Ruhtarı Ural tauınday, niättäre Yayıq hıuınday

Orsk – Başqortostanğa ut kürşe Irımbur ölkäheneñ, 1735 yılda qälğä bulıp nigezlänep, bögön ilebezzä nıqlı tanılıu alğan qalahı. Ul halqıbızzıñ bihisap yırzarında danlanğan Ural (tarihi iseme — Yayıq) yarzarında, Qazağstan bilämälärenä terälep tiyerlek urınlaşqan. Orsk ike qitğala yata: Yivropa menän Aziya arahında geografik sik bulıp isäplängän yılğa qalanı la ike ölöşkä bülä. Sänäğät küläme häm halıq hanı buyınsa Orsk – Irımburzan huñ ölkälä ikense.

Qala haqında ber kälimä hüz

Ös administrativ rayondan torop, bilägän mayzanınıñ zurlığı menän (621,3 kvadrat kilometrzan aşıu) Rä­säyzäge un qala isäbendä. Bında 235 meñgä yaqın keşe yäşäy. Ularzıñ 80 protsenttan aşıuı – urıstar. Han buyınsa qazaq, tatar häm ukraindar urtasa 3,7-nän 4,2-gä tiklem protsent, nemets häm baş­qorttar – 1,6-şar, mordvalar – ber, belo­rus häm sıuaştar yartışar protsent täşkil itä. Halıqtıñ qalğan ike yarım protsentı – başqa törlö millät väkildäre.

Uzğan bıuat urtalarınan alıp qala­la töslö metallurgiya, maşinalar eş­läü, neft himiyahı, yıñel häm tau sä­nä­ğäte, azıq-tülek yıteştereü tarmaqtarı nıq­lı ayaqqa basıp, huñıraq hizelerlek üseş alğan. «Orsknefteorgsintez», ruda sığarıu häm eşkärteü kombinattarı, şulay uq hıuıtqıs, yök taşıusı timer yul platformaları, traktor arbaları, tözölöş häm tau eştäre mehanizmdarı, torbalar häm şpaldar yıteştergän zavodtar ilebezzän sittä lä kiñ bildäle. Sänäğättäge uñıştarı ösön qala 1971 yılda Hezmät Qızıl Bayraq ordenı menän büläklängän. Orsk aşa Urta Aziya yaqtarına avtomobil häm timer yuldar ütä. Bında halıq-ara aeroport, drama teatrı, tıuğan yaqtı öyräneü muzeyı, törlö yünäleştä bel­gestär äzerläüse yuğarı uqıu yorttarı­nıñ tuğız filialı, şunsa kolledc häm tehnikum, illenän aşıu mäktäp bar.

1958 yılda oyoştorolğan «Könyaq Ural» hokkey komandahı Yuğarı ligala sığış yahay. Unıñ «İcstal» uyınsıları menän 2010 yıldıñ martındağı osraşıuı Räsäy hokkey tarihına iñ ozaylı (119 minut 10 sekund) uyın bulıp inep qalğan.

Äüzemdär berläşmähe

Qalala un ber milli-mäzäni üzäk eşläp kilä. Azerbaycan, başqort, dağstan, yähüd, qazaq, nemets, tacik, ta­tar, ukrain häm ärmän ictimaği berek­mäläre, qulğa-qul totonoşop, barlıq döyöm saralarza äüzem qatnaşa.

Millättäştärebez oyoştorğanı, us­ta­vına yaraşlı, «“Başqort qoroltayı” Orsk qala yämäğät häräkäte» tigän räsmi isem alğan. Bıl atama uzğan bıuattıñ 90-sı yıldarınan kilä.

İlebezzä yämğiät tormoşo üzgärep, milli añ häm ruhtı kütäreügä kiñ yuldar asılğan häm bıl yünäleştä bığasa bulmağansa küp mömkinlektär birelgän vaqıtta halqıbızzıñ asaba yırzärendä urınlaşqan qalala yäşäüse millät­täştärebez, älbittä, bıl vaqiğalarzan sittä qalmay. 4,2 meñdän küberäk baş­qorttoñ «millätem», «telem» tip yanıp yöröüse iñ äüzemdäre, hönär-şöğölö häm yäşenä qaramay, näq oşo osorza bergä tuplana. Sit telle möhit şarttarın­dağı qäzimge könitmeştän arınıp, häl-ähüäldäre, uy-fekerzäre, yaqın kiläsäkkä niättäre haqında millättäştäre menän auız tultırıp tuğan teldä höyläşep ultırıuzar ularzıñ här bereheneñ küñelenä harı may bulıp yağıla.

