🕥 32 minut uku
Ҡара йөҙҙәр - 5
Süzlärneñ gomumi sanı 4126
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1690
34.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
47.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
53.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Һуңғы бер аҙна эсендә Хәмиҙә әбей ҙә, Фәхри бабай ҙа бик йонсоп киттеләр. Сөнки былар, ауырыуҙы ҡарау өҫтөнә, уның өсөн эстәренән бик хәсрәтләнгәнгә күрә, төн дә, көн дә тыныслыҡ күрә алмайҙар ине. Уларҙың ул ауыр хәлдәренә минең әсәй менән атайым да ҡатнашалар, хәсрәттәрен уртаҡлашалар, шунлыҡтан беҙҙең өйҙә лә боронғо кеүек тыныс, матур тормош юғалған кеүек булды.
Әсәй көндөҙҙәрен уларға бер нисә рәт инеп сығыу өҫтөнә, кистәрен дә инеп унда ултыра, тик таңға ҡаршы ғына ҡайта, төнөн күп ваҡыт йоҡоҙоҙ үткәрә башланы.
Бер көн шулай әсәй иртән ҡайтып, Ғәлимә апайҙың көндән-көн кире китеүен, «енләнгән» кеүек ҡыланыуҙарын, һәм Фәхри бабайҙар менән кәңәш итеп, ҡөрьән сығарып өшкөрөргә ҡарар биреүҙәрен атайыма һөйләне.
Атайым был кәңәшкә ҡушылып бөтмәһә лә, артыҡ ҡаршылыҡ та күрһәтмәне:
— Ярай, өшкөрөп ҡарағыҙ инде. Ай-һай, файҙаһы тейерме икән һуң? — тип кенә ҡуйҙы.
Әсәй ҡөрьән сығарыу яғында булып, күп кешеләрҙең шулай кәңәш итеүҙәрен һөйләп китте.
Ҡөрьән сығартып өшкөртөргә ҡарар бирелгәндең һуңында Фәхри бабайҙарҙа әҙерлек башланды.
Фәхри бабай иртән тороп, бына тигән бер һарығын һуйып ташланы. Әсәй менән Хәмиҙә әбей өйҙәрҙе йыйыштырырға, аштар, бәлештәр бешерергә керештеләр. Бында миңә лә ваҡ-төйәк эштәр табылды. Түбән ос муллаһы һәм мәҙрәсәләге хәлфәләрҙе, мәзин бабайҙы саҡырып ҡайтыу кеүек эштәргә мине ҡуштылар. Улар һәммәһе лә өйләнән сығыуға киләсәк булғанға күрә, Фәхри бабайҙар өйөндә бик ашығыс рәүештә әҙерләнеү башланды. Үҙҙәре генә өлгөрөрлөк булмағас, күршенән бер нисә ҡатын килеп булышлыҡ күрһәтә башланылар.
Өй эсендә шулай зыҡ ҡубып, туйға әҙерләнгән кеүек әҙерлек барыуға ҡарамайынса, Ғәлимә апай был эштәргә әйләнеп тә ҡарамаған кеүек тора, урынында ғәмһеҙ ултыра, йәки моңайып ҡына әллә ни һөйләп, көйләп ҡуя ине.
Төш яҡынлашты. Ҡаҙан тулы ит ҡайнай башланы. Бер нисә бәлеш яһалып мейескә тығылды. Хәмиҙә әбей ҙә, башҡалар ҙа һәр бер эште башлағанда бисмилла әйтәләр, «хоҙайым, шифаһын ғына бирһен инде, сәғәте тура килеп, ҡул менән ҡыуғандай булһын инде», тип доға ҡылалар.
Күрше еңгә һүҙҙе тағы ла арттыра:
— Терелһен ине лә, бына шулай әҙерләнеп туй итһәк ине... — ти.
Хәлфәләр, мулла, мәзиндәр килергә күп ҡалманы. Хәҙер башҡа әҙерлектәр бөткән кеүек булғас, әсәй менән Хәмиҙә әбей Ғәлимә апай эргәһенә барып, уны кейендереп, һике уртаһына урын һалып, өшкөрөүселәр килеүгә әҙерләп ҡуйыу хәстәрен күрә башланылар.
Хәмиҙә әбей тағы ла яҡыныраҡ килеп:
– Ғәлимә балам, бына хәҙер үҙеңде өшкөрөргә мулла бабаң менән хәлфә ағайҙарың килә. Бына шунан һуң терелерһең. Улар килгәндә өҫтөңә яңы күлдәгеңде кейеп, ошонда ятып торорһоң, — тип һүҙ башлауға, Ғәлимә апай ҡурҡып китте.
– Мулла бабай!.. Кәрәкмәй, кәрәкмәй! Мин уларҙан ҡурҡам, улар минең йөҙөмә төкөрәләр, битемә ҡара яғалар... Кәрәкмәй, тим, кәрәкмәй!.. — тип әллә нәмәне ҡыуған кеүек, ике ҡулы менән ҡыуа башланы. Әсәй килеп:
— Юҡ, Ғәлимә балам, улар хәҙер өшкөрөргә генә киләләр. Бына улар ҡөрьән сығып үткәргәндән һуң терелерһең. Улар хәҙер һиңә файҙа итергә киләләр. Кейенеп кенә ятып тор. Улар килерҙәр ҙә китерҙәр, шунан боронғо кеүек һау булып китерһең, башың да ауыртмаҫ, эсең дә бошмаҫ... — тип димләргә кереште. Әсәйҙең йомшаҡлыҡ менән бик өҙөлөп әйткән ошо һүҙҙәренән һуң Ғәлимә апай үҙгәрә төштө һәм бер генә минут элек булған ҡурҡыу төҫөн шатлыҡҡа әйләндереп:
— Ниңә киләләр?.. Әллә туй буламы?.. Ярай. Юҡ, килмәһендәр, улар мине алып китәләр... Урамда йөрөтәләр... — тип тағы ла киреләнде.
Әсәйҙең:
– Бына алла бирһә, терелһәң, туй ҙа булыр... Уларҙы шунда ла саҡырырбыҙ... Һин хәҙер кейенеп, шәлеңде ябынып, һәйбәт кенә ятып тор. Улар өшкөрөрҙәр ҙә китерҙәр... — тигән һүҙенә ҡаршы Ғәлимә апай балаларса көлөп:
– Улар өшкөрөп киткәс, туй буламы ни?.. Закир ҡайҙа һуң... Ул да киләме?.. Минең бит хәҙер кершәндәрем юҡ. Минең теге сулпыларым ҡайҙа әле?..—тип урынынан торҙо ла, үҙенең һандығы янына барҙы.
Әсәй, уның былай көйгә килгәнен күргәс, шатланып:
– Шулай, балам, бөтәһе лә булыр. Бына һин кейенеп тор... Һандығыңдан теге яңы күлдәгеңде алып кей... — ти. Ул тағы ла кәйефһеҙлек күрһәтеп:
– Эй алла, башым ауырта бит әле!.. Минең сиккән яулыҡтарым ҡайҙа һуң әле?.. Теге төрлө төҫтәге дебеттәр менән сиккән аҡ яулыҡ бында юҡ бит... (Үҙе балаларса көлөп.) Әсәй, һис асыуланма, мин уны һиңә әйтмәй генә Закиргә бирҙем, һис асыуланма инде. Эй алла, ҡайҙа һуң әле минең аҡ бирсәткәләрем... Уларҙың бармаҡ остарына матур суҡтар тағып ҡуйырға кәрәк... — тип хәҙерге ваҡыт өсөн бер ҙә кәрәкле булмаған нәмәләр тураһында һөйләп китте.
Әсәй менән Хәмиҙә әбей бер юлы:
— Балам, бөтәһе лә һандығыңда бит улар. Әйҙә әле һандығыңды асып ҡарайыҡ... — тип һандыҡты аса башланылар.
Һандыҡты асҡас, Ғәлимә апай бик иркенләп һандығы алдына ултырып алды ла ундағы нәмәләрҙе берәм-берәм сығарып ҡарай башланы. Ул һәр бер нәмәне ҡулына алып, бик оҙаҡ ҡарап тора, ул нәмә тураһында борондан ҡалған хәтирәһен ҡушып, бер нисә һүҙ әйтеп, уны һалып ҡуя ла икенсе бер нәмәне ала ине.
Ул үҙенең сиккән таҫтамалдарын, аяҡ сылғауҙарын — бөтәһен дә, бөтәһен дә:
– Бына быныһы бүләк өсөн...
– Быныһы бирнәгә булыр...
– Был сылғау кейәү бүләге бит был... — тигән һүҙҙәрҙе әйтә, үҙенең бер нисә йылдар буйы эшләгән эштәрен, уларҙы һуғып, күҙ нурҙарын түгеп сүпләп, сигеп ултырған ваҡыттағы күңелендә булған уй һәм хыялдарын күҙ алдына килтереп һөйләй бара ине.
