Шағирҙың алтын приискаһында - 4

Мин уның эргәһенә барып бер аҙ ҡарап торҙом да, был казарманан сығып китергә ярамаған кеүек бер хәлгә килеп, шунан алыҫ түгел бер урынға ултырҙым. Шул ваҡытта ул үлгән егеттең тыуған илендә ҡарт әсәһе., унан һуң уның ҡайтыуын көтә торған етем һеңлеһе барҙыр, улар уның иҫәнлек хәбәрен көтә торғандарҙыр кеүек булып күҙ алдыма килде.
Теге оҙон сәсле егет үҙенең күп ерҙәрҙә бергә йөрөгән, бергә эшләгән иптәшенең үлеүенә ысынлап ҡайғыра һәм уның тураһында бик күп нәмәләр һөйләп уны маҡтай, ниһайәт, прииск хужаларын һәм ошо тормошто һүгеп, уларға ҡаршы булған асыуына сыҙай алмай, көслө йоҙроғон төйнәп:
— Вәт, беҙ кемдәр өсөн эт көнөн күрәбеҙ, — тип тирә-яғына ҡаранып ҡуя ине.
Ял итеү көнөнөң матур ҡояшы көлөп сыҡҡан булһа ла, ул моңһоуланып батты. Әллә ул кемдәргәлер көлөп ҡарап батҡан кеүек булғандыр. Ләкин беҙгә моңһоу күренде.
Бөгөн беҙҙең казармала төн буйынса ут һүнмәне.
Уның һаран яҡтыһы төн буйынса үлгән эшсенең кәүҙәһен һәм уны ҡарауыллап ултырған ҡарттарҙың йыйырсыҡлы биттәрен яҡтыртып торҙо.
Приискыла эшселәр барған һайын ҡайнай. Әллә ҡайҙағы заводтарҙан эшләнеп килгән оло кәйләләр ер аҫтын ашап алға баралар. Миллиард йылдар буйынса тыныс ятҡан таштар, балсыҡтар өҫкә сығарылып йыуылалар ҙа, алтындары алынып ҡайҙалыр ебәрелә баралар. Кәйләләрҙең остары ашалып тупаҫланалар ҙа, кантур аша яңынан тимерлеккә ебәреләләр. Эшселәр таштарҙы ватып, тимерҙәрҙе ашалдырып, үҙҙәренең эштәрен дауам иттерәләр. Уларҙың ҡандары аҡрынлап ҡына кибә, иттәре күҙгә күренмәй ашала, һөйәктәре һыҙлай.
Уларҙың берәрһе ауыр эшкә яраҡһыҙланһа, ул эшсе, алтындары йыуылып алынған песок кеүек, ситкә ташлана. Уларҙың ҡайһы берәүҙәре өҫтәренә емерелеп төшкән балсыҡтар аҫтында ҡалып үләләр.
Шулай ауырып эштән сығып, ситкә ташланған йәки ер аҫтында ҡалып үлгән эшселәр урынына эш эҙләп яңы кешеләр, яңы көстәр килеп, уларҙың эштәрен шул уҡ урындан башлап алып китәләр. Әллә нисә урында, әллә нисә шахтала эштәр туҡтауһыҙ бара. Ер аҫтында тыныс ятҡан алтын ҡом ҡатлауы аҡтарылып өҫкә сығарыла.
Эшселәр, туҡран кеүек, осло кәйләләре менән суҡый-суҡый беҙ эшләй торған шахтаны ла бер-ике көн эсендә ҡола яланға әйләндерҙеләр. Хәҙер өҫтөндәге ер емерелеп төшөүҙән һаҡлыҡ өсөн тик унда-бында ғына ҙур мейестәр йыуанлығында ҡаҙылмаған ерҙәр менән сикһеҙ күп терәүҙәр теҙелешеп ҡалдылар. Эш был хәлгә килгәс, шахтала эшләү яҡшы уҡ ҡурҡынысҡа әйләнеп, һәр ваҡыт уның емерелеүе ихтималы тураһында һөйләнеү башланды.
Әллә нисә йылдар шахтала эшләп, ер аҫты кешеһенә әйләнеп бөткән Сибғәт бабай ҙа хәҙер был шахтала эшләүҙең ҡурҡынысҡа әйләнеүен йыш-йыш ҡына телгә алып:
— Был шахтаның ғүмере күпкә бармаҫ, оҙаҡламай баҫылып төшөр. Тик бына эш барған ваҡытта ғына ундай-бындай булып ҡуймаһын ине. Бер ваҡыт шулай ... приискыһында эшләгәндә шахта емерелеп әллә ни тиклем кеше һәләк булды. Белеп булмай тағы, ҡайһы бер ер тиҙ генә убылыусан булмай. Ташланған шахталар ҙа байтаҡ ваҡыт емерелмәй торалар. Шулай ҙа хәҙер һаҡ булған яҡшы. Шахталар бер ваҡытта ла үҙҙәренең емерелеүҙәрен алдан әйтеп тормайҙар,— тигән һүҙҙәрҙе ыскындырырға тотондо.
Башҡа эшселәр ҙә үҙ араларында һәм штейгерға шахтаға төшкән ваҡыттарында хәҙер был шахтала эшләүҙең ҡурҡыныслығын, тиҙҙән емерелеп төшөү ихтималы барлығын һөйләй башланылар.
Ләкин штейгер забойщиктарҙың был һүҙҙәренә ҡаршы:
— Ниңә емерелһен ти әле ул. Был ерҙең почваһын, ҡатламдарын беҙ һеҙҙән яҡшы беләбеҙ. Бында ҡомһоу ер түгел, һеҙ юҡҡа ҡурҡаһығыҙ, ҡурҡаҡтар! — тип көлөп кенә яуап бирә ине. — — Ә һуң емерелһә, ни эшләрбеҙ, беҙ бит ул саҡта, ҙур таш өҫтөндә торған йомортҡаны икенсе бер таш менән бәргән кеүек, һытылып ҡаласаҡбыҙ. — — Ҡалмаҫһығыҙ! Һеҙ бит тауыҡ йомортҡаһы түгел, һеҙҙең йәндәрегеҙ бар. Разве забой емерелеүенән ҡурҡып, шундай бай урынды эшләп бөтөрмәй, ташлап сығырға ярай? Бына тиҙҙән икенсе шурфтар өлгөрәләр, оҙаҡламай шунда күсербеҙ.