Yır-moñğa ostalar, başqa käseptärgä mahirzar za baytaq aralarında. Törlö kimäldä ütkärelgän mäzäni saralarza bığasa kilgän tırım-tırağay, berämläp häm ara-tirä qatnaşıuzan qotolop, tap şul vaqıttarzan bergäläşep millät isemenän sığış yahay başlay qala başqorttarı. Ular arahında sığış-ta­mırzarı menän Başqortostandan bul­ğandar za baytaq. Bında töpläneü säbäbe här kemdeñ üzeneke. Oloraq yäştägelär arahında, Sovet yıldarında yuğarı häm mahsus urta uqıu yorttarın tamamlap, yünältmä menän eşkä kileüselär kübe­räk. Qatın-qız, başlısa, bıl taraftar­ğa keyäügä sıqqan.

Täü siratta milli-mäzäni eşmäkär­lekte könüzäk maqsat itep quyğan yämäğät oyoşmahı 2003 yılda räsmi terkälä häm üz eşen näq oşo yünäleştä äüzem yäyılderä. Oşonan huñ ütkän tistänän aşıuıraq yıl esendä «millät tirmä­nenä hıu qoyou»zıñ nindäy däräcälä uñışlı häm hözömtäle bulıuı tura­hında Orsk başqorttarı qoroltayınıñ qala häm ölkä kimälendä bildäle bulıuın törlö saralarğa daimi saqırılıuı la bik asıq höyläy. Bını räsmi sığa­naqtar za nigezle raslay: qala haki­miäte mäzäniät bülegeneñ yomğaqlau dokumenttarında qoroltayzıñ äüzem eşmäkärlege yıldıñ-yılı ıñğay yaqtan telgä alına.

Irımbur ölkähe menän siktäş Baş­qortostandıñ könyağındağı qala häm rayondarzıñ milli oyoşmaları menän dä daimi bäyläneş buldırılğan. Ele­geräk nigez halınğan küsägileşlek haq­lana. Törlö kimäldäge yıtäkselär qul quyğan küp maqtau qağızzarı häm rähmät hattarı, yämäğät oyoşmahı bilägän bülmä stenaların bizäp, ölgäşelgän qazanıştar turahında höyläy. Qorol­tay räyıse, unıñ idarahına haylanğan 14 äüzem ağzanıñ ber nisähe menän aralaşıu, ularzıñ üz eştäre turahında küñel birep höyläüyen tıñlau bıl fekerze tağı la nığıttı.

Uñış nigeze — şäp yıtäkselä

Millättäştären bergä tuplau eşen başlap yöröüselärzeñ häm häräkätte oyoştorousılarzıñ berehe bulğan, küp yıldar urındağı qoroltay idarahı räyıse urınbasarı vazifahın baş­qarğan Gölsäsäk Qäyıpova qoroltayğa 2010 yıldan yıtäkselek itä. Unıñ menän, aldan telefondan kileşkänsä, qalanıñ “Neftehimik” mäzäniät harayı aldında osraştıq. Urta yäştärzäge möläyım hanım bulıp sıqtı ul. Gölsäsäk Tälğät qızı menän täüge minuttarzan uq bik yıñel başlanıp kitkän höyläşeü qorol­tay­ğa 2011 yılda qala yıtäkselege birgän yıynaq bülmälä dauam itte.

Ber qıyıq astında tatar ictimaği oyoşmahı la urınlaşqan ikän. Här millät väkildäre, ruhtarı toroşonan häm mömkinlektän sığıp, üz möyöştären zauıq menän yıhazlap bizägän. Alda äytelgän maqtau qağızzarı yanında baş­qortsa kitaptar käştähe, milli keyım­däge qursaqtar urın alğan. Şunda uq sähnä keyımdäre, quray, qumız häm baş­qa muzıka qoraldarı haqlana. Milli-mäzäni saralar ütkäreü ösön bar kä­räk-yaraqtı yıyğan ular.

Ölkä kimälendä ütkärelgän matur sarağa barıp qaytıuzarı haqında bik tä täsirlänep bäyän itte Gölsäsäk Tälğät qızı. Irımburzıñ “Milli auıl” mäzäni kompleksında “Ölkä başqorttarı qo­roltayı “Karuanharay” ictimaği häräkä­teneñ 25 yıllığına arnalğan başqort mäzäniäte bayramında qatnaşqandar ikän. Başqortostandan kilgän räsmi väkildär menän aralaşıu, Köyörgäze rayonınıñ icadi kollektivtarınıñ sığışın qarau bik yılı täsorattar qaldırğan...

