Шағирҙың алтын приискаһында - 5

Ун-ун биш көн эсендә болон ҡып-ҡыҙыл тупраҡ өйөмдәре менән сыбарланды. Алты-ете аршын тәрәнлектәге ҡойолар бер нисә тиҫтәгә тулды. Беҙ хәҙер үҙебеҙҙе приискының ысын эшселәре ҡатарынан иҫәпләп йөрөй башланыҡ.
Шәмбе көн аҡса алабыҙ.
Шуны алыр өсөн Фәйзулла менән Лотфулла кантурға киттеләр. Беҙ Шакир менән ер усаҡта аш бешереп ҡалдыҡ.
Ана, улар ҡайтып киләләр. Малайҙар бик шат күренәләр. Ахыры, беҙгә аҡса тейгәндер.
Беҙ икебеҙ ҙә аяғүрә баҫып уларҙы ҡаршыланыҡ:
— Ну, күпме аҡса тейҙе?
Улар тел менән яуап бирмәй, сатырға инделәр, ашъяулыҡ өҫтөнә аҡсаларҙы аҡтарып ебәрҙеләр. Бер устай көмөш тәңкәләр өҫтөнә, шулар араһында бишәр һумлыҡ бер нисә алтын тәңкәләр ялтырап торалар.
Фәйзулла һанарға тотондо. Иң элек алтын тәңкәләрҙе алып:
— Бер, ике... алты... барыһы утыҙ тәңкә,— тип бер яҡҡа ҡуйҙы. Көмөштәрҙе һанағас, утыҙ ике һум ҡырҡ тин булдылар.
— Алтмыш ике һум ҡырҡ тин...
Беҙ бер-беребеҙгә ҡараштыҡ. Ун биш көндә шул тиклем аҡса эшләгәнбеҙ, был бит аҙ түгел!
Фәйзулла менән Лотфулла бер-береһенә ҡарашып алғандан һуң:
— Һеҙгә яңы хәбәр әйтәйекме?— тинеләр. — — Әйтегеҙ, ниндәй хәбәр? — — Беҙгә Орский яғына разведкаға барырға ҡушалар. Беҙгә кәрәк булған бөтә ҡорал һәм аттарҙы кантур үҙе бирә. Ә эш хаҡы былай: биш аршын тәрәнлеккә тиклем аршыны 20 тин, унан ун аршын тәрәнлеккә тиклем —25; егерме аршынға тиклем аршыны 30 тин; унан да тәрәнгә китһә, 30 аршынға тиклем, аршыны 35 тин. — — Ә унан да тәрәнгә китһә? — — Унан да тәрәнгә китмәҫ,— тиҙәр. — — Ҡасан китергә? — — Иртәнән һуңға китергә. Беҙҙең менән барасаҡ штейгер беҙҙе бик өндәй. Унда һеҙгә яҡшы булыр, ти, мин һеҙҙе кантурға үҙем әйттем, ҡәҙерен белегеҙ, ти.
Беҙ һөйләштек-һөйләштек тә барырға ҡарар бирҙек. Беҙ инде иртәнән һуңға китербеҙ!..
Иртәнгеһен беҙ эшкә бармай, үҙебеҙ менән алып китәсәк нәмәләрҙе, арбаларҙы һәм ҡоралдарҙы ҡабул итеү менән көн үткәрҙек. Беҙҙең сәфәр кәрәк-яраҡтары әҙерләнеп бөттө. Йөрәктәр ниңәлер йыш тибәләр.
Кис менән мин семьялылар казармаһына Сибғәт һәм Сәлим бабайҙар менән күрешеп китергә барҙым.
Мин казармаға барып инеүгә, уның Сәлим бабайҙар тора торған яҡ башында байтаҡ кешеләр йыйылышып нимә өсөндөр аптырашта торалар һәм кемделер ҡыҙғанып һөйләшәләр ине. Мин тура шул кешеләр эргәһенә барҙым. Сәлим бабайҙың ҡатыны мине күреү менән: «Ағайың имгәнде бит»,— тине лә күҙҙәрен йәшләндерҙе.
