Шағирҙың алтын приискаһында - 3

— Ну, ярай, энекәш, һин шул балсыҡтарҙы шахта ауыҙына ташый башла инде. Ике арала абайлап йөрө. Өйрәнмәгән кеше башын-күҙен бәрә торған. Бара-бара өйрәнерһең әле.— Ул һүҙҙәрҙе әйткәндән һуң, теҙҙәренә уңайһыҙлыҡ килтереп торған ваҡ таштарҙы ҡулы менән ике яҡҡа һепереп, тағы ла ипләп теҙләнде, кәйләһен уңайлап тотто ла ер яратылғандан бирле миллиондарса тонналар тупраҡ, балсыҡ, таштар аҫтында ҡыҫылып тыныс ятҡан ваҡ таштар менән бергә уҡмашып ҡатҡан балсыҡтарға сыҡ-сыҡ бәреп төшөрә башланы. Кәйләнең таштарға бәрелеүҙән сыҡҡан тауышы ер аҫты юлдары менән китеп яңғырай башланылар. Уның эшкә сыныҡҡан һәм һәләтле ҡулдары бик етеҙ йөрөйҙәр. Ваҡ таш ҡатыш балсыҡтарҙы умырып-умырып төшөрәләр ине.
Мин ул ҡаҙыған балсыҡтарҙы ҡыҫҡа һаплы көрәк менән күнәккә тултырып, ҡармана-ҡармана шахта ауыҙына ҡарай киттем. Шахта ауыҙына яҡын ҡуйылған лампа менән ҡарт эргәһендәге лампа араһындағы ун-ун биш сажин самаһы юлды ул лампаларҙағы (фонарь) яҡтылыҡ яҡтыртып бөтә алмағанға күрә, был ике араны бик абайлап ҡына барырға тура килде. Башты эйә төшөп, бөкөрәйеп бер нисә бот самаһы балсыҡты күтәреп йөрөүе башта бик ауыр тойолдо, һаҡланып йөрөүгә ҡарамаҫтан, штольняның өҫтөнә теҙелгән ағастарға баштың бәрелгәнен һиҙмәй ҙә ҡалам. Ике араны бер нисә тапҡыр әйләнгәнсе, минең баш бер нисә ерҙән күбеп сыҡты.
Башта тыныс ҡына торған ер аҫты, эшселәр эшләргә тотоноу менән, үҙенең мәңгелек тынлығын юғалтты. Төрлө яҡҡа таралған юлдарҙың һәр береһенән дөп-дөп иткән тауыштар сығып, селтәрләнеп бөткән ер аҫтында әйләнеп йөрөй башланылар. Әллә ҡайҙағы ҡараңғылыҡ эсендә йүткергән йәиһә кемдәрҙеңдер һөйләшкән тауыштары ер аҫтына йән индерҙе. Ҡайһы ваҡытта йыуан терәүҙәр, ни эшләптер, сытыр-сытыр итеп тауышланып ҡуялар. Уларҙың тауыштарын ишетеү менән йөрәк жыу итеп китә. Шахтаның өҫтө убылып, бындағы эшселәрҙе һытыр кеүек була.
Шахта ауыҙының тирәһе төрлө яҡтан ташылған алтын песоктары менән ҡаплана бара. Унда бер нисә кеше был песоктарҙы ҙур бадьяндарға тултырып юғары ебәреп торалар.
Шахта ауыҙынан юғары ҡарап, ер өҫтөндәге яҡтылыҡтың бәләкәс кенә сатҡыларын күреү күңелде рәхәтләндереп ебәрә. Бер аҙ булһа ла тын да иркенәйгән, үлемдән аҙ ғына булһа ла алыҫлашҡан кеүек булып китәһең.
Ҡарт өйрәнгән. Ул, һис бер нәмә уйламаған кеүек, үҙенең эшен дауам иттерә. Ҡайһы ваҡытта хәле бөткән кеүек ғыжлап, йүтәлләп ҡуя. Шундай ваҡытында кәйләһен алдына ҡуйып, тәмәкеһен төрөп ала ла аҡрынлап ҡына тарта-тарта минең эшләгәнемде ҡарап тора. Ул нимә уйлай торғандыр, уны белмәйем. Ә үҙем ул ҡартты ҡыҙғанам. Уны ер аҫтының был ауыр эшенән ҡотҡарып алаһы килә.
Байтаҡ эшләгәндән һуң ҡарт миңә ҡарап:
— Һин, туған, бер аҙ эшлә лә хәл йыйып ал. Байҙың эшен ни тиклем эшләп тә бөтөрөп булмаҫ. Был ер аҫты күпме генә эшләһәң дә бөтмәй ул... — тип миңә ултырырға ҡушты.
— Һин ҡаҙыған песоктарҙы ташып бөтөрә барырға кәрәк бит,—тинем.
— Нисауа, бөтөр әле. Һин бик уңған егет күренәһең, шулай кәрәк ул. Мин үҙем ебеп торған кешене яратмайым. Шунда ла хәл йыя-йыя эшләгән яҡшы. Әйҙә шунда ултыр ҙа ял ит.
Уның һүҙен ҡаҡманым, хәл йыйырға тип, уның ҡаршыһына ултырҙым.
— Һин элек шахтала эшләмәгән булһаң, ҡурҡа торғанһыңдыр әле? Башлап эшләгәндә ҡыйын була ул. Мин үҙем дә башта бер аҙ шөрләй торғайным, — тип ҡарт һүҙ башлап ебәрҙе.
— Улай бик ныҡ ҡурҡмайым. Шунда ла емерелеп китер кеүек күренә. Шул тиклем ҡалын ерҙе был терәүҙәр әлдә күтәреп торалар әле, — тинем. Ҡарт көлә:
— Терәүҙәр тотмай уны, ер үҙен-үҙе тота. Был терәүҙәргә ҡалһа, пүстәк ул. Былар тик өҫтән балсыҡтар ишелеп төшмәһен өсөн генә ҡуйылып барылалар. Был шахтала бармаҡ шартлатып һикерә-һикерә эшләргә була. Ҡаҙыла торғас, ер аҫты селтәрләнеп, ҡаҙылмаған ерҙәр һаҡлыҡ өсөн унда-бында йыуан бағана кеүек булып ҡына ҡалалар әле. Бына шул саҡта бында эшләү хәтәргә әйләнә. Ул ваҡытта был терәүҙәр үҙҙәре үк ҡурҡыныстың яҡын икәнен алдан хәбәр биреп ҡуялар. Мин инде шахталарҙа күп йөрөнөм. Ҡарт айыуҙар ҙа ер аҫтында минең кеүек оҙаҡ йөрөмәгәндәрҙер. Был шахтала үҙ өйөңдә ултырып эшләгән кеүек эшләргә ярай.