— Ölkä üzägendä “Milli auıl” tip atalğan kürkäm mäzäni kompleks ısın habantuy mayzanı buldı, — tip höyläy Gölsäsäk Tälğät qızı. – Töp alleyala matur itep yıhazlandırılğan tirmä­lär quyılğaynı. Ular başqorttarzıñ bay tarihın häm milli ruhın tulıhınsa sağıldırzı tip äythäm, ber zä yañı­lış­mam. Şunda uq halqıbızzıñ bıuattar aşa bıuından bıuınğa küskän törlö käseptärenä, bizäü-yıhazlandırıu icadına arnalğan kürgäzmälär eşläne, suvenirzar hatıldı. Küptär olo qänä­ğätlek häm hoqlanıu menän milli aş-hıu ostaları äzerlägän rizıqtarzan auız itte. Yır-moñğa mahirzarzıñ sığıştarı, milli uyındar, bäygelär häm törlö sport yarıştarı turahında äytähe lä tügel.

Bıl olo bayramda tamaşası ğına bulmağan Orsk başqorttarı. Ular, ölkä­neñ millättäştärebez küpläp yäşägän tuğız qala häm rayon väkildärenän ber zä qalışmay, başqalar arahında tiñ bulıp, üzzäreneñ küp yaqlı ostalıq häm mahirlıqtarın da kürhätkän. Nailä Ğabdullina menän Rafail Möhämätyä­rov sarağa yıyılğandarzı moñlo yır­zarı menän äsir ithä, Lyutsiä apay Yomaqayiva äzerlägän milli aş-hıu, ul bäylägän äyberzär küptärzeñ küñelenä huş kilgän.

Başqort mäzäniäte bayramında sı­ğış yahağan Irımbur ölkähe yıtäksehe Yuriy Bergtıñ töbäktä yäşägän baş­qorttar haqındağı yılı hüzzäre Orsk qoroltayı ağzalarında la yılı histär qaldırğan, ularzı aldağı köndärzä tağı la äüzemeräk eşlärgä qanatlandırğan...

Bıl sara turahında höyläü feker yıben sitkä alıp kitte, tip uylamayım. Bında tulıhınsa qoroltay yıtäkseheneñ fekerzären misal itep kilterzem. Ul şulay bar nämäne yöräge aşa ütkärä, döyöm qazanışqa, oyoşmanıñ här uñı­şına qarata äytelgän yılı hüzgä ısın küñeldän şatlana. “Millätem” tip yanıp yörögän keşe başqasa buldıra la almayzır ul!..

Qoroltayğa yıtäkselek iteüzän tış, yañı uqıu yılı başlanğas ta tağı la bik käräkle häm möhim eşen dauam itkän Gölsäsäk Tälğät qızı. Qalanıñ “Yondoz­loq” balalar häm üsmerzär icadı üzä­gendä mahsus tüñäräk oyoştorop, baş­qort tele buyınsa därestär ütkärä ul. Ber nisä tistä tıñlausıhın hal­qıbız tarihı, milli yolalarıbız, başqort äzäbiäte häm mäzäniäteneñ sağıu ölgöläre menän küñel birep tanıştıra.

Sığışı menän Häybulla rayonınıñ Taştuğay auılınan Gölsäsäk Qäyıpova. Sibay peduçilişehın, Stärletamaq däülät pedagogiya institutınıñ fizika-matematika fakultetın tamamlağan täcribäle uqıtıusı. Yämäğät hönärzäre fakultetında üzläştergän şöğöldären dä köndälek eşmäkärlegendä uñışlı qullana: bıl täü siratta unıñ ölkä kimälendä bildälelek yaulağan “Läysän” başqort vokal-folklor ansamblen oyoştorop, uğa osta häm uñışlı yıtäkselek iteüyendä lä sağıla.