— Нисек, ҡайҙа имгәнгән?
Ул йәшле күҙҙәрен яулыҡ осо менән һөртөп:
— Яңылышлыҡ менән юғарынан ағас төшөп, шуның бер башы уның ҡулбашына килеп бәрелгән. Ярай әле башына төшмәгән. Башына төшкән булһа, шунда уҡ үлер ине,— тинеләр.
Уның ыңғырашҡан тауышы әллә ҡайҙан уҡ ишетелеп тора ине.
Мин Сәлим бабайҙың эргәһенә барҙым. Уның эргәһендә Сибғәт бабай һәм уның ҡатыны һәм башҡа бер нисә кеше ҡулдарын ыуып, ни эшләргә белмәй торалар.
— Ҡулбаш һөйәге сыҡҡандыр?
— Әллә ҡулбаш һөйәге һындымы икән?—тип һөйләшәләр ине.
Сәлим бабай салҡан төшөп ята, үҙе һаман һыҙлана, һыҡрана ине.
Хәҙисә ҡарттарҙың әйтеүе буйынса бер иҫке күлдәкте йыртып килтерҙе. Уны тоҙло һыуға мансып, Сәлим бабайҙың ҡулына һәм ҡулбашына бинт яһанылар. Был ваҡытта уның һыҙланыуына күп күҙҙәрҙән йәш килде. Хәҙисә сыҙай алмай, мейескә ҡарай әйләнеп илай башланы.
Байтаҡ ваҡыт үткәндән һуң ғына Сәлим бабайҙың һыҙланыуы кәмей төшкән кеүек булды ла, тирә-яғына ҡарап алды, Шунан һуң күҙе миңә төштө.
— Һаумы әле?
— Яҡшы әле. Һеҙгә күрешеп китергә килгәйнем дә, һеҙ бик ҙур күңелһеҙлеккә осрағанһығыҙ икән... — — Шулай булды инде... Ҡайҙа китәһең? — — Разведкаға... — — Хәйерле булһын... Ҡайтҡанда беҙгә төш. — — Ярай... — Мин уны оҙаҡ тороуым менән борсомаҫ өсөн, күрешеп китергә булдым. Ул миңә һул ҡулын һуҙҙы. Уның сөйәлле ҡулы ут кеүек ҡыҙыу ине. Күҙгә ҡараны ла:
— Һау бул...— уның күҙе йәшләнде, мин тағы иҫәнләшеп, башымды эйеп, уның эргәһенән киттем.
Сибғәт бабайҙар, әбейҙәр һәм башҡаларҙың барыһы менән дә күрештем. Улар барыһы ла мине үҙҙәренең иң яҡын кешеләре кеүек ҡайта-ҡайта күрешеп, ҡайтҡанда үҙҙәренә төшөргә ҡушып оҙатып ҡалдылар.
Мин казарманан сыҡҡанда, ҡараңғы төшкән булып, ҡаршымда бер ҡарасҡы тора ине. Текләп ҡарағас, уның Хәҙисә икәнеп белдем.
— Китәһеңме ни?
— Китәм шул... — — Ниңә китәһең инде? Бында ла эш бар бит. — — Шулай ҙа иптәштәр менән китергә уйланым. — — Кире бында ҡайтаһыңмы һуң? — — Беҙ бер-ике айҙан ҡайтырбыҙ. — — Беҙгә төшөрһөң инде. — — Ярай... — Бер аҙ ғына һөйләшкәс, мин уға ҡулымды һуҙҙым. Ул ҡулын биреү менән бергә, миңә бер ҡағыҙ ҙа тотторҙо. Уның ҡулы эҫе, ләкин ҡулға рәхәт бирә торған эҫе ине.
Ул ҡағыҙҙы биргәс:
— Түлкә бер кешегә лә әйтмә, зинһар, кеше белмәһен! — тине.
— Әйтмәм, бер ваҡытта ла әйтмәм.