Беҙ уның менән яҡынлашып киттек. Ул тәмәкеһен тартып бөтөрҙө лә тағы үҙенең эшенә тотондо. Мин хәҙер ер аҫтында йөрөргә өйрәнә башланым. Ҡарттың теге һүҙҙәренән һуң күңелдәге ҡурҡыу ҙа бөтөңкөрәне.
Песоктарҙы күнәккә тултырғанда ла, шахта ауыҙына алып барып бушатҡан ваҡытта ла ҙур алтын киҫәге табырмын кеүек, һарыраҡ булып күренгән таштарҙы алып ҡарайым. Улар минең күҙгә һары самородка кеүек булып күренәләр. Ләкин уларҙың береһе лә самородка булмайҙар.
Ҡарттың шахтаға төшөп эшләй башлаған ваҡыттағы һүҙһеҙлеге бөттө. Ул хәҙер мин урап килгән һайын тип әйтерлек, берәр һүҙ таба ла бындағы эс бошорғос тынлыҡты юғалтып ҡуя.
Беҙ тағы ла бер аҙ эшләгәндән һуң штейгер килеп, эштең барышын һәм ҡаҙылып алынған ерҙәргә һуғылып килгән терәүҙәрҙең ҡуйылыштарын, ҡаҙылған балсыҡтарҙың төҫтәрен күҙенән үткәрҙе. Тегеләй-былай эшләнергә тейеш икәнен әйтеп, икенсе юлдарға инеп китте.
Ҡарт уның артынан ҡарап ҡалды ла:
— Шул нәмәләрҙе күрһәм, йөрәгем тибә, мин улар менән бер ваҡытта ла тыныс ҡына һөйләшә алмайым. Улар бер ваҡытта ла беҙҙең положениеға инмәйҙәр, әйтер инем инде — тороп торһон...
— Ниңә һуң улар улай булалар? — тим.
— Беләһең бит, байҙың ишек алдын һаҡлаусы эттәр байҙың үҙенә ҡарағанда ла уҫал булалар. Ул эттәр бер ваҡытта ла өрмәй тора алмайҙар. Тик торһалар, уларҙың тамаҡ төптәре ҡысытып тора, күрәһең.
Мин уның һүҙҙәренә ҡарата бер һүҙ ҙә әйтмәй, уның асыулы йөҙөнә ҡараным.
Ул үҙенең әйтәһе һүҙҙәрен әйтеп бөтөрмәгән кеүек миңә ҡарап:
— Уларҙың миңә күп этлектәре тейҙе. Мин уларҙың уҫаллыҡтары арҡаһында төрмәлә лә ултырып сыҡтым.
Ул мине үҙенең һүҙенә ышандырыр өсөн, минең һорағанды көтөп тә тормай һөйләп алып китте:
— Шулай Миәс эргәһендәге приискыла эшләп йөрөгәндә бер штейгер эшселәргә килә лә бәйләнә, килә лә бәйләнә бит... Нисек әйтһәң дә, уның яйына төшөп булмай. Шулай бер ваҡыт тағы килеп бәйләнде. Минең (бармағы менән тамаҡ аҫтына сиртеп) бер аҙ төшөрөп алған сағым ине. Был нәмәгә асыуым килде:
— Вон отсюда! Мы без вас-то своя работа хорошо знаем, пожалуйста, не лай! — тип әйтәм. Минең шул һүҙемдән һуң, ул миңә ҡоторған эт кеүек екеренеп өҫкә ташланды. Шул саҡта үҙемде-үҙем белештермәй, салт берҙе яңағына! Ул ваҡытта беләктәрҙең таҙа сағы. Малай осоп барып төштө.
Урынынан тороп тағы йәбешергә теләгәйне, ҡолаҡ төбөнә тағы ла берҙе тондорҙом. Әпәт тәгәрәп китте. Иптәштәр килеп аралап алмаһалар, тағы ла нығыраҡ биреп, тештәрен һындырмаҡсы инем.
Ул мине былай еңә алмағас:
— Һин эштән баш тартаһың. Был алтын государствоға китә. Һин батшаға ҡаршы киләһең. Мин һинең башыңды төрмәлә серетермен!— тип миңә угроза яһарға тотондо.
Ҡыҙған баш — ҡыҙған:
— Теләһә ҡайҙа китһен, минең унда эшем юҡ. Батша миңә бер аҡса! — тигән һүҙҙе ысҡындырып ташланым. Ул, собака, минең шул һүҙҙе эләктереп алды ла: — — Ә-ә! Шулаймы ни? Батша һиңә бер аҡса икән! Был зимагорҙың нимә һөйләгәнен ишеттегеҙме? — тип, шунда уҡ гуаһландырып та алды. — Мин әйтәм:
— Әйттем шул, ҡыҙғас ниңә әйтмәйем! Юҡ ерҙә батшаны килтереп ҡыҫтырма! — тинем. — — Ярай, күп һөйләнмә. Судҡа барғас, яуап бирерһең, — ти. — — Ярай, бирермен, — тинем. Әйткән һүҙемде ҡайтарып алманым, эт алдында баш эйергә ғәрләндем.
Ул шунда уҡ приискылағы жандармды саҡырып алып килде лә, минең өҫтән акт яһап, прошение бирҙе.
Иптәштәр мине яҡлап:
— Йә, ташлағыҙ инде, һин Сибғәткә үҙең элек килеп бәйләндең бит,—тип ҡараһалар ҙа булманы. — — Төрмә өйрәһен ашап, бер аҙ донъя күреп ҡайтһын әле! — ти. — Мин дә сер бирмәнем:
— Күрһәм күрермен. Беҙгә Себер ни, Сембер ни! — тип артынан ғәйрәт күрһәтеп ҡалдым.
Шул эш арҡаһында алты ай төрмәлә ятып сыҡтым. Шунан бирле штейгер тигән нәмә күҙемә күренеү менән сәстәрем үрә тора...
— Ну ярай, завтрак етә торғандыр инде, тағы бер аҙ эшләп алайыҡ.
Ул ҡаҙый башланы, мин ташырға тотондом. Күп үтмәне, шахтаның өҫтөнән:
— Завтракка звонок! Иптәштәргә әйтегеҙ!.. — тигән хәбәрҙе бирҙеләр.
Ер аҫтындағы эшселәр бер-ике минут эсендә шахта ауыҙына йыйылып, сират менән юғары сығарыла башланылар.