Tormoş iptäşe Marat Möhämät ulı menän Orsk qalahında töpläneüzärenä lä baytaq inde. Qäyıpovtarzıñ olo qızzarı Aygöl, Öfö däülät neft tehnik universitetın tamamlap, neft eşkär­teü zavodtarınıñ berehendä hezmät yulın dauam itä. Nazgöl, M. Aq­mulla isemendäge Başqort däülät pedagogiya universitetında sit teldär üzläşterep, üzallı eşläp yöröy. Töpsöktäre Bulat bıyıl urta mäktäpteñ sığarılış klasında uqıy. Balalarına quşqan matur isemdärzän başlap, ularzı tärbiäläüzä, şulay uq bar köndälek tormoştarında, eş-şöğöldärendä, fiğel-qılıqtarında milli ruhtı haqlauzı täü urınğa quya Qäyıpovtar. Afarin ularğa! Sit möhit şarttarında baş­qortloqto alğa höröp, köndälek mäşä­qättärgä östäp, tağı la yämäğät eşe menän äüzem şöğöllängän Gölsäsäk Tälğät qızınıñ üzenä uñıştar ğına yurayıq!

Köndälek hästärzär

Qoroltay ağzaları turahında höy­lä­gändä, Gölsäsäk Qäyıpova här kem ha­qında yılı hüz taptı, fekerzäştäreneñ ıñğay yaqtarın bildäläne. Başqasa möm­kin dä tügelder: döyöm uy-mänfäğättär menän yanıp yörögän millättäştär, törlö hönär väkildäre bulıuzarına qaramas­tan, här eştä ber-berehen tulılandıra. Yämäğät başlanğısında, ber nindäy haq horamay, ni menänder şöğölläneü ösön nıqlı teläk menän bergä kös-darman, yaqındarıñdıñ häm fekerzäştäreñdeñ hine añlauı, ularzıñ yarzamı menän teläktäşlege lä käräk bit. Bığa tağı la küp saralar ösön büläkte, säy eseü ösön törlö täm-tomdo tik üzzäre äzerläü­zä­ren, käräk bulğanda yügerep kenä kibet­tärgä lä barıp kileüzären dä östähäñ, ısınlap ta, hoqlanırlıq şul qorol­tay­sılarğa.

Yämäğät oyoşmahı eşmäkärlegeneñ töp yünäleşe – milli-mäzäni saralar aşa millättäştärze bergä tuplau, ular­za bay tarihıbızğa, telebezgä, borondan kilgän matur yolalarıbızğa höyöü tär­biäläü, tip bildälägäynek inde. Bıl yusıqta zur eş alıp barğan “Läysän” başqort vokal-folklor ansamble tu­rahında ayırım äytergä käräk. İcadi kollektiv, unıñ äüzem ağzaları üzzäre turahında yıntekläberäk höyläügä tulı­hınsa layıqlı bulğanlıqtan, ular ha­qındağı hüzze azaqqaraq qaldırıp torayıq ta qoroltayzıñ köndälek häs­tärzärenä ber az tuqtalayıq. Yıtäkse hüz­zären qağızğa töşöröp, nindäyzer dan-şöhrät ösön tügel, ä tik küñel häm milli añ saqırıuı buyınsa ğına döyöm mänfäğätte qayğırtıp, üz vaqıtı isäbe­nä başqort qoroltayı isemenän fayza­lı häm käräkle eşte teläp başqarıu­sı­larzıñ isem-şärifen bildäläp kitäyık. Ularzı üzzäre kön itkän Orsk qalahında ğına tügel, Irımbur ölkäheneñ häm Başqortostandıñ törlö taraftarında yäşägän yaqındarı, yaqtaştarı la ta­nıhın ösön äüzemdärzeñ tıuğan töbäk­tären dä tulıhınsa äytergä isäp... Yämäğät oyoşmahınıñ barlığın, unıñ törlö yaqlı eşmäkärlegen qala esendä genä tügel, ölkä kimälendä lä kürhäteü ösön ezmä-ezlekle tırışa qo­roltay yıtäk­selege. Täü siratta kürşe qala häm rayondarzağı, Irımburzağı başqort milli oyoşmaları menän daimi nigezzä bäyläneş urınlaştırıl­ğan. Başqort­ostandıñ Häybulla rayonı qoroltayı menän dä aralaşıu äüzem dauam itä.

