
— Батша менән сиркәүгә ҡаршы барыусылар уң¬майҙар улар. Ана бит, Ефимов менән Кузнецов инде ҡайтабыҙ тип торғанда, өсәр йылға дисциплинарный ротаға, ә Сәғитов тигән татар ун йыл төрмәгә хөкөм ителделәр. Бер нисә сволочы бөтөнләй теге донъяға оҙатылдылар...— тип үҙҙәренең күңелдәрен йыуатып ҡуйҙылар.
Уларҙың был һүҙҙәре лә яуапһыҙ ҡалдырылды. Тик былар үҙ араларында:
— Алда күрербеҙ әле. Беҙ һеҙҙең кемдәргә ышанып, алданып йөрөүегеҙҙе беләбеҙ,— тип асыуҙарын эстәрен¬дә ҡалдырҙылар һәм үҙҙәренең был байрамға ҡатна¬шыу түгел, бәлки ҡаршы торорға мәжбүр ителеүҙәрен һәм, ҡара көстәргә таянып, юғарылағы һүҙҙәрҙе һөйлә¬гән һалдаттарға ҡаршы яуапһыҙ ҡалыуҙарын, уларҙың артыҡ аңһыҙ икәнлектәрен уйлап ҡайғырҙылар.
Вахит, «улар бөтә донъялағы иҙелгән милләттәрҙе азат итеү юлын тотоп, тигеҙлек өсөн көрәшәләр» тигән һүҙгә бигерәк тә ғәжәпһенде.
— Ысынлап та донъя улар теләгәнсә булып сыҡһа, беҙҙең кеүек халыҡтарға ла һан булырмы икән ни?!. Бына бит әле бында ҡай бер ҡара йөрәктәр нимәләр һөйләйҙәр бит әле! Ә инде эшселәр әйткәнсә булһа, беҙ һәммәбеҙ ҙә тигеҙ булыр инек шул!—: тигән уйға төштө һәм иртәгә ниҙәр булаһын тынысһыҙлыҡ менән көтә башланы.
Ул Беренсе май көнөндә теге азатлыҡ өсөн көрәшеүсе эшселәрҙе һәм уларҙы башлап йөрөүселәрҙең төр¬көмдәрен, уларҙың нисек йөрөүҙәрен күрергә теләй ине. Ул шул уйҙарҙы уйлағанда, теге төндә атылған кеше¬ләр, шул ваҡыттағы ауыр күренештәр, Нурый Сәғитов¬тың ун йылға төрмәгә ябылыуы һәм башҡа ваҡиғалар артынан үҙенең дә юҡ ҡына эш өсөн саҡ-саҡ ҡына ҡа¬лыуы, шул ваҡытта ҙур начальниктарҙың ҡыланышта¬ры— һәммәһе лә тәҡрар күҙ алдынан үтеп, уның күңе¬лендәге йәрәхәтте арттырып, уларҙың үлгән саҡта әйт¬кән һүҙҙәре ҡолаҡ төбөнән яңғырап киткән төҫлө бул¬дылар. Күңеленән, әгәр ҙә иртәгә эшселәр менән бәре¬лешергә тура килһә, уларға төҙәп атмауҙы уйлап ҡуйҙы.
Шуның өҫтөнә «һалдаттарҙың да бер аҙ ғынаһы булһа ла, шулар яғына ҡушылһа ине лә дошмандарҙың йөрәк¬тәрен алырлыҡ эштәр эшләнеп ташланһа ине...» тигән уй уның башынан йәшен кеүек үтеп китте.
Беренсе май иртәһендә һалдаттарҙы уятыр өсөн ҡысҡыртылған борғо тауышы, Вахиттың да һалдатҡа алынып, ошо казармаға килгәндең иртәгәһендә ҡысҡырт¬ҡан борғо тауышына оҡшап, насар тәьҫир итте.
Көндәгенең киреһенсә, бөгөн һалдаттарҙы иртүк урам буйлап төрлө көйҙәр, шулар рәтенән «Боже, царя храни» («Илаһым, падишаны һаҡла!») тигән көйҙө йыр¬латып йөрөтөп алып ҡайттылар. Начальстволар был эштәре менән халыҡтың, бигерәк тә эшселәрҙең, йөрәк¬тәренә ҡурҡыу һалып, ҡаршылыҡтар булған ваҡытта үҙҙәренең көстәре ҙур, власлыҡ итеүҙәре ныҡ икәнлеген күрһәтмәкселәр ине. Һалдаттар урамдарҙа йөрөгән ва¬ҡыттарҙа уҡ, бөгөн охрананың көслө ҡуйылыуын, ни булһа ла берәй эш булыу ихтималын уйлап һәм, юғары¬ла бирелгән бойороҡ буйынса, башлыҡтарҙың шуны ба¬ҫырға әҙерлек күреүҙәрен аңлап ҡайттылар.
Беренсе майҙың ҡояшлы матур иртәһендә булған был йәмһеҙ көстәр, байрам көнөндә урам буйлап үлек алып барғандағы күңелһеҙлекте иҫкә төшөрөп, йөрәктәрҙә на¬сар тәьҫир ҡалдырҙылар.
Ни булһа ла һалдаттарҙың көтөүе бушҡа китмәне, ахыры... Сәғәт ундар самаһында Вахиттар казармаһын¬дағы һалдаттарҙы бер нисәгә бүлеп, урамға сыҡҡас та, төрлө отделениены төрлө яҡҡа бороп алып киттеләр. Хә¬ҙер урамдарҙа һаҡсы стражниктар тағы ла арта төшкән һәм уларҙың йөҙҙәренә зәһәрле асыу сыҡҡан кеүек кү-ренә ине.