Тағы ла күрештек. Казарманан кемдер сыҡҡас, ул артҡа сигенде. Мин башымды эйҙем дә унан айырылып ҡараңғыны ярып үҙебеҙҙең сатырға ҡайттым.
Мин ҡайтҡанда, иптәштәр ятҡандар ине. Сатыр алдындағы ут яҡтыһында Хәҙисәнең биргән яҙыуын уҡыным. Ул был хатты биргәндә: «Түлкә бер кешегә лә әйтмә, зинһар, кеше белмәһен»,— тигәйне бит. Мин дә кешегә әйтмәҫкә вәғәҙә бирҙем. Шуның өсөн ул был хатҡа нимәләр яҙғанын был урынға теркәмәҫкә булдым. Сөнки мин ул хатты бында яҙһам, Хәҙисәгә биргән вәғәҙәмде лә боҙған булыр инем. Ул был хикәйәне уҡый ҡалһа, миңә асыуланыр, һис булмаһа үпкәләр ине.
Иртәгеһен беҙ бөтә ҡоралдарҙы, сатырҙы һәм үҙебеҙ өсөн кәрәк булған аҙыҡтарҙы тейәп, шағирҙың алтын приискыһынан көньяҡ-ҡояшбайышҡа ҡарап сығып киттек. Көн матур, сикһеҙ матур ине.
Прииск аҡрынлап артта ҡалды. Шуның менән бергә унда минең йөрәгемдең бер киҫәге ҡалған кеүек булғанға күрә, прииск бейек ҡырҙың артында ҡалып юғалғансы, ҡарап барҙым.
Шулай прииск артта ҡалған кеүек, минең ғүмеремдең дә бер киҫәге шунда өҙөлөп ҡалды.
Сахра кешене йырлата, күңелләндерә бит. Беҙҙең иптәштәр йырлай башланылар. Тик мин генә уйланып бара инем.
Уларҙың йырҙарын ярылырҙай булып шылтыраған ҡыңғырау тауыштары бүлде. Беҙ артыбыҙға әйләнеп ҡарауға унан өсәр ат егелгән өс көймә (повозка) килә, ерҙе емерерҙәй булып шәп киләләр ине. Беҙҙән алда барған штейгер (ул тарантаста бара ине) көймәле кешеләрҙе күреү менән, башлап үҙе юлдан сыҡты ла, беҙгә лә юлдан сығырға ҡушты.
Беҙ юлдан сығып та өлгөрмәнек, көймәләр беҙҙең эргәбеҙҙән үтеп киттеләр. Штейгер аяғүрә баҫып, уларға честь биреп ҡалды. Ләкин улар ләм-йәлтәфит (илтифатһыҙ) үттеләр.
Көймәләрҙең өҫтәре ҡайтарып һалынғанға күрә, ул көймәләрҙә кемдәрҙең барын беҙ асыҡ күрҙек. Унда прииск хужалары һәм уларҙың ҡатындары һәм балалары ине. Беҙ улай-былай юлға төшкәнсе улар күҙҙән яҙҙылар. Тик саңдары ғына күренә башланы. Шунда штейгер беҙгә ҡарап:
— Шакир, Закир Садиковичтар... Улар Балҡан приискыһына баралар,— тине.
— Шулай, Шакир, Закир Садиковичтар. Ну үҙҙәре лә йөрөй беләләр ҙә һуң!
Минең иптәштәр байҙар тураһында штейгер менән һөйләшәләр. Ләкин мин уларҙың һүҙҙәрен бер ҙә ишетмәгән кеүек, уйҙа барам.
Күҙ алдында прииск, казармалар, землянкалар, «ат башындай алтын», бөтә эшләгән иптәштәр, Сибғәт бабайҙар, Хәҙисә, теге ямау ямап ултырған ҡатындар баҫып торалар.
Сәлим бабайҙың кисәге һыҙланыуҙары ҡолаҡ төбөмдә яңғырап торғандай булалар...
Был яңғырау әллә яңы ғына үткән ҡыңғырауҙар тауышы, әллә Сәлим бабайҙың һыҙланыу тауышы — мин уларҙы айыра алмайым...