Qalanıñ ictimaği-säyäsi tormoşo­noñ da üzägendä bulırğa ıntılış köslö. Gölsäsäk Tälğät qızı äyteüyensä, teyış­le äzerlege häm, älbittä, teläge bulğan millättäştärzän Güzäliä Baybulatova, Älmira Ğasanova, Tänzilä İşkinina, Zilä İsqucina, Zölfirä Qäyıpova, Florida Mölökova, Miñzälä Mırzina häm Venera Tañğatarova törlö kimäl­däge haylauzar ütkäreü ösön biş yılğa oyoştorolğan uçastka komissiyalarına daimi ağza bularaq täqdim itelgän. 14 sentyabrzä uzğan ölkä gubernatorın haylau yomğaqtarı buyınsa territorial haylau komissiyahı yıtäkselege tarafınan bıl möhim kampaniyanıñ qalala teyışle kimäldä uzıuına qoroltay vä­kildäreneñ dä ölöş indergäne ayırım bildälängän.

Törlö bayramdar häm istälekle datalar ayqanlı ütkärelgän saralarğa qo­roltaysılarzıñ daimi saqırılıuı ür­zä äytelde. “Neftehimik” mäzäniät harayı sähnähendäge ber kontsert ta başqort icadi köstärenän başqa ütmäy. Bınan tış Yañı yıldı qarşılauzı milli yolalar nigezendä oyoştorou, Böyök Vatan huğışı häm tıl veterandarın Yıñeü könö menän öyzärendä istä­lekle büläktär tapşırıp täbrikläü, här yäy başında qalanıñ bay programmalı “Halıqtar duslığı bayramı”nda, qorol­tay ağzalarınıñ tıuğan taraftarında oyoştorolğan “Haumıhığız, auıl­daştar!” bayramdarında qatnaşıu, yıl äylänähenä yaqın-tirälärgä kontserttar menän sı­ğıu za ütkärelgän saralar tez­mä­hendä. Törlö kimäldäge kürgäzmälärgä milli keyımdär häm aş-hıu äzerläü zä tulı­hınsa yämäğät oyoşmahınıñ äü­zem ağzaları iñenä töşä. Başqortsa kitaptarzı häm gä­zit-curnaldı propagandalau häm taratıuzan da sittä qalmay ular. Küptän tügel üzzäreneñ köndälek eştäre turahında ike teldä 100 dana “Orsk başqort­tarı” isemle basma näşer itkändär.

Qoroltay oyoştorğan saralar iñ elek millättäştärze bergä tuplau, ularzı yışıraq aralaştırıu maqsatın küz uñında tota. Şularzıñ berehe – kitaphanalarza häm mäk­täp­tär­zä törlö temağa äzäbi häm mäzäni kisälär ütkäreü. Ular başqort yazıusıları häm şa­ğirzarı, tanılğan artistar ha­qındağı mäğlümätte yıtkereüzeñ ber ısulı bulıp tora. Älbittä, qalala yaqşı sifatta kürhätkän Başqortostan yuldaş tele­vide­niyehı, “Yuldaş” radio kanalı tap­şırıuzarınıñ olo ähä­miä­te bahalap bötköhöz. Şulay za sit telle möhit şarttarında küp ğailälärzeñ, hatta öyzä lä üz-ara başqortsa bötönläy tiyerlek aralaşmauın isäpkä al­ğanda, qoroltay ağzalarınıñ millättäştäre menän täbiği şarttarza küzgä-küz qaraşıp höyläşeüzäre, yıyılıusılar menän yänle äñgämä qorouzarı nindäy qimmätle ikänen äytep torahı la yuq! Bınday sara­larzı yökmätkele häm barı­hı­na la añlayışlı itep üt­kä­reügä haqlı yaldağı uqıtıusılar — sığışı menän Gay rayonınıñ İşbirze auılınan Firzäüyes Niğämätyän qızı Fär­hetdinova, Qıuandıq rayonınıñ Per­vo­maysk auılınan Älfinur Äh­mät qızı Häybullina küp kös hala. Ular äyteüyensä, millät­täştär bınday osraşıu-kisä­lärze tüzemhezlek menän kötöp ala, ularğa kilgändär üz-ara aralaşıp tuymay.

Oyoşmanıñ äüzem ağzahı Lyutsiä Mö­hämätqol qızı Yoma­qayivanı (sığışı menän Novosergiyivka rayonınıñ Ähmär auılınan) qalala ğına tügel, ölkä kimälendä lä yaqşı belä­lär. Yıtmeşense tistähen tul­tırğan inäy sigeü-bäyläü eş­tä­renä ostalığı häm milli ri­zıqtar äzerläügä mahirlığı me­nän tirä-yaqta dan alğan. Qo­roltay qatnaşqan törlö kürgäz­mälär ösön ul tistä yarım tör başqort aş-hıuın äzerläy. Irım­burzağı ürzä telgä alın­ğan bayram barışında la Lyu­tsiä inäy yıyğan östäl yanınan halıq özölmägän. Ul bala saqtan bäyläü häm sigeügä lä bik äüäs ikän.