Вахиттар ротаһының башлығы уларға асыулы тауыш менән команда биреп, уларҙы әллә ниндәй тар урамдар арҡыры шәһәрҙең бер яҡ ситенә табан эйәртеп алып китте. Ҡораллы көстәрҙең ашығыслыҡ менән китеп ба¬рыуҙарын урамдарҙа, ҡапҡа төптәрендә ҡарап тороусы ирекле граждандар ҡапҡаларға кереп, йәки бер яҡҡа тайпылып тороп ҡалдылар. Уларҙың шулай тайшанып ҡалыуҙарынан, шикләнеп ҡарауҙарынан һәр кемдең бер нимә һиҙенгәнлеге күренә ине.
Вахиттар йәйәүләп шулай барғанда, бер төркөм ат¬лы казактар, һөңгөләрен юғары күтәреп, ҡиәмәт булған кеүек ашығыслыҡ менән, йәйәүле ғәскәрҙәрҙе бер яҡта ҡалдырып уҙып киттеләр ҙә, алдағы арҡыры урамдың мөйөшөнән уңға кереп юғалдылар.
Был күренештән Вахиттың һәм уның менән бер серҙә булған иптәштәренең йөрәктәре ҡағып ҡуйҙы. Шул саҡ¬лы көстәрҙең эшселәрҙең йыл буйынса көтөп алған Бе¬ренсе май байрамдарын баҫырға барыуҙарын уйлап, күңелдәренән эшселәргә ғәйрәт, ҡаршы торорлоҡ көс һәм түҙемлек теләп ҡуйҙылар. Үҙҙәренең мәжбүри рә-үештә был сафта барыуҙарын иҫтәренә төшөрөп, бер-береһенә ҡарашып алдылар.
Бара торғас, шәһәр ситендәге фабрик-заводтарҙың туп-тура булып күккә сығып торған төрлөсә оҙонлоҡта һәм төрлөсә йыуанлыҡта булған мөрйәләре күренә баш¬ланылар.
Бөгөн уларҙың остарынан көлтә-көлтә булып сыҡ¬ҡан, бара торғас, бергә ҡушылып, бер яҡҡа ауышып һу¬ҙылып киткән төтөндәр сыҡмайҙар ине. Тағы аҙыраҡ барғас, завод-фабрик биналарының ҡоромланған ҡара кәүҙәләре күренде. Бөгөн уларҙың ҡабырғаларынан һәр ваҡыт та пох-пох итеп, өҙөк-өҙөк аҡ пар сығарып тор¬ған тын юлдары эштән туҡталғандар ине.
Кисә гөрләп тороп та, бөгөн йәнһеҙ, мәйет кеүек, ҡа¬тып ҡалған был мөрйәләрҙе, ҡоромдарға мансылған тау-тау булып ятҡан биналарҙы былай тын һәм йәнһеҙ күреү күңелдәргә төрлө уйҙар төшөрҙө. Аңлы яҡта бул¬ған һалдаттар:
«Быларға йән һәм матурлыҡ биргән — мәгәр эшсе¬ләр генә икән... Бына завод-фабрик хужалары һәм улар¬ҙы яҡлап йөрөгән ошо һатлыҡ кешеләр аңһыҙҙар, үҙ¬ҙәре килһендәр ҙә эшләп ҡараһындар ине! Ә былар үҙ¬ҙәре ҡыл да ҡыбырҙатмай тороп, эшселәрҙең бер көн¬лөк байрамдарына ла ирек бирмәҫ өсөн, ҡаршы бара¬лар, өйҙәрендә ҡырын ятып көлөп торған байҙарға хеҙ¬мәт күрһәтәләр!» — тигән уйға килделәр.
Тағы аҙ ғына барғас, завод тирәһендәге төрлө ҙур¬лыҡтағы йорттар теҙелгән урамдарҙан теҙелешеп кил¬гән бик күп ҡарасҡылар күренде. Уларҙың иң алдында килгәндәренең ҡулдарында ҡыҙыл флаг булып, ул май ҡояшына ҡарап йылмайған кеүек була. Теге көслө ҡул¬дарҙың алға алып килеүҙәре арҡаһында елберҙәп, йән-лелек күрһәтә ине.
Аҡ, күк, ҡыҙыл төҫтән уҡмаштырылып, ялғанып яһалған, Романовтарҙың тыуған, кәләш алған көндәрен¬дә һәр бер ҡапҡа башына эленеп, ергә һалынып төшкән ала флагтарҙы күреп өйрәнгән кешеләр өсөн был ҡыҙыл флаг бик сәйер тойолдо һәм уларҙың ҡаршыһында йәнләнеп, быларҙы ла үҙенә таба саҡырып, эшселәрҙең күңелдәрендәге теләктәрен һөйләп торған кеүек булды.
Был күренеш Вахиттың йөрәгенә килеп бәрелде. Те¬ге йәшерен ойошма һәм уларҙың көрәшселәре таратҡан һүҙҙәре иҫенә төшөп: «Улар шулар икән.... үҙҙәре бик күптәр икән... ләкин ҡулдарында ҡорал булмаған көйөнсә нисек итеп ошо саҡлы ҙур һәм ҡораллы көстәргә ҡаршы киләләр? Үҙҙәре белә торғандарҙыр инде, юғи¬һә күрәләтә утҡа ҡаршы килмәҫтәр ине... Барыбер мин уларға төҙәп атмам...» — тип уйлап алды ла янындағы үҙенең серҙәш иптәшенә күҙен төшөрҙө. Уның да, Вахит кеүек үк, ауыр уйҙа икәнлеге йөҙ һыҙыҡтарынан күре¬неп тора ине.