🕥 32 minut uku
Qara yöźźär - 5
Süzlärneñ gomumi sanı 4126
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1690
34.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
47.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
53.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Huñğı ber aźna esendä Hämiźä äbey źä, Fähri babay źa bik yonsop kittelär. Sönki bılar, auırıuźı qarau öśtönä, unıñ ösön estärenän bik häsrätlängängä kürä, tön dä, kön dä tınıslıq kürä almayźar ine. Ularźıñ ul auır häldärenä mineñ äsäy menän atayım da qatnaşalar, häsrättären urtaqlaşalar, şunlıqtan beźźeñ öyźä lä boronğo keüek tınıs, matur tormoş yuğalğan keüek buldı.
Äsäy köndöźźären ularğa ber nisä rät inep sığıu öśtönä, kistären dä inep unda ultıra, tik tañğa qarşı ğına qayta, tönön küp vaqıt yoqoźoź ütkärä başlanı.
Ber kön şulay äsäy irtän qaytıp, Ğälimä apayźıñ köndän-kön kire kiteüen, «yınlängän» keüek qılanıuźarın, häm Fähri babayźar menän käñäş itep, qörän sığarıp öşkörörgä qarar bireüźären atayıma höyläne.
Atayım bıl käñäşkä quşılıp bötmähä lä, artıq qarşılıq ta kürhätmäne:
— Yaray, öşköröp qarağıź inde. Ay-hay, fayźahı teyerme ikän huñ? — tip kenä quyźı.
Äsäy qörän sığarıu yağında bulıp, küp keşelärźeñ şulay käñäş iteüźären höyläp kitte.
Qörän sığartıp öşkörtörgä qarar birelgändeñ huñında Fähri babayźarźa äźerlek başlandı.
Fähri babay irtän torop, bına tigän ber harığın huyıp taşlanı. Äsäy menän Hämiźä äbey öyźärźe yıyıştırırğa, aştar, bäleştär beşerergä kereştelär. Bında miñä lä vaq-töyäk eştär tabıldı. Tübän os mullahı häm mäźräsäläge hälfälärźe, mäzin babayźı saqırıp qaytıu keüek eştärgä mine quştılar. Ular hämmähe lä öylänän sığıuğa kiläsäk bulğanğa kürä, Fähri babayźar öyöndä bik aşığıs räüeştä äźerläneü başlandı. Üźźäre genä ölgörörlök bulmağas, kürşenän ber nisä qatın kilep bulışlıq kürhätä başlanılar.
Öy esendä şulay zıq qubıp, tuyğa äźerlängän keüek äźerlek barıuğa qaramayınsa, Ğälimä apay bıl eştärgä äylänep tä qaramağan keüek tora, urınında ğämheź ultıra, yäki moñayıp qına ällä ni höyläp, köyläp quya ine.
Töş yaqınlaştı. Qaźan tulı it qaynay başlanı. Ber nisä bäleş yahalıp meyeskä tığıldı. Hämiźä äbey źä, başqalar źa här ber eşte başlağanda bismilla äytälär, «hoźayım, şifahın ğına birhen inde, säğäte tura kilep, qul menän qıuğanday bulhın inde», tip doğa qılalar.
Kürşe yıñgä hüźźe tağı la arttıra:
— Terelhen ine lä, bına şulay äźerlänep tuy ithäk ine... — ti.
Hälfälär, mulla, mäzindär kilergä küp qalmanı. Häźer başqa äźerlektär bötkän keüek bulğas, äsäy menän Hämiźä äbey Ğälimä apay ergähenä barıp, unı keyenderep, hike urtahına urın halıp, öşköröüselär kileügä äźerläp quyıu hästären kürä başlanılar.
Hämiźä äbey tağı la yaqınıraq kilep:
– Ğälimä balam, bına häźer üźeñde öşkörörgä mulla babañ menän hälfä ağayźarıñ kilä. Bına şunan huñ terelerheñ. Ular kilgändä öśtöñä yañı küldägeñde keyep, oşonda yatıp tororhoñ, — tip hüź başlauğa, Ğälimä apay qurqıp kitte.
– Mulla babay!.. Käräkmäy, käräkmäy! Min ularźan qurqam, ular mineñ yöźömä tökörälär, bitemä qara yağalar... Käräkmäy, tim, käräkmäy!.. — tip ällä nämäne qıuğan keüek, ike qulı menän qıua başlanı. Äsäy kilep:
— Yuq, Ğälimä balam, ular häźer öşkörörgä genä kilälär. Bına ular qörän sığıp ütkärgändän huñ terelerheñ. Ular häźer hiñä fayźa itergä kilälär. Keyenep kenä yatıp tor. Ular kilerźär źä kiterźär, şunan boronğo keüek hau bulıp kiterheñ, başıñ da auırtmaś, eseñ dä boşmaś... — tip dimlärgä kereşte. Äsäyźeñ yomşaqlıq menän bik öźölöp äytkän oşo hüźźärenän huñ Ğälimä apay üźgärä töştö häm ber genä minut elek bulğan qurqıu töśön şatlıqqa äyländerep:
— Niñä kilälär?.. Ällä tuy bulamı?.. Yaray. Yuq, kilmähendär, ular mine alıp kitälär... Uramda yörötälär... — tip tağı la kirelände.
Äsäyźeñ:
– Bına alla birhä, terelhäñ, tuy źa bulır... Ularźı şunda la saqırırbıź... Hin häźer keyenep, şäleñde yabınıp, häybät kenä yatıp tor. Ular öşkörörźär źä kiterźär... — tigän hüźenä qarşı Ğälimä apay balalarsa kölöp:
– Ular öşköröp kitkäs, tuy bulamı ni?.. Zakir qayźa huñ... Ul da kiläme?.. Mineñ bit häźer kerşändärem yuq. Mineñ tege sulpılarım qayźa äle?..—tip urınınan torźo la, üźeneñ handığı yanına barźı.
Äsäy, unıñ bılay köygä kilgänen kürgäs, şatlanıp:
– Şulay, balam, bötähe lä bulır. Bına hin keyenep tor... Handığıñdan tege yañı küldägeñde alıp key... — ti. Ul tağı la käyefheźlek kürhätep:
– Ey alla, başım auırta bit äle!.. Mineñ sikkän yaulıqtarım qayźa huñ äle?.. Tege törlö töśtäge debettär menän sikkän aq yaulıq bında yuq bit... (Üźe balalarsa kölöp.) Äsäy, his asıulanma, min unı hiñä äytmäy genä Zakirgä birźem, his asıulanma inde. Ey alla, qayźa huñ äle mineñ aq birsätkälärem... Ularźıñ barmaq ostarına matur suqtar tağıp quyırğa käräk... — tip häźerge vaqıt ösön ber źä käräkle bulmağan nämälär turahında höyläp kitte.
Äsäy menän Hämiźä äbey ber yulı:
— Balam, bötähe lä handığıñda bit ular. Äyźä äle handığıñdı asıp qarayıq... — tip handıqtı asa başlanılar.
Handıqtı asqas, Ğälimä apay bik irkenläp handığı aldına ultırıp aldı la undağı nämälärźe beräm-beräm sığarıp qaray başlanı. Ul här ber nämäne qulına alıp, bik oźaq qarap tora, ul nämä turahında borondan qalğan hätirähen quşıp, ber nisä hüź äytep, unı halıp quya la ikense ber nämäne ala ine.
Ul üźeneñ sikkän taśtamaldarın, ayaq sılğauźarın — bötähen dä, bötähen dä:
– Bına bınıhı büläk ösön...
– Bınıhı birnägä bulır...
– Bıl sılğau keyäü büläge bit bıl... — tigän hüźźärźe äytä, üźeneñ ber nisä yıldar buyı eşlägän eştären, ularźı huğıp, küź nurźarın tügep süpläp, sigep ultırğan vaqıttağı küñelendä bulğan uy häm hıyaldarın küź aldına kilterep höyläy bara ine.
Apayźıñ bıl nämälären qarauı, ular turahında bulğan fekerźären höyläüe bik oźaqqa kitkäs, äsäy menän Hämiźä äbey:
– Yä, balam, bınau küldägeñde key, yaulığıñdı bäyläp, şäleñde yabınıp yatıp tor, mulla babañ, hälfä ağayźarıñ kiler vaqıt yıtä, — tigäs, ul bılarğa küźźären tultırıp qaranı la:
– Şulay bit äle, ular kilep kitkäs, beźźä tuy źa bula bit äle... — tip tağı la handığına qulın tığıp, nämäler eźläy başlanı. Baytaq qarağandan huñ, bik matur ber qıź hüräte töşörölgän yıśle habın alıp, bik oźaq qarap torźo la, bik ihlas menän yıśkäp:
– Äsäy, bıl bit Zakir büläge, ul unı qalanan alıp qayttı. Ul unı miñä yäşerep birźe... — tip tağı yıśkäne, tağı qaranı la:
– Bigeräk matur bit. Ul miñä: «Bına hin oşonda töşkän qıźźan da maturhıñ», — tip äytkäyne. Äsäy, min şulay maturmı ni, ä?.. Yuqtır źa... Mineñ başım auırta bit äle... Ul beźgä kilmäś inde, ğümerźä kilmäś... (Qulına ber yaulıq alıp.) Bıl yaulıqtı uğa birermen tip sikkän inem... — tip ul yaulıqtı oyoq quñısına tığa başlanı.
— Maturhıñ hin, balam, äle lä maturhıñ... Yä, keyen inde, yaulıqtı huñınan birerheñ... — tip Hämiźä äbey unı keyendereü yayın qaray, läkin Ğälimä apay haman üź eşe menän bulaşa ine.
Ul häźer ber nämäne lä yäşermäy, boron bik yäşeren räüeştä genä qasıp Zakirğa birgän yaulıqtı, Zakirźan habın alıuın, unıñ menän aulaqta osraşıuźarın — bötähen asıqtan-asıq äytä ine. Uğa: «Yä, balam, keyenep al inde», — tip qabat äyttelär.
Ul ularźıñ bıl hüźźärenä rizahıźlıq kürhätkän keüek bulıp:
– Yuq ta, häźer keyenmäyem äle, bına min qıźźar tauına uyınğa sıqqanda keyenermen, äle mineñ kinderźär huğahım bar bit... — ti. Hämiźä äbey:
– Bına, alla boyorha, telägäs, uyınğa la sığırhıñ... Bötähe lä bulır, balam,— tip äytte lä, küźźärenän sıqqan yäştären hörtöp, ber yaqqa qaranı. Apayźıñ bıl hüźźären işetkäs, bıl eştären kürgäs, äsäy źä häm şunda torğan kürşe qatını la küźźären hörtöp, ber hüźheź qaldılar...