— Улар өлгөргәнсе беҙ үлем көтөп йәшәргә тигәнме ни? Ана, күрше шахталарҙа эшләр урындар күп бит, ниңә беҙҙе шуларға күсермәйһегеҙ? — — Һеҙҙе шул үлемдән ҡасырып, бер урындан икенсе урынға күсер ҙә йөрө, имеш! Һеҙгә һаман анһат булһын, уның кем елкәһенә барып төшкәнен беләһегеҙме? — Эшселәр ҡулдары менән елкәләрен ҡағып:
— Ул бына беҙҙең елкәгә төшә. — — Яңылышаһығыҙ! Ул бына ошо ҙур эштәрҙе эшләтеүсе хужалар елкәһенә төшә. — — Кем арҡаһында байығандар һуң улар! Улар миллиондарҙы тик ятҡан ерҙәренән тапҡандармы ни? — — Миллиондарҙы табыр өсөн дә бит баш кәрәк. Берегеҙ ҙә бушҡа ғына эшләп йөрөмәйһегеҙ. — — Әллә инде беҙҙе бушҡа эшләтер инегеҙме? Аҡыллы баштар!.. — — Бер миңә генә әйтмәгеҙ. Бында бер мин генә түгел, ана управляющийҙар бар, барығыҙ ҙа уның менән һөйләшегеҙ.
— Һин шулай һәр ваҡыт «эт — эткә, эт — ҡойроҡҡа» юлы менән бараһың. Ырымбурға барып, байҙарҙың үҙҙәрен күреп һөйләшергә ҡушмайһыңмы тағы?
— Как мин эт?! Абайлап һөйләшегеҙ. Улай бик эшләйһегеҙ килмәй икән, һеҙҙе бер кем дә көсләп эшләтмәй. Дүрт яғығыҙ ҡибла! — — Беҙ һинән ҡибла һорап тормайбыҙ, рас бында эшләү опасно икән, ташларға кәрәк. — — Ташлар ваҡытты правление һеҙҙән һорап тормаҫ.
Штейгер менән эшселәр араһында һәр ваҡыт шундай талаштар булып тора. Ләкин шахтала эшләүҙе һаман туҡтатмайҙар.
Ҡайһы берәүҙәр был шахтала эшләүҙән бөтөнләй баш тарталар. Эштән баш тартыусы эшселәргә был приискыла икенсе бер эш бирелмәгәнгә күрә, улар талашып, хисап өҙәләр ҙә икенсе приискыларға китәләр.
Бер нисә көндәргә һуҙылған талашлы һәм эшселәр өсөн һуң дәрәжәлә ҡурҡыныслы булған был мәсьәлә тәбиғәттең үҙе тарафынан сиселде.
Бер көн иртән эшселәр эшкә китергә йыйынғанда беренсе номерлы шахтаның емерелеүен хәбәр иттеләр.
Шахта бер кемдән дә һорап тормаған, меңәрләгән терәүҙәргә ҡарамай, уларҙы йомосҡоға әйләндереп, убылған да төшкән.
Уның төндә, эшселәр юҡ ваҡытта, емерелеүе унда эшләүселәр өсөн шатлыҡлы байрам булды. Һәр кемдең ауыҙында:
— Ярай әле беҙҙең бәхеткә ҡаршы төндә емерелгән. Әгәр ҙә эш ваҡытында убылған булһа, бер генә кеше лә иҫән ҡалмаҫ ине. — — Беҙ ул шахтаның тиҙҙән емереләсәген аҙна буйынса әйтә килдек. Ләкин администрация беҙҙең һүҙҙе ҡолағына ла алманы. — — Уларҙың үҙҙәрен шунда эшләтергә кәрәк ине, эштең нисек икәнеп белер ине,— тигән һүҙҙәр йөрөнө. — Шахтаның емерелеүе арҡаһында прииск мөдире менән эшселәр араһында байтаҡ талаштар булып алды. Ошо мөнәсәбәт менән ҡайһы бер эшселәр билдәһеҙ ваҡытҡа тиклем эшһеҙ ҡалдылар; ҡайһы берҙәре икенсе бер эшкә күсерелделәр; ҡайһы бер «телдәре бик оҙон» кешеләргә, бындай «бәләкәй генә мәсьәлә»не ҙурайтып йөрөүселәргә, бөтөнләй эш бирелмәгәнгә күрә, улар был приискыға ҡул һелтәп, икенсе ерҙәргә сығып киттеләр.
Был приискыны ташлап китеүселәр араһында арҡаһында керле тоҡтарынан башҡа бер йөктәре лә булмаған буйҙаҡтар булған кеүек, бер нисә балалы, үҙҙәренә күрә эшселәрҙә була торған ваҡ-төйәк нәмәләре булған семьялы кешеләр ҙә бар ине. Был һуңғыларының ҡайһы берәүҙәре хәлдәре еткән ергә тиклем ат яллап китһәләр ҙә, ҡайһы берәүҙәре нәмәләрен бәләкәй генә ҡул арбаларына тейәп, бәләкәй балаларын шунда ултыртып, ҙурыраҡ булғандарын етәкләп, мең төрлө михнәттәр менән бынан китергә әҙерләнәләр ине. Шулай китеүсе эшселәрҙең йөҙҙәре асыулы, балаларының күҙҙәре йәшле, бисәләренең биттәре моңло булып, уларҙы ҡарап тороу күңелгә һуңғы дәрәжәлә ауыр йоғонто бирә ине.
Был приискыла ҡалыусылар китеүсе иптәштәренә ҡарап:
— Һеҙ барған ерҙә эштәр шәп булһа, хат ебәрегеҙ, беҙ ҙә барырбыҙ,— тигән теләктәрен белдерәләр. Китеүселәр:
— Ярай, бик ярай. Тик бит әле беҙҙең ҡайҙа барыуыбыҙ, унда барғас, эш булыу-булмау билдәһеҙ...— тип үҙҙәренең киләсәктәре тураһында бер нәмә лә белмәүҙәрен әйтәләр ине.
Китеүселәр бер төркөм булып приискынан баҫыуға ҡарай күтәрелгән юл менән аҡрынлап ҡына алға киттеләр. Улар бик аҡрын ғына баралар, ниңәлер йыш-йыш ҡына туҡтап бәләкәй арбаларын рәтләйҙәр, шунан тағы ла ҡуҙғалып алға йылышалар ине.
Тап шул ваҡытта бейек ҡырластың өҫтөнән ҡыңғырау тауыштары ишетелде, шуның менән бергә өсәр ат еккән өс-дүрт повозканың пыр туҙҙырып, приискыға ҡарай килеүҙәре күренде. Эш эҙләп китеүселәр төркөмө, уларға юл бирер өсөн, саҡ-саҡ төрлө яҡҡа таралып өлгөрҙөләр.