Апайҙың был нәмәләрен ҡарауы, улар тураһында булған фекерҙәрен һөйләүе бик оҙаҡҡа киткәс, әсәй менән Хәмиҙә әбей:
– Йә, балам, бынау күлдәгеңде кей, яулығыңды бәйләп, шәлеңде ябынып ятып тор, мулла бабаң, хәлфә ағайҙарың килер ваҡыт етә, — тигәс, ул быларға күҙҙәрен тултырып ҡараны ла:
– Шулай бит әле, улар килеп киткәс, беҙҙә туй ҙа була бит әле... — тип тағы ла һандығына ҡулын тығып, нәмәлер эҙләй башланы. Байтаҡ ҡарағандан һуң, бик матур бер ҡыҙ һүрәте төшөрөлгән еҫле һабын алып, бик оҙаҡ ҡарап торҙо ла, бик ихлас менән еҫкәп:
– Әсәй, был бит Закир бүләге, ул уны ҡаланан алып ҡайтты. Ул уны миңә йәшереп бирҙе... — тип тағы еҫкәне, тағы ҡараны ла:
– Бигерәк матур бит. Ул миңә: «Бына һин ошонда төшкән ҡыҙҙан да матурһың», — тип әйткәйне. Әсәй, мин шулай матурмы ни, ә?.. Юҡтыр ҙа... Минең башым ауырта бит әле... Ул беҙгә килмәҫ инде, ғүмерҙә килмәҫ... (Ҡулына бер яулыҡ алып.) Был яулыҡты уға бирермен тип сиккән инем... — тип ул яулыҡты ойоҡ ҡуңысына тыға башланы.
— Матурһың һин, балам, әле лә матурһың... Йә, кейен инде, яулыҡты һуңынан бирерһең... — тип Хәмиҙә әбей уны кейендереү яйын ҡарай, ләкин Ғәлимә апай һаман үҙ эше менән булаша ине.
Ул хәҙер бер нәмәне лә йәшермәй, борон бик йәшерен рәүештә генә ҡасып Закирға биргән яулыҡты, Закирҙан һабын алыуын, уның менән аулаҡта осрашыуҙарын — бөтәһен асыҡтан-асыҡ әйтә ине. Уға: «Йә, балам, кейенеп ал инде», — тип ҡабат әйттеләр.
Ул уларҙың был һүҙҙәренә ризаһыҙлыҡ күрһәткән кеүек булып:
– Юҡ та, хәҙер кейенмәйем әле, бына мин ҡыҙҙар тауына уйынға сыҡҡанда кейенермен, әле минең киндерҙәр һуғаһым бар бит... — ти. Хәмиҙә әбей:
– Бына, алла бойорһа, теләгәс, уйынға ла сығырһың... Бөтәһе лә булыр, балам,— тип әйтте лә, күҙҙәренән сыҡҡан йәштәрен һөртөп, бер яҡҡа ҡараны. Апайҙың был һүҙҙәрен ишеткәс, был эштәрен күргәс, әсәй ҙә һәм шунда торған күрше ҡатыны ла күҙҙәрен һөртөп, бер һүҙһеҙ ҡалдылар...
Тағы ла бер-ике минут торғас, ул үҙенең бер күлдәген алып, уның бер ерендәге йәшерен рәүештә тегелгән кеҫә һамаҡ бер урынын, әллә нисәгә бөкләнеп ҡуйылған һәм бөтәрләнеп бөткән бер хат алды ла, бер ҙә тартынмай:
– Был бит Закирҙың хаты!.. Әсәй, һеҙгә лә уҡып ҡарайыммы?..— тип хатты әйләндерә башланы. Уның был теләгенә ҡаршы:
– Ярай, балам, һуңынан, бына кейенеп бөткәс уҡырһың... — тип уның һүҙен бүлделәр.
Шулай бик күп димләшә торғас, ул үҙенең күлдәген алып кейә башланы. Уның күлдәк өҫтөнә күлдәк кейеүен күргәс, әсәйҙәр:
— Балам, өҫтөңдәге күлдәгеңде һалып кей. Сәстәреңде тарап ал... — тигәс, мин сығып киттем, мин сыҡҡанда Ғәлимә апай:
— Башым ауырта бит әле... — тип һыҙланып ҡалды.
Атайым менән Фәхри бабай, мин сыҡҡанда, ҡаршы өйҙә муллалар менән хәлфәләрҙе ҡаршы алырға әҙерләнәләр ине.
Улар миңә, уларҙың килеүен ҡарап торорға тип, ҡапҡа төбөнә сығырға ҡуштылар.
Мин сығып, бик оҙаҡ торғас ҡына, мәсеттән кешеләр сығып, шуларҙың бер төркөм сәлләлеләре беҙҙең яҡҡа килә башланылар. Уларҙың бөтәһе лә сәлләле һәм ҡултыҡ аҫтарына «Ҡөрьән»дәрен ҡыҫтырғандар, аҡрын ғына беҙҙең яҡҡа табан киләләр ине. Уларҙы күргәс тә, мин өйгә инен, килеүҙәрен хәбәр иттем. Мин тағы ла Ғәлимә апайҙар эргәһенә индем:
— Киләләр! — тинем.
Был һүҙҙе ни өсөн ашығып әйткәнмендер, Ғәлимә апай минең «киләләр!» тигән һүҙемде ишеткәс, ҡурҡынып китте:
— Киләләр?.. Кемдәр киләләр?.. Ниңә киләләр? Юҡ, юҡ, килмәһендәр, кәрәкмәй!.. — тип уңайһыҙлыҡ күрһәтә башланы.
Хәмиҙә әбей ҙә, әсәй ҙә, ашығыслыҡ күрһәтеп:
— Балам, ипләп кенә тор инде, улар киләләр ҙә китәләр. Бына, алла бойорһа, улар өшкөргәс, терелеп ҡалырһың, — тип тағы ла уны йыуатырға, күндерергә керештеләр.
Шул һүҙҙәрҙән һуң, ул артыҡ һүҙ әйтмәһә лә, ҡурҡына һәм өшөгән кеүек ҡалтырана башланы, һуңраҡ һике уртаһында, үҙе өсөн әҙерләнгән урынға барып ятты ла, бер нәмәнән ҡурҡып йәшеренгән, йәки бик туңған кеүек төрөнөп ятты.
Мулла һәм хәлфәләрҙе шаулап һөйләшеп, сәләм биреп ҡаршы өйгә ингәндә, уларҙы:
— Әйҙә, мулла ағай, рәхим ит! – тип ҡаршы алдылар.
– Һеҙ шәкерттәр, һеҙ хөрмәтле заттар, һеҙ алдан рәхим итегеҙ!
– Әйҙә, әйҙә! Ярай, хуш!.. — тип ҡыҫташыуҙары ишетелгәс, Ғәлимә апай башын сығарып ҡараны, ул хәҙер былай ҡарарға боронғонан бик күп үҙгәргән булһа ла, матур күренә, тик йөҙҙәре бик ағарғанға күрә, ҡараусыға ҡыҙғаныс кеүек тойола ине.
Бер аҙҙан һуң. Фәхри бабай инеп:
— Муллалар килделәр... Әҙер булдығыҙмы? — тип һораны һәм, Ғәлимә апайға ҡарап торғандан һуң, былай булһа инергә ярай инде тигән кеүек: — Улай булһа, бында инһендәр... — тип Хәмиҙә әбей менән әсәйгә сәйер күҙе менән ҡарап алды ла, уларҙың «ярай, инһендәр инде» тигән һүҙҙәрен ишеткәс, кире сығып китте.
Күп тә үтмәне, өйҙөң ишеге асылып, иң алдан түбән ос муллаһы, унан хәлфәләр, һуңыраҡ мәзин өйгә инделәр.
Улар ингәс, өйҙә тағы ла хәрәкәт башланды. Улар, ҡулдарына «Ҡөрьән» тотҡандары хәлдә, юғары ултырыу тураһында һатыулаша, бер-береһен ҡыҫташа башланылар. Был ваҡытҡа тиклем Ғәлимә апай тик кенә ята ине. Улар ошолай шаулашып, Ғәлимә апайҙың тирә-яғына теҙелеп, уны әйләндереп һырып алғас, ул ҡапыл ғына башын ҡалҡытып ҡараны ла:
— Килделәр бит... Килделәр!.. — тип ҡысҡырып ебәрҙе һәм урынынан торорға теләгән кеүек булды. Уның был һүҙҙәренән мулла һәм хәлфәләрҙең килеүенән ҡурҡыу-ҡурҡмауы мәғлүм булмаған ине, ул: — Тағы ла килделәр!.. Йөҙгә ҡара яғырға килделәр!.. Мине ҡотҡарығыҙ! — тигән һүҙҙәре менән был сәлләле кешеләрҙән һуң дәрәжәлә ҡурҡҡанын белдерҙе.