Tağı la ber-ike minut torğas, ul üźeneñ ber küldägen alıp, unıñ ber yırendäge yäşeren räüeştä tegelgän keśä hamaq ber urının, ällä nisägä böklänep quyılğan häm bötärlänep bötkän ber hat aldı la, ber źä tartınmay:
– Bıl bit Zakirźıñ hatı!.. Äsäy, heźgä lä uqıp qarayımmı?..— tip hattı äyländerä başlanı. Unıñ bıl telägenä qarşı:
– Yaray, balam, huñınan, bına keyenep bötkäs uqırhıñ... — tip unıñ hüźen büldelär.
Şulay bik küp dimläşä torğas, ul üźeneñ küldägen alıp keyä başlanı. Unıñ küldäk öśtönä küldäk keyeüen kürgäs, äsäyźär:
— Balam, öśtöñdäge küldägeñde halıp key. Sästäreñde tarap al... — tigäs, min sığıp kittem, min sıqqanda Ğälimä apay:
— Başım auırta bit äle... — tip hıźlanıp qaldı.
Atayım menän Fähri babay, min sıqqanda, qarşı öyźä mullalar menän hälfälärźe qarşı alırğa äźerlänälär ine.
Ular miñä, ularźıñ kileüen qarap tororğa tip, qapqa töbönä sığırğa quştılar.
Min sığıp, bik oźaq torğas qına, mäsettän keşelär sığıp, şularźıñ ber törköm sälläleläre beźźeñ yaqqa kilä başlanılar. Ularźıñ bötähe lä sälläle häm qultıq aśtarına «Qörän»dären qıśtırğandar, aqrın ğına beźźeñ yaqqa taban kilälär ine. Ularźı kürgäs tä, min öygä inen, kileüźären häbär ittem. Min tağı la Ğälimä apayźar ergähenä indem:
— Kilälär! — tinem.
Bıl hüźźe ni ösön aşığıp äytkänmender, Ğälimä apay mineñ «kilälär!» tigän hüźemde işetkäs, qurqınıp kitte:
— Kilälär?.. Kemdär kilälär?.. Niñä kilälär? Yuq, yuq, kilmähendär, käräkmäy!.. — tip uñayhıźlıq kürhätä başlanı.
Hämiźä äbey źä, äsäy źä, aşığıslıq kürhätep:
— Balam, ipläp kenä tor inde, ular kilälär źä kitälär. Bına, alla boyorha, ular öşkörgäs, terelep qalırhıñ, — tip tağı la unı yıuatırğa, künderergä kereştelär.
Şul hüźźärźän huñ, ul artıq hüź äytmähä lä, qurqına häm öşögän keüek qaltırana başlanı, huñraq hike urtahında, üźe ösön äźerlängän urınğa barıp yattı la, ber nämänän qurqıp yäşerengän, yäki bik tuñğan keüek törönöp yattı.
Mulla häm hälfälärźe şaulap höyläşep, säläm birep qarşı öygä ingändä, ularźı:
— Äyźä, mulla ağay, rähim it! – tip qarşı aldılar.
– Heź şäkerttär, heź hörmätle zattar, heź aldan rähim itegeź!
– Äyźä, äyźä! Yaray, huş!.. — tip qıśtaşıuźarı işetelgäs, Ğälimä apay başın sığarıp qaranı, ul häźer bılay qararğa boronğonan bik küp üźgärgän bulha la, matur kürenä, tik yöźźäre bik ağarğanğa kürä, qarausığa qıźğanıs keüek toyola ine.
Ber aźźan huñ. Fähri babay inep:
— Mullalar kildelär... Äźer buldığıźmı? — tip horanı häm, Ğälimä apayğa qarap torğandan huñ, bılay bulha inergä yaray inde tigän keüek: — Ulay bulha, bında inhendär... — tip Hämiźä äbey menän äsäygä säyer küźe menän qarap aldı la, ularźıñ «yaray, inhendär inde» tigän hüźźären işetkäs, kire sığıp kitte.
Küp tä ütmäne, öyźöñ işege asılıp, iñ aldan tübän os mullahı, unan hälfälär, huñıraq mäzin öygä indelär.
Ular ingäs, öyźä tağı la häräkät başlandı. Ular, quldarına «Qörän» totqandarı häldä, yuğarı ultırıu turahında hatıulaşa, ber-berehen qıśtaşa başlanılar. Bıl vaqıtqa tiklem Ğälimä apay tik kenä yata ine. Ular oşolay şaulaşıp, Ğälimä apayźıñ tirä-yağına teźelep, unı äyländerep hırıp alğas, ul qapıl ğına başın qalqıtıp qaranı la:
— Kildelär bit... Kildelär!.. — tip qısqırıp yıbärźe häm urınınan tororğa telägän keüek buldı. Unıñ bıl hüźźärenän mulla häm hälfälärźeñ kileüenän qurqıu-qurqmauı mäğlüm bulmağan ine, ul: — Tağı la kildelär!.. Yöźgä qara yağırğa kildelär!.. Mine qotqarığıź! — tigän hüźźäre menän bıl sälläle keşelärźän huñ däräcälä qurqqanın belderźe.
Elek äsäy źä, Hämiźä äbey źä mullalarźan bik oyalalar, yöźźären tügel, mömkin bulğanda ularğa käüźälären kürhäteüźän dä tartınalar ine. Bögön eş artıq möşköl bulğas häm Ğälimä apay haman da tınıslana almağas, ular ikehe lä oyalıp tormanılar, bälki asıqtan-asıq qarap, här ber eşkä äźerlek kürhätkän keüek torźolar häm, Ğälimä apayźıñ huñğı qurqıu hüźźären işetkäs, ular yaqın uq kildelär. Atayım hälfälärźeñ arahına inep, Ğälimä apayźıñ qulın totto, asılğan öśtön yaptı häm qauşağan ber sifat menän:
– Ğälimä balam, tınıs yat... Bılar hine qörän sığıp öşkörörgä genä kilgändär, qara yaqmayźar... — tip yıuatırğa kereşte. Unıñ hüźźärenä äsäy menän Hämiźä äbey źä:
– Balam, beź bında, tınıs bul, bına, alla boyorha, terelerheñ... — tip Ğälimä apayğa hüźźären işetterep, käüźälären kürhätep, üźźäreneñ bında ikänlektären, mullalarźan qurqıu teyeş tügel ikänen belderergä tırıştılar.
Atayımdıñ häm äsäy menän Hämiźä äbeyźeñ yıuatıuźarına tınıslıq birergä tırışıuźarına qaramayınsa, ul här vaqıt äytä torğan hüźźären qabatlarğa, urınınan torop kitergä teläy başlanı.
Mulla häm hälfälär unıñ şulay tınıshıźlanıp yılkeneüen kürgäs, höcüm vaqıtı, eş zamanı kilde tigän keüek, bötähe ber yulı:
— Äğüze billahi mine şaytan racim...
— Bismillah... — tip, bik aşığıp, ber auıźźan, kütärenke tauıştar menän, qörän sığırğa kereşep kittelär.
Ber tiśtänän artıq keşelärźeñ ber yulı şaulaşıp, qısqırıp yıbäreüźären işetkäs tä, Ğälimä apay urınınan hikerep torźo la:
— Käräkmäy, käräkmäy!.. — tip quldarın butay başlanı häm urınınan torop kitergä teläne. Läkin şul minutta, unı ber nisä köslö beläkle quldar sırmap totop alğanlıqtan, torop kitä almanı. Öşköröüselär, unıñ ay-vayına qaramayınsa, uqıuźarın dauam itterźelär häm bötähe lä ber yulı «älhäm»de uqıp bötöröp, lähäülä vä la qeüätä illa billahelğazimde äytep, bötähe ber yulı Ğälimä apayźıñ öśtönä qaray baştarın bögä töşöp:
– Tefu-tefu! – tip, unıñ bitenä, başına, qıśqahı, bötä öśtönä tökörźölär.
Bınan ber nisä kön genä elek, unı uramda yörötkän vaqıtta bötä halıq aldında unıñ bitenä tökörgäynelär. Ul unda bittären qayźa quyırğa belmäy, yır aśtına inerlek, üźen tereläy utqa halırlıq bulıp hurlanğandarın küź aldına kilterźe, küräheñ:
– Yuq, min gonahlı tügel!.. Äy, alla, niñä mineñ bitemä tökörähegeź?.. Min kitäm!.. Häźer barıp hıuğa töşäm!.. Bına töşäm dä inde… Äy, rabbım, şularźan qotoldom bit!.. – tip başın yaśtıqqa quyıp yänheź keüek bulıp yattı.
Unıñ bıl häle tege öşköröüselärgä his täśir itmäy, ular qörän uqıuźarın tağı la şäbäyttelär. Ular häźer doşmandı (yäğni üź uyźarınsa Ğälimä apay yanına yıyılğan, unı hataştırğan yın-şaytandarźı) yıñgän keüek qıźıp, därtlänep kittelär.
Ular qayhı ber urında tauıştarın huźıp yıbärälär, qayhı saqta qatı itep qısqıralar, yä köyläp quyalar… Ber aź uqıp barğas, bötähe ber yulı “lähäüläne” uqıp, tağı la köslöräk itep Ğälimä apayźıñ öśtönä örälär häm tökörälär ine.
Bıl küreneştän öy ese ällä nindäy qurqınıs ber töśkä inde. Auırıu keşe tügel, hau bula torop, min dä qurqa başlanım. Min dä beräy vaqıtta şulay auırırmın, min dä şulay hataşırmın, mine lä şulay öşkörörźär… tigän uyğa qaldım.
Ğälimä apay ber aźźan tağı la quźğalırğa teläp, başın kütärgäyne, unı tirä-yağınan ber yulı ber nisä qul totop aldı. Ular ber quldarı menän Ğälimä apayźı, ikense quldarı menän qörändären totop, ber minut tik tormay uqıuźarın, bayağısa, Ğälimä apayźıñ öśtönä tököröüźären dauam itterä birźelär. Ğälimä apay, ber aź tik yatqandan huñ, häräkätkä kilde. Käüźähen quźğata almaha la, başın ber aź kütärep, üźenä yaqın ğına ultırğan mullanıñ bitenä tökörźö lä tağı yattı.