Йылдар үттеләр. Приискыла эшләгән көндәр артта ҡалдылар. Тик ундағы күренештәр, эшселәрҙең ауыр тормоштары, уларҙың төрлө һәләкәттәргә осрауҙары, «ат башындай алтын»дар, Сәлим бабайҙың имгәнеп һыҙланыуҙары, байҙарҙың кәйеф-сафала йөрөүҙәре һаман да күҙ алдымда торалар.
Йылдар үткәндән һуң ғына «Дәрдмәнд» имзаһы менән яҙылған шиғырҙарҙың эйәһе «Закир әфәнде Рәмиев» булып, уның шул уҡ приискыларҙың хужаһы икәнен белдем. Беҙ «шағирҙың алтын приискыһында» эшләгәнбеҙ икән. Теге меңәрләгән эшселәр барыһы ла Дәрдмәндтең хазинаһын байытыусылар булған икән.
Ләкин ул үҙенең шиғырҙарында бер ваҡытта ла уларҙы иҫкә алмай. Күрәһең, уның «шәреҡ ғишҡы» менән янған йөрәге улар өсөн тибә алмаған. Ул һаман үҙ синыфы өсөн генә яна:
Янды Мәжнүн, янды Фәрһәт,
Бер янып ат алдылар,
Мин ғәрип мең ҡат янып та
Яндыға һаналманым,—
ти. Ул уларҙың көсөнән файҙаланыуҙы шиғри ҡалыпҡа һала:
Әгәр илгә таратһаң бер хазина,
Бер аҡсанан төшәр һәр өй беренә,
Бер аҡсанан әгәр алһаң уларҙан,
Булыр һәр кемдә хасил бер хазина, —
тип, улар араһында хазиналар яһауҙы үҙенең фәлсәфәһе итеп ала.
Ул үҙенең «дәүләтенә» ҡарап, хоҙаһына шөкөр итә:
Ни ҙур был дәүләт кем — шөкөр итәм чуҡ,
Минең бер кемде йәбер ҙә иткәнем юҡ...—
ти. һәм эшселәрҙе тиргә батырып эшләтеүҙәрен йәбергә һанамай.
Ул үҙенең аш бешереүсеһенең ҡаймаҡ ашауынан шикләнә:
Ашсы ҡаймаҡты ҡапҡан,
Мәсегә яла яҡҡан:
Ышанырмы икән байы,
Ни әйтер абыстайы!? —
тип, бер ҡабым ҡаймаҡ өсөн аш бешереүсегә ышанмауын белдерә.
Ул үҙенең дәүләте ҡулынан киткәнгә, эшсәндәр хужа булғанға һуң дәрәжәлә ҡайғыра:
Илаһи ҡалмаһын көнөң уларға:
Малыңды алһалар, һат башҡаларға;
Бөгөн биргәндәреңде лә кире ал!..
Ләкин ул малын башҡаларға, сит ил байҙарына һата алманы һәм «биргәндәрен» кире ҡайтарып ала алманы, буғай. Шуның өсөн уның боронғо шатлыҡтары юғала:
Беҙ генә инек беҙ, ғәйреләр ят ине,
Бер ерҙә инек даим, күңелдәр шат ине.
Революция капиталды һәм уның хужаларын тар-мар иткәс улар таралалар. Инглиз, француз, урыҫ байҙарының Уралдағы рудник, алтын приискылары менән «шағирҙың алтын приискылары» ла эшселәр хөкүмәте ҡулына күсәләр.
Хәҙер уларҙа яңы эштәр эшләнә, яңы ҡалыпҡа йырҙар йырлана, көслө машиналар шаулай. Уралда хәҙер Магнитостройҙар бара...
Ҡара тупраҡ тулы мазлум нидаһы,
Улар кемдәр?.. Улар кемдең нидаһы?..
Ләкин инде хәҙер ул ерҙәрҙә мазлум нидаһы түгел, гигант заводтар ҡысҡырыуы ғына ишетелә.