Миңә лә ер өҫтөнә сығырға сират килеп етте. Икенсе берәү менән мине һалмаҡ бадьян аҡрын ғына юғары күтәреп алып менеп китте.
Өҫкә сығыу менән, ҡояш нурҙары беҙҙең күҙҙәрҙе сағылдырып ебәрҙе. Әкрен генә иҫкән саба еле биттәрҙе һөйөп китте.
Шахтала эшләп ҡояшҡа сыҡҡан эшселәр төркөмөн беренсе тапҡыр күргәндә, ҡояш төшмәй торған келәт аҫтында һарғылт, зәғиф һәм нәҙек булып үҫкән үҫемлектәр күҙ алдына килде.
Был эшселәрҙең йәшерәктәренең йәки быйыл ғына эшләй башлағандарының ҡандары һурылып өлгөрмәгәнгә күрә, үҙҙәренең тәбиғи төҫтәрен, биттәрендәге ҡыҙыллыҡтарын һаҡлаһалар ҙа, бер нисә йыл шунда эшләгәндәренең һурылып, келәт аҫтында үҫкән зәғиф, һарғылт үләндәр кеүек булып ҡалғандар, йөҙҙәре һарғайған, күҙҙәре эскә батып ингән, икенсе төрлө әйткәндә, ер аҫтында күп эшләп, таш казармаларҙа тора-тора, уларҙың тән тамырҙарындағы ҡыҙыл ҡандар ағыулы һары һыуҙарға әйләнгәнгә күрә, яңы ғына оҙаҡ ауырыуҙан терелеп сыҡҡан кешеләр кеүек, һарғылт булып күренәләр ине.
Улар ауыр шарттар эсендә байҙарға эшләп йөрөй торғас, үҙҙәренең ярты сәләмәтлектәрен юғалтҡан булһалар ҙа, кешелектәрен юғалтмау яғынан ҡарағанда, бик күп кешеләрҙән алда торалар ине.
Иртәнсәк, мин шахтаға төшкән саҡта, минең ҡурҡыуымды һиҙеп минән уйнап көлгәндәре мине күргәс:
— Әле һин кире сыға алдыңмы ни? — тиҙәр. Ҡайһы берәүҙәре:
— Ну, унда эштәр нисек булды? — тип һорайҙар. Минең өсөн үҙем менән бергә эшләгән ҡарт яуап биреп:
– Егет молодчина күренә. Кемгә лә иптәш булырға ярарлыҡ, уны өйрәтеп тораһы ла юҡ! — тине.
– Шулай кәрәк! Ату уҡыған кешеләрҙең күбеһе ҡамыр кеүек йомшаҡ булалар...
— Был улай түгел, тимер кеүек. Ул бәләкәй сағынан уҡ эшкә күнегеп үҫкән. Мин уны һораштым.
— Ярай, Сибғәт бабай, йәш кешене эшкә өйрәт. — — Уны өйрәтәһе лә юҡ инде. — Мин уларҙың үҙем тураһындағы һүҙҙәренән үҙем көләм, үҙем уларҙы һаман үҙемә яҡын иптәштәр кеүек күрә барам. Уларҙың керһеҙ һүҙҙәре күңелгә яғымлы тойола.
Былар яҡшы, былар менән эшләү күңелле булыр, ләкин бына хәҙер ашарға юҡлыҡ эсте тырнай. Казармаға ҡайтып уларҙың ашағандарын ҡарап ултырғансы, завтрак ваҡытын шунда йөрөп үткәрмәксе булып киләм.
Сибғәт бабай (минең менән эшләгән ҡарт) минең хәлде аңлаған кеүек:
— Һуң һин кем менән ашап-эсәһен? Сәйнүк-маҙарың бармы? — тип һорап та алды. — — Хәҙергә мин яңғыҙ ғына. Сәйнүк-фәлән дә алғаным юҡ әле. — — Әйҙә улай булһа беҙгә. Нимәгә улай аҙашҡан ҡаҙ бәпкәһе кеүек яңғыҙ йөрөргә. Беҙҙең бында улай йөрөү килешмәй. — Мин уға икмәк-маҙар алырлыҡ аҡсам юҡлығын әйтәһем килмәне. Шуның өсөн:
— Әле минең икмәгем дә юҡ. Лавкаға барып киләһем бар, — тинем. — — Унда барып йөрөмә инде, беҙҙә бар бит. Әйҙә беҙгә барабыҙ, юҡһа һуңға ҡалырһың. — Мин күп наҙланып торманым:
— Ярай улай булһа, һуңынан иҫәпләшербеҙ. — — Уныһын һөйләмә һин, әйҙә беҙгә. — Мин тоттом да Сибғәт бабай менән туранан-тура семьялылар казармаһына киттем. Ул үҙенең ҡарсығы менән Хәҙисәләр тора торған казарманың икенсе башында тора икән.
Беҙ казармаға еткәндә, Хәҙисә үҙенең иптәш ҡыҙы менән казарма алдында көлөшә-көлөшә йыуына, уның бите яңы ғына күпертелеп һөртөлгән ап-аҡ һабын күбектәре менән ҡапланып, тик ике күҙе генә күренә ине.
Ул Сибғәт ағай менән мине күргәс, көлөүенән туҡтала төшөп ЙӨҘӨН икенсе яҡҡа әйләндерҙе һәм, битендәге ап-аҡ һабын күбектәрен тиҙ-тиҙ генә йыуып төшөргәндән һуң тағы бер тапҡыр әйләнеп ҡараны. Был ваҡытта уның йөҙөндә шатлыҡлы йылмайыу балҡып тора ине.
Мин уның беҙҙе күреүгә ҡапыл гына хәрәкәтен үҙгәртеп, шатлыҡлы йылмайыуының мәғәнәһенә төшөнмәнем. Тик өсөнсө көн кис, уларҙың үҙҙәрендә сәй эсеп ултырғандан һуң, иптәш Зиннәттең «матур бит, әй!» тигән һүҙҙәре иҫемә төштә лә, «ысынлап та матур шул!» тип уйланым һәм, уға тағы бер тапҡыр әйләнеп ҡарайһым килһә лә, ҡарарға уңайһыҙланып Сибғәт ағай артынан казармаға инеп киттем. Уның иптәше менән һөйләшкән яғымлы тауышы ишетелеп ҡалды...