Бер-береһен тапарҙай булып килгән тройкаларҙың туранан-тура приискыға килгәнен күргән эшселәрҙең:
— Байҙар киләләр! — — Ну-да, һуң үҙҙәре лә йөрөй беләләр. — — Уларҙың аттары ла бит һоло өҫтөндә генә торалар. — — Улар кеүек кеҫәңә туҡтауһыҙ алтын ағып торһа, беҙ ҙә шулай йөрөр инек. — — Шакир ағай менән Закир ағай икәүһе лә ҡатын, балалары менән киләләр, ахыры...— тип һөйләнгән һүҙҙәренән мин ул килеүселәрҙең приискының хужалары икәнлектәрен аңланым. — Ул тройкалар пыр туҙҙырып, теге ҡыш көнө буш тора торған йәшел түбәле йорттарҙың ҡапҡаһынан инеп киттеләр.
Эш эҙләп китеүселәр төркөмө бәләкәй арбаларын юлға төшөрөп, арттарына ҡарай-ҡарай күҙҙән юғалдылар.
Минең менән рәттән ҡарап торған Сибғәт бабай бик ауыр һуланы ла:
— Шулай!..— тине. — — Шулай!.. — Шахта емерелеү арҡаһында күптән эшләп килгән эшселәрҙең байтағы эшһеҙ ҡалғанда, стажлы эшселәрҙең ҡул аҫтында эшләгән минең кеүек йәш кешенең эшһеҙ ҡалыуы бик мәғлүм һәм тәбиғи ине. Миңә лә бер нисә көн эшһеҙ ҡалырға тура килде. Ләкин эшһеҙ ҡалыу миңә ауыр булып һиҙелмәне. Сөнки мин яңғыҙ. Минең аҡса табыуымды, аҙыҡ алып ҡайтыуымды көтөп торған, ике-өс көн эшһеҙ тороу менән ас ҡаласаҡ семьям юҡ.
Семьялы кешеләр өсөн эшһеҙлектең ауырлығы бик тиҙ һиҙелә. Ата-әсәләренең ем килтергәнен көтөп, ауыҙҙарын асып торған сыйырсыҡ балаларына оҡшаған балалары, байҙың шахтаһы емерелеү менән дә, эшһеҙлек мәсьәләһе менән дә иҫәпләшеп тормайҙар. Уларға бөгөн табып, бөгөн ашатырға кәрәк.
Өс-дүрт көн эшһеҙ йөрөгәндән һуң, миңә лә эш табылды. Мин вашгердта алтын ҡомон йыуыусыларға һыу тартып тороу эшенә ялландым.
Мин өй түбәһенән һыу ағыр өсөн ҡуйылған тимер торба йыуанлығы оҙон тимер торбанан һыу тартып сығарып торам. Шул һыуҙа ике-өс кеше көрәк менән алтын ҡомон йыуалар, һыу тартып тороу ҡомдо йыуыуға ҡарағанда ауырыраҡ булғанға күрә, был эштә күберәк ирҙәр була. Ҡатын-ҡыҙҙар йыуалар.
Йылға буйлап теҙелеп киткән шундай вашгердтар бер нисә тиҫтәләргә тулалар.
Был эш үҙе яҡшы уҡ ауыр булһа ла, берҙән, ер өҫтөндә булғанға, икенсенән, күп кешеләр, шулар араһында ҡатын-ҡыҙҙар ҙа эшләгәнгә күрә, еңел кеүек күренә.
Бында эш ҡайнай, шуға күрә күңелле.
Эш бик ҡаты ҡарауыл аҫтында бара. Нарядчиктар вашгерд иләгенән йыуылған ҡомдарҙан күҙҙәрен алмай, эшселәрҙең хәрәкәттәрен күҙәтеп кенә торалар. Күрәһең, улар ҡом араһынан самородка килеп сығыр ҙа эшселәр алырҙар, вашгердҡа алтын бөртөктәрен йыйыр өсөн ҡуйылған терегөмөш тирәһенә йыйылған алтындарҙы эләктерер тип ҡурҡа торғандарҙыр...
Уларҙа эшселәргә ышанмаусылыҡ бик көслө. Шуның өҫтөнә йөҙҙәре һытыҡ, үҙҙәрен бик юғары тоталар. Шулай ҙа бында ҡатын-ҡыҙҙар күңелле. Улар үҙҙәренең күп эшләп арыуҙарына ҡарамаҫтан, эш араһында йырлау, бер-береһе, хатта ирҙәр менән уйнауҙан ялҡмайҙар.
Эштәрҙең барышын ҡарау, айырым хәл йыйырға туҡтаған ваҡыттарҙан башҡа ваҡыттарҙа, эшселәрҙе бер минут та тик тормайынса эшләтеү — нарядчиктарҙың бурыстары.
Байҙар килгәндән һуң, был контроллек тағы ла кө¬сәйҙе.
Шулай ныҡлы контроль аҫтында эш ҡайнай. Бына бөгөн шулай эш ҡайнап торғанда:
— Байҙар килә! — тинеләр.
Беҙ баштарыбыҙҙы күтәреп ҡарағанда, теге йәшел түбәле өйҙәр яғынан байҙар менән управляющийҙар аҡрынлап ҡына беҙ эшләгән ергә ҡарай киләләр ине.
Улар беҙгә яҡынлашҡан һайып нарядчиктың йөҙө үҙгәрә башланы. Эшселәргә күҙҙәре менән бойороҡ биргәндәй булып, төрмә ҡарауыллаған боронғо һалдаттарса, вашгердтар эргәһендә ары-бире йөрөргә тотондо. Ул үҙенең эске тойғоһон, байҙарға ярарға тырышыуын үҙенең эсендә генә һаҡлап тора алманы:
— Байҙар килгәндә, ҡулдарығыҙ эштә булһын. Улар һеҙҙе күрер өсөн түгел, бындағы эштең тәртибен ҡарарға киләләр! — тип бойороҡ бирҙе һәм йыуыр өсөн вашгердтар эргәһенә килтерелеп түгелгән алтын песоктарын шунда уҡ бер ергә өйҙөрөп ҡуйҙырҙы.
Эшселәр туҡтауһыҙ рәүештә айырым бер ҡыҙыулыҡ менән эшкә тотондолар.