Элек әсәй ҙә, Хәмиҙә әбей ҙә муллаларҙан бик оялалар, йөҙҙәрен түгел, мөмкин булғанда уларға кәүҙәләрен күрһәтеүҙән дә тартыналар ине. Бөгөн эш артыҡ мөшкөл булғас һәм Ғәлимә апай һаман да тыныслана алмағас, улар икеһе лә оялып торманылар, бәлки асыҡтан-асыҡ ҡарап, һәр бер эшкә әҙерлек күрһәткән кеүек торҙолар һәм, Ғәлимә апайҙың һуңғы ҡурҡыу һүҙҙәрен ишеткәс, улар яҡын уҡ килделәр. Атайым хәлфәләрҙең араһына инеп, Ғәлимә апайҙың ҡулын тотто, асылған өҫтөн япты һәм ҡаушаған бер сифат менән:
– Ғәлимә балам, тыныс ят... Былар һине ҡөрьән сығып өшкөрөргә генә килгәндәр, ҡара яҡмайҙар... — тип йыуатырға кереште. Уның һүҙҙәренә әсәй менән Хәмиҙә әбей ҙә:
– Балам, беҙ бында, тыныс бул, бына, алла бойорһа, терелерһең... — тип Ғәлимә апайға һүҙҙәрен ишеттереп, кәүҙәләрен күрһәтеп, үҙҙәренең бында икәнлектәрен, муллаларҙан ҡурҡыу тейеш түгел икәнен белдерергә тырыштылар.
Атайымдың һәм әсәй менән Хәмиҙә әбейҙең йыуатыуҙарына тыныслыҡ бирергә тырышыуҙарына ҡарамайынса, ул һәр ваҡыт әйтә торған һүҙҙәрен ҡабатларға, урынынан тороп китергә теләй башланы.
Мулла һәм хәлфәләр уның шулай тынысһыҙланып елкенеүен күргәс, һөжүм ваҡыты, эш заманы килде тигән кеүек, бөтәһе бер юлы:
— Әғүзе биллаһи мине шайтан ражим...
— Бисмиллаһ... — тип, бик ашығып, бер ауыҙҙан, күтәренке тауыштар менән, ҡөрьән сығырға керешеп киттеләр.
Бер тиҫтәнән артыҡ кешеләрҙең бер юлы шаулашып, ҡысҡырып ебәреүҙәрен ишеткәс тә, Ғәлимә апай урынынан һикереп торҙо ла:
— Кәрәкмәй, кәрәкмәй!.. — тип ҡулдарын бутай башланы һәм урынынан тороп китергә теләне. Ләкин шул минутта, уны бер нисә көслө беләкле ҡулдар сырмап тотоп алғанлыҡтан, тороп китә алманы. Өшкөрөүселәр, уның ай-вайына ҡарамайынса, уҡыуҙарын дауам иттерҙеләр һәм бөтәһе лә бер юлы «әлхәм»де уҡып бөтөрөп, ләхәүлә вә ла ҡеүәтә илла биллаһелғазимде әйтеп, бөтәһе бер юлы Ғәлимә апайҙың өҫтөнә ҡарай баштарын бөгә төшөп:
– Тефу-тефу! – тип, уның битенә, башына, ҡыҫҡаһы, бөтә өҫтөнә төкөрҙөләр.
Бынан бер нисә көн генә элек, уны урамда йөрөткән ваҡытта бөтә халыҡ алдында уның битенә төкөргәйнеләр. Ул унда биттәрен ҡайҙа ҡуйырға белмәй, ер аҫтына инерлек, үҙен тереләй утҡа һалырлыҡ булып хурланғандарын күҙ алдына килтерҙе, күрәһең:
– Юҡ, мин гонаһлы түгел!.. Әй, алла, ниңә минең битемә төкөрәһегеҙ?.. Мин китәм!.. Хәҙер барып һыуға төшәм!.. Бына төшәм дә инде… Әй, раббым, шуларҙан ҡотолдом бит!.. – тип башын яҫтыҡҡа ҡуйып йәнһеҙ кеүек булып ятты.
Уның был хәле теге өшкөрөүселәргә һис тәьҫир итмәй, улар ҡөрьән уҡыуҙарын тағы ла шәбәйттеләр. Улар хәҙер дошманды (йәғни үҙ уйҙарынса Ғәлимә апай янына йыйылған, уны һаташтырған ен-шайтандарҙы) еңгән кеүек ҡыҙып, дәртләнеп киттеләр.
Улар ҡайһы бер урында тауыштарын һуҙып ебәрәләр, ҡайһы саҡта ҡаты итеп ҡысҡыралар, йә көйләп ҡуялар… Бер аҙ уҡып барғас, бөтәһе бер юлы “ләхәүләне” уҡып, тағы ла көслөрәк итеп Ғәлимә апайҙың өҫтөнә өрәләр һәм төкөрәләр ине.
Был күренештән өй эсе әллә ниндәй ҡурҡыныс бер төҫкә инде. Ауырыу кеше түгел, һау була тороп, мин дә ҡурҡа башланым. Мин дә берәй ваҡытта шулай ауырырмын, мин дә шулай һаташырмын, мине лә шулай өшкөрөрҙәр… тигән уйға ҡалдым.
Ғәлимә апай бер аҙҙан тағы ла ҡуҙғалырға теләп, башын күтәргәйне, уны тирә-яғынан бер юлы бер нисә ҡул тотоп алды. Улар бер ҡулдары менән Ғәлимә апайҙы, икенсе ҡулдары менән ҡөрьәндәрен тотоп, бер минут тик тормай уҡыуҙарын, баяғыса, Ғәлимә апайҙың өҫтөнә төкөрөүҙәрен дауам иттерә бирҙеләр. Ғәлимә апай, бер аҙ тик ятҡандан һуң, хәрәкәткә килде. Кәүҙәһен ҡуҙғата алмаһа ла, башын бер аҙ күтәреп, үҙенә яҡын ғына ултырған мулланың битенә төкөрҙө лә тағы ятты.
Уның шулай мулланың битенә төкөрөүенә әһәмиәт биреүсе лә булманы. Бер аҙҙан һуң ул тағы ҡуҙғалып, уларҙың бөтәһенә күҙҙәрен тултырып ҡараны ла, уларҙы мыҫҡыл иткән һамаҡ ауыҙын бөршәйтеп, ниңәлер йылмайған кеүек булды. Башын бер яҡҡа әйләндереп, юрғанын башына тиклем ябынып ятты.
Өшкөргән саҡта ауырыуҙың бите, күренергә ярай торған тәне асыҡ булырға, өшкөрөүселәрҙең төкөрөктәре туранан-тура уның битенә, башына тейергә тейеш булғанғамы, әллә башҡа берәй сәбәп менәнме, Ғәлимә апайҙың башын йәшереп, биттәрен ябып ҡуйыуы уларға килешмәне. Уның үҙе теләп, уларҙан ҡасып ябыныуға ҡарамаҫтан, башына ябынған юрғанын асырға теләнеләр һәм битенә япҡанын тартып астылар. Ғәлимә апай ике ҡулы менән юрғанына йәбешеп, астырмаҫҡа, башын уларҙан йәшерергә тырыша башланы. Улар, бер нәмәгә ҡарамай, тағы астылар. Шунан һуң Ғәлимә апай тағы елкенә, баяғынан да көслөрәк тыпырсына башланы.
Улар, ауырыуҙың шулай тыпырсыныуына, уңайһыҙланыуына ҡарамай, ғәйрәттәрен арттыра төшөп, тауыштарын шәбәйтеп, төкөрөүҙәрен йышайтып, өшкөрөргә керештеләр. Ғәлимә апай, был ҡәҙәрле көстәргә ҡаршы тора алмауын белгән кеүек, хәҙер башын йәшермәй башланы. Шул ваҡытта уның ике сикәһенән туҙып төшкән ҡара сәстәренә, битенә төкөрөк йәбешеп бөткәйне. Ул ҡыҙарған, тирләгән, тынын йыш-йыш ала, уның күҙ ҡараштары бик хәлһеҙләнгәйне.
Уның был хәлен күреп, атайым да уңайһыҙлана башланы. Фәхри бабай ситтән генә ҡарап ала ла, башын түбән эйеп:
– Әй балам, балам!.. – ти, үҙе иҙәнгә ҡарап тик тора ине.
Әсәйем менән Хәмиҙә инәй теге өйгә сығып килделәр, уларҙың күңелдәре тынысһыҙ икәнен ҡараштарынан белеп була ине.
Шулап шаулап ҡөрьән сығыу сәғәттән артыҡ барҙы, һуңға табан Ғәлимә апай ошо сәлләле кешеләрҙең уртаһында рәнйеүле рәүештә ҡәһәрле ғөрөф-ғәҙәттең ҡаты тырнаҡтары аҫтында иҙелгән һамаҡ булып күҙҙәрен йомдо.
Мин әле лә уның шул ваҡыттағы моңһоу, ҡыҙғаныс күренешен, оҙон керпектәренең ҡара күҙҙәрен ябып хәрәкәтһеҙ ҡалыуын, уның шул хәлдә ҡәһәрле тормошҡа мәжбүр ителеп көрәшеүҙән ғажиз ҡалып, золом ителеүен күҙ алдымдан ебәрә алмайым.
Ул әле лә иҫке тормоштоң иге-сиге булмаған насарлыҡтарҙың ҙур бер ҡорбаны булып күҙ алдына килә...
Мулла һәм хәлфәләр ҡөрьәнде сығып, һуңғы «лә хәү-лә»ләрен әйтеп, иң һуңғы ағыулы төкөрөктәрен уның өҫтөнә, матур битенә төкөргән саҡта, ул бер нәмә лә белмәй ята ине.
Былар икенсе өйгә аш ашарға сыҡҡан ваҡытта, уның битендәге төкөрөктәр шул көйө һөртөлмәй, кипмәй ҡалдылар. Сөнки ул уларҙы һөртөп тороуҙан үткән, уның хәҙер шул бысраҡ төкөрөктәрҙе һөртөрлөк тә хәле ҡалмаған ине...