Сибғәт ҡарт мине туранан-тура үҙҙәренең тора торған мөйөштәренә алын барҙы һәм миңә үҙенең бер ҡунағы кеүек ҡарап:
— Әйҙә, рәхим ит әле! Бына хәҙер сәй эсербеҙ. (Ҡарсығына ҡарап) ҡарсыҡ, мин бөгөн үҙемдең янымда эшләй башлаған иптәшемде лә алып килдем әле. Ул яңғыҙ ғына икән, уға күңелһеҙ булмаһын, тинем.
Әбей минең менән иҫәнләште лә:
— Бик һәйбәт. Беҙ икәү генә бит, өсәүләп сәй эсеүе күңелле булыр, — тип асыҡ йөҙ менән ҡаршыланы.
Беҙ бит-ҡулды йыуып алғансы ашъяулыҡты ҙурайтыңҡырап йәйҙе. Ике пар сынаяҡ эргәһенә өсөнсөһөн ҡуйҙы. Таш тәрилкәлә торған күмәстәрҙең телемдәрен арттырҙы, яңы ғына бешереп, һыуынмаһын өсөн таш табаҡҡа һалып, өҫтөн ябып, мейескә ҡуйған картуфын килтереп ҡуйҙы ла шунда уҡ сәй яһап ебәрҙе.
Сибғәт бабай менән беҙ икәү уның ашарға өндәүен көтөп тә тормай, ашарға тотондоҡ.
Ашығыс ҡына эскән сәй араһында улар үҙҙәренең семья тормоштарын һөйләп алдылар.
Уларҙың һөйләүҙәренә ҡараганда, уларҙың үҙ ғүмерҙәрендә ете балалары булып, уларҙың бишәүһе төрлө ерҙә, төрлө ауырыуҙар менән сирләп үлгәндәр икән. Ете баланың икәүһе иҫән булып, Зәйнәп исемле ҡыҙҙарын үткән йыл ғына кейәүгә биргәндәр, ул кейәүе менән икенсе бер приискыла тора икән. Сәфәрғәли исемле улдары өсөнсө йыл һалдатҡа алынып, ул хәҙерге көндә бынан мең саҡрым ерҙә, Ҡара диңгеҙ тигән диңгеҙҙең буйында, бер ҙә бындағы кешеләргә оҡшамаған кешеләр араһында, Патум (Батуми) исемле ҡалала батша хеҙмәтенә грифтар булып тора икән. Уның хеҙмәте ундағы ҙур начальниктарға оҡшаған. Шуның өсөн уны фельдфебель дәрәжәһенә мендергәндәр. Яҙыу-һыҙыу белмәгән көйөнә Сәфәрғәлиҙәренең шул дәрәжәгә менеүенә ҡарт та, ҡарсыҡ та бик шатланалар. Киләсәк көндә тәүфиҡле, бәхетле булыуын теләйҙәр.
Мин, бер яҡтан, уларҙың һүҙҙәрен тыңлайым, ҡай саҡта үҙҙәренә һорау биреп ҡуям. Икенсе яҡтан, казармалағы ығы-зығы килгән тормоштан күҙҙәремде ала алмайым.
Казарма гөж килә. 20—25 урында түңәрәкләнеп ашарға ултырған кешеләрҙең ауыҙҙары ашығыс ҡыймылдай. Шул түңәрәктәр араһында байтаҡ ҡына ауырып ятыусылар, кәйефһеҙләнеп илап ултырыусы балалар ҙа күренә. Уны-быны ҡарап, уйлап тормай ысҡындырылған төрлө һүҙҙәр ҙә йыш-йыш ишетелеп ҡала.
Казарманың теге башында йөрөгән Хәҙисә лә бер-ике тапҡыр күренеп ҡалды. Ул һаман да күңелле, шат күренә. Был тормош эсендә шундай Хәҙисәләрҙең булыуҙары йәшлек ваҡытының йәшел бер япрағы кеүек булып һиҙелә ине.
Сәй эселеп бөткәнсе минең турала ла һүҙ булды. Сибғәт бабайҙың ҡуҙғатып ебәреүе буйынса, әбей үҙе теләп, үҙҙәрендә ашап-эсеп йөрөүгә мәслихәт бирҙе. Уларҙың кәңәштәре буйынса, мин былар менән ашап-эсеп, тик ҡунырға ғына буйҙаҡтар казармаһына барасаҡ инем.
Еүеш һауалы казармала тороп күгәреп бөткән будильник сәғәткә ҡарағандан һуң, Сибғәт бабай эшкә барырға ваҡыт еткәнен аңлатҡан кеүек:
— Һөйләшеп сәй эсә торғас, замандың үтеүен белмәй ҙә ҡалғанбыҙ, — тип урынынан тора башланы. Башҡа эшселәр ҙә минут эсендә урындарынан тороп, ашығыс рәүештә үҙҙәренең эш урындарына китә башланылар.
Беҙ ишектән сыҡҡанда Сәлим бабай беҙгә осрап, донъя күргән оло кешеләрсә иҫәнләшеп, минең Сибғәт ҡарт менән бер ерҙә эшләүемде белде һәм уға ҡарап:
— Бик яҡшы булған, һинең кеүек донъя күргән кеше менән бергә эшләү йәш кеше өсөн яҡшы булыр...— тип, үҙ эшенә китте. Хәҙисә лә үҙенең иптәштәре менән беҙҙең арттаныраҡ сығып, алтын йыуа торған быуаға ҡарай йүнәлде.
Шахтаға барғанда Сибғәт ҡарт тағы ла ошо приискылар һәм үҙенең ҡайҙарҙа йөрөгәнен һөйләп барғанға күрә, беҙ шахтаға барып еткәнебеҙҙе һиҙмәй ҙә ҡалдыҡ.
Был юлы миңә шахтаға төшөү иртәнсәк төшкәндәге кеүек ҡыйын да, күңелһеҙ ҙә, ҡурҡыныс та булманы. Хәҙер бындағы эшселәр ҙә минән көлмәйҙәр, улар миңә күптәнге иптәштәр кеүек күренәләр ине. Беҙ шахтаға төшкәндә, ҡояш беҙҙең артыбыҙҙан көлөп ҡарап ҡалды.
Бөгөн йәкшәмбе — эшселәрҙең ял итеү көндәре. Казармаларҙа бөгөн икенсе төрлөрәк тормош.
Буйҙаҡтар казармаһы бөгөн һуңғараҡ ҡалып уянды. Бындағы эшселәр үҙҙәренең бәләкәй генә иҫке һандыҡтарын асып, ял көндәрендә генә кейә торған сиккән яғалы күлдәктәрен һәм ҡыҫҡа еңле камзулдарын, тужуркаларын алып, «байрамса» кейенергә әҙерләнәләр.