Unıñ şulay mullanıñ bitenä tököröüenä ähämiät bireüse lä bulmanı. Ber aźźan huñ ul tağı quźğalıp, ularźıñ bötähenä küźźären tultırıp qaranı la, ularźı mıśqıl itkän hamaq auıźın börşäytep, niñäler yılmayğan keüek buldı. Başın ber yaqqa äyländerep, yurğanın başına tiklem yabınıp yattı.
Öşkörgän saqta auırıuźıñ bite, kürenergä yaray torğan täne asıq bulırğa, öşköröüselärźeñ tököröktäre turanan-tura unıñ bitenä, başına teyergä teyeş bulğanğamı, ällä başqa beräy säbäp menänme, Ğälimä apayźıñ başın yäşerep, bittären yabıp quyıuı ularğa kileşmäne. Unıñ üźe teläp, ularźan qasıp yabınıuğa qaramaśtan, başına yabınğan yurğanın asırğa telänelär häm bitenä yapqanın tartıp astılar. Ğälimä apay ike qulı menän yurğanına yäbeşep, astırmaśqa, başın ularźan yäşerergä tırışa başlanı. Ular, ber nämägä qaramay, tağı astılar. Şunan huñ Ğälimä apay tağı yılkenä, bayağınan da köslöräk tıpırsına başlanı.
Ular, auırıuźıñ şulay tıpırsınıuına, uñayhıźlanıuına qaramay, ğäyrättären arttıra töşöp, tauıştarın şäbäytep, tököröüźären yışaytıp, öşkörörgä kereştelär. Ğälimä apay, bıl qäźärle köstärgä qarşı tora almauın belgän keüek, häźer başın yäşermäy başlanı. Şul vaqıtta unıñ ike sikähenän tuźıp töşkän qara sästärenä, bitenä tökörök yäbeşep bötkäyne. Ul qıźarğan, tirlägän, tının yış-yış ala, unıñ küź qaraştarı bik hälheźlängäyne.
Unıñ bıl hälen kürep, atayım da uñayhıźlana başlanı. Fähri babay sittän genä qarap ala la, başın tübän eyep:
– Äy balam, balam!.. – ti, üźe iźängä qarap tik tora ine.
Äsäyem menän Hämiźä inäy tege öygä sığıp kildelär, ularźıñ küñeldäre tınıshıź ikänen qaraştarınan belep bula ine.
Şulap şaulap qörän sığıu säğättän artıq barźı, huñğa taban Ğälimä apay oşo sälläle keşelärźeñ urtahında ränyeüle räüeştä qähärle ğöröf-ğäźätteñ qatı tırnaqtarı aśtında iźelgän hamaq bulıp küźźären yomdo.
Min äle lä unıñ şul vaqıttağı moñhou, qıźğanıs küreneşen, oźon kerpektäreneñ qara küźźären yabıp häräkätheź qalıuın, unıñ şul häldä qähärle tormoşqa mäcbür itelep köräşeüźän ğaciz qalıp, zolom iteleüen küź aldımdan yıbärä almayım.
Ul äle lä iśke tormoştoñ ige-sige bulmağan nasarlıqtarźıñ źur ber qorbanı bulıp küź aldına kilä...
Mulla häm hälfälär qörände sığıp, huñğı «lä häü-lä»lären äytep, iñ huñğı ağıulı tököröktären unıñ öśtönä, matur bitenä tökörgän saqta, ul ber nämä lä belmäy yata ine.
Bılar ikense öygä aş aşarğa sıqqan vaqıtta, unıñ bitendäge tököröktär şul köyö hörtölmäy, kipmäy qaldılar. Sönki ul ularźı hörtöp torouźan ütkän, unıñ häźer şul bısraq tököröktärźe hörtörlök tä häle qalmağan ine...
Öşköröüselär bik źur eş bötöröp, doşmandarın yıñep qaytqan ğäskärźär keüek, şatlıq menän tege öygä sıqtılar. Sıqtılar źa, tähärät yañırtabıź tip, işek aldına taraldılar.
Atayım miñä bılarğa qomğan birep, quldarına hıu halıp tororğa quşqanğa kürä, min bılar tiräźendä yörörgä, atayım menän Fähri babayźıñ äytkän hüźźären tıñlarğa mäcbür inem.
Hälfälär tışqa sıqqas, irkenläp qalğan keüek buldılar. Ular aźbarźıñ esenä ingäs, min sitändeñ bıl yağında torop qaldım. Ular mine bötönläy inep kitte tip beldelär, küräheñ, aralarınan berehe:
— Qayźa, Ğäli ağay, sığar äle. Baş auırtıp kitte, — tine. Ğäli hälfä şunda uq keśähenän qağıźğa törgän ber nämä sığarźı la, ike qulı menän totop, iptäştärenä huźźı. Ular ber nisähe ber yulı bıl nämäne barmaq ostarı menän semetep alıp ikense ustarına haldılar źa, baştarın yuğarı kütärä töşöp, auıźźarın asıp, bayağı nämäne tel aśtına töşörźölär. Ğäli hälfä üźe lä şul nämäne ber aź alıp, tel aśtına haldı la, qulındağı qağıźźı ipläp töröp, kükräk keśähenä tığıp quyźı. Häźer bılarźıñ bötäheneñ dä auıźźarı tumpayıp, alğa sığıp oslayıñqırap tora ine.
Ber-ike minuttan huñ bılar bötönläy başqasa bulıp, käyeflänep kittelär. İñ elek Näğim hälfä auıźındağı nämäne tököröp taşlanı la, hüź başlap:
— Nu, suqınğandıñ qulı yomşaq ikän dä huñ! Torop kitä başlağas, qulınan eläkterep alğan inem, qulım may keüek bulıp irep kitte, — ti.
Unıñ bıl hüźenän huñ qalğandarı la auıźźarındağı nämälären tököröp taşlanılar źa, bik asılıp kitep, berehenän huñ berehe hüźgä kereştelär. Äabdulla hälfä tağı la maqtana töşöp:
– Ä min huñ?.. Min yurğan aśtınan ayağın tottom. Nu, täne qıźıu źa huñ... Ul ayağın tarta, min yıbärmäśkä tırışam... — tip maqtandı. İkense berehe:
– Min yöźönä qaranım da ultırźım, vallahi, hur qıźı keüek bit!.. Auırıp äräm bulğan... Biten yapmaha ğına ine, tip toram.., Yaray, tege qart şaytan yöźön asa äle... (tege ostoñ mullahın äytä, küräheñ) —tine.
– Ul üźe lä qıźığa torğandır äle, — tine berehe, uğa qarşı ikensehe:
– Tuğan, uğa tänendä yäne bulğan keşe qıźıqmay qalmaś... — ti.
Ğabdrahman hälfä yıuaş keşe, ul bılarźıñ hüźźärenä qatışmaś tip uylağaynım, ul da tik torop qalmanı:
— Almanıñ aśılın qort aşay, tigän hüź döröś inde. Şul başı menän mucik yıgetenä äräm bulğan meśken. Ulay yörögöhö kilgäs, bına beźgä genä belderergä käräk ine. Ğäli artınan beźgä hat yaźha, ni bula inde... Beź şäriğätteñ räten tabır inek... — tip üźeneñ häsräten belderźe.
Mäzin hälfä lä, auıźındağı yäşkelt nämäne tököröp taşlağas:
— Heź yuqtı höyläyhegeź, äle min unı şul köyönsä lä alır inem. Torop kitä başlağas, kükrägenä qulım teyep kitte!.. Uf-uf!..— tip quyźı.
Ular üźźäreneñ qayźa ikänlektären onotop, baytaq torźolar. Min öşöy başlanım. Ular haman ber aź torasaqtar ine lä, atayım işek aldına sığıp, unıñ bılay taban qarap:
– Yä, hälfälär rähim ithendär... — tigän hüźen işetkäs, tiź genä qomğandan hıu ağıźıp, beräm-beräm auıźźarın sayqanılar źa qulyaulıqtarın alıp auıźźarın hörttölär. Aralarınan berehe:
– Yıśe qalmahın, mucik belhä yaramay... Yuqha qıźźarın öşkörtöü tügel, qarsıqtarın da öşkörttörmäy başlarźar, — tine. Unıñ bıl hüźenän qayhı berehe köldö, qayhı berehe:
– Hiźmägändäre yaqşı... — tip hüźen yöpläp quyźılar.
Bılar ingändä, aş urını äźerlänep, tärilkälär teźelep quyılğan ine.
Öygä inep aş yanına ultırğas, bılar töśtären bötönläy üźgärtep, äle genä tışta höylägän hüźźären onottolar, «kitap hüźźären», auırıuźarźıñ törźären höylärgä kereşep kittelär. Läkin bılarźıñ «kitap» hüźźärenä qarap Fähri babayźıñ da, atayımdıñ da küñeldäre asılıp kitä almay ine. Mulla menän hälfälär ularźıñ küñelheźlektären hiźep aldılar źa hüźźären bılarźıñ küñeldären tabıu yağına borźolar. Bınday vaqıtta, älbittä, küź aldında bulğan miśal kilterep tä häm ulay itkändä naźan halıqtı ışandırıp ta bulmağanğa, hüź boronğo vaqıttarğa, iśke zamandarğa terätelep höylänä bit, bında la şulay buldı.
Bılar boronğo vaqıttağı keşelärźeñ baştarınan bik küp auırlıqtar ütkänen, ularźıñ sabır iteüźäre arqahında şul auırlıqtarźan, bälä-qazalarźan sığıuźarın, donyalıqta sığa almayźar ikän, ähirättä rähät küräsäktären küp miśaldar kilterep höylänelär. Bında boronğo äüliälärźeñ, źur işandarźıñ törlö kärämättäre, ularźıñ izge tındarınan, doğalarınan ällä nindäy auırıuźarźıñ tereleüźäre, astarźıñ tuq, yarlılarźıñ bay bulıp kiteüźäre, bötähe-bötähe höylände. Bılarźıñ hüźźärenän huñ boronğo vaqıttarźağı auırlıqtar źa yıñel, yarlılıqtar źa qıźıq, auırlıqtarźan rähät keüek bulıp küź aldına kilä başlanılar. Fähri babay źa Ğälimä apayźıñ auırıuın onotqan keüek bulıp yöźö asılıp kitte. Atayım da aź-maź bulha la hüźgä qatnaşa başlanı. Eşteñ bılay yaylanğanıñ kürgäs, mullalar bigeräk tä asılıp kittelär. Üźźäreneñ yäşeräk vaqıttarında häm bınan ber nisä yıl elek kenä auırıuźarźı tergeźeüźären, bılarźıñ öşköröüźärenän şifa tabıuın äytep üttelär.