Өшкөрөүселәр бик ҙур эш бөтөрөп, дошмандарын еңеп ҡайтҡан ғәскәрҙәр кеүек, шатлыҡ менән теге өйгә сыҡтылар. Сыҡтылар ҙа, тәһәрәт яңыртабыҙ тип, ишек алдына таралдылар.
Атайым миңә быларға ҡомған биреп, ҡулдарына һыу һалып торорға ҡушҡанға күрә, мин былар тирәҙендә йөрөргә, атайым менән Фәхри бабайҙың әйткән һүҙҙәрен тыңларға мәжбүр инем.
Хәлфәләр тышҡа сыҡҡас, иркенләп ҡалған кеүек булдылар. Улар аҙбарҙың эсенә ингәс, мин ситәндең был яғында тороп ҡалдым. Улар мине бөтөнләй инеп китте тип белделәр, күрәһең, араларынан береһе:
— Ҡайҙа, Ғәли ағай, сығар әле. Баш ауыртып китте, — тине. Ғәли хәлфә шунда уҡ кеҫәһенән ҡағыҙға төргән бер нәмә сығарҙы ла, ике ҡулы менән тотоп, иптәштәренә һуҙҙы. Улар бер нисәһе бер юлы был нәмәне бармаҡ остары менән семетеп алып икенсе устарына һалдылар ҙа, баштарын юғары күтәрә төшөп, ауыҙҙарын асып, баяғы нәмәне тел аҫтына төшөрҙөләр. Ғәли хәлфә үҙе лә шул нәмәне бер аҙ алып, тел аҫтына һалды ла, ҡулындағы ҡағыҙҙы ипләп төрөп, күкрәк кеҫәһенә тығып ҡуйҙы. Хәҙер быларҙың бөтәһенең дә ауыҙҙары тумпайып, алға сығып ослайыңҡырап тора ине.
Бер-ике минуттан һуң былар бөтөнләй башҡаса булып, кәйефләнеп киттеләр. Иң элек Нәғим хәлфә ауыҙындағы нәмәне төкөрөп ташланы ла, һүҙ башлап:
— Ну, суҡынғандың ҡулы йомшаҡ икән дә һуң! Тороп китә башлағас, ҡулынан эләктереп алған инем, ҡулым май кеүек булып иреп китте, — ти.
Уның был һүҙенән һуң ҡалғандары ла ауыҙҙарындағы нәмәләрен төкөрөп ташланылар ҙа, бик асылып китеп, береһенән һуң береһе һүҙгә керештеләр. Әабдулла хәлфә тағы ла маҡтана төшөп:
– Ә мин һуң?.. Мин юрған аҫтынан аяғын тоттом. Ну, тәне ҡыҙыу ҙа һуң... Ул аяғын тарта, мин ебәрмәҫкә тырышам... — тип маҡтанды. Икенсе береһе:
– Мин йөҙөнә ҡараным да ултырҙым, валлаһи, хур ҡыҙы кеүек бит!.. Ауырып әрәм булған... Битен япмаһа ғына ине, тип торам.., Ярай, теге ҡарт шайтан йөҙөн аса әле... (теге остоң муллаһын әйтә, күрәһең) —тине.
– Ул үҙе лә ҡыҙыға торғандыр әле, — тине береһе, уға ҡаршы икенсеһе:
– Туған, уға тәнендә йәне булған кеше ҡыҙыҡмай ҡалмаҫ... — ти.
Ғабдрахман хәлфә йыуаш кеше, ул быларҙың һүҙҙәренә ҡатышмаҫ тип уйлағайным, ул да тик тороп ҡалманы:
— Алманың аҫылын ҡорт ашай, тигән һүҙ дөрөҫ инде. Шул башы менән мужик егетенә әрәм булған меҫкен. Улай йөрөгөһө килгәс, бына беҙгә генә белдерергә кәрәк ине. Ғәли артынан беҙгә хат яҙһа, ни була инде... Беҙ шәриғәттең рәтен табыр инек... — тип үҙенең хәсрәтен белдерҙе.
Мәзин хәлфә лә, ауыҙындағы йәшкелт нәмәне төкөрөп ташлағас:
— Һеҙ юҡты һөйләйһегеҙ, әле мин уны шул көйөнсә лә алыр инем. Тороп китә башлағас, күкрәгенә ҡулым тейеп китте!.. Уф-уф!..— тип ҡуйҙы.
Улар үҙҙәренең ҡайҙа икәнлектәрен онотоп, байтаҡ торҙолар. Мин өшөй башланым. Улар һаман бер аҙ торасаҡтар ине лә, атайым ишек алдына сығып, уның былай табан ҡарап:
– Йә, хәлфәләр рәхим итһендәр... — тигән һүҙен ишеткәс, тиҙ генә ҡомғандан һыу ағыҙып, берәм-берәм ауыҙҙарын сайҡанылар ҙа ҡулъяулыҡтарын алып ауыҙҙарын һөрттөләр. Араларынан береһе:
– Еҫе ҡалмаһын, мужик белһә ярамай... Юҡһа ҡыҙҙарын өшкөртөү түгел, ҡарсыҡтарын да өшкөрттөрмәй башларҙар, — тине. Уның был һүҙенән ҡайһы береһе көлдө, ҡайһы береһе:
– Һиҙмәгәндәре яҡшы... — тип һүҙен йөпләп ҡуйҙылар.
Былар ингәндә, аш урыны әҙерләнеп, тәрилкәләр теҙелеп ҡуйылған ине.
Өйгә инеп аш янына ултырғас, былар төҫтәрен бөтөнләй үҙгәртеп, әле генә тышта һөйләгән һүҙҙәрен оноттолар, «китап һүҙҙәрен», ауырыуҙарҙың төрҙәрен һөйләргә керешеп киттеләр. Ләкин быларҙың «китап» һүҙҙәренә ҡарап Фәхри бабайҙың да, атайымдың да күңелдәре асылып китә алмай ине. Мулла менән хәлфәләр уларҙың күңелһеҙлектәрен һиҙеп алдылар ҙа һүҙҙәрен быларҙың күңелдәрен табыу яғына борҙолар. Бындай ваҡытта, әлбиттә, күҙ алдында булған миҫал килтереп тә һәм улай иткәндә наҙан халыҡты ышандырып та булмағанға, һүҙ боронғо ваҡыттарға, иҫке замандарға терәтелеп һөйләнә бит, бында ла шулай булды.
Былар боронғо ваҡыттағы кешеләрҙең баштарынан бик күп ауырлыҡтар үткәнен, уларҙың сабыр итеүҙәре арҡаһында шул ауырлыҡтарҙан, бәлә-ҡазаларҙан сығыуҙарын, донъялыҡта сыға алмайҙар икән, әхирәттә рәхәт күрәсәктәрен күп миҫалдар килтереп һөйләнеләр. Бында боронғо әүлиәләрҙең, ҙур ишандарҙың төрлө кәрәмәттәре, уларҙың изге тындарынан, доғаларынан әллә ниндәй ауырыуҙарҙың терелеүҙәре, астарҙың туҡ, ярлыларҙың бай булып китеүҙәре, бөтәһе-бөтәһе һөйләнде. Быларҙың һүҙҙәренән һуң боронғо ваҡыттарҙағы ауырлыҡтар ҙа еңел, ярлылыҡтар ҙа ҡыҙыҡ, ауырлыҡтарҙан рәхәт кеүек булып күҙ алдына килә башланылар. Фәхри бабай ҙа Ғәлимә апайҙың ауырыуын онотҡан кеүек булып йөҙө асылып китте. Атайым да аҙ-маҙ булһа ла һүҙгә ҡатнаша башланы. Эштең былай яйланғаның күргәс, муллалар бигерәк тә асылып киттеләр. Үҙҙәренең йәшерәк ваҡыттарында һәм бынан бер нисә йыл элек кенә ауырыуҙарҙы тергеҙеүҙәрен, быларҙың өшкөрөүҙәренән шифа табыуын әйтеп үттеләр.
Төрлө ауырлыҡтарҙы, ауырыуҙарҙы һөйләгәндән һуң, һүҙ ен-пәрейҙәргә күсте. Бында, әлбиттә, ен-пәрей кеүек нәмәләрҙең барлыҡтарына шик килтергән бер генә кеше лә юҡ ине. Шуның өсөн былар тураһындағы һүҙ бигерәк ҡыҙыҡҡа китте. Әллә кемдәрҙең әллә ҡайҙарҙа ен-пәрей күреүҙәрен, уларҙың ҡулдарынан саҡ-саҡ ҡотолоуҙарын, йәки шунан һуң ауырыу булып ҡалыуҙарын — береһен дә ҡалдырманылар.
Мәзин бабай бик ҡарт кеше ине. Ул донъяла бик оҙаҡ торған, ете төн уртаһында юлдарҙа күп йөрөгәнгә, ҡараңғы төндәрҙә яңғыҙы мәсеткә барғанға күрә, был турала уның да фекерен һорап үттеләр. Бик иркенләп һөйләргә кереште.