Ҡайһы берәүҙәре тәҙрә арҡылы төшкән ҡояш яҡтыһына ҡаршы ултырып, һаҡал, мыйыҡтарын төҙәтәләр. Унда береһе ҡыҙыл һаплы бәке менән икенсе бер иптәшенең сәсен ҡыра. Аҙна буйынса сәс араһына ултырған ҡом-саңдар уның бәкеһенең йөҙөн шунда уҡ ҡайтаралар, күрәһең. Ул, сәс алыусы, минут һайын ҡулындағы бәкеһен ҡайһы ваҡытта иптәшенең ҡайышланған арҡаһына, ҡайһы ваҡытта үҙенең салбарына янып аҙаплана. Теге оҙон сәсле таҙа егет бөтә кешеләрҙән элек тороп, үҙен рәтләп өлгөргән. Ул инде үҙенең бер иптәше менән сәй эсергә лә тотонған. Аҙна буйынса арыған кәүҙәләрҙе ял иттереү шатлығынанмы, йә булмаһа икенсе «бәхет» көткәнгәме, былар бөгөн шат һәм һүҙсән күренәләр. Тик теге таҙа егеттең ауырыу иптәше генә әле булһа үҙенең ауырыуынан айный алмаған. Ул бындағы хәрәкәттәрҙән, ял итергә әҙерләнеү шатлыҡтарынан мәхрүм булып, хәрәкәтһеҙ, ҡаты һике өҫтөндә бөкрәйгән көйө тик ята. Ул әллә йоҡлап, әллә ауырыуының ҡатылығынан шулай бер нәмә лә һиҙмәҫлек бер хәлгә килгән, уныһы билдәһеҙ.
Семьялылар казармаһындағы йәнлелек бөгөн бөтөнләй башҡаса. Уның ишегенән инеү менән, ауыр май еҫтәре бәрелә, нимәгәлер ашығып көткән ваҡытта ғына була торған ашығыс бер төрлө буталсыҡ күҙгә ташлана.
Унда ҡатын-ҡыҙҙар зыҡ ҡубалар. Казарманың мейестәре алдында ҡатын-ҡыҙҙар сират тороп ҡабартма, ҡоймаҡ кеүек нәмәләр бешерәләр, картуф ҡыҙҙыралар. Тиҫтәләгән эреле-ваҡлы самауырҙар төрлө тауыштар сығарып, үҙҙәренең сәй урындарына ултырыуҙарып көтәләр.
Минең әбей барыһынан иртә өлгөргән. Сибғәт бабай менән мин ашъяулыҡ эргәһенә килеп ултырыу менән, ул гөжләп ҡайнаған самауырын килтереп ултыртты. Уның артынан уҡ ҙур ғына таба менән ҡайнар ҡоймаҡ килтереп ҡуйҙы. Шунда уҡ үҙенең һандығын асып, керәндил, йөҙөм емеше, шәкәр кеүек нәмәләр алып, ашъяулыҡ өҫтөнә килтереп теҙҙе лә сәй яһап ебәрҙе һәм асыҡ йөҙ менән:
— Йәгеҙ, ҡоймағы һыуынып бөтмәҫ борон ашағыҙ, көтә-көтә асығып бөткәнһегеҙҙер, бөгөн утын сей булып, мейесте яндыра алмай аптырап бөттөм, — тип һүҙ башлап ебәрҙе.
Сибғәт бабай һалмаҡ ҡына рәүештә:
— Эшкә бараһы булмағас, ашығып нәмә бар. Ҡояш сыҡҡан саҡта тышҡа сығып, көндөң матурлығына һоҡланып, бер аҙ йөрөп тағы инеп ятҡайным, бик тәмле йоҡоға киткәнмен. Төшөмдә забой ҡаҙығанда бик ҙур, бына ошо баш бармаҡ тиклем булыр, самородка таптым. Инде алып сығайым тигәндә бынау күршенең балаһы илаған тауышҡа уянып киттем... — тигән һүҙҙәр менән сәй мәжлесен асып ебәрҙе. — — Һин шул самородканы төштә генә табаһың,—ти әбей. — Ярай инде, ни эшләйһең. — Казарманың һәр бер урынында сәй әсеүҙәр башланды. Бына Сибғәт бабайҙарға ҡатар ғына йәш кенә ҡатын һәм бәләкәй генә балалы берәү кәйефләнеп сәй эсә.
Ул сәй араһында үҙенең артына ҡуйған шешәһенән аҙ-аҙ һалып төшөрөп ала, үҙе хәҙер үк яҡшы уҡ ҡыҙған. Әбей эшселәрҙең эсеүҙәренән зарланып китте.
Бабай уйың һүҙенә артыҡ ҡушылманы.
— Йәшерәк саҡта була инде ул. Көн буйынса ер аҫтында эшләгәс, ял көнөндә һөйәктәрҙе йомшартырға кәрәк бит. Ләкин күберәк төшөрөп эште боҙоп ҡуялар. Эскәндә лә аҡылды эсергә ярамай. Минең үҙемдә лә йәш саҡта ундай эштәр була торғайны. Ләкин һис бер ваҡыт аҡылды эсмәнем...— тип ике яҡлыраҡ һүҙ һөйләп ҡуйҙы.
– Араларында шул нәмәне ауыҙҙарына яҡын да килтермәгәндәре бар, улар лутсы торалар, — ти әбей.
— Шулай инде беҙҙә наҙанлыҡ та бик ҙур. Әлепте таяҡ тип белмәйбеҙ, Исмаһам, бына был балаларҙы уҡытырға мәктәп тә юҡ бит!
Сәй эсеү яҡшы уҡ оҙаҡҡа һуҙылды. Һүҙҙән-һүҙ сығып, казарма, эшселәр тормошонан күп һүҙҙәр һөйләнде. Тамаҡтарын туйҙырып алған кешеләр казарманан сығып, ҡояшҡа ҡаршы ултырып, әңгәмәгә керештеләр. Теге, Сибғәт бабайҙарҙың күршеһе, иртүк «төшөрөп» алған кеше нимәлер һөйләп башҡаларҙы көлдөрә.
Ҡыҙҙар айырым бер төркөм булып күҙгә бәреләләр. Улар нимә һөйләп ҡыҙыҡһына торғандарҙыр, белеп булмай.
Мин ҡайтып ингәндә, буйҙаҡтар казармаһы бөтөнләй икенсе төҫ алған.