Байҙар быуаның теге яҡ башынан башлап, һәр бер вашгерд эргәһендә бер аҙ туҡтап, управляющийҙар менән нимә тураһындалыр һөйләшеп бер аҙ торғандан һуң аҡрынлап алға атланылар. Улар шулай аҡрынлап беҙҙең эргәгә килеп еткәнсе сәғәттәрсә ваҡыт үтте. Байҙар килгәндә эшселәр эштә булырға тейеш булғанға күрә, эш туҡтауһыҙ дауам итте. Беләктәр талдылар, күҙ алдары ҡараңғылана башланы. Йөрәктәр йыш-йыш тибеп, тын алыу ауырлаша башланы.
Улар беҙҙең эргәгә килеп еттеләр ҙә тағы туҡтанылар. Уларҙың күҙҙәре беҙгә түгел, иң элек беҙҙең эшкә ташландылар. Нарядсы уларға честь биреп, рапорт яһарға әҙер торған бер кеше хәленә төштө. Ул үҙен ниңәлер улар алдында ғәйепле һанаған бер кеше төҫөнә инеү менән бергә, үҙенең өҫтөнә йөкмәтелгән эштәрҙе һуң дәрәжәлә яҡшы башҡарыуын белдерергә теләгән кеүек, бер беҙгә, бер байҙарға ҡараны.
Байҙар, гүйәки, бында бер кеше лә юҡ кеүек, тик нарядсының баш эйеүенә ҡаршы эйәктәрен ҡаҡтылар ҙа эшселәргә бер һүҙ ҙә әйтмәнеләр.
Байҙар икәүһе лә кәүҙәгә бер тигеҙ, оҙон һәм пар арғымаҡ кеүек, килбәтле таҙа кешеләр. Уларҙың ҙур, ҡуйы ҡара мыйыҡтары тулы биттәренә матурлыҡ биреп, байлыҡтарын күрһәтеп торғандай күренә.
Өҫ кейемдәре европаса булһа ла, үҙҙәренең татарлыҡтарын, икенсе төрлө әйткәндә, «мосолманлыҡтарын» һаҡлар өсөн, баштарына ҡара түбәтәйҙәр кейгәндәр. Уларҙың шәм кеүек тура булыуҙарынан һис бер эш менән мәшәҡәт күрмәгәнлектәре беленеп тора ине.
Эшселәргә улар алдында эштән туҡтарға тура килмәгәнгә күрә, эш ғәҙәткә ҡарағанда ла ҡыҙыуыраҡ бара. Тимер иләк өҫтөндәге ваҡ таш ҡатыш балсыҡтар йыуылып ситкә ташланалар. Улар үҙҙәрен бик етди һәм эре тоталар, йөҙҙәрендә көләслек, йәки хәлдән тайып барған ҡатын-ҡыҙҙарҙың биттәренән ағып төшкән тирҙәрен күреп, уларҙы ҡыҙғаныу хисе һәм, ауыр хәлдә икәнлектәрен аңлап, эштән туҡтатып тороу теләге күренмәй. Улар алдында эшселәр үҙҙәрен ниндәйҙер бер ҡурҡыныс нәмәләр алдында торған кеүек хис итеп, үҙҙәрен байҙарға бурыслы һәм, шул бурысты үтәргә тейеш кеүек, айырым бер ҡыҙыулыҡ менән эшләйҙәр.
Күңелдәр уларҙың тиҙерәк китеүҙәрен, сәғәттәр буйынса һис туҡтауһыҙ эшләп арыған беләктәрен ял иттереүҙе көтәләр. Ләкин улар эшселәрҙең, бигерәк тә ҡатын-ҡыҙҙарҙың аяҡтан йығылырлыҡ булып арыуҙарын һиҙмәйҙәр, йәки һиҙһәләр ҙә, улар менән иҫәпләшергә кәрәк тапмайҙар, ахыры.
Шул арала теге йәшел түбәле өйҙәр эргәһенән йәйҙең эҫе көнөнә ҡарап кейенгән, сәскәләрҙән-сәскәләргә осоп йөрөгән күбәләктәр кеүек, 8—10 йәштәрендә ике ҡыҙ йүгереп килде.
Уларҙы күреү менән байҙарҙың йөҙҙәре көләсләнде, улар килеү менән, наҙланып һәм иркәлек күрһәтеп атайҙарының итәктәренә һарылдылар.
Уларҙың атайҙары арҡаларынан һөйөп, ҡыҙыл ебәк таҫма менән бант яһалған сәстәренән һыйпаны ла:
— Былбылдарым, шулай балсыҡ араһында йөрөргә яраймы ни? Башығыҙға эҫе ҡабыр бит! Бында ниңә килдегеҙ?— тине. — — Әсәйемдәр һеҙҙе көтәләр. — — Ярай, хәҙер! — Шул ҡыҙҙар килгәндән һуң ғына байҙарҙың береһе түш кеҫәһенән алтын сәғәтен алып ҡараны һәм үҙенең туғанына нимәлер әйтте. Шунан һуң ғына улар аҡрынлап алға киттеләр.
Улар киткәс, эшләүселәрҙең өҫтәренән ауыр йөк төшкән кеүек булып ҡалды һәм улар алыҫлаша төшөү менән, һәр кем эштән туҡтап, арлы-бирле һелкеп, талған ҡулдарын яҙҙылар.
Һәр кем шунда уҡ хәл йыйырға ултырҙы. Тәмәке тартыусылар махорка ҡағыҙҙарын төрә башланылар. Хәл йыйыу араһында һүҙ байҙар тураһында булды. Эшселәрҙән берәү:
— Бына күрҙегеҙме? Беҙҙең байҙар ошолар инде...— тип һүҙ башланы, һәм уларҙың баҫып торған урындарын ҡулы менән төртөп күрһәтеп:— Бына шунда торғаны, теге алтын сәғәтен алып ҡарағаны, Закир исемле, ә тегеһе, теге балаларҙы һөйгәне, Шакир ағай...
Икенсе бер эшсе:
— Ну, үҙҙәрен эре күрәләр ҙә икән һуң... Мин бындай грубыян кешеләрҙе күргәнем юҡ. Беҙ Иванов руднигында эшләгәндә хужа килһә, һис булмаһа башын эйеп иҫәнләшә торғайны. Ә былар беҙҙе бар тип тә белмәйҙәр. Асыуыңдан шартларһың.