— Мин инде донъяла күп нәмә күрҙем, йөмләнән бер-ике эште һөйләп үтәйем әле, — тип түбәндәгесә һөйләп алып китте:
– Бер көн шулай, йәсиғ намаҙынан сыҡҡас, Әләүҙәргә барҙым. Улар ен ҡағылып ауырыған улдарын өшкөртөргә саҡырғайнылар. Малай ни эшләргә лә белмәй дулап ята. Өшкөрә башланым, теге уның һайын дулай, уның һайын һаташа. Мин уҡыған аяттарҙы кире һүтеп бара. Яңағына бик ныҡлап берҙе ҡундырҙым да, күҙеңә нәмә күренә, хәҙер әйт, тип һораным. Малай йомшаны:
– Мәзин ағай, миңә теймә, миңә әйтмәҫкә ҡушалар, — ти.
– Кемдәр әйтмәҫкә ҡуша? — тим.
– Ҡурҡам, ҡурҡам! — ти. Яңағына тағы ла берҙе ҡундырғайным:
– Әйтәм, әйтәм... Минһаж ҡарттарҙың ала эттәре,— ти.
Күрәһең, теге пәрей уға эт һүрәтендә күренә. Шунан һуң «Минһаж ҡарттың ала эте» тип бер ҡағыҙға яҙҙым да, аятөл-көрси уҡып, яндыра башланым. Шул саҡта малай ни эшләргә белмәй:
— Зинһар, яндырма, ул мине тешләй! — тип ялына башланы.
Уның һүҙенә ҡарамай теге ҡағыҙҙы яндыра башланым. Теге малай ни эшләргә белмәй тыпырсына, дулай, ҡағыҙҙы яндыртмаҫҡа итә, уға ҡараманым, тоттом да яндырҙым. Бына шунан һуң малай рәхәтләнеп йоҡлап китте.
Шулай мәшәҡәтләнә торғас, уларҙа бик һуңға ҡалдым. Урамдан ҡайтып килә инем, үгеҙ кеүек бер эт ҡаршы килеп, бер алдыма, бер артыма сыға. Мине ҡурҡыр тип белде, күрәһең.
— Ә, әле һин тегендә булдыра алмағас, бында килгәнһең икән! — тип уҡынып, таяғымды һелтәп ебәргәйнем, теге нәмә шунда уҡ ғәйеп булды ла ҡуйҙы, — тине.
Уның был «ҡыҙыҡ» ваҡиғаһынан мулла ла, хәлфәләр ҙә ғәжәпһенделәр ҙә, көлдөләр ҙә (уларҙың ни өсөн көлгәндәрен аңлай алмағайным). Мәзин бабай:
– Туҡтағыҙ әле, бөтмәне, — тип тағы ла һөйләй башланы.
– Ҡайттым. Оҫтабикәм: «Ни эшләп был тиклем һуңға ҡалдың, мунса яҡҡан инем, көтөп-көтөп аптыраным. Мин инеп сыҡтым, үҙең барып мунса инеп сыҡ», — тигәс, тоттом да мунсаға киттем. Сисенеп, эләүкәгә менеп, сабына ғына башлағайным, арттан бер нәмә килеп миндекте тотто ла алды. Әле һин бында ла килеп өлгөргәнһең икән, яуыз нәмә! — тип уҡынып ебәргәйнем, теге нәмә дөбөрҙәп эләүкә аҫтына төшөп китте. Үҙем рәхәтләнеп сабынып, мунса инеп сыҡтым. Шулай уҡ пәрей тигән нәмәләр әҙәм балаларына зыян-зарар килтерергә ҡасд итеп кенә торалар.
Мулла ағай мәзиндең һүҙен бүлеп:
— Мосолман пәрейҙәре улай булмайҙар, бигерәк тә кафыр пәрейҙәре кешеләргә дошман булалар, — тип әллә нәмәләр уҡып ҡуйҙы.
Мәзин бабай мулланың һүҙен дөрөҫләп:
— Уныһы шулай шул, һүҙегеҙ бик дөрөҫ. Бер көн ҡышҡы төндә таң атҡандыр, тип тәһәрәт алдым да, мәсеткә киттем. Күҙгә төртһәң, күренмәҫлек ҡараңғы, көҙгө төн. Иртә булһа булыр, мейестәргә яғып, шунда торормон, тип мәсеткә индем. Инһәм, ни күҙем менән күрәйем: фарыз бүлмәһе лә, сөннәт бүлмәһе лә туп-тулы халыҡ — намаҙ уҡыйҙар... Ләкин бер ҙә беҙҙең кешеләргә оҡшамайҙар, яурындары юҡ, үҙҙәре бик нәҙектәр. Шунда быларҙың мосолман пәрейҙәре икәнлектәре һәм намаҙ уҡыуҙары ҡылт итеп иҫемә килеп төштө. Мин эсемдән генә «сүрәи ен»де уҡып, бер яҡ ситтә ултырып торҙом. Шуныһы ғәжәп: былар беҙҙең кеүек рөҡуғ-сәждәгә баралар, әммә һис бер тауыштары сыҡмай. Томан нисек тауышһыҙ аҡһа, былар ҙа нәҡ шул томан кеүек, хәрәкәттәрендә һис бер тауыш юҡ... шулай итеп хөшуғ-хөзуғ менән намаҙ уҡынылар ҙа томан кеүек таралдылар ҙа бөттөләр. Миңә һис бер зарарҙары булманы, — тине. Мәзин бабайҙың был һүҙҙәренә тағы ла ғәжәпһенделәр. Хәҙрәт мәзиндең бөтә һүҙҙәрен дөрөҫләп ҡуйҙы. Мосолман пәрейҙәрҙең зарар итеү түгел, кәрәк була икән, мөьмнн-мосолман кешеләргә файҙа итеүҙәрен һөйләне. Хәлфәләрҙән береһе:
— Хәҙрәт, уларҙың тауыш-тынһыҙ булыуҙары әжсәме ләтифәнән булыуҙарынан килә торғандыр инде?..— тип сөәл бирҙе. Хәҙрәт уға ҡаршы әллә нәмәләр әйтте. Башҡа хәлфәләр ҙә һүҙгә ҡатнашып киттеләр. Фәрештәләрҙе лә килтереп ҡыҫтырҙылар. Ләкин был әжсәме ләтифтәрҙе һәм уларҙың был туралағы һүҙҙәрен мин бик үк аңлап еткерә алманым. Былай бик «тәрәнгә» киткәс, Фәхри бабай менән атайым бигерәк тә бер нәмә лә аңламағандарҙыр инде. Улар шулай бик үк аңлап бөтмәһәләр ҙә, был һүҙҙәр һөйләнгәндә бик ихлас менән тыңлап ултырҙылар. Бигерәк тә был ваҡытта Фәхри бабай бер ағара, бер ҡыҙара, хатта уның йөҙәнә ҡурҡыу ғәләмәттәре сығып ҡуйған минуттар була ине.
Быларҙан башҡа пәрейҙәрҙең, ендәрҙең төрлө төҫтәргә инеүҙәре, убырҙар, өйрәктәр тураһында халыҡ араһында йөрөгән әкиәттәр, ҡай бер кешеләргә ен-пәрей эйәләшеүҙәре тураһында береһенән-береһе бик ҡурҡыныс нәмәләр һөйләнде. Был һүҙҙәр улар өсөн ҡыҙыҡ та, күңелле лә булғандыр. Ләкин беҙҙең өй эсендәге кешеләр өсөн был һүҙҙәр тағы ла күңелһеҙ эштәрҙе күҙ алдына килтерәләр, беҙҙе бында тороуҙың ҡурҡыныс дәрәжәһенә еткерәләр ине.
Был һүҙҙәрҙән мин бигерәк тә ҡурҡыуға ҡалдым.
Беҙҙең өйҙәрҙә ен-пәрейҙәр бар кеүек, Ғәлимә апайға шул ен-пәрейҙәрҙең берәүһе ҡағылғандыр ҙа, шунан ауырып яталыр кеүек булып күренде. Бынан һуң мин нисек яңғыҙым аттарға бесән һалырға сығырмын, нисек мунсаға барырмын, нисек төндә тышҡа сығырмын, тигән уйға инеп, хәҙер үк ҡурҡыуға төшә башланым. Сөнки мин ул ваҡытта, уларҙың һүҙҙәрен ысынға алып, ялған һөйләүҙәрен күңелемә индереп тә сығармай инем.
Шундай һүҙҙәр арҡаһында мәжлес оҙаҡҡа һуҙылды. Аштан һуң бер нисә самауыр сәй эселде.
Сәй бөтөр саҡта Фәхри бабай ҡаршы өйгә сыҡҡан ине. Ул кире был өйгә ингәндә бик күңелһеҙләнеп инде:
— Хәҙрәт, Ғәлимә тағы ла борсола башланы бит әле, — тигән һүҙ менән хәҙрәт һәм хәлфәләргә ҡараны.