Бер мөйөштә ете-һигеҙ кеше урталарына бер бөтөн сиректе ултыртып сәкәштерергә керешкәндәр. Урта бер ерҙә тағы шундай уҡ әкәмәт ҡороп ултыралар. Оҙон сәсле бер егет үҙен-үҙе бик ныҡ тотоп гармун уйнай. Мәжлес казарманың эсендә генә һыйып тора алманы, казарманың тышына ла сыҡты. Ссмьялылар казармаһынан да бер нисә кеше килеп ҡушылды.
Улар килгәс:
— Әйҙәгеҙ, иптәштәр! Бөгөн көн беҙҙеке! — тигән тауыштар яңғырап китте.
Казарманың эсенән:
Ҡарлуғасҡай ҡара, муйыны ала,
Ҡанат осҡайынан ҡан тама,
Аталарҙан ҡалған, ай, йәш бала
Күкрәк көсө менән мал таба...—
тип йырлаған тауыш быларҙың күңелдәрен тағы ла ҡытыҡлап ебәрҙе.
— Әйттер шуны, әйҙә!
Оҙаҡ та үтмәне, гармун да тышҡа сығарылды. Гармундың һикертеп-һикертеп уйнаған тауышына шул уҡ көйгә йырланған йыр тауышы ҡушылды. Йыр һәм уға ҡушылған гармун тауышына семьялылар казармаһындағы ҡатын-ҡыҙҙарҙың да ҡолаҡтары торҙо.
Уларҙың күҙҙәре лә былай әйләнделәр, ҡайһы берәүҙәре аҡрын-аҡрын былай ҡарай килә башланылар.
Йыр һәм гармун эргәһендә бик аҙ ваҡыт эсендә бик күп кешеләр йыйылып өлгөрҙөләр. Кемдер берәү:
— Әйҙә, бейеү көйөн әйттер әле! — тип әйтеү менән, ҡыҙыл күлдәгенең яғаһын ысҡындырған, үҙе ҡыҙмаса булып алған бер егет уртаға төшөп, башын бер алғараҡ сайҡап, кемделер ҡосаҡларға теләгән кеүек ике ҡулын йәйеп, кәүҙәһен арлы-бирле һығылдырып, аяҡтарын ергә ныҡлы тибеп, түңәрәкте әйләнеп йөрөй башланы.
Егеттең дәрт менән бейеүе ҡарап тороусыларҙың да күңелдәрен күтәреп ебәрҙе. Тиҫтәләгән күҙҙәр бейеүсе егеттең етеҙ йөрөгән аяҡтарына текәлделәр.
Ҡатын-ҡыҙҙар уйын түңәрәктәренә тағы ла яҡынлаштылар. Уларға бер яҡтан урын бирелде. Бейеүсе егет тағы ла дәртләнә төштө. Ул кеҫәһендәге ҡулъяулығын алып битен һөртөп алды.
Икенсе бер егет уға ҡаршы төшөп, үҙенең бейеүгә оҫталығын күрһәтергә тотондо. Был һуңғыһы бейеүенән туҡталмаған хәлдә ергә ултырырға теләгән кеүек сүгәләне лә, аяҡтарын алға сығарып, ике теҙҙәре аҫтына алмаш-тилмәш үткәреп, устарын сәпелдәтә башланы. Төрлө күренештәр яһап ҡараусыларҙы көлдөрҙө.
Ҡарап тороусылар:
— Йә инде арығанһығыҙҙыр, бер аҙ ял итегеҙ, — тип әйткәнгә тиклем егеттәр бейеүҙәренән туҡраманылар.
Улар бейеүҙәренән туҡталыуға, ошонда ҡарап тороусыларҙан берәү ҡатын-ҡыҙҙар төркөмө яғына ҡарап:
— Йә, һеҙ ниңә ҡарап ҡына тораһығыҙ? Аяҡтарығыҙ һыҙламаһын, — тигән һүҙҙе ташланы.
Йөрәктәре тибеп торған ҡатын-ҡыҙҙар бер-береһен төрткөләп, бейергә ҡыҫташа башланылар.
— Әйҙә, Хәсби апай, булмаһа һөнәреңде күрһәтеп ал әле! — тигән һүҙҙән һуң, беҙ беренсе көндө семьялылар казармаһына ингәндә йырлай-йырлай һандығын аҡтарып ултырған ҡатын уртаға сыҡты. Ул башта ҡыйыр-ҡыймаҫ бер ҡиәфәт күрһәтеп, яулығының бер яҡ сите менән битенең бер яғын ҡаплап ҡына бейей башлаһа ла, бара торғас асылып китте. Ул үҙенең аяҡтарын яңы сыҡҡан йәшел үләндәрҙе иҙмәҫкә тейешле кеүек йомшаҡ һәм ваҡ ҡына баҫа, кәүҙәһен дә, тулҡынһыҙ һыуҙа йөҙгән аҡҡош кеүек, тигеҙ йөрөтә ине. Уйын барған һайын ҡыҙҙы.
Казармала мәжлес ҡороп ултырыусылар ҙа берәм-берәм яҡты ҡояш аҫтына сыға башланылар.
Уйын-көлкө шулай ҡыҙып барғанда алпан-толпан килгән берәү ҡараусыларҙың теләктәренә ҡаршы бейергә теләп уртаға төштө. Ләкин уның быйма кейгән аяҡтары үҙе теләгәнсә йөрөй алманылар. Ул кәүҙәләрен тота алмай, бер яҡҡа ауышып китте.
— Эй, һинең шөрөбөң бушаған, юҡҡа мәшәҡәтләнмә! — тигән һүҙгә уның намыҫы килде, буғай, ул тағы бейергә тырышып ҡараны, тағы булдыра алмай бер яҡҡа ауҙы.
Ҡараусылар араһынан:
— Лутсы һин мишайт итмә! — тигән һүҙгә уның асыуы ҡабарҙы. — — Мин ни барығыҙҙан да шәп!—тип елкенеп, ҡулдары менән нимәлер эҙләргә тотондо. — Уның иптәштәренән береһе эргәһенә килеп:
— Әйҙә, былай ярамай, казармаға ин,— тип ҡулынан тотҡайны, ул икенсе ҡулы менән теге кешенең башына ҡундырҙы. Уны тотоусы кеше асыуланып: — — Һинең башын ҡысыта икән әле, — тип уңға-һулға бирергә тотондо. — Был йәмһеҙ күренешкә һәр кемдең кәйефе китте.
— Ул һәр ваҡыт шулай скандал сығара!—тип төрлө яҡтан асыулы тауыштар сығарҙылар.
Ҡатын-ҡыҙҙар был эштән һиҫкәнеп бер яҡҡа тайшандылар.