Törlö auırlıqtarźı, auırıuźarźı höylägändän huñ, hüź yın-päreyźärgä küste. Bında, älbittä, yın-pärey keüek nämälärźeñ barlıqtarına şik kiltergän ber genä keşe lä yuq ine. Şunıñ ösön bılar turahındağı hüź bigeräk qıźıqqa kitte. Ällä kemdärźeñ ällä qayźarźa yın-pärey küreüźären, ularźıñ quldarınan saq-saq qotolouźarın, yäki şunan huñ auırıu bulıp qalıuźarın — berehen dä qaldırmanılar.
Mäzin babay bik qart keşe ine. Ul donyala bik oźaq torğan, yete tön urtahında yuldarźa küp yörögängä, qarañğı töndärźä yañğıźı mäsetkä barğanğa kürä, bıl turala unıñ da fekeren horap üttelär. Bik irkenläp höylärgä kereşte.
— Min inde donyala küp nämä kürźem, yömlänän ber-ike eşte höyläp ütäyem äle, — tip tübändägesä höyläp alıp kitte:
– Ber kön şulay, yäsiğ namaźınan sıqqas, Äläüźärgä barźım. Ular yın qağılıp auırığan uldarın öşkörtörgä saqırğaynılar. Malay ni eşlärgä lä belmäy dulap yata. Öşkörä başlanım, tege unıñ hayın dulay, unıñ hayın hataşa. Min uqığan ayattarźı kire hütep bara. Yañağına bik nıqlap berźe qundırźım da, küźeñä nämä kürenä, häźer äyt, tip horanım. Malay yomşanı:
– Mäzin ağay, miñä teymä, miñä äytmäśkä quşalar, — ti.
– Kemdär äytmäśkä quşa? — tim.
– Qurqam, qurqam! — ti. Yañağına tağı la berźe qundırğaynım:
– Äytäm, äytäm... Minhac qarttarźıñ ala ettäre,— ti.
Küräheñ, tege pärey uğa et hürätendä kürenä. Şunan huñ «Minhac qarttıñ ala ete» tip ber qağıźğa yaźźım da, ayatöl-körsi uqıp, yandıra başlanım. Şul saqta malay ni eşlärgä belmäy:
— Zinhar, yandırma, ul mine teşläy! — tip yalına başlanı.
Unıñ hüźenä qaramay tege qağıźźı yandıra başlanım. Tege malay ni eşlärgä belmäy tıpırsına, dulay, qağıźźı yandırtmaśqa itä, uğa qaramanım, tottom da yandırźım. Bına şunan huñ malay rähätlänep yoqlap kitte.
Şulay mäşäqätlänä torğas, ularźa bik huñğa qaldım. Uramdan qaytıp kilä inem, ügeź keüek ber et qarşı kilep, ber aldıma, ber artıma sığa. Mine qurqır tip belde, küräheñ.
— Ä, äle hin tegendä buldıra almağas, bında kilgänheñ ikän! — tip uqınıp, tayağımdı heltäp yıbärgäynem, tege nämä şunda uq ğäyep buldı la quyźı, — tine.
Unıñ bıl «qıźıq» vaqiğahınan mulla la, hälfälär źä ğäcäphendelär źä, köldölär źä (ularźıñ ni ösön kölgändären añlay almağaynım). Mäzin babay:
– Tuqtağıź äle, bötmäne, — tip tağı la höyläy başlanı.
– Qayttım. Ośtabikäm: «Ni eşläp bıl tiklem huñğa qaldıñ, munsa yaqqan inem, kötöp-kötöp aptıranım. Min inep sıqtım, üźeñ barıp munsa inep sıq», — tigäs, tottom da munsağa kittem. Sisenep, eläükägä menep, sabına ğına başlağaynım, arttan ber nämä kilep mindekte totto la aldı. Äle hin bında la kilep ölgörgänheñ ikän, yauız nämä! — tip uqınıp yıbärgäynem, tege nämä döbörźäp eläükä aśtına töşöp kitte. Üźem rähätlänep sabınıp, munsa inep sıqtım. Şulay uq pärey tigän nämälär äźäm balalarına zıyan-zarar kilterergä qasd itep kenä toralar.
Mulla ağay mäzindeñ hüźen bülep:
— Mosolman päreyźäre ulay bulmayźar, bigeräk tä kafır päreyźäre keşelärgä doşman bulalar, — tip ällä nämälär uqıp quyźı.
Mäzin babay mullanıñ hüźen döröśläp:
— Unıhı şulay şul, hüźegeź bik döröś. Ber kön qışqı töndä tañ atqandır, tip tähärät aldım da, mäsetkä kittem. Küźgä törthäñ, kürenmäślek qarañğı, köźgö tön. İrtä bulha bulır, meyestärgä yağıp, şunda torormon, tip mäsetkä indem. İnhäm, ni küźem menän küräyem: farız bülmähe lä, sönnät bülmähe lä tup-tulı halıq — namaź uqıyźar... Läkin ber źä beźźeñ keşelärgä oqşamayźar, yaurındarı yuq, üźźäre bik näźektär. Şunda bılarźıñ mosolman päreyźäre ikänlektäre häm namaź uqıuźarı qılt itep iśemä kilep töştö. Min esemdän genä «süräi yın»de uqıp, ber yaq sittä ultırıp torźom. Şunıhı ğäcäp: bılar beźźeñ keüek röquğ-säcdägä baralar, ämmä his ber tauıştarı sıqmay. Toman nisek tauışhıź aqha, bılar źa näq şul toman keüek, häräkättärendä his ber tauış yuq... şulay itep höşuğ-hözuğ menän namaź uqınılar źa toman keüek taraldılar źa böttölär. Miñä his ber zararźarı bulmanı, — tine. Mäzin babayźıñ bıl hüźźärenä tağı la ğäcäphendelär. Häźrät mäzindeñ bötä hüźźären döröśläp quyźı. Mosolman päreyźärźeñ zarar iteü tügel, käräk bula ikän, mömnn-mosolman keşelärgä fayźa iteüźären höyläne. Hälfälärźän berehe:
— Häźrät, ularźıñ tauış-tınhıź bulıuźarı äcsäme lätifänän bulıuźarınan kilä torğandır inde?..— tip söäl birźe. Häźrät uğa qarşı ällä nämälär äytte. Başqa hälfälär źä hüźgä qatnaşıp kittelär. Färeştälärźe lä kilterep qıśtırźılar. Läkin bıl äcsäme lätiftärźe häm ularźıñ bıl turalağı hüźźären min bik ük añlap yıtkerä almanım. Bılay bik «tärängä» kitkäs, Fähri babay menän atayım bigeräk tä ber nämä lä añlamağandarźır inde. Ular şulay bik ük añlap bötmähälär źä, bıl hüźźär höylängändä bik ihlas menän tıñlap ultırźılar. Bigeräk tä bıl vaqıtta Fähri babay ber ağara, ber qıźara, hatta unıñ yöźänä qurqıu ğälämättäre sığıp quyğan minuttar bula ine.
Bılarźan başqa päreyźärźeñ, yındärźeñ törlö töśtärgä ineüźäre, ubırźar, öyräktär turahında halıq arahında yörögän äkiättär, qay ber keşelärgä yın-pärey eyäläşeüźäre turahında berehenän-berehe bik qurqınıs nämälär höylände. Bıl hüźźär ular ösön qıźıq ta, küñelle lä bulğandır. Läkin beźźeñ öy esendäge keşelär ösön bıl hüźźär tağı la küñelheź eştärźe küź aldına kilterälär, beźźe bında torouźıñ qurqınıs däräcähenä yıtkerälär ine.
Bıl hüźźärźän min bigeräk tä qurqıuğa qaldım.
Beźźeñ öyźärźä yın-päreyźär bar keüek, Ğälimä apayğa şul yın-päreyźärźeñ beräühe qağılğandır źa, şunan auırıp yatalır keüek bulıp kürende. Bınan huñ min nisek yañğıźım attarğa besän halırğa sığırmın, nisek munsağa barırmın, nisek töndä tışqa sığırmın, tigän uyğa inep, häźer ük qurqıuğa töşä başlanım. Sönki min ul vaqıtta, ularźıñ hüźźären ısınğa alıp, yalğan höyläüźären küñelemä inderep tä sığarmay inem.
Şunday hüźźär arqahında mäcles oźaqqa huźıldı. Aştan huñ ber nisä samauır säy eselde.
Säy bötör saqta Fähri babay qarşı öygä sıqqan ine. Ul kire bıl öygä ingändä bik küñelheźlänep inde:
— Häźrät, Ğälimä tağı la borsola başlanı bit äle, — tigän hüź menän häźrät häm hälfälärgä qaranı.
Qörän sığartıp öşkörtkäs, Ğälimä apayźıñ tereleüenä his ber şik-şöbhä itmägän Fähri babayźıñ bıl hüźe küñeldeñ iñ tärän häm iñ auırtqan yırenän sıqqanı kürenep tora ine. Şunıñ ösön ul bıl hüźźärźe artıq borsolğan qiäfättä, qalğan aqtıq ömöttöñ dä bötkänlegen kürhätkän räüeştä äytte. Unıñ bıl hüźenän huñ atayım da uñayhıźlanıp kitkän keüek buldı. Läkin bıl küñelheź eşkä mulla la, mäzin dä häm hälfälär źä his ber borsolou, uñayhıźlanıu ğälämäte kürhätmänelär. Häźrät bik halqın qan menän:
— Fähri ağay, äle hin unıñ tereleüenä bögön ük ömöt itmä, kitap öşköröüźeñ şifahın ös köndän, bulmay ikän, ber aźnanan huñ kötörgä quşa. Qırq köngä tiklem sabır itergä boyora!.. — tip Fähri babayźıñ ömötön, Ğälimä apayźıñ tereleüen bik oźaqqa huźźı. Atayım da bıl eşkä artıq uñayhıźlandı bulha käräk, ul da häźrätkä:
— Ulay bulha, tiź genä terelmäśme ikän ni? — tigän söälde birźe. Ularğa bıl ikäüźeñ nisek tä Ğälimä apayźıñ tereleüen, boronğo hälenä tiźeräk qaytıuın ömöt itkänlektän, şul söäldärźe bireüźäre kürenep tora ine.