Ҡөрьән сығартып өшкөрткәс, Ғәлимә апайҙың терелеүенә һис бер шик-шөбһә итмәгән Фәхри бабайҙың был һүҙе күңелдең иң тәрән һәм иң ауыртҡан еренән сыҡҡаны күренеп тора ине. Шуның өсөн ул был һүҙҙәрҙе артыҡ борсолған ҡиәфәттә, ҡалған аҡтыҡ өмөттөң дә бөткәнлеген күрһәткән рәүештә әйтте. Уның был һүҙенән һуң атайым да уңайһыҙланып киткән кеүек булды. Ләкин был күңелһеҙ эшкә мулла ла, мәзин дә һәм хәлфәләр ҙә һис бер борсолоу, уңайһыҙланыу ғәләмәте күрһәтмәнеләр. Хәҙрәт бик һалҡын ҡан менән:
— Фәхри ағай, әле һин уның терелеүенә бөгөн үк өмөт итмә, китап өшкөрөүҙең шифаһын өс көндән, булмай икән, бер аҙнанан һуң көтөргә ҡуша. Ҡырҡ көнгә тиклем сабыр итергә бойора!.. — тип Фәхри бабайҙың өмөтөн, Ғәлимә апайҙың терелеүен бик оҙаҡҡа һуҙҙы. Атайым да был эшкә артыҡ уңайһыҙланды булһа кәрәк, ул да хәҙрәткә:
— Улай булһа, тиҙ генә терелмәҫме икән ни? — тигән сөәлде бирҙе. Уларға был икәүҙең нисек тә Ғәлимә апайҙың терелеүен, боронғо хәленә тиҙерәк ҡайтыуын өмөт иткәнлектән, шул сөәлдәрҙе биреүҙәре күренеп тора ине.
Хәҙрәт атайымдың сөәленә яуап бирергә лә аптырап ҡалманы:
— Хоҙаның эшен белеп булмай, сәғәте тура килә икән... фәрештәләр «амин» тип әйтәләр икән... бер көн эсендә терелергә мөмкин. Алланың рәхмәтен белеп булмай. Шуның өсөн хоҙай тәғәлә үҙенең рәхмәтенән өмөт өҙмәҫкә ҡуша. Тик шайтан ғына минең рәхмәтемдән өмөт өҙөр, тип әйтә. Шуның өсөн сабыр итергә, хоҙайҙың ҡушҡанына буйһонорға кәрәк... — тине.
Әсәй көндөҙҙәрен уларға бер нисә рәт инеп сығыу өҫтөнә, кистәрен дә инеп унда ултыра, тик таңға ҡаршы ғына ҡайта, төнөн күп ваҡыт йоҡоҙоҙ үткәрә башланы.
Бер көн шулай әсәй иртән ҡайтып, Ғәлимә апайҙың көндән-көн кире китеүен, «енләнгән» кеүек ҡыланыуҙарын, һәм Фәхри бабайҙар менән кәңәш итеп, ҡөрьән сығарып өшкөрөргә ҡарар биреүҙәрен атайыма һөйләне.
Атайым был кәңәшкә ҡушылып бөтмәһә лә, артыҡ ҡаршылыҡ та күрһәтмәне:
— Ярай, өшкөрөп ҡарағыҙ инде. Ай-һай, файҙаһы тейерме икән һуң? — тип кенә ҡуйҙы.
Әсәй ҡөрьән сығарыу яғында булып, күп кешеләрҙең шулай кәңәш итеүҙәрен һөйләп китте.
Ҡөрьән сығартып өшкөртөргә ҡарар бирелгәндең һуңында Фәхри бабайҙарҙа әҙерлек башланды.
Фәхри бабай иртән тороп, бына тигән бер һарығын һуйып ташланы. Әсәй менән Хәмиҙә әбей өйҙәрҙе йыйыштырырға, аштар, бәлештәр бешерергә керештеләр. Бында миңә лә ваҡ-төйәк эштәр табылды. Түбән ос муллаһы һәм мәҙрәсәләге хәлфәләрҙе, мәзин бабайҙы саҡырып ҡайтыу кеүек эштәргә мине ҡуштылар. Улар һәммәһе лә өйләнән сығыуға киләсәк булғанға күрә, Фәхри бабайҙар өйөндә бик ашығыс рәүештә әҙерләнеү башланды. Үҙҙәре генә өлгөрөрлөк булмағас, күршенән бер нисә ҡатын килеп булышлыҡ күрһәтә башланылар.
Өй эсендә шулай зыҡ ҡубып, туйға әҙерләнгән кеүек әҙерлек барыуға ҡарамайынса, Ғәлимә апай был эштәргә әйләнеп тә ҡарамаған кеүек тора, урынында ғәмһеҙ ултыра, йәки моңайып ҡына әллә ни һөйләп, көйләп ҡуя ине.
Төш яҡынлашты. Ҡаҙан тулы ит ҡайнай башланы. Бер нисә бәлеш яһалып мейескә тығылды. Хәмиҙә әбей ҙә, башҡалар ҙа һәр бер эште башлағанда бисмилла әйтәләр, «хоҙайым, шифаһын ғына бирһен инде, сәғәте тура килеп, ҡул менән ҡыуғандай булһын инде», тип доға ҡылалар.
Күрше еңгә һүҙҙе тағы ла арттыра:
— Терелһен ине лә, бына шулай әҙерләнеп туй итһәк ине... — ти.
Хәлфәләр, мулла, мәзиндәр килергә күп ҡалманы. Хәҙер башҡа әҙерлектәр бөткән кеүек булғас, әсәй менән Хәмиҙә әбей Ғәлимә апай эргәһенә барып, уны кейендереп, һике уртаһына урын һалып, өшкөрөүселәр килеүгә әҙерләп ҡуйыу хәстәрен күрә башланылар.
Хәмиҙә әбей тағы ла яҡыныраҡ килеп:
– Ғәлимә балам, бына хәҙер үҙеңде өшкөрөргә мулла бабаң менән хәлфә ағайҙарың килә. Бына шунан һуң терелерһең. Улар килгәндә өҫтөңә яңы күлдәгеңде кейеп, ошонда ятып торорһоң, — тип һүҙ башлауға, Ғәлимә апай ҡурҡып китте.
– Мулла бабай!.. Кәрәкмәй, кәрәкмәй! Мин уларҙан ҡурҡам, улар минең йөҙөмә төкөрәләр, битемә ҡара яғалар... Кәрәкмәй, тим, кәрәкмәй!.. — тип әллә нәмәне ҡыуған кеүек, ике ҡулы менән ҡыуа башланы. Әсәй килеп:
— Юҡ, Ғәлимә балам, улар хәҙер өшкөрөргә генә киләләр. Бына улар ҡөрьән сығып үткәргәндән һуң терелерһең. Улар хәҙер һиңә файҙа итергә киләләр. Кейенеп кенә ятып тор. Улар килерҙәр ҙә китерҙәр, шунан боронғо кеүек һау булып китерһең, башың да ауыртмаҫ, эсең дә бошмаҫ... — тип димләргә кереште. Әсәйҙең йомшаҡлыҡ менән бик өҙөлөп әйткән ошо һүҙҙәренән һуң Ғәлимә апай үҙгәрә төштө һәм бер генә минут элек булған ҡурҡыу төҫөн шатлыҡҡа әйләндереп:
— Ниңә киләләр?.. Әллә туй буламы?.. Ярай. Юҡ, килмәһендәр, улар мине алып китәләр... Урамда йөрөтәләр... — тип тағы ла киреләнде.
Әсәйҙең:
– Бына алла бирһә, терелһәң, туй ҙа булыр... Уларҙы шунда ла саҡырырбыҙ... Һин хәҙер кейенеп, шәлеңде ябынып, һәйбәт кенә ятып тор. Улар өшкөрөрҙәр ҙә китерҙәр... — тигән һүҙенә ҡаршы Ғәлимә апай балаларса көлөп:
– Улар өшкөрөп киткәс, туй буламы ни?.. Закир ҡайҙа һуң... Ул да киләме?.. Минең бит хәҙер кершәндәрем юҡ. Минең теге сулпыларым ҡайҙа әле?..—тип урынынан торҙо ла, үҙенең һандығы янына барҙы.
Әсәй, уның былай көйгә килгәнен күргәс, шатланып:
– Шулай, балам, бөтәһе лә булыр. Бына һин кейенеп тор... Һандығыңдан теге яңы күлдәгеңде алып кей... — ти. Ул тағы ла кәйефһеҙлек күрһәтеп:
– Эй алла, башым ауырта бит әле!.. Минең сиккән яулыҡтарым ҡайҙа һуң әле?.. Теге төрлө төҫтәге дебеттәр менән сиккән аҡ яулыҡ бында юҡ бит... (Үҙе балаларса көлөп.) Әсәй, һис асыуланма, мин уны һиңә әйтмәй генә Закиргә бирҙем, һис асыуланма инде. Эй алла, ҡайҙа һуң әле минең аҡ бирсәткәләрем... Уларҙың бармаҡ остарына матур суҡтар тағып ҡуйырға кәрәк... — тип хәҙерге ваҡыт өсөн бер ҙә кәрәкле булмаған нәмәләр тураһында һөйләп китте.
Әсәй менән Хәмиҙә әбей бер юлы:
— Балам, бөтәһе лә һандығыңда бит улар. Әйҙә әле һандығыңды асып ҡарайыҡ... — тип һандыҡты аса башланылар.