Ул арала теге бейеүсе егеттәрҙең береһе иҫерек бейеүсенең елкәһенә берҙе төшөрҙө лә, ҡулдарынан шаҡарып тотоп:
— Етерме әллә тағы кәрәкме,— тип үҙенә ҡараны. Иҫерек бейеүсе ҡапыл ғына йомшарҙы.
— Ҡара әле, мине ебәр әле, мин тик былай ғына...
— Шулай булғас, туҡта тигәндә туҡта... Иҫереүең еткән икән, ин дә ят. Нимәгә бында ҡатын-ҡыҙҙар араһында теләһәң нәмә ҡыланып йөрөйһөң?!
— Бөттө, мин былай ғына... — — Бөтһөн шул!.. — Шунан һуң иҫеректе ике яҡтан ҡултыҡлап казармаға алып киттеләр.
Был скандалдан һуң уйын-көлкөнөң ҡыҙығы юғалды, ҡараусылар таралдылар.
Көндөҙгө аш ваҡытында Сибғәт бабай ҙа, әбей ҙә бындағы тормоштан һәм ял итеү көндәрендә һәр ваҡыт шундай тәртипһеҙлектәр булып тороуынан зарланып алдылар.
— Ни эшләйһең һуң инде? Уларҙың башҡа нимә ҡыҙыҡтары бар? — тине Сибғәт ҡарт. — — Эсеп һуғышып йөрөүҙән ниндәй ҡыҙыҡ булһын? —-ти әбей. — — Улар башта күңел асыр өсөн генә эсәбеҙ тип эсәләр. Бара торғас шундай күңелһеҙлектәр булып китә, һәр кемгә бер төрлө күңел асыу кәрәк бит. — — Ярай ҙа ул ауыл йә булмаһа ҡала ерҙәрендә күңел асыу урындары бар. Беҙҙең бында бит уларҙың береһе лә юҡ, — тип, бер яҡтан, теге эсеүселәрҙе артыҡ ғәйепләмәҫкә теләй, икенсе яҡтан, уларға бер яңы нәмә, яңы тормош бирергә теләгән кеүек була ине. — Яңы ғына булып үткән йәмһеҙ тормош тиҙ онотолдо. Семьялылар казармаһында яңынан үҙенә күрә бер төрлө ығы-зығы килеү, төшкә әҙерләнгән, төрлө урындарҙа бешерелгән бер үк һымаҡ аштарҙы ашау башланды. Бәләкәй балаларҙың үҙ-ара ҡысҡырышыуҙарын, әсәләрҙең үҙҙәренең бәләкәй генә балаларын йыуатыу тауыштарын иҫәпкә алмағанда, бындағы тормош тәртипле юлға төшкән кеүек булды.
Эш шулай барғанда, буйҙаҡтар казармаһынан берәү килеп, теге ауырыу егеттең үлеүен хәбәр бирҙе һәм Сибғәт бабай менән Сәлим бабайҙың шунда барыуҙарын үтенде.
Был үлем хәбәре бөтә казарма эсендә бер төрлө күңелһеҙлек тыуҙырҙы. Бөтә эшсе семьялары йөҙҙәрен үҙгәртеп, алдарындағы ашамлыҡтарын ашауҙарын да оноттолар.
Бик күп ауыҙҙарҙан:
— Яңы ғына типһә тимер өҙөрлөк егет, әрәм булды... — — Донъяның әсеһен-сесөһөн күп татыған, уңған егет ине... — — Күптәй түгел Гәрәйҙе тупраҡ баҫып үлтергәйне, инде быныһы эшләгән еренән ауырып ҡайтып үлде... — — Беҙҙең бында шул бик күп кешеләр ваҡытһыҙ әрәм булалар. — — Дарыу-дарман итергә рәт юҡ...—тигән кеүек һүҙҙәр ҙә сыҡты. Былар ваҡытһыҙ үлемдәрҙе кемдәндер күргән кеүек булһалар ҙа, ул «кемдерҙе» атап әйтмәйҙәр, бары тик бындай ваҡиғаларҙы үҙҙәренең «тәҡдирҙәре», йә булмаһа «бәхетһеҙлектәренән» күргән кеүек булалар ине. — Сибғәт бабай башын түбән эйеп бер аҙ уйланып торғандан һуң:
— Барыһы ла шул үҙебеҙҙән. Ана үткән йыл бер егет килеп беҙгә эштең нимәлә икәнен, эшселәрҙе начальстволар менән байҙар берләшеп иҙеүен, беҙҙең дә уларға ҡаршы торорға кәрәк икәнлегебеҙҙе, аҫтыртын рәүештә бик һәйбәтләп төшөндөрә башлағайны ла бит, уны бик оҙаҡ йөрөтмәнеләр. Халыҡты начальствоға ҡаршы баш күтәрергә өндәп йөрөй торған бер кеше икән, тинеләр ҙә алып киттеләр. — — Иллә үҙе зәһәр, үткер егет ине! Үҙен арестовать иткәндә йөҙөн дә һытмай, уларға ҡаршы һөйләште: — — Һеҙ, ти, байҙарҙың ялсылары, ти. Һеҙ һатлыҡ йәндәр, эшселәрҙең ҡандарын эсәһегеҙ, палачтар, ти. Тағы әллә нәмәләр әйтеп бөтөрҙө. Уны күп һөйләндермәй алып киттеләр. Киткән сағында беҙгә ҡарап:
— Беҙ һеҙҙе онотмабыҙ. Һеҙ ҙә үҙегеҙҙең кемдәр икәнегеҙҙе иҫегеҙҙән сығармағыҙ. Беҙҙең көс күп, — тип әйтеп китте. Беҙ ни эшләргә лә белмәй улай-былай иттек тә торҙоҡ та ҡалдыҡ. Шунда беҙ бергәләшеп ул егетте улар ҡулына бирмәҫкә кәрәк икән дә бит!
Был ваҡытта Сибғәт бабайҙың йөҙөндә ниндәйҙер бер кәрәкле эштең булмай ҡалыуына үкенеү билдәһе күренә ине. Әбей уның һүҙен тыңлап бөткәс:
— Һин үҙең дә бик күп һөйләнәһең. Йә үҙеңде лә улай-былай итеп ҡуйырҙар... — тип тирә-яғына ҡаранып алды.
Сибғәт бабай бер ҙә иҫе китмәй генә:
— Дөрөҫө шулай булғас, ни эшләйһең! Эшселәрҙең береһе кисә, береһе бөгөн үлә лә тора. Уның причинаһын тикшереү юҡ, — тине лә урынынан тороп казарманың теге яғына барҙы. Унда Сәлим ҡарт менән осрашып һөйләшкәндән һуң, казарманан сығып киттеләр.