— Һинең шартлауыңа уларҙың иҫтәре китер, тип беләһеңме әллә? Үткән йыл Вәли ағайҙы балсыҡ баҫып үлтерҙе, улар уға ә лә тимәнеләр. Еңгә ике балаһын эйәртеп бер нәмәһеҙ, өс йөҙ саҡрым ергә йәйәү ҡайтып китте. Уларҙың күңелдәрендә миһырбан булһа, шуны ҡыҙғанып ярҙам итерҙәр ине. — — Шундайҙарҙы уйлаһаң, черт возьми, йөрәк әллә ни эшләп китә...— Ул ошо һүҙҙәрҙе әйтте лә, ҡулындағы тәмәке төпсөгөн ергә атып бәрҙе. — Өсөнсө береһе һалмаҡ ҡына тауыш менән:
— Юҡ инде, малай, әллә беҙҙең бәхет юҡ, әллә үҙебеҙ бер нәмәгә лә төшөнмәгәнгә, шулай кеше һеперткеһе булып йөрөйбөҙ? Ә ана улар, үҙҙәре йылына бында бер тапҡыр килеп ҡарап ҡына китәләр. Шулай ҙа бысаҡтары май өҫтөндә.
Тәмәке төпсөгөн атып бәреүсе:
— Нәмә бәхет һөйләп ултыраһың, бәхетте бер кем дә килтереп бирмәй уны. Үҙең табырға кәрәк. Былтыр ғына теге озон буйлы, урыҫса оҫта егет беҙгә һөйләй торғайны бит,— тип нимәлер һөйләргә теләгәйне, уның иптәше ҡаршы төшөп: — — Теге нәмәнең (нарядчикты әйтә) башы ҡарабойҙай һаламы менән ябылған (татарса ла аңлай тимәксе була), теге егетте лә шул әрәм иттерҙе бит... — — Тапҡанһың ҡурҡыр кеше, бына миңә бәйләнеп кенә ҡараһын! — — Ул һинең менән бәйләнеп тормай, тейешле ергә барып әйтә генә икән... — — Әйтһә, сәсрәп китһен. Ҡайҙа булһа ла шундай эшкә ебәрерҙәр, миңә барыбер. — Һүҙ шунда еткәндә, нарядчик сәғәтен ҡарап:
— Ну, егеттәр, һүҙ бөтмәҫ, әйҙәгеҙ эшкә! — тип асыулы тауыш менән әмер бирҙе һәм ҡайһы берәүҙәрҙең эшкә башламай тороуҙарын күргәс:
— Йә, нәмә тағы, арҡағыҙға таш аҫҡан кеүек, ҡуҙғалмай тораһығыҙ? Бында аҡыл һатып, һөйләшеп ултырыр өсөн килдек, тип беләһегеҙме әллә?
Уның был һүҙенән һуң эшселәр барыһы ла эшкә керешһәләр ҙә, эш аралаш ҡайһы берәүҙәр уға бәйләнеп тә алдылар. Ләкин был бәйләнеш оҙаҡҡа бармай баҫылды, тағы ла элекке кеүек эш башланып китте. Нарядчик асыулы ҡиәфәт менән, ҡабырғаны арҡыры тешләгән эткә оҡшаған мыйығын бороп, вашгердтар эргәһендә ары-бире йөрөргә кереште.
Нарядчик ул бөгөн генә түгел, һәр ваҡыт шулай грубый булып, бөтә эшселәргә асыулы кеүек йөрөй, әгәр ҙә үҙе менән эшселәр араһында талаш, тартыш китһә, тырпайып киткән мыйыҡтарын бороп, ары-бире атларға керешә ине. Күрәһең, уның шул ҡиәфәте өсөн байҙар ҙа, управляющий ҙа уны ярата торғандарҙыр.
Бер ҙә уйламағанда «Восьмой» приискыһына Троицкиҙа минең менән бер мәҙрәсәлә уҡыған өс шәкерт килеп сыҡты.
Улар бер нисә приискыға барып, ҡайһы береһендә юллыҡ һәм ашарлыҡ эшләгәндәр ҙә, йөрөй торғас, бында килгәндәр икән.
Уларҙың килеүҙәре минең өсөн бик күңелле булды. Улар приискыға килгәс, йәй тороу өсөн һуң дәрәжәлә күңелһеҙ булған казармала тораһылары килмәне. Шуның өсөн, башҡа сезонниктар кеүек, былар ҙа палатка тектереп, землянкалар артындағы йәшеллеккә палатка ҡороп, шунда тора башланылар. Улар мине лә үҙҙәре менән бергә торорға саҡырғанға күрә, Сибғәт бабайҙар менән иҫәп-хисапты өҙөп, мин дә уларҙың палаткаларына сыҡтым.
Йәм-йәшел үләндәр өҫтөнә ҡоролған, аҡҡош кеүек кирелеп торған ап-аҡ палаткала тороу, билдәле, бик күңеллегә әйләнде.
Минең был яңы иптәштәрем, хәҙергесә әйткәндә, Йылайыр кантонынан, Ирәндек тауҙары эргәһендәге ауылдарҙан башҡорт егеттәре булып, шунан Троицкиға уҡырға барғандар, быйыл ауылдарына ҡайтмайынса, бында эшкә килгәйнеләр.
Хәҙер беҙҙең уртаҡ тормош башланды. Аш бешереү һәм сәй ҡайнатыу өсөн алмашлап беребеҙ палаткала ҡала, ҡалғандарыбыҙ эшкә бара инек. Эш булмаған көндө йыуылған алтын ҡомдары араһынан самородка эҙләргә барабыҙ. Унан ялҡҡас, сахрала йөрөйбөҙ.
Был араларҙа беҙҙең эшһеҙ көндәр байтаҡ булды.
Фәйзулла ҡурай уйнарға оҫта ғына икән. Ул тик тороуҙың күңелһеҙлеген ҡаплар өсөн, ҡайҙандыр ҡурай табып алып ҡайтты. Ул үҙенең өҫкә ирене менән ҡурайҙың башын ябып, иренен ҡалтырата-ҡалтырата уйнай. Шакир «Ирәндек» көйөн һәм башҡаларҙы йырлап уға ҡушыла, беҙ уларҙың ҡурай уйнап йырлауҙарын тәрәй уйға ҡалып тыңлай инек.
Ҡурай, йыр беҙҙең палатка эргәһен йәнләндереп ебәрҙе. Күрше палаткалағы эшселәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар ҙа беҙҙең эргәгә йыйылып, күңел аса торған булып, үҙенә күрә бәләкәй генә бер концерт төҫөн ала торғайны.
Көн аяҙ. Ҡояш Урал тауҙарына ҡарап түбән төшәп бара. Ул хәҙер беҙгә ҡарай артына әйләнеп көлөп, китеп барған кеүек күренә.