– 12 yäştän bıl şöğölgä ılıq­qaynım, tora-bara olo apay­zar menän kemuzarzan yarışa başlanım, – ti ul. – Äle lä taş­lağanım yuq yaratqan hönäremde. Yıl da 40-ar par oyoq bäyläp internatqa büläk itäm... Bıl halqıbızğa has bulğan eş höyöüsänlek häm yomartlıq keüyek matur sifattarzıñ turanan-tura sağılışı tügelme ni?! Afarin, Lyutsiä inäy, kilä­säktä lä arıu-talıuzı belmä şulay!

Qoroltayzıñ barlıq saralarında la äüzem qatnaşıusılar arahında şäfqät tutaştarı — sığışı menän Sibay qızı Äl­mira Ğasanova häm Häybulla rayonınıñ Bürebay auılında tıuıp üskän Tänzilä İşkinina la bar. İrle-qatınlı Rita menän Rinat Hätmullindarzı (sığış­tarı — Gay rayonınıñ Üzänbay auılınan) qoroltay yıtäksehe äüzemdär rätendä ayırım bil­däläne. Qızıqhınıuzarı törlö yaqlı bulğan bıl yäş ğailä bar eştärzeñ üzägendä tora. Tözö­löştä eşläüse Rinat Fäğil ulı, quray tartırğa öyränep, yıte yäşlek Zarina qızı menän bergä sähnägä sığırğa äzerlänä. Qalanıñ “Yıñeü” bistähendä üz yortonda torğan Hätmullindar mal tota. Ğailä başlığınıñ tağı ber yaratqan şöğölö bar ikän: ul kügärsendär qaray. Hucabikä ihä qäynähe menän bergä bayramdarğa, kürgäzmä­lär­gä başqort milli aş-hı­uınıñ ber nisä törön äzerläy.

Yırlı-moñlo “Läysän”där

Qoroltayzı halıq arahında tanıtqan töp yünäleştärzeñ iñ möhime – älbittä, milli-mäzä­ni saralar ütkäreü, qala häm ölkä kimälendä oyoştorol­ğan­darınan sittä qalmau, ularzıñ här berehendä äüzem qatnaşıu. Bıl yähättän “Läysän” başqort vokal-folklor ansambleneñ eşmäkärlege maqtauğa layıq. Bınan biş yıl elek başlısa qoroltay ağza­larınan oyoşqan häm daimi sostavı 15 üzeş­mäkär yırsınan torğan bıl icadi kollektivtı qalanan sittä lä yaqşı belälär, törlö kontserttarğa la unı bik teläp saqıralar. Irımburza ütkärel­gän ölkä başqort mäzä­niäte bayramında la ansambl matur sığışı menän millät­täştärze qıuandırıp qaytqan.

Üze şäfqät tutaşı bulıp eş­lägän 4-se poliklinikala hönäri ostalığı menän gel maq­tauzarğa ğına layıq Qıuandıq rayonınıñ Sabaqlı auılı hı­lıuı Nailä Ğabdullinanı qalala “Orsk handuğası” tip yörötälär. Başqort halıq yır­zarın osta häm küñelgä üterlek itep başqarıuı menän yaulağan tamaşası höyöüyen “Läysän” an­sambleneñ töp solistkahı.

– Üzemde belä başlağandan birle yırlayım, – tip höyläy üze turahında Nailä Yosop qızı. – Mäktäp yıldarında be­yıp-yırlap yörönöm. Malsılar häm basıuza eşläüse meha­ni­zatorzar aldında yış sığış yahay inek. Mednogorsk qala­hın­da meduçilişela uqığanda la sähnänän ayırılmanım. Ul yaq­tarza Ural tauzarınıñ iñ kön­yaq hırttarı yata, şularğa sı­ğıp küñel tulğansı yırlay inem... Küptän tügel “Neftehimik” mäzäniät harayında tulı zalda bik tä uñışlı ütkän bay yökmät­kele icad kisähe Nailäne yañı ürzärgä ruhlandırır tip ışa­nırğa käräk. Üzeşmäkär yırsı şähsi tormoşonda la bähetle. Tatıu ğailälä höygäne Bulat Marat ulı menän ike malay üsterä.