Һандыҡты асҡас, Ғәлимә апай бик иркенләп һандығы алдына ултырып алды ла ундағы нәмәләрҙе берәм-берәм сығарып ҡарай башланы. Ул һәр бер нәмәне ҡулына алып, бик оҙаҡ ҡарап тора, ул нәмә тураһында борондан ҡалған хәтирәһен ҡушып, бер нисә һүҙ әйтеп, уны һалып ҡуя ла икенсе бер нәмәне ала ине.
Ул үҙенең сиккән таҫтамалдарын, аяҡ сылғауҙарын — бөтәһен дә, бөтәһен дә:
– Бына быныһы бүләк өсөн...
– Быныһы бирнәгә булыр...
– Был сылғау кейәү бүләге бит был... — тигән һүҙҙәрҙе әйтә, үҙенең бер нисә йылдар буйы эшләгән эштәрен, уларҙы һуғып, күҙ нурҙарын түгеп сүпләп, сигеп ултырған ваҡыттағы күңелендә булған уй һәм хыялдарын күҙ алдына килтереп һөйләй бара ине.
Апайҙың был нәмәләрен ҡарауы, улар тураһында булған фекерҙәрен һөйләүе бик оҙаҡҡа киткәс, әсәй менән Хәмиҙә әбей:
– Йә, балам, бынау күлдәгеңде кей, яулығыңды бәйләп, шәлеңде ябынып ятып тор, мулла бабаң, хәлфә ағайҙарың килер ваҡыт етә, — тигәс, ул быларға күҙҙәрен тултырып ҡараны ла:
– Шулай бит әле, улар килеп киткәс, беҙҙә туй ҙа була бит әле... — тип тағы ла һандығына ҡулын тығып, нәмәлер эҙләй башланы. Байтаҡ ҡарағандан һуң, бик матур бер ҡыҙ һүрәте төшөрөлгән еҫле һабын алып, бик оҙаҡ ҡарап торҙо ла, бик ихлас менән еҫкәп:
– Әсәй, был бит Закир бүләге, ул уны ҡаланан алып ҡайтты. Ул уны миңә йәшереп бирҙе... — тип тағы еҫкәне, тағы ҡараны ла:
– Бигерәк матур бит. Ул миңә: «Бына һин ошонда төшкән ҡыҙҙан да матурһың», — тип әйткәйне. Әсәй, мин шулай матурмы ни, ә?.. Юҡтыр ҙа... Минең башым ауырта бит әле... Ул беҙгә килмәҫ инде, ғүмерҙә килмәҫ... (Ҡулына бер яулыҡ алып.) Был яулыҡты уға бирермен тип сиккән инем... — тип ул яулыҡты ойоҡ ҡуңысына тыға башланы.
— Матурһың һин, балам, әле лә матурһың... Йә, кейен инде, яулыҡты һуңынан бирерһең... — тип Хәмиҙә әбей уны кейендереү яйын ҡарай, ләкин Ғәлимә апай һаман үҙ эше менән булаша ине.
Ул хәҙер бер нәмәне лә йәшермәй, борон бик йәшерен рәүештә генә ҡасып Закирға биргән яулыҡты, Закирҙан һабын алыуын, уның менән аулаҡта осрашыуҙарын — бөтәһен асыҡтан-асыҡ әйтә ине. Уға: «Йә, балам, кейенеп ал инде», — тип ҡабат әйттеләр.
Ул уларҙың был һүҙҙәренә ризаһыҙлыҡ күрһәткән кеүек булып:
– Юҡ та, хәҙер кейенмәйем әле, бына мин ҡыҙҙар тауына уйынға сыҡҡанда кейенермен, әле минең киндерҙәр һуғаһым бар бит... — ти. Хәмиҙә әбей:
– Бына, алла бойорһа, теләгәс, уйынға ла сығырһың... Бөтәһе лә булыр, балам,— тип әйтте лә, күҙҙәренән сыҡҡан йәштәрен һөртөп, бер яҡҡа ҡараны. Апайҙың был һүҙҙәрен ишеткәс, был эштәрен күргәс, әсәй ҙә һәм шунда торған күрше ҡатыны ла күҙҙәрен һөртөп, бер һүҙһеҙ ҡалдылар...
Тағы ла бер-ике минут торғас, ул үҙенең бер күлдәген алып, уның бер ерендәге йәшерен рәүештә тегелгән кеҫә һамаҡ бер урынын, әллә нисәгә бөкләнеп ҡуйылған һәм бөтәрләнеп бөткән бер хат алды ла, бер ҙә тартынмай:
– Был бит Закирҙың хаты!.. Әсәй, һеҙгә лә уҡып ҡарайыммы?..— тип хатты әйләндерә башланы. Уның был теләгенә ҡаршы:
– Ярай, балам, һуңынан, бына кейенеп бөткәс уҡырһың... — тип уның һүҙен бүлделәр.
Шулай бик күп димләшә торғас, ул үҙенең күлдәген алып кейә башланы. Уның күлдәк өҫтөнә күлдәк кейеүен күргәс, әсәйҙәр:
— Балам, өҫтөңдәге күлдәгеңде һалып кей. Сәстәреңде тарап ал... — тигәс, мин сығып киттем, мин сыҡҡанда Ғәлимә апай:
— Башым ауырта бит әле... — тип һыҙланып ҡалды.
Атайым менән Фәхри бабай, мин сыҡҡанда, ҡаршы өйҙә муллалар менән хәлфәләрҙе ҡаршы алырға әҙерләнәләр ине.
Улар миңә, уларҙың килеүен ҡарап торорға тип, ҡапҡа төбөнә сығырға ҡуштылар.
Мин сығып, бик оҙаҡ торғас ҡына, мәсеттән кешеләр сығып, шуларҙың бер төркөм сәлләлеләре беҙҙең яҡҡа килә башланылар. Уларҙың бөтәһе лә сәлләле һәм ҡултыҡ аҫтарына «Ҡөрьән»дәрен ҡыҫтырғандар, аҡрын ғына беҙҙең яҡҡа табан киләләр ине. Уларҙы күргәс тә, мин өйгә инен, килеүҙәрен хәбәр иттем. Мин тағы ла Ғәлимә апайҙар эргәһенә индем:
— Киләләр! — тинем.
Был һүҙҙе ни өсөн ашығып әйткәнмендер, Ғәлимә апай минең «киләләр!» тигән һүҙемде ишеткәс, ҡурҡынып китте:
— Киләләр?.. Кемдәр киләләр?.. Ниңә киләләр? Юҡ, юҡ, килмәһендәр, кәрәкмәй!.. — тип уңайһыҙлыҡ күрһәтә башланы.
Хәмиҙә әбей ҙә, әсәй ҙә, ашығыслыҡ күрһәтеп:
— Балам, ипләп кенә тор инде, улар киләләр ҙә китәләр. Бына, алла бойорһа, улар өшкөргәс, терелеп ҡалырһың, — тип тағы ла уны йыуатырға, күндерергә керештеләр.
Шул һүҙҙәрҙән һуң, ул артыҡ һүҙ әйтмәһә лә, ҡурҡына һәм өшөгән кеүек ҡалтырана башланы, һуңраҡ һике уртаһында, үҙе өсөн әҙерләнгән урынға барып ятты ла, бер нәмәнән ҡурҡып йәшеренгән, йәки бик туңған кеүек төрөнөп ятты.
Мулла һәм хәлфәләрҙе шаулап һөйләшеп, сәләм биреп ҡаршы өйгә ингәндә, уларҙы:
— Әйҙә, мулла ағай, рәхим ит! – тип ҡаршы алдылар.
– Һеҙ шәкерттәр, һеҙ хөрмәтле заттар, һеҙ алдан рәхим итегеҙ!
– Әйҙә, әйҙә! Ярай, хуш!.. — тип ҡыҫташыуҙары ишетелгәс, Ғәлимә апай башын сығарып ҡараны, ул хәҙер былай ҡарарға боронғонан бик күп үҙгәргән булһа ла, матур күренә, тик йөҙҙәре бик ағарғанға күрә, ҡараусыға ҡыҙғаныс кеүек тойола ине.
Бер аҙҙан һуң. Фәхри бабай инеп:
— Муллалар килделәр... Әҙер булдығыҙмы? — тип һораны һәм, Ғәлимә апайға ҡарап торғандан һуң, былай булһа инергә ярай инде тигән кеүек: — Улай булһа, бында инһендәр... — тип Хәмиҙә әбей менән әсәйгә сәйер күҙе менән ҡарап алды ла, уларҙың «ярай, инһендәр инде» тигән һүҙҙәрен ишеткәс, кире сығып китте.
Күп тә үтмәне, өйҙөң ишеге асылып, иң алдан түбән ос муллаһы, унан хәлфәләр, һуңыраҡ мәзин өйгә инделәр.
Улар ингәс, өйҙә тағы ла хәрәкәт башланды. Улар, ҡулдарына «Ҡөрьән» тотҡандары хәлдә, юғары ултырыу тураһында һатыулаша, бер-береһен ҡыҫташа башланылар. Был ваҡытҡа тиклем Ғәлимә апай тик кенә ята ине. Улар ошолай шаулашып, Ғәлимә апайҙың тирә-яғына теҙелеп, уны әйләндереп һырып алғас, ул ҡапыл ғына башын ҡалҡытып ҡараны ла:
— Килделәр бит... Килделәр!.. — тип ҡысҡырып ебәрҙе һәм урынынан торорға теләгән кеүек булды. Уның был һүҙҙәренән мулла һәм хәлфәләрҙең килеүенән ҡурҡыу-ҡурҡмауы мәғлүм булмаған ине, ул: — Тағы ла килделәр!.. Йөҙгә ҡара яғырға килделәр!.. Мине ҡотҡарығыҙ! — тигән һүҙҙәре менән был сәлләле кешеләрҙән һуң дәрәжәлә ҡурҡҡанын белдерҙе.