Бөгөн дә эшкә бара алмаған кешеләр ҡапыл ғына ниңәлер приискынан һөҙәкләнеп, юғары күтәрелгән ҡыр өҫтөндәге ваҡ ҡына ҡайынлыҡҡа ҡарап йүгерешә башланылар.
Уларҙың ашығып йүгереүҙәренә ҡарағанда, ҡайынлыҡ эсендә ниндәй ҙә булһа мөһим бер ваҡиға булыуы күренеп тора ине. Беҙ ҙә палатканан сығып, ашыға-ашыға шулай ҡарай йүгерҙек.
— Нимә бар унда?
Ашығып барыусыларҙың береһе бик ҙур әһәмиәт биреп:
— Ат башындай алтын табылған,— тине лә беҙҙе уҙып китте. — — Үҙен күтәреп тә булмай икән!—тигән һүҙҙе өҫтәне. — — Ат башындай алтын! — Беҙ барыуыбыҙҙы аҡрынайта төштөк тә «ат башындай алтын» тураһында һөйләшә башланыҡ.
— Нисек табылды икән? — — Уны табыусы ниндәй бәхетле кеше!.. Башҡалар бында күгәрсен йомортҡаһы тиклем самородка таба алмайҙар, ә ул кеше ат башындай алтын тапҡан! — Халыҡ телендә «ат башындай алтын бирһәң дә, ул эште эшләмәм» тигән һүҙ йөрөһә лә, ваҡиғала ер аҫтынан ат башындай алтын табылыуына күп кешеләр ышанмайҙар, ә үҙҙәре шулай булһа ла, шуны күрергә ашығып йүгерәләр.
Тауға ҡаршы ашығып бара торғас, беҙҙең хәлдәр бөттө. Ҡайһы берәүҙәре тындары бөтөп, артта ҡала башланылар.
Ниһайәт, беҙ бара торғас, ваҡ ҡына ҡайынлыҡ араһындағы ялан ергә барып сыҡтыҡ.
Унда йыйылған халыҡ төркөмө түңәрәкләнеп, иҫтәре китеп ҡарашып торалар.
Беҙ кешеләр төркөмөнә барып етеү менән, «ат башындай алтын»ды тиҙерәк күрәһебеҙ килеп, ҡыҫыла-ҡыҫыла уртаға индек һәм күҙҙәребеҙҙе майҙан уртаһына аттыҡ.
Иң тәүҙә бәләкәй генә майҙан уртаһына йәйелгән ҡып-ҡыҙыл персидский балаҫ өҫтөндә ултырған байҙарға күҙебеҙ төштө.
Ни күҙебеҙ менән күрәйек, ысынлап та байҙарҙың алдында — ат башы тиклем ҡыҙғылт һәм ҡытыршы бер таш. Ул ғына түгел, шул ҙур киҫәк эргәһендә йоҙроҡ һәм унан бәләкәйерәк тағы бер нисә киҫәк ҡыҙғылт нәмәләр торалар.
Был нәмәләрҙе үҙ күҙебеҙ менән күргәс, беҙҙең ғәжәпһенеү тағы ла артты. Кешеләр алтын киҫәктәрен тағы ла яҡынданыраҡ күрер өсөн бер-береһен этеп алға йыйылыша башланылар. Ләкин ошонда каналға ҡуйылған стражник кешеләрҙе ситкә ҡыуырға тотондо. Кешеләр артҡа сиктеләр. Беҙҙең күҙҙәр һаман да алтын киҫәктәрендә: уларҙың иң ҙурыһы ысынлап та ат башы тиклем булһа ла, ул саф алтын булмай, тимер рудаһы кеүек ҡыҙғылт саңға мансылған таш менән аралаш булып, шул таштың араһынан йүгергән бармаҡ йыуанлығы алтын тамырҙары күренеп торалар ине. Бәләкәс кенә киҫәктәрҙә лә алтын шулай уҡ ҡыҙғылт таш менән аралашҡан.
Был ат башындай алтын, үҙенең бәләкәй генә балалары кеүек булған бәләкәй алтын киҫәктәре менән, өс сирек самаһында ғына тәрәнлектән, сиҙәм аҫтынан сыҡҡан икән.
Ат башындай алтынды табыусы — Урал яғынан килгән башҡорт ағайы. Ул һаман байҙар, стражник ҡарамағы аҫтында шул эргәне ҡаҙый. Хәҙер ул үҙенең арыуын да, ашау-эсеүен дә онотҡан кеүек күренә.
Кем белә, ул үҙенең шундай ҙур хазина табыуы шатлығы менән эсенән әллә нәмәләр уйлай торғандыр.
Ул шулай ашығып, бөтә көсөн биреп ҡаҙый. Уның маңлайынан ағып төшкән тирҙәре саңға мансылған йөҙөндә эҙ ҡалдырып, түбән ағып төшкәндәр.
Байҙар үҙҙәренең күҙҙәрен алдарында ятҡан ат башындай алтын өҫтөнән ер ҡаҙыусы башҡорт ағайы алдына төшөргәндәр. Ат башындай ғына алтын уларҙы ҡәнәғәтләндереп бөтмәй, күрәһең. Уларҙың күҙҙәрендә шатлыҡ юҡ. Улар ни өсөн шатлана алмай торғандарҙыр, уны кем белә?
Бер аҙҙан һуң, байҙарҙың ҙурыһы стражникты эргәһенә саҡырып, уның ҡолағына нимәлер әйтте. Стражник шунда уҡ ҡарап тороусыларҙы был ерҙән китергә ҡушып ҡыуырға кереште.
Беҙ көлә-көлә ҡайтып киттек. Байҙар асыулы күҙҙәре менән Иран балаҫы өҫтөндәге ат башындай алтынға ҡарап ҡалдылар.
Беҙ хәҙер яйлап, рәхәтләнеп ҡайтабыҙ.
Юлда ҡайтып барыусыларҙың ауыҙҙарында тик шул «ат башындай алтын» тураһында һүҙ бара.
— Вәт малай, ат башындай алтын ҡайҙа ғына ятҡан бит! Беҙ шуның өҫтөнән атлап йөрөгәнбеҙ! — — Уны табыусы ағай бәхетле инде! Ул бөгөндән һуң бер ҙә эшләмәһә лә тора алыр. Уның ҡалған ғүмеренә етерлек наград бирерҙәр... — — Күпме булыр икән? — — Алтынды таштарынан айырып алып үлсәгәс, беленер әле.