Мин дә үҙебеҙҙең казармаға ҡайтырға тип, иркен һауаға сыҡтым.
Был ваҡытта Хәҙисә ишектән алыҫ түгел бер эскәмйә өҫтөндә, үҙенең бер иптәш ҡыҙы менән, иҫкереп бөткән ниндәйҙер бер китап уҡып ултыра ине. Ул мине күргәс, ҡулындағы китабын тиҙ генә ябып ҡуйҙы ла, нимәлер әйтергә теләгән кеүек миңә ҡараны. Мин дә, уға ниндәйҙер әйтергә тейешле һүҙҙәрем бар кеше кеүек, уңайһыҙланып ҡалдым. Әллә ниңә мин уға ниндәй булһа ла берәй нәмә тураһында һүҙ әйтһәм ярамаҫ, яраһа ла килешмәҫ кеүек була ине. Шулай ҙа мин уларға ҡарап:
— Һаумыһығыҙ әле, ниңә бында ултыраһығыҙ? — тигән һүҙҙәрҙе әйттем, һәм «ниңә бында ултыраһығыҙ» тигән һүҙемде ни өсөн әйткәнемде үҙем дә һиҙмәй ҡалдым.
— Арыу әле. Тик шулай ғына ултырабыҙ. — Был яуапты Хәҙисә бирҙе.
Беҙҙең һүҙ бөттө лә ҡуйҙы. Инде бынан китергә кәрәк, ә үҙемдең былар эргәһенән бер ҙә китәһем килмәй. Әлдә бәхеткә ҡаршы:
— Ниндәй китап уҡып ултыраһығыҙ? — тигән һүҙ иҫкә төштө.
— Был... былай ғына, китап... — — Ҡайҙа, күрһәтегеҙ әле, ниндәй китап икән? — — Юҡ, уны һиңә күрһәтергә ярамай, һин көлөрһөң...
Мин һүҙҙең былай оҙаҡҡа китеүенә шатландым һәм:
-— Күрһәт әле, көлмәм. Китаптан көләләрме ни? — тинем.
Ошо һүҙҙән һуң ул ҡулындағы китабын төрлө төҫтәге дебеттәр (ғәрез) менән сәскә рәүешендә биҙәктәр төшөрөп сиккән ап-аҡ алъяпҡыс аҫтына йәшерә төшөп:
— Юҡ, был китапты һиңә күрһәтергә ярамай... — тигән һүҙҙәрҙе ҡабатланы.
— Ниңә ярамаһын икән?.. — тинем.
Хәҙисәнең иптәш ҡыҙы сыҙаманы, ул Хәҙисәгә ҡарап:
— Күрһәт тә ҡуй. Кешегә күрһәтергә ярамаһа, ташҡа баҫып сығармаҫтар ине бит,— тип китапты миңә күрһәтеү яғында икәнен белдерҙе. — — Шулай шул. Әллә ниндәй йәшерен нәмә түгелдер әле, — тинем. — — Бына улай булһа, түлкә ошонда ғына ҡара ла кире бир! — тип китапты минең ҡулға бирҙе. — Китапты ҡулыма алыу менән уның йәштәр араһында боронғо ваҡытта ҡулдан-ҡулға йөрөгән «Таһир — Зөһрә» икәнен белдем. Мин уны ҡулға алыу менән, улар икеһе лә, «был нимә әйтер икән» тигән кеүек, миңә ҡаранылар.
— «Таһир — Зөһрә» икән. Был китапты ҡайҙа булһа ла уҡыйҙар бит. Мин үҙем дә бер нисә тапҡыр уҡығаным бар,— тинем.
Хәҙисәнең иптәше ҡапыл ғына:
— Беҙ бының менән уҡыйбыҙ. Улар бик йәл. Шулар ысынлап та шулай булдылармы икән? — тине лә бер Хәҙисәгә, бер миңә ҡарап алды.
Хәҙисә миңә яуап биреп торорға урын ҡалдырмай:
— Булмаған эштәрҙе китапҡа яҙмаҫтар инде, — тигән һүҙҙе ысын күңелдән әйтеп өлгөрҙө.
Күрәһең, ул шундай китаптарҙа яҙылған нәмәләрҙең ваҡиғала булыуына һис бер шикһеҙ ышана. Уның шул һүҙенән һуң иптәше:
— Зөһрә меҫкендең атаһы бигерәк тә ҡаты бәғерле булған икән!—тигән һүҙҙе өҫтәне.
Беҙҙең һүҙҙәр шунда еткәндә, Хәҙисәнең әсәһе ишектән сыҡты.
Беҙ уны күреү менән, өсөбөҙ ҙә, бик ҙур килешһеҙлек эшләгән кеүек, ни эшләргә лә белмәй аптырашта ҡалдыҡ.
Ул беҙгә бер аҙ ғына ҡарап торҙо ла:
— Хәҙисә, кил әле бында! — тип Хәҙисәне казармаға саҡырҙы.
Ҡыҙыҡлы күрешеүҙең иң матур ерендә шулай күңелһеҙ рәүештә киҫелеүе ҡыҙҙарға ниндәй йоғонто биргәндер, ә минең үҙемә бик күңелһеҙ йоғонто ҡалдырҙы.
Мин китапты Хәҙисәнең ҡулына бирҙем дә үҙебеҙҙең казармаға киттем. Ә улар үҙҙәренең ниндәйҙер бер йәшерен серҙәре асылған кешеләр кеүек үк казармаларына инеп киттеләр.
Мин үҙебеҙҙең казармаға ингәндә, беҙҙең казарма эсен тәрән бер тынлыҡ баҫҡан кеүек ине. Әле күптән түгел генә зыҡ ҡубып йөрөгән эшселәр айныған кеүек, хатта үҙҙәренең бөгөн эсеүҙәренән үкенгән кеүек күренәләр ине.
Ошо тормош, ошо моңһоу казарма эсендә яңы ғына үлгән эшсенең һуҙылып ятҡан кәүҙәһе минең күңелгә лә бик ауыр йоғонто бирҙе. Ул үҙе үлгән булһа ла, уның шул яфа сигеп үлгән кәүҙәһе уның үткән тарихын, төрлө приискыларҙың шахталарында эшләп йөрөүҙәре, ниһайәт, ошо «шағирҙең алтын приискыһы»на килеп эшләгәндә ауырыу эләктереп, ошо йәмһеҙ казармала, духтырға-нигә күренә алмай, ҡаты һике өҫтөндә ауырып ятып, йән биреүен һөйләп торған кеүек була ине.