“Läysän”deñ talantlı solis­tarı rätendä täügelärzän bulıp şulay uq Rafail Möhämät­yä­rovtıñ iseme telgä alındı. Saqmağoş rayonı yıgete Orsk qalahına aldaraq töplängän ağahınıñ saqırıuı buyınsa kilgän. Küp yıldar tözölöştä prorab bulıp eşlägän Rafail Räyıs ulı – bar bulmışı me­nän yır-moñğa ğaşiq ir-uzaman.

– Sığışım menän başqort bulıuımdı bala saqtan belep üstem, – ti ul. – Şuğa la qa­la­bızza qoroltay eş başla­ğanın işeteü menän oyoşmağa kildem. Tistä yıldan aşıu mil­lättäş­tärem menän aralaşıuzan kü­ñel­gä rähätlek tabam. Yırğa kilgändä inde, unan ayırılğan yuq.

Yäş sağınan sähnäne üz itkän Rafail Räyıs ulı qoroltay oyoştorğan ber saranan da sit­tä qalmay. Ul bigeräk tä halıq yırzarın yaratıp başqara. Zi­fa Nagayiva icad itkän äsär­zärze, bildäle sähnä ostaları Ğäzim İlyasov, Häsän Usmanov repertuarındağı yırzarzı o­şata. Üzeşmäkär yırsınıñ här sığışın tamaşasılar köslö alqıştarğa kümä, unı ber nisä tapqır saqırıp sığara.

Quraysı Şäkiryän Rähmätov, garmunsı Marat İserkäpov, baş­qort halıq yırzarın osta başqarıusı Näsibulla Bikmö­hämätov, şulay uq yırsılar Zilä İsqucina, Linera Käli­mul­lina, Florida Mölökova, Miñzälä Mırzina, Fäüzänä Rähmätullina menän Miñhılıu Şäripova la – “Läysän”däge iñ äüzemdär isäbendä. Qıuandıq rayonı hılıuı, Häybulla rayonı kilene Zölfirä Qäyıpova – icadi kollektivtıñ hästärlek­le hucabikähe.

“Ağinäyzär klubı” – millät qoto

Qoroltayzıñ äüzem ağzaları ara­hında törlö bıuın väkil­däre bar. Bay tormoş täcri­bä­henä eyä bulğan olo yäştä­ge­lär här yırzägesä bında la, sit möhittä kön iteüzärenä qara­mastan, halqıbızzıñ bıuattan bıuatqa küsä kilgän matur yolaların häm izge ğöröf-ğäzät­tä­ren qäzerläp haqlap qalıu ösön hizelerlek tırışlıq hala. Bötönläy onotolop, yuğalıp qal­ğansı ularzı tergezeü häm yä­şeräk bıuın väkildä­renä yıt­ke­reüze üzzäreneñ möqäddäs burısı tip hanay hörmätle veterandar. Näq şuğa la Bötä donya başqorttarı qoroltayı Başqarma komitetınıñ ber ni­sä yıl elek tormoşqa aşırıla baş­lağan qala häm rayon­dar­zağı oyoşmalar ergähendä “Ağinäyzär qoro” buldırıu tu­rahındağı täqdimen Orsk baş­qort­tarı la huplap qabul itkän häm üzzä­reneñ “Ağinäyzär klu­bı”n oyoştorğan.

Unı sığışı menän Baymaq rayo­nı­nıñ Qıuat auılınan Venera Qorban qızı Tañğatarova yıtäkläy. Ğümereneñ yıtense tis­täheneñ urtahına yıtep kilgän inäy 18 yäşendä qalağa kilep töplängän, küp yıldar tegeü fabrikahında, huñı­nan mehanika zavodı dauahanahında ke­se meditsina hezmätkäre bulıp eşlägän. Tormoş yuldaşı – Yılayır rayonınıñ Yuldıbay auılı yıgete Marat Möhämät­yänovtı la bında osratqan. Ularzı biş yıyän häm yıyänsär menän höyöndörgän qızzarı Zilä lä, Gölnara la tıuğan qalalarında yäşäy, ata-äsä­läre häm balaları menän tuğan teldä irken aralaşıp, tormoştarınan qänäğät bulıp, donya kötä. Äytkändäy, Venera apay­zıñ yıyändäre Sibayzı la üz itkän: unda başqort urta mäk­täben tamamlağan oloho – äle Mäskäüzäge aviatsiya institutı studentı, bäläkäyı başqort gim­naziyahında uqıy. Milli ruhtıñ bıuından bıuınğa kü­seüyeneñ bik tä matur ölgöhö bıl...