— Миллион тәңкәлек алтын барҙыр унда! — — Миллион булмаҫ булыуын да, шулай ҙа күп булыр инде. — — Тик торған ерҙән байҙарға шул тиклем алтын инһең әле, ә?—тигән һүҙҙәр ағып торалар. — Беҙ иптәштәр менән башҡорт ағайына осраған бәхеттең беҙгә лә осрауын өмөт итәбеҙ. Беҙҙең күңелгә хәҙер һәр ерҙә алтын булыр кеүек күренә. Шуға күрәлер инде, беҙҙең бер иптәш юлда осраған ҙурыраҡ ҡыҙғылт таштарҙы ҡулына алып әйләндереп-әйләндереп ҡарай ҙа ташлап китә.
Бөгөн киске сәй ваҡытында һәр бер палатка, һәр бер землянка һәм казармаларҙа шул «ат башындай алтын» тураһында һүҙ бара торғандыр инде.
Киске сәйҙе ҡайнатып эсергә ултырыу менән, беҙҙең дә беренсе һүҙ шунан башланды. Беҙҙең Шакир тигән иптәшебеҙ бер ҡатлы асыҡ кеше ине. Ул һүҙ араһында:
— Ну, малай, шул алтын миңә табылһа, мин ни эшләргә белер инем!—тине.
Уның был һүҙе беҙгә бик ҡыҙыҡ тойолдо. Беҙ унан:
— Йә, шул алтын һиңә табылһа, ни эшләр инең? — тип һораныҡ. Ул бер ҙә уйлап тормай: — — Темәскә ҡайтып, бик шәп йорт һалдырыр инем дә ... фәлән байҙың ҡыҙын алып, һеҙҙе ҡунаҡҡа саҡырып, аҙна-ун көн бик яҡшы һыйлап, үҙегеҙгә аҡсалар биреп, Троицкиға уҡырға ебәрер инем,— тине. — Беҙ уның был һүҙенән көлөштөк һәм:
— Ул бай һиңә ҡыҙын бирерме икән һуң?— тигән һорауҙы бирҙек.
Ул һаман да ошолай бик ғади иттереп:
— Бирмәй ни,— ти,— аҡсаң күп булһа, үҙҙәре саҡырып бирерҙәр...— ти. — — Уның ҡыҙын күргәнең бармы ни һуң? — — Уҙған йәй беҙ уларға утын ташығайныҡ. Шунда ул беҙҙән ҡасмай йөрөнө. Беҙҙең менән һөйләшеп тә торҙо. Үҙе тап мәрйә ҡыҙы кеүек: оялып-нитеп тороуҙы уйына ла килтереп сығармай. — Уның был һүҙҙәренән беҙ тағы ла көлөштөк. Ләкин ул беҙҙең көлөшөүебеҙгә асыуланыу түгел, үҙе ҡатышып китте:
— Бәй! Уның нәмәһенән көләһегеҙ? Улай булғас, шундай алтын тапһағыҙ, һеҙ ни эшләр инегеҙ?
Лотфулла аҙ ғына уйлап торҙо ла:
— Мин бөгөндән Троицкиға ҡайтып, бер ергә лә китмәй, йәйен-ҡышын шунда ятып уҡыр инем,—тине.
Шакир уға ҡаршы:
— Пүстәкте уйлайһың. Шундай күп аҡсам булһа, баш ватып уҡып тораммы һуң!—тине. — — Бер ҙә пүстәк түгел. Бер уҡып сыҡһаң, дүрт яғың ҡибла булып, ғүмергә бер эш тә эшләмәй ятаһың бит! — Алтын табылыу тураһында һөйләшә торғас, ысынлап та беҙҙең кеҫәлә хәҙер үк алтындар тулып ятҡан кеүек булып китте.
— Ә һин һуң ни эшләр инең?— тип минең дә уйымды һоранылар. — — Табылмаған алтын менән ни эшләйһең? — — Юҡ, бәлфараз табылһа? — Улар шулай тигәс, яуап биреү тураһында ауыр хәлдә ҡалдым. Үҙемде уларға яуап бирергә мәжбүр кеүек һиҙҙем. Улар әйткәнсә, шулай «ат башындай алтын» түгел, бәхеткә ҡаршы берәр ҡул киҫәге тиклем алтын табыла ҡалһа, нәмә эшләр инем икән тигән уйға төштөм.
Мин инде был ваҡытта ҡайҙандыр ҡулға төшөрөп Ҡәюм Насыриҙың «Йәғрәфиәи ҡәбир»ҙе һәм Төркиәлә баҫылған ҡайһы бер әҫәрҙәрҙе уҡып тәрәҡҡиләшә башлағайным. Шуларҙы уҡыу минең күңелемдә ситкә китеү, хатта мөмкин булһа, Истамбулға барып уҡыу фекерен тыуҙырғайны. Ул ваҡытта урыҫтарҙың тәртипле мәктәптәре беҙгә сит. Ярлы эшсән башҡорт, татар балалары ул мәктәптәргә яҡын да килмәйҙәр. Шуның өсөн аҙыраҡ ғәм күреп тәртипле мәктәптә уҡыйым тиһәм, Төркиәгә китергә тура килә ине.
Иптәштәрҙең һорауы уңайы менән минең шул теләгем күҙ алдыма килеп баҫты һәм миңә лә берәр көндә алтын табылырҙай булып китте лә:
— Әгәр миңә шундай алтын табыла ҡалһа, һеҙҙең менән уртаҡлашыр инем дә, үҙемә тейгән өлөшөмдө аҡсаға әйландереп, Истамбулға уҡырға китер инем,— тинем.
— Ниңә унда китәһең, бында ярамаймы ни?— тиҙәр. — — Унда уҡыуҙар бик шәп, ти, унда төрлө фәндәрҙе уҡыта торған мәктәптәр бар икән. — — Троицкиҙағы беҙҙең ишан хәҙрәт мәҙрәсәһенән дә шәпме икән ни? — — Ниңә шәп булмаһын, ти, шәп! — Алтын табылһа, ни эшләү фекерен әйтеү сираты Фәйзуллаға етте. Беҙ уға ҡарап:
— Йә, Фәйзулла, алтын тапһаң, һин нимә эшләр инең?— тинек. — — Мин үҙ өлөшөмә тейгән алтынды алыу менән ауылға ҡайтып, шунда тора башлар инем. — — Һин бигерәк тә пүстәкте уйлайһың,— тине Лотфулла. — — Ниңә пүстәк булһын?— ти. — — Пүстәк булмай ни, кеше уҡыуҙы ташлап, ауылға ҡайтамы һуң? Ауылда ни ҡыҙыҡ бар унда? — Ат башындай алтын таба ҡалһаҡ, үҙебеҙҙең ни эшләргә теләгән фекерҙәребеҙҙе яҡлап бик оҙаҡ һөйләш¬әндән һуң ғына аҡ палатка аҫтында йоҡоға киткәнбеҙ.