Häźrät atayımdıñ söälenä yauap birergä lä aptırap qalmanı:
— Hoźanıñ eşen belep bulmay, säğäte tura kilä ikän... färeştälär «amin» tip äytälär ikän... ber kön esendä terelergä mömkin. Allanıñ rähmäten belep bulmay. Şunıñ ösön hoźay täğälä üźeneñ rähmätenän ömöt öźmäśkä quşa. Tik şaytan ğına mineñ rähmätemdän ömöt öźör, tip äytä. Şunıñ ösön sabır itergä, hoźayźıñ quşqanına buyhonorğa käräk... — tine.
Äsäy köndöźźären ularğa ber nisä rät inep sığıu öśtönä, kistären dä inep unda ultıra, tik tañğa qarşı ğına qayta, tönön küp vaqıt yoqoźoź ütkärä başlanı.
Ber kön şulay äsäy irtän qaytıp, Ğälimä apayźıñ köndän-kön kire kiteüen, «yınlängän» keüek qılanıuźarın, häm Fähri babayźar menän käñäş itep, qörän sığarıp öşkörörgä qarar bireüźären atayıma höyläne.
Atayım bıl käñäşkä quşılıp bötmähä lä, artıq qarşılıq ta kürhätmäne:
— Yaray, öşköröp qarağıź inde. Ay-hay, fayźahı teyerme ikän huñ? — tip kenä quyźı.
Äsäy qörän sığarıu yağında bulıp, küp keşelärźeñ şulay käñäş iteüźären höyläp kitte.
Qörän sığartıp öşkörtörgä qarar birelgändeñ huñında Fähri babayźarźa äźerlek başlandı.
Fähri babay irtän torop, bına tigän ber harığın huyıp taşlanı. Äsäy menän Hämiźä äbey öyźärźe yıyıştırırğa, aştar, bäleştär beşerergä kereştelär. Bında miñä lä vaq-töyäk eştär tabıldı. Tübän os mullahı häm mäźräsäläge hälfälärźe, mäzin babayźı saqırıp qaytıu keüek eştärgä mine quştılar. Ular hämmähe lä öylänän sığıuğa kiläsäk bulğanğa kürä, Fähri babayźar öyöndä bik aşığıs räüeştä äźerläneü başlandı. Üźźäre genä ölgörörlök bulmağas, kürşenän ber nisä qatın kilep bulışlıq kürhätä başlanılar.
Öy esendä şulay zıq qubıp, tuyğa äźerlängän keüek äźerlek barıuğa qaramayınsa, Ğälimä apay bıl eştärgä äylänep tä qaramağan keüek tora, urınında ğämheź ultıra, yäki moñayıp qına ällä ni höyläp, köyläp quya ine.
Töş yaqınlaştı. Qaźan tulı it qaynay başlanı. Ber nisä bäleş yahalıp meyeskä tığıldı. Hämiźä äbey źä, başqalar źa här ber eşte başlağanda bismilla äytälär, «hoźayım, şifahın ğına birhen inde, säğäte tura kilep, qul menän qıuğanday bulhın inde», tip doğa qılalar.
Kürşe yıñgä hüźźe tağı la arttıra:
— Terelhen ine lä, bına şulay äźerlänep tuy ithäk ine... — ti.
Hälfälär, mulla, mäzindär kilergä küp qalmanı. Häźer başqa äźerlektär bötkän keüek bulğas, äsäy menän Hämiźä äbey Ğälimä apay ergähenä barıp, unı keyenderep, hike urtahına urın halıp, öşköröüselär kileügä äźerläp quyıu hästären kürä başlanılar.
Hämiźä äbey tağı la yaqınıraq kilep:
– Ğälimä balam, bına häźer üźeñde öşkörörgä mulla babañ menän hälfä ağayźarıñ kilä. Bına şunan huñ terelerheñ. Ular kilgändä öśtöñä yañı küldägeñde keyep, oşonda yatıp tororhoñ, — tip hüź başlauğa, Ğälimä apay qurqıp kitte.
– Mulla babay!.. Käräkmäy, käräkmäy! Min ularźan qurqam, ular mineñ yöźömä tökörälär, bitemä qara yağalar... Käräkmäy, tim, käräkmäy!.. — tip ällä nämäne qıuğan keüek, ike qulı menän qıua başlanı. Äsäy kilep:
— Yuq, Ğälimä balam, ular häźer öşkörörgä genä kilälär. Bına ular qörän sığıp ütkärgändän huñ terelerheñ. Ular häźer hiñä fayźa itergä kilälär. Keyenep kenä yatıp tor. Ular kilerźär źä kiterźär, şunan boronğo keüek hau bulıp kiterheñ, başıñ da auırtmaś, eseñ dä boşmaś... — tip dimlärgä kereşte. Äsäyźeñ yomşaqlıq menän bik öźölöp äytkän oşo hüźźärenän huñ Ğälimä apay üźgärä töştö häm ber genä minut elek bulğan qurqıu töśön şatlıqqa äyländerep:
— Niñä kilälär?.. Ällä tuy bulamı?.. Yaray. Yuq, kilmähendär, ular mine alıp kitälär... Uramda yörötälär... — tip tağı la kirelände.
Äsäyźeñ:
– Bına alla birhä, terelhäñ, tuy źa bulır... Ularźı şunda la saqırırbıź... Hin häźer keyenep, şäleñde yabınıp, häybät kenä yatıp tor. Ular öşkörörźär źä kiterźär... — tigän hüźenä qarşı Ğälimä apay balalarsa kölöp:
– Ular öşköröp kitkäs, tuy bulamı ni?.. Zakir qayźa huñ... Ul da kiläme?.. Mineñ bit häźer kerşändärem yuq. Mineñ tege sulpılarım qayźa äle?..—tip urınınan torźo la, üźeneñ handığı yanına barźı.
Äsäy, unıñ bılay köygä kilgänen kürgäs, şatlanıp:
– Şulay, balam, bötähe lä bulır. Bına hin keyenep tor... Handığıñdan tege yañı küldägeñde alıp key... — ti. Ul tağı la käyefheźlek kürhätep:
– Ey alla, başım auırta bit äle!.. Mineñ sikkän yaulıqtarım qayźa huñ äle?.. Tege törlö töśtäge debettär menän sikkän aq yaulıq bında yuq bit... (Üźe balalarsa kölöp.) Äsäy, his asıulanma, min unı hiñä äytmäy genä Zakirgä birźem, his asıulanma inde. Ey alla, qayźa huñ äle mineñ aq birsätkälärem... Ularźıñ barmaq ostarına matur suqtar tağıp quyırğa käräk... — tip häźerge vaqıt ösön ber źä käräkle bulmağan nämälär turahında höyläp kitte.
Äsäy menän Hämiźä äbey ber yulı:
— Balam, bötähe lä handığıñda bit ular. Äyźä äle handığıñdı asıp qarayıq... — tip handıqtı asa başlanılar.
Handıqtı asqas, Ğälimä apay bik irkenläp handığı aldına ultırıp aldı la undağı nämälärźe beräm-beräm sığarıp qaray başlanı. Ul här ber nämäne qulına alıp, bik oźaq qarap tora, ul nämä turahında borondan qalğan hätirähen quşıp, ber nisä hüź äytep, unı halıp quya la ikense ber nämäne ala ine.
Ul üźeneñ sikkän taśtamaldarın, ayaq sılğauźarın — bötähen dä, bötähen dä:
– Bına bınıhı büläk ösön...
– Bınıhı birnägä bulır...
– Bıl sılğau keyäü büläge bit bıl... — tigän hüźźärźe äytä, üźeneñ ber nisä yıldar buyı eşlägän eştären, ularźı huğıp, küź nurźarın tügep süpläp, sigep ultırğan vaqıttağı küñelendä bulğan uy häm hıyaldarın küź aldına kilterep höyläy bara ine.
Apayźıñ bıl nämälären qarauı, ular turahında bulğan fekerźären höyläüe bik oźaqqa kitkäs, äsäy menän Hämiźä äbey:
– Yä, balam, bınau küldägeñde key, yaulığıñdı bäyläp, şäleñde yabınıp yatıp tor, mulla babañ, hälfä ağayźarıñ kiler vaqıt yıtä, — tigäs, ul bılarğa küźźären tultırıp qaranı la:
– Şulay bit äle, ular kilep kitkäs, beźźä tuy źa bula bit äle... — tip tağı la handığına qulın tığıp, nämäler eźläy başlanı. Baytaq qarağandan huñ, bik matur ber qıź hüräte töşörölgän yıśle habın alıp, bik oźaq qarap torźo la, bik ihlas menän yıśkäp:
– Äsäy, bıl bit Zakir büläge, ul unı qalanan alıp qayttı. Ul unı miñä yäşerep birźe... — tip tağı yıśkäne, tağı qaranı la:
– Bigeräk matur bit. Ul miñä: «Bına hin oşonda töşkän qıźźan da maturhıñ», — tip äytkäyne. Äsäy, min şulay maturmı ni, ä?.. Yuqtır źa... Mineñ başım auırta bit äle... Ul beźgä kilmäś inde, ğümerźä kilmäś... (Qulına ber yaulıq alıp.) Bıl yaulıqtı uğa birermen tip sikkän inem... — tip ul yaulıqtı oyoq quñısına tığa başlanı.
— Maturhıñ hin, balam, äle lä maturhıñ... Yä, keyen inde, yaulıqtı huñınan birerheñ... — tip Hämiźä äbey unı keyendereü yayın qaray, läkin Ğälimä apay haman üź eşe menän bulaşa ine.
Ul häźer ber nämäne lä yäşermäy, boron bik yäşeren räüeştä genä qasıp Zakirğa birgän yaulıqtı, Zakirźan habın alıuın, unıñ menän aulaqta osraşıuźarın — bötähen asıqtan-asıq äytä ine. Uğa: «Yä, balam, keyenep al inde», — tip qabat äyttelär.
Ul ularźıñ bıl hüźźärenä rizahıźlıq kürhätkän keüek bulıp:
– Yuq ta, häźer keyenmäyem äle, bına min qıźźar tauına uyınğa sıqqanda keyenermen, äle mineñ kinderźär huğahım bar bit... — ti. Hämiźä äbey:
– Bına, alla boyorha, telägäs, uyınğa la sığırhıñ... Bötähe lä bulır, balam,— tip äytte lä, küźźärenän sıqqan yäştären hörtöp, ber yaqqa qaranı. Apayźıñ bıl hüźźären işetkäs, bıl eştären kürgäs, äsäy źä häm şunda torğan kürşe qatını la küźźären hörtöp, ber hüźheź qaldılar...