“Ağinäyzär klubı”na kilgändä inde, unıñ töp ölöşön täşkil itkän olo yäştäge tistägä yaqın apayzıñ barıhı la qoroltay eşmäkärlegendä äüzem qatnaşa, ular millät yazmışına bitaraf tügel, yäş bıuındı hal­qı­bızğa has matur ruhta tär­biäläü yağında. Üzzäre bildäläüyensä, ağinäylek ber zä qartlıq bil­dähe tügel, ä bay täcribäle küñel toroşo. Ağinäyzär küp yähättän yäştärzän ber zä qalışmay.

– Azna hayın “yoma säyı”nä yıyılabız, – tip bäyän itte Venera Qorban qızı. – Halıq yırzarın yırlay-yırlay, bik tä küñelle itep ara­la­şabız. Üzebez, ğäzättägesä, qul eş­tä­renän ayırılmaybız: bäyläm bäyläybez, sigeü sigäbez. Bına oşo halqıbızzıñ borondan kil­gän käseptären tergezep, bezgä kilgän yäş qatın-qızzarğa öy­räteü menän mäşğülbez.

Fäğilä Taqıyiva (sığışı me­nän Bala­qatay rayonınan), Ğä­limä Zinnätullina menän Fär­zänä Teläüğolova (Häybulla rayonınan), Gäühär Yıyanğolova (Qıuan­dıq rayonınan) – “Aği­näyzär klubı”nıñ iñ äüzem ağzaları. Mäzäniät harayında birel­gän bül­mägä quyılğan milli keyımdäge qursaq­tarğa tağı la yañıların östäp, başqa äyber­zärze yıyıp, halqıbızzıñ tormoş-könküreşenä arnalğan mu­zey oyoştorou teläge menän yanıp yöröy bögön ağinäyzär. Älegä ular başqort qatın-qız­zarınıñ milli keyım ölgölä­ren äzerläü menän mäşğül.

Veterandarzan ğına torğan ayırım folklor yır törkömö oyoştorou niät­täre lä bar yır-moñdan ayırılmağan, halqı­bız­zıñ bay icadi ölgölärenän ilham alıp yäşäüse äüzemdär­zeñ. Hörmät qazanğan ololarzıñ bötä eştäre yäştärgä ürnäk bulasağına şik yuq...

Bıl yazma – törlö taraftarza yäşägän millättäştärebezzeñ sit möhittä lä tuğan telde, halqıbızzıñ matur milli yolaların häm ğöröf-ğäzättären onotmay, başqalar arahında tiñ bulıp, üzzären yaqşı yaqtan ğına kürhätep yäşäüzären häm kiläsäktä lä şuğa ıntılırğa äzer bulıuzarına ber bäläkäy genä ıntılış. Älbittä, Orsk qalahı başqorttarı qorol­ta­yı eşmä­kärlegendä nindäyzer yıteşhezlektär zä, häl itelmä­gän problemalar za yuq tügel. Oyoşma yıtäksehe lä, idara ağzaları la ularzı yaqşı belä. Mäsälän, qalala yäşägän baş­qorttarzıñ ber ölöşöndä kilä­säk bıuındı milli ruhta, üzen­sälekle başqort yolaları nigezendä tärbiäläügä, tuğan teldeñ qullanıu dairälären kiñäyteügä, şulay uq mäzäniät häm äzäbiät mäsälälärenä bi­ta­raflıqtıñ köslö bulıuı la äüzem­där­ze boşondora. Şuğa la ular qan tuğandarıbızzı artaban da bergä tup­lauzı, qala möhitendä üskän yäştärzä mil­li añ häm ruhtı tärbiäläü buyınsa maqsatlı eşte dauam iteüze, halqı­bızzıñ yolaların häm ğäzättären kiñe­räk propagandalauzı üzzäreneñ täü burısı itep kürä. Bötä donya başqort­tarı qoroltayınıñ Baş­qar­ma komitetı Irımburzağı ölkä başqorttarı qorol­tayı yıtäkselege yağınan iğtibar yuq­lı­ğına zarlanmaha la, här tör­lö bäy­lä­neştärzeñ yuğarıraq kimäldä bulıuın teläy. Bıl izge niättärendä tüzemlek häm qazanıştar ğına yuldaş bul­hın.

Öfö – Orsk – Öfö.