Иртән тороуға кис беҙҙең һөйләгән хыялдарыбыҙ күңелдәребеҙҙән йыуылып алынып ташланған бер хәлдә эшкә киттек.
Эш араһында һаман шул ат башындай алтын тураһында һүҙ бара ние.
Эшселәр араһында кисә табылған алтындарҙы таштарҙан айырып үлсәгәс, бер бот та утыҙ биш ҡаҙаҡ саф алтын сығыуы һөйләнә, был эшкә һаман да һәр кем хайран ҡала ине.
Алтындың бер бот та утыҙ биш ҡаҙаҡ икәнен ишетеү менән һәр кем бер-береһенән:
— Ә уны тапҡан башҡорт ағайға күпме, нисә мең һум наград бирерҙәр икән һуң?— тип һораша башланылар.
«Бер йөҙ һум наград биргәндәр икән» хәбәре ошонда уҡ таралып өлгөрҙө.
— Булғаны бер йөҙ һуммы?
— Эйе, бер йөҙ. Мин ул ағайҙың үҙен күрҙем, уның үҙенең ауыҙынан ишеттем.
– Аҙ, бик аҙ. Ат башындай алтын табып биргән бер кешегә йөҙ һум наградмы ни ул! Һис булмаһа бер мең һум бирергә кәрәк ине.
Башҡорт ағайға йөҙ генә һум наград бирелеүенә һәр кемдең эсе бошто. Һәр кем байҙарҙың ҡомһоҙлоҡтарына аптырап ҡалды:
— Оятһыҙҙар! Улай иткәнсе, лутсы бирмәҫкә кәрәк ине. — — Башҡорт ағайға уны алмаҫҡа, үҙҙәренең йөҙҙәренә бәреп китергә кәрәк ине! — — Алмаһаң, байҙарҙың иҫтәре китер, тип беләһеңме әллә? — — Әйҙә, алһын. Сусҡанан бер бөртөк ҡыл! — тип эшссләрсә һүгенеп тә алдылар. — Беҙ кисен эштән ҡайтҡас, тағы шул алтын тураһында һүҙ башланыҡ һәм аҡсаға әйләндергәндә күпме буласағын иҫәпләргә керештек. Иң элек Лотфулла, бармаҡтары менән һанап:
– Мыҫҡалы биш һумдан! Бер мыҫҡалы биш һум, ун мыҫҡалы йөҙ һум...
– Вәт дурак, ун мыҫҡалы йөҙ һум булһын ти! Илле һум тиң!
— Ну, илле һум булһын. Бер ҡаҙаҡта нисә мыҫҡал була әле? — — Туҡһан дүрт... — — Юҡ, туҡһан алты мыҫҡал була. — — Ну сама менән әйткәндә, йөҙ мыҫҡал булһын, ти. Йөҙ мыҫҡал алтын бишәр һумдан биш йөҙ һум була. Вәт ҡайҙа китә ул. — Бер аҙ һанағас та беҙҙең бармаҡтарҙың һаны бөттө. Аҡсаның һаны бик күпкә китә башланы. Ептең осон юғалттыҡ, һандарҙы һаташтыра башланыҡ.
Шакир бик оҙаҡ уйлап торғандан һуң:
— Ун мең һум бер миллион була түгелме?—тине.
Беҙҙең ҡайһыбыҙҙыр уға ҡаршы:
— Юҡ, мең ерҙә мең миллион була,— тине.
Һандың былай күпкә китеүе беҙҙең баштарыбыҙҙы тағы ла нығыраҡ әйләндерҙе.
Беҙҙең ҡара иҫәпкә ҡарағанда «ат башындай алтын» бер иҫәпләгәндә йөҙ мең, икенсе иҫәпләгәндә әллә нисә миллионға китте. Нисек тә ул аҡсаларҙың күплеген беҙҙең баштар һыйҙыра алманы. Шуның өсөн иҫәпләүҙе ташланыҡ.
Лотфулла башын һелкеп:
— Вәт әй, байҙар тик торғанда теге ағай уларға ниндәй ҙур хазина табып бирҙе. Ә уның үҙенә булғаны йөҙ һум биргәндәр,— тине.
— Тик торғанда ул да ярай инде.
— Ниңә тик торһон ул? Ерҙе ҡаҙып алтынды табыусы ул бит.
— Ә ер кемдеке? — — Байҙарҙыҡы... — — Ырымбурҙа торған байҙарға ҡайҙан килһен, ти, ул ер?
— Ысынлап та, ер кемдеке?
Беҙ ул ваҡытта үҙебеҙҙең был һорауҙарыбыҙға яуап бирә алманыҡ. Сөнки ер мәсьәләһе һәм социализм тураһында беребеҙ ҙә бер нәмә лә белмәй һәм бер китап та уҡымағайныҡ.
Шуның өсөн «ер кемдеке?» һорауы яуапһыҙ ҡалды.
Һунғы ун-ун биш көн эсендә беҙ приискынан бер саҡрым самаһы болонлоҡта (туғай һымаҡ ерҙә) дүртебеҙ бергә разведкала йөрөнөк.
Аршыны егерме тин көмөштән ер аҫтына туранан-тура түңәрәк тишек (шурф) ҡаҙып төшәбеҙ. Ғәҙәттә, алтын була торған балсыҡ ҡатламына еткәс, бер-ике бадьян балсыҡты йыуып ҡарайбыҙ. Был эштәр, билдәле, штейгер ҡарамағында эшләнә. Ҡайһы ерҙә бер доля алтын бөртөк сыға, йәки бер ҙә сыҡмай, шуға ҡарап, шул урынға бағана ултыртып, билдә ҡуйып китәбеҙ. Һуңынан ул ерҙә алтын ҡаҙытыу файҙалымы-түгелме, уны байҙар үҙҙәре беләләр. Беҙҙең унда эшебеҙ юҡ. Ләкин был разведка эше беҙҙең өсөн шәп «кәсеп» булып төштө. Һәр көн кеше башына берәр һум төшөрөп кенә торабыҙ.
— Бер һум!.. Был аҙ аҡса түгел,— тибеҙ.