Tağı la ber-ike minut torğas, ul üźeneñ ber küldägen alıp, unıñ ber yırendäge yäşeren räüeştä tegelgän keśä hamaq ber urının, ällä nisägä böklänep quyılğan häm bötärlänep bötkän ber hat aldı la, ber źä tartınmay:
– Bıl bit Zakirźıñ hatı!.. Äsäy, heźgä lä uqıp qarayımmı?..— tip hattı äyländerä başlanı. Unıñ bıl telägenä qarşı:
– Yaray, balam, huñınan, bına keyenep bötkäs uqırhıñ... — tip unıñ hüźen büldelär.
Şulay bik küp dimläşä torğas, ul üźeneñ küldägen alıp keyä başlanı. Unıñ küldäk öśtönä küldäk keyeüen kürgäs, äsäyźär:
— Balam, öśtöñdäge küldägeñde halıp key. Sästäreñde tarap al... — tigäs, min sığıp kittem, min sıqqanda Ğälimä apay:
— Başım auırta bit äle... — tip hıźlanıp qaldı.
Atayım menän Fähri babay, min sıqqanda, qarşı öyźä mullalar menän hälfälärźe qarşı alırğa äźerlänälär ine.
Ular miñä, ularźıñ kileüen qarap tororğa tip, qapqa töbönä sığırğa quştılar.
Min sığıp, bik oźaq torğas qına, mäsettän keşelär sığıp, şularźıñ ber törköm sälläleläre beźźeñ yaqqa kilä başlanılar. Ularźıñ bötähe lä sälläle häm qultıq aśtarına «Qörän»dären qıśtırğandar, aqrın ğına beźźeñ yaqqa taban kilälär ine. Ularźı kürgäs tä, min öygä inen, kileüźären häbär ittem. Min tağı la Ğälimä apayźar ergähenä indem:
— Kilälär! — tinem.
Bıl hüźźe ni ösön aşığıp äytkänmender, Ğälimä apay mineñ «kilälär!» tigän hüźemde işetkäs, qurqınıp kitte:
— Kilälär?.. Kemdär kilälär?.. Niñä kilälär? Yuq, yuq, kilmähendär, käräkmäy!.. — tip uñayhıźlıq kürhätä başlanı.
Hämiźä äbey źä, äsäy źä, aşığıslıq kürhätep:
— Balam, ipläp kenä tor inde, ular kilälär źä kitälär. Bına, alla boyorha, ular öşkörgäs, terelep qalırhıñ, — tip tağı la unı yıuatırğa, künderergä kereştelär.
Şul hüźźärźän huñ, ul artıq hüź äytmähä lä, qurqına häm öşögän keüek qaltırana başlanı, huñraq hike urtahında, üźe ösön äźerlängän urınğa barıp yattı la, ber nämänän qurqıp yäşerengän, yäki bik tuñğan keüek törönöp yattı.
Mulla häm hälfälärźe şaulap höyläşep, säläm birep qarşı öygä ingändä, ularźı:
— Äyźä, mulla ağay, rähim it! – tip qarşı aldılar.
– Heź şäkerttär, heź hörmätle zattar, heź aldan rähim itegeź!
– Äyźä, äyźä! Yaray, huş!.. — tip qıśtaşıuźarı işetelgäs, Ğälimä apay başın sığarıp qaranı, ul häźer bılay qararğa boronğonan bik küp üźgärgän bulha la, matur kürenä, tik yöźźäre bik ağarğanğa kürä, qarausığa qıźğanıs keüek toyola ine.
Ber aźźan huñ. Fähri babay inep:
— Mullalar kildelär... Äźer buldığıźmı? — tip horanı häm, Ğälimä apayğa qarap torğandan huñ, bılay bulha inergä yaray inde tigän keüek: — Ulay bulha, bında inhendär... — tip Hämiźä äbey menän äsäygä säyer küźe menän qarap aldı la, ularźıñ «yaray, inhendär inde» tigän hüźźären işetkäs, kire sığıp kitte.
Küp tä ütmäne, öyźöñ işege asılıp, iñ aldan tübän os mullahı, unan hälfälär, huñıraq mäzin öygä indelär.
Ular ingäs, öyźä tağı la häräkät başlandı. Ular, quldarına «Qörän» totqandarı häldä, yuğarı ultırıu turahında hatıulaşa, ber-berehen qıśtaşa başlanılar. Bıl vaqıtqa tiklem Ğälimä apay tik kenä yata ine. Ular oşolay şaulaşıp, Ğälimä apayźıñ tirä-yağına teźelep, unı äyländerep hırıp alğas, ul qapıl ğına başın qalqıtıp qaranı la:
— Kildelär bit... Kildelär!.. — tip qısqırıp yıbärźe häm urınınan tororğa telägän keüek buldı. Unıñ bıl hüźźärenän mulla häm hälfälärźeñ kileüenän qurqıu-qurqmauı mäğlüm bulmağan ine, ul: — Tağı la kildelär!.. Yöźgä qara yağırğa kildelär!.. Mine qotqarığıź! — tigän hüźźäre menän bıl sälläle keşelärźän huñ däräcälä qurqqanın belderźe.
Elek äsäy źä, Hämiźä äbey źä mullalarźan bik oyalalar, yöźźären tügel, mömkin bulğanda ularğa käüźälären kürhäteüźän dä tartınalar ine. Bögön eş artıq möşköl bulğas häm Ğälimä apay haman da tınıslana almağas, ular ikehe lä oyalıp tormanılar, bälki asıqtan-asıq qarap, här ber eşkä äźerlek kürhätkän keüek torźolar häm, Ğälimä apayźıñ huñğı qurqıu hüźźären işetkäs, ular yaqın uq kildelär. Atayım hälfälärźeñ arahına inep, Ğälimä apayźıñ qulın totto, asılğan öśtön yaptı häm qauşağan ber sifat menän:
– Ğälimä balam, tınıs yat... Bılar hine qörän sığıp öşkörörgä genä kilgändär, qara yaqmayźar... — tip yıuatırğa kereşte. Unıñ hüźźärenä äsäy menän Hämiźä äbey źä:
– Balam, beź bında, tınıs bul, bına, alla boyorha, terelerheñ... — tip Ğälimä apayğa hüźźären işetterep, käüźälären kürhätep, üźźäreneñ bında ikänlektären, mullalarźan qurqıu teyeş tügel ikänen belderergä tırıştılar.
Atayımdıñ häm äsäy menän Hämiźä äbeyźeñ yıuatıuźarına tınıslıq birergä tırışıuźarına qaramayınsa, ul här vaqıt äytä torğan hüźźären qabatlarğa, urınınan torop kitergä teläy başlanı.
Mulla häm hälfälär unıñ şulay tınıshıźlanıp yılkeneüen kürgäs, höcüm vaqıtı, eş zamanı kilde tigän keüek, bötähe ber yulı:
— Äğüze billahi mine şaytan racim...
— Bismillah... — tip, bik aşığıp, ber auıźźan, kütärenke tauıştar menän, qörän sığırğa kereşep kittelär.
Ber tiśtänän artıq keşelärźeñ ber yulı şaulaşıp, qısqırıp yıbäreüźären işetkäs tä, Ğälimä apay urınınan hikerep torźo la:
— Käräkmäy, käräkmäy!.. — tip quldarın butay başlanı häm urınınan torop kitergä teläne. Läkin şul minutta, unı ber nisä köslö beläkle quldar sırmap totop alğanlıqtan, torop kitä almanı. Öşköröüselär, unıñ ay-vayına qaramayınsa, uqıuźarın dauam itterźelär häm bötähe lä ber yulı «älhäm»de uqıp bötöröp, lähäülä vä la qeüätä illa billahelğazimde äytep, bötähe ber yulı Ğälimä apayźıñ öśtönä qaray baştarın bögä töşöp:
– Tefu-tefu! – tip, unıñ bitenä, başına, qıśqahı, bötä öśtönä tökörźölär.
Bınan ber nisä kön genä elek, unı uramda yörötkän vaqıtta bötä halıq aldında unıñ bitenä tökörgäynelär. Ul unda bittären qayźa quyırğa belmäy, yır aśtına inerlek, üźen tereläy utqa halırlıq bulıp hurlanğandarın küź aldına kilterźe, küräheñ:
– Yuq, min gonahlı tügel!.. Äy, alla, niñä mineñ bitemä tökörähegeź?.. Min kitäm!.. Häźer barıp hıuğa töşäm!.. Bına töşäm dä inde… Äy, rabbım, şularźan qotoldom bit!.. – tip başın yaśtıqqa quyıp yänheź keüek bulıp yattı.
Unıñ bıl häle tege öşköröüselärgä his täśir itmäy, ular qörän uqıuźarın tağı la şäbäyttelär. Ular häźer doşmandı (yäğni üź uyźarınsa Ğälimä apay yanına yıyılğan, unı hataştırğan yın-şaytandarźı) yıñgän keüek qıźıp, därtlänep kittelär.
Ular qayhı ber urında tauıştarın huźıp yıbärälär, qayhı saqta qatı itep qısqıralar, yä köyläp quyalar… Ber aź uqıp barğas, bötähe ber yulı “lähäüläne” uqıp, tağı la köslöräk itep Ğälimä apayźıñ öśtönä örälär häm tökörälär ine.
Bıl küreneştän öy ese ällä nindäy qurqınıs ber töśkä inde. Auırıu keşe tügel, hau bula torop, min dä qurqa başlanım. Min dä beräy vaqıtta şulay auırırmın, min dä şulay hataşırmın, mine lä şulay öşkörörźär… tigän uyğa qaldım.
Ğälimä apay ber aźźan tağı la quźğalırğa teläp, başın kütärgäyne, unı tirä-yağınan ber yulı ber nisä qul totop aldı. Ular ber quldarı menän Ğälimä apayźı, ikense quldarı menän qörändären totop, ber minut tik tormay uqıuźarın, bayağısa, Ğälimä apayźıñ öśtönä tököröüźären dauam itterä birźelär. Ğälimä apay, ber aź tik yatqandan huñ, häräkätkä kilde. Käüźähen quźğata almaha la, başın ber aź kütärep, üźenä yaqın ğına ultırğan mullanıñ bitenä tökörźö lä tağı yattı.
Unıñ şulay mullanıñ bitenä tököröüenä ähämiät bireüse lä bulmanı. Ber aźźan huñ ul tağı quźğalıp, ularźıñ bötähenä küźźären tultırıp qaranı la, ularźı mıśqıl itkän hamaq auıźın börşäytep, niñäler yılmayğan keüek buldı. Başın ber yaqqa äyländerep, yurğanın başına tiklem yabınıp yattı.
Öşkörgän saqta auırıuźıñ bite, kürenergä yaray torğan täne asıq bulırğa, öşköröüselärźeñ tököröktäre turanan-tura unıñ bitenä, başına teyergä teyeş bulğanğamı, ällä başqa beräy säbäp menänme, Ğälimä apayźıñ başın yäşerep, bittären yabıp quyıuı ularğa kileşmäne. Unıñ üźe teläp, ularźan qasıp yabınıuğa qaramaśtan, başına yabınğan yurğanın asırğa telänelär häm bitenä yapqanın tartıp astılar. Ğälimä apay ike qulı menän yurğanına yäbeşep, astırmaśqa, başın ularźan yäşerergä tırışa başlanı. Ular, ber nämägä qaramay, tağı astılar. Şunan huñ Ğälimä apay tağı yılkenä, bayağınan da köslöräk tıpırsına başlanı.
Ular, auırıuźıñ şulay tıpırsınıuına, uñayhıźlanıuına qaramay, ğäyrättären arttıra töşöp, tauıştarın şäbäytep, tököröüźären yışaytıp, öşkörörgä kereştelär. Ğälimä apay, bıl qäźärle köstärgä qarşı tora almauın belgän keüek, häźer başın yäşermäy başlanı. Şul vaqıtta unıñ ike sikähenän tuźıp töşkän qara sästärenä, bitenä tökörök yäbeşep bötkäyne. Ul qıźarğan, tirlägän, tının yış-yış ala, unıñ küź qaraştarı bik hälheźlängäyne.
Unıñ bıl hälen kürep, atayım da uñayhıźlana başlanı. Fähri babay sittän genä qarap ala la, başın tübän eyep:
– Äy balam, balam!.. – ti, üźe iźängä qarap tik tora ine.
Äsäyem menän Hämiźä inäy tege öygä sığıp kildelär, ularźıñ küñeldäre tınıshıź ikänen qaraştarınan belep bula ine.
Şulap şaulap qörän sığıu säğättän artıq barźı, huñğa taban Ğälimä apay oşo sälläle keşelärźeñ urtahında ränyeüle räüeştä qähärle ğöröf-ğäźätteñ qatı tırnaqtarı aśtında iźelgän hamaq bulıp küźźären yomdo.
Min äle lä unıñ şul vaqıttağı moñhou, qıźğanıs küreneşen, oźon kerpektäreneñ qara küźźären yabıp häräkätheź qalıuın, unıñ şul häldä qähärle tormoşqa mäcbür itelep köräşeüźän ğaciz qalıp, zolom iteleüen küź aldımdan yıbärä almayım.
Ul äle lä iśke tormoştoñ ige-sige bulmağan nasarlıqtarźıñ źur ber qorbanı bulıp küź aldına kilä...
Mulla häm hälfälär qörände sığıp, huñğı «lä häü-lä»lären äytep, iñ huñğı ağıulı tököröktären unıñ öśtönä, matur bitenä tökörgän saqta, ul ber nämä lä belmäy yata ine.
Bılar ikense öygä aş aşarğa sıqqan vaqıtta, unıñ bitendäge tököröktär şul köyö hörtölmäy, kipmäy qaldılar. Sönki ul ularźı hörtöp torouźan ütkän, unıñ häźer şul bısraq tököröktärźe hörtörlök tä häle qalmağan ine...
Öşköröüselär bik źur eş bötöröp, doşmandarın yıñep qaytqan ğäskärźär keüek, şatlıq menän tege öygä sıqtılar. Sıqtılar źa, tähärät yañırtabıź tip, işek aldına taraldılar.
Atayım miñä bılarğa qomğan birep, quldarına hıu halıp tororğa quşqanğa kürä, min bılar tiräźendä yörörgä, atayım menän Fähri babayźıñ äytkän hüźźären tıñlarğa mäcbür inem.
Hälfälär tışqa sıqqas, irkenläp qalğan keüek buldılar. Ular aźbarźıñ esenä ingäs, min sitändeñ bıl yağında torop qaldım. Ular mine bötönläy inep kitte tip beldelär, küräheñ, aralarınan berehe:
— Qayźa, Ğäli ağay, sığar äle. Baş auırtıp kitte, — tine. Ğäli hälfä şunda uq keśähenän qağıźğa törgän ber nämä sığarźı la, ike qulı menän totop, iptäştärenä huźźı. Ular ber nisähe ber yulı bıl nämäne barmaq ostarı menän semetep alıp ikense ustarına haldılar źa, baştarın yuğarı kütärä töşöp, auıźźarın asıp, bayağı nämäne tel aśtına töşörźölär. Ğäli hälfä üźe lä şul nämäne ber aź alıp, tel aśtına haldı la, qulındağı qağıźźı ipläp töröp, kükräk keśähenä tığıp quyźı. Häźer bılarźıñ bötäheneñ dä auıźźarı tumpayıp, alğa sığıp oslayıñqırap tora ine.
Ber-ike minuttan huñ bılar bötönläy başqasa bulıp, käyeflänep kittelär. İñ elek Näğim hälfä auıźındağı nämäne tököröp taşlanı la, hüź başlap:
— Nu, suqınğandıñ qulı yomşaq ikän dä huñ! Torop kitä başlağas, qulınan eläkterep alğan inem, qulım may keüek bulıp irep kitte, — ti.
Unıñ bıl hüźenän huñ qalğandarı la auıźźarındağı nämälären tököröp taşlanılar źa, bik asılıp kitep, berehenän huñ berehe hüźgä kereştelär. Äabdulla hälfä tağı la maqtana töşöp:
– Ä min huñ?.. Min yurğan aśtınan ayağın tottom. Nu, täne qıźıu źa huñ... Ul ayağın tarta, min yıbärmäśkä tırışam... — tip maqtandı. İkense berehe:
– Min yöźönä qaranım da ultırźım, vallahi, hur qıźı keüek bit!.. Auırıp äräm bulğan... Biten yapmaha ğına ine, tip toram.., Yaray, tege qart şaytan yöźön asa äle... (tege ostoñ mullahın äytä, küräheñ) —tine.
– Ul üźe lä qıźığa torğandır äle, — tine berehe, uğa qarşı ikensehe:
– Tuğan, uğa tänendä yäne bulğan keşe qıźıqmay qalmaś... — ti.
Ğabdrahman hälfä yıuaş keşe, ul bılarźıñ hüźźärenä qatışmaś tip uylağaynım, ul da tik torop qalmanı:
— Almanıñ aśılın qort aşay, tigän hüź döröś inde. Şul başı menän mucik yıgetenä äräm bulğan meśken. Ulay yörögöhö kilgäs, bına beźgä genä belderergä käräk ine. Ğäli artınan beźgä hat yaźha, ni bula inde... Beź şäriğätteñ räten tabır inek... — tip üźeneñ häsräten belderźe.
Mäzin hälfä lä, auıźındağı yäşkelt nämäne tököröp taşlağas:
— Heź yuqtı höyläyhegeź, äle min unı şul köyönsä lä alır inem. Torop kitä başlağas, kükrägenä qulım teyep kitte!.. Uf-uf!..— tip quyźı.
Ular üźźäreneñ qayźa ikänlektären onotop, baytaq torźolar. Min öşöy başlanım. Ular haman ber aź torasaqtar ine lä, atayım işek aldına sığıp, unıñ bılay taban qarap:
– Yä, hälfälär rähim ithendär... — tigän hüźen işetkäs, tiź genä qomğandan hıu ağıźıp, beräm-beräm auıźźarın sayqanılar źa qulyaulıqtarın alıp auıźźarın hörttölär. Aralarınan berehe:
– Yıśe qalmahın, mucik belhä yaramay... Yuqha qıźźarın öşkörtöü tügel, qarsıqtarın da öşkörttörmäy başlarźar, — tine. Unıñ bıl hüźenän qayhı berehe köldö, qayhı berehe:
– Hiźmägändäre yaqşı... — tip hüźen yöpläp quyźılar.
Bılar ingändä, aş urını äźerlänep, tärilkälär teźelep quyılğan ine.
Öygä inep aş yanına ultırğas, bılar töśtären bötönläy üźgärtep, äle genä tışta höylägän hüźźären onottolar, «kitap hüźźären», auırıuźarźıñ törźären höylärgä kereşep kittelär. Läkin bılarźıñ «kitap» hüźźärenä qarap Fähri babayźıñ da, atayımdıñ da küñeldäre asılıp kitä almay ine. Mulla menän hälfälär ularźıñ küñelheźlektären hiźep aldılar źa hüźźären bılarźıñ küñeldären tabıu yağına borźolar. Bınday vaqıtta, älbittä, küź aldında bulğan miśal kilterep tä häm ulay itkändä naźan halıqtı ışandırıp ta bulmağanğa, hüź boronğo vaqıttarğa, iśke zamandarğa terätelep höylänä bit, bında la şulay buldı.
Bılar boronğo vaqıttağı keşelärźeñ baştarınan bik küp auırlıqtar ütkänen, ularźıñ sabır iteüźäre arqahında şul auırlıqtarźan, bälä-qazalarźan sığıuźarın, donyalıqta sığa almayźar ikän, ähirättä rähät küräsäktären küp miśaldar kilterep höylänelär. Bında boronğo äüliälärźeñ, źur işandarźıñ törlö kärämättäre, ularźıñ izge tındarınan, doğalarınan ällä nindäy auırıuźarźıñ tereleüźäre, astarźıñ tuq, yarlılarźıñ bay bulıp kiteüźäre, bötähe-bötähe höylände. Bılarźıñ hüźźärenän huñ boronğo vaqıttarźağı auırlıqtar źa yıñel, yarlılıqtar źa qıźıq, auırlıqtarźan rähät keüek bulıp küź aldına kilä başlanılar. Fähri babay źa Ğälimä apayźıñ auırıuın onotqan keüek bulıp yöźö asılıp kitte. Atayım da aź-maź bulha la hüźgä qatnaşa başlanı. Eşteñ bılay yaylanğanıñ kürgäs, mullalar bigeräk tä asılıp kittelär. Üźźäreneñ yäşeräk vaqıttarında häm bınan ber nisä yıl elek kenä auırıuźarźı tergeźeüźären, bılarźıñ öşköröüźärenän şifa tabıuın äytep üttelär.
Törlö auırlıqtarźı, auırıuźarźı höylägändän huñ, hüź yın-päreyźärgä küste. Bında, älbittä, yın-pärey keüek nämälärźeñ barlıqtarına şik kiltergän ber genä keşe lä yuq ine. Şunıñ ösön bılar turahındağı hüź bigeräk qıźıqqa kitte. Ällä kemdärźeñ ällä qayźarźa yın-pärey küreüźären, ularźıñ quldarınan saq-saq qotolouźarın, yäki şunan huñ auırıu bulıp qalıuźarın — berehen dä qaldırmanılar.
Mäzin babay bik qart keşe ine. Ul donyala bik oźaq torğan, yete tön urtahında yuldarźa küp yörögängä, qarañğı töndärźä yañğıźı mäsetkä barğanğa kürä, bıl turala unıñ da fekeren horap üttelär. Bik irkenläp höylärgä kereşte.
— Min inde donyala küp nämä kürźem, yömlänän ber-ike eşte höyläp ütäyem äle, — tip tübändägesä höyläp alıp kitte:
– Ber kön şulay, yäsiğ namaźınan sıqqas, Äläüźärgä barźım. Ular yın qağılıp auırığan uldarın öşkörtörgä saqırğaynılar. Malay ni eşlärgä lä belmäy dulap yata. Öşkörä başlanım, tege unıñ hayın dulay, unıñ hayın hataşa. Min uqığan ayattarźı kire hütep bara. Yañağına bik nıqlap berźe qundırźım da, küźeñä nämä kürenä, häźer äyt, tip horanım. Malay yomşanı:
– Mäzin ağay, miñä teymä, miñä äytmäśkä quşalar, — ti.
– Kemdär äytmäśkä quşa? — tim.
– Qurqam, qurqam! — ti. Yañağına tağı la berźe qundırğaynım:
– Äytäm, äytäm... Minhac qarttarźıñ ala ettäre,— ti.
Küräheñ, tege pärey uğa et hürätendä kürenä. Şunan huñ «Minhac qarttıñ ala ete» tip ber qağıźğa yaźźım da, ayatöl-körsi uqıp, yandıra başlanım. Şul saqta malay ni eşlärgä belmäy:
— Zinhar, yandırma, ul mine teşläy! — tip yalına başlanı.
Unıñ hüźenä qaramay tege qağıźźı yandıra başlanım. Tege malay ni eşlärgä belmäy tıpırsına, dulay, qağıźźı yandırtmaśqa itä, uğa qaramanım, tottom da yandırźım. Bına şunan huñ malay rähätlänep yoqlap kitte.
Şulay mäşäqätlänä torğas, ularźa bik huñğa qaldım. Uramdan qaytıp kilä inem, ügeź keüek ber et qarşı kilep, ber aldıma, ber artıma sığa. Mine qurqır tip belde, küräheñ.
— Ä, äle hin tegendä buldıra almağas, bında kilgänheñ ikän! — tip uqınıp, tayağımdı heltäp yıbärgäynem, tege nämä şunda uq ğäyep buldı la quyźı, — tine.
Unıñ bıl «qıźıq» vaqiğahınan mulla la, hälfälär źä ğäcäphendelär źä, köldölär źä (ularźıñ ni ösön kölgändären añlay almağaynım). Mäzin babay:
– Tuqtağıź äle, bötmäne, — tip tağı la höyläy başlanı.
– Qayttım. Ośtabikäm: «Ni eşläp bıl tiklem huñğa qaldıñ, munsa yaqqan inem, kötöp-kötöp aptıranım. Min inep sıqtım, üźeñ barıp munsa inep sıq», — tigäs, tottom da munsağa kittem. Sisenep, eläükägä menep, sabına ğına başlağaynım, arttan ber nämä kilep mindekte totto la aldı. Äle hin bında la kilep ölgörgänheñ ikän, yauız nämä! — tip uqınıp yıbärgäynem, tege nämä döbörźäp eläükä aśtına töşöp kitte. Üźem rähätlänep sabınıp, munsa inep sıqtım. Şulay uq pärey tigän nämälär äźäm balalarına zıyan-zarar kilterergä qasd itep kenä toralar.
Mulla ağay mäzindeñ hüźen bülep:
— Mosolman päreyźäre ulay bulmayźar, bigeräk tä kafır päreyźäre keşelärgä doşman bulalar, — tip ällä nämälär uqıp quyźı.
Mäzin babay mullanıñ hüźen döröśläp:
— Unıhı şulay şul, hüźegeź bik döröś. Ber kön qışqı töndä tañ atqandır, tip tähärät aldım da, mäsetkä kittem. Küźgä törthäñ, kürenmäślek qarañğı, köźgö tön. İrtä bulha bulır, meyestärgä yağıp, şunda torormon, tip mäsetkä indem. İnhäm, ni küźem menän küräyem: farız bülmähe lä, sönnät bülmähe lä tup-tulı halıq — namaź uqıyźar... Läkin ber źä beźźeñ keşelärgä oqşamayźar, yaurındarı yuq, üźźäre bik näźektär. Şunda bılarźıñ mosolman päreyźäre ikänlektäre häm namaź uqıuźarı qılt itep iśemä kilep töştö. Min esemdän genä «süräi yın»de uqıp, ber yaq sittä ultırıp torźom. Şunıhı ğäcäp: bılar beźźeñ keüek röquğ-säcdägä baralar, ämmä his ber tauıştarı sıqmay. Toman nisek tauışhıź aqha, bılar źa näq şul toman keüek, häräkättärendä his ber tauış yuq... şulay itep höşuğ-hözuğ menän namaź uqınılar źa toman keüek taraldılar źa böttölär. Miñä his ber zararźarı bulmanı, — tine. Mäzin babayźıñ bıl hüźźärenä tağı la ğäcäphendelär. Häźrät mäzindeñ bötä hüźźären döröśläp quyźı. Mosolman päreyźärźeñ zarar iteü tügel, käräk bula ikän, mömnn-mosolman keşelärgä fayźa iteüźären höyläne. Hälfälärźän berehe:
— Häźrät, ularźıñ tauış-tınhıź bulıuźarı äcsäme lätifänän bulıuźarınan kilä torğandır inde?..— tip söäl birźe. Häźrät uğa qarşı ällä nämälär äytte. Başqa hälfälär źä hüźgä qatnaşıp kittelär. Färeştälärźe lä kilterep qıśtırźılar. Läkin bıl äcsäme lätiftärźe häm ularźıñ bıl turalağı hüźźären min bik ük añlap yıtkerä almanım. Bılay bik «tärängä» kitkäs, Fähri babay menän atayım bigeräk tä ber nämä lä añlamağandarźır inde. Ular şulay bik ük añlap bötmähälär źä, bıl hüźźär höylängändä bik ihlas menän tıñlap ultırźılar. Bigeräk tä bıl vaqıtta Fähri babay ber ağara, ber qıźara, hatta unıñ yöźänä qurqıu ğälämättäre sığıp quyğan minuttar bula ine.
Bılarźan başqa päreyźärźeñ, yındärźeñ törlö töśtärgä ineüźäre, ubırźar, öyräktär turahında halıq arahında yörögän äkiättär, qay ber keşelärgä yın-pärey eyäläşeüźäre turahında berehenän-berehe bik qurqınıs nämälär höylände. Bıl hüźźär ular ösön qıźıq ta, küñelle lä bulğandır. Läkin beźźeñ öy esendäge keşelär ösön bıl hüźźär tağı la küñelheź eştärźe küź aldına kilterälär, beźźe bında torouźıñ qurqınıs däräcähenä yıtkerälär ine.
Bıl hüźźärźän min bigeräk tä qurqıuğa qaldım.
Beźźeñ öyźärźä yın-päreyźär bar keüek, Ğälimä apayğa şul yın-päreyźärźeñ beräühe qağılğandır źa, şunan auırıp yatalır keüek bulıp kürende. Bınan huñ min nisek yañğıźım attarğa besän halırğa sığırmın, nisek munsağa barırmın, nisek töndä tışqa sığırmın, tigän uyğa inep, häźer ük qurqıuğa töşä başlanım. Sönki min ul vaqıtta, ularźıñ hüźźären ısınğa alıp, yalğan höyläüźären küñelemä inderep tä sığarmay inem.
Şunday hüźźär arqahında mäcles oźaqqa huźıldı. Aştan huñ ber nisä samauır säy eselde.
Säy bötör saqta Fähri babay qarşı öygä sıqqan ine. Ul kire bıl öygä ingändä bik küñelheźlänep inde:
— Häźrät, Ğälimä tağı la borsola başlanı bit äle, — tigän hüź menän häźrät häm hälfälärgä qaranı.
Qörän sığartıp öşkörtkäs, Ğälimä apayźıñ tereleüenä his ber şik-şöbhä itmägän Fähri babayźıñ bıl hüźe küñeldeñ iñ tärän häm iñ auırtqan yırenän sıqqanı kürenep tora ine. Şunıñ ösön ul bıl hüźźärźe artıq borsolğan qiäfättä, qalğan aqtıq ömöttöñ dä bötkänlegen kürhätkän räüeştä äytte. Unıñ bıl hüźenän huñ atayım da uñayhıźlanıp kitkän keüek buldı. Läkin bıl küñelheź eşkä mulla la, mäzin dä häm hälfälär źä his ber borsolou, uñayhıźlanıu ğälämäte kürhätmänelär. Häźrät bik halqın qan menän:
— Fähri ağay, äle hin unıñ tereleüenä bögön ük ömöt itmä, kitap öşköröüźeñ şifahın ös köndän, bulmay ikän, ber aźnanan huñ kötörgä quşa. Qırq köngä tiklem sabır itergä boyora!.. — tip Fähri babayźıñ ömötön, Ğälimä apayźıñ tereleüen bik oźaqqa huźźı. Atayım da bıl eşkä artıq uñayhıźlandı bulha käräk, ul da häźrätkä:
— Ulay bulha, tiź genä terelmäśme ikän ni? — tigän söälde birźe. Ularğa bıl ikäüźeñ nisek tä Ğälimä apayźıñ tereleüen, boronğo hälenä tiźeräk qaytıuın ömöt itkänlektän, şul söäldärźe bireüźäre kürenep tora ine.
Häźrät atayımdıñ söälenä yauap birergä lä aptırap qalmanı:
— Hoźanıñ eşen belep bulmay, säğäte tura kilä ikän... färeştälär «amin» tip äytälär ikän... ber kön esendä terelergä mömkin. Allanıñ rähmäten belep bulmay. Şunıñ ösön hoźay täğälä üźeneñ rähmätenän ömöt öźmäśkä quşa. Tik şaytan ğına mineñ rähmätemdän ömöt öźör, tip äytä. Şunıñ ösön sabır itergä, hoźayźıñ quşqanına buyhonorğa käräk... — tine.
Sez Başkort ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.