Элек әсәй ҙә, Хәмиҙә әбей ҙә муллаларҙан бик оялалар, йөҙҙәрен түгел, мөмкин булғанда уларға кәүҙәләрен күрһәтеүҙән дә тартыналар ине. Бөгөн эш артыҡ мөшкөл булғас һәм Ғәлимә апай һаман да тыныслана алмағас, улар икеһе лә оялып торманылар, бәлки асыҡтан-асыҡ ҡарап, һәр бер эшкә әҙерлек күрһәткән кеүек торҙолар һәм, Ғәлимә апайҙың һуңғы ҡурҡыу һүҙҙәрен ишеткәс, улар яҡын уҡ килделәр. Атайым хәлфәләрҙең араһына инеп, Ғәлимә апайҙың ҡулын тотто, асылған өҫтөн япты һәм ҡаушаған бер сифат менән:
– Ғәлимә балам, тыныс ят... Былар һине ҡөрьән сығып өшкөрөргә генә килгәндәр, ҡара яҡмайҙар... — тип йыуатырға кереште. Уның һүҙҙәренә әсәй менән Хәмиҙә әбей ҙә:
– Балам, беҙ бында, тыныс бул, бына, алла бойорһа, терелерһең... — тип Ғәлимә апайға һүҙҙәрен ишеттереп, кәүҙәләрен күрһәтеп, үҙҙәренең бында икәнлектәрен, муллаларҙан ҡурҡыу тейеш түгел икәнен белдерергә тырыштылар.
Атайымдың һәм әсәй менән Хәмиҙә әбейҙең йыуатыуҙарына тыныслыҡ бирергә тырышыуҙарына ҡарамайынса, ул һәр ваҡыт әйтә торған һүҙҙәрен ҡабатларға, урынынан тороп китергә теләй башланы.
Мулла һәм хәлфәләр уның шулай тынысһыҙланып елкенеүен күргәс, һөжүм ваҡыты, эш заманы килде тигән кеүек, бөтәһе бер юлы:
— Әғүзе биллаһи мине шайтан ражим...
— Бисмиллаһ... — тип, бик ашығып, бер ауыҙҙан, күтәренке тауыштар менән, ҡөрьән сығырға керешеп киттеләр.
Бер тиҫтәнән артыҡ кешеләрҙең бер юлы шаулашып, ҡысҡырып ебәреүҙәрен ишеткәс тә, Ғәлимә апай урынынан һикереп торҙо ла:
— Кәрәкмәй, кәрәкмәй!.. — тип ҡулдарын бутай башланы һәм урынынан тороп китергә теләне. Ләкин шул минутта, уны бер нисә көслө беләкле ҡулдар сырмап тотоп алғанлыҡтан, тороп китә алманы. Өшкөрөүселәр, уның ай-вайына ҡарамайынса, уҡыуҙарын дауам иттерҙеләр һәм бөтәһе лә бер юлы «әлхәм»де уҡып бөтөрөп, ләхәүлә вә ла ҡеүәтә илла биллаһелғазимде әйтеп, бөтәһе бер юлы Ғәлимә апайҙың өҫтөнә ҡарай баштарын бөгә төшөп:
– Тефу-тефу! – тип, уның битенә, башына, ҡыҫҡаһы, бөтә өҫтөнә төкөрҙөләр.
Бынан бер нисә көн генә элек, уны урамда йөрөткән ваҡытта бөтә халыҡ алдында уның битенә төкөргәйнеләр. Ул унда биттәрен ҡайҙа ҡуйырға белмәй, ер аҫтына инерлек, үҙен тереләй утҡа һалырлыҡ булып хурланғандарын күҙ алдына килтерҙе, күрәһең:
– Юҡ, мин гонаһлы түгел!.. Әй, алла, ниңә минең битемә төкөрәһегеҙ?.. Мин китәм!.. Хәҙер барып һыуға төшәм!.. Бына төшәм дә инде… Әй, раббым, шуларҙан ҡотолдом бит!.. – тип башын яҫтыҡҡа ҡуйып йәнһеҙ кеүек булып ятты.
Уның был хәле теге өшкөрөүселәргә һис тәьҫир итмәй, улар ҡөрьән уҡыуҙарын тағы ла шәбәйттеләр. Улар хәҙер дошманды (йәғни үҙ уйҙарынса Ғәлимә апай янына йыйылған, уны һаташтырған ен-шайтандарҙы) еңгән кеүек ҡыҙып, дәртләнеп киттеләр.
Улар ҡайһы бер урында тауыштарын һуҙып ебәрәләр, ҡайһы саҡта ҡаты итеп ҡысҡыралар, йә көйләп ҡуялар… Бер аҙ уҡып барғас, бөтәһе бер юлы “ләхәүләне” уҡып, тағы ла көслөрәк итеп Ғәлимә апайҙың өҫтөнә өрәләр һәм төкөрәләр ине.
Был күренештән өй эсе әллә ниндәй ҡурҡыныс бер төҫкә инде. Ауырыу кеше түгел, һау була тороп, мин дә ҡурҡа башланым. Мин дә берәй ваҡытта шулай ауырырмын, мин дә шулай һаташырмын, мине лә шулай өшкөрөрҙәр… тигән уйға ҡалдым.
Ғәлимә апай бер аҙҙан тағы ла ҡуҙғалырға теләп, башын күтәргәйне, уны тирә-яғынан бер юлы бер нисә ҡул тотоп алды. Улар бер ҡулдары менән Ғәлимә апайҙы, икенсе ҡулдары менән ҡөрьәндәрен тотоп, бер минут тик тормай уҡыуҙарын, баяғыса, Ғәлимә апайҙың өҫтөнә төкөрөүҙәрен дауам иттерә бирҙеләр. Ғәлимә апай, бер аҙ тик ятҡандан һуң, хәрәкәткә килде. Кәүҙәһен ҡуҙғата алмаһа ла, башын бер аҙ күтәреп, үҙенә яҡын ғына ултырған мулланың битенә төкөрҙө лә тағы ятты.
Уның шулай мулланың битенә төкөрөүенә әһәмиәт биреүсе лә булманы. Бер аҙҙан һуң ул тағы ҡуҙғалып, уларҙың бөтәһенә күҙҙәрен тултырып ҡараны ла, уларҙы мыҫҡыл иткән һамаҡ ауыҙын бөршәйтеп, ниңәлер йылмайған кеүек булды. Башын бер яҡҡа әйләндереп, юрғанын башына тиклем ябынып ятты.
Өшкөргән саҡта ауырыуҙың бите, күренергә ярай торған тәне асыҡ булырға, өшкөрөүселәрҙең төкөрөктәре туранан-тура уның битенә, башына тейергә тейеш булғанғамы, әллә башҡа берәй сәбәп менәнме, Ғәлимә апайҙың башын йәшереп, биттәрен ябып ҡуйыуы уларға килешмәне. Уның үҙе теләп, уларҙан ҡасып ябыныуға ҡарамаҫтан, башына ябынған юрғанын асырға теләнеләр һәм битенә япҡанын тартып астылар. Ғәлимә апай ике ҡулы менән юрғанына йәбешеп, астырмаҫҡа, башын уларҙан йәшерергә тырыша башланы. Улар, бер нәмәгә ҡарамай, тағы астылар. Шунан һуң Ғәлимә апай тағы елкенә, баяғынан да көслөрәк тыпырсына башланы.
Улар, ауырыуҙың шулай тыпырсыныуына, уңайһыҙланыуына ҡарамай, ғәйрәттәрен арттыра төшөп, тауыштарын шәбәйтеп, төкөрөүҙәрен йышайтып, өшкөрөргә керештеләр. Ғәлимә апай, был ҡәҙәрле көстәргә ҡаршы тора алмауын белгән кеүек, хәҙер башын йәшермәй башланы. Шул ваҡытта уның ике сикәһенән туҙып төшкән ҡара сәстәренә, битенә төкөрөк йәбешеп бөткәйне. Ул ҡыҙарған, тирләгән, тынын йыш-йыш ала, уның күҙ ҡараштары бик хәлһеҙләнгәйне.
Уның был хәлен күреп, атайым да уңайһыҙлана башланы. Фәхри бабай ситтән генә ҡарап ала ла, башын түбән эйеп:
– Әй балам, балам!.. – ти, үҙе иҙәнгә ҡарап тик тора ине.
Әсәйем менән Хәмиҙә инәй теге өйгә сығып килделәр, уларҙың күңелдәре тынысһыҙ икәнен ҡараштарынан белеп була ине.
Шулап шаулап ҡөрьән сығыу сәғәттән артыҡ барҙы, һуңға табан Ғәлимә апай ошо сәлләле кешеләрҙең уртаһында рәнйеүле рәүештә ҡәһәрле ғөрөф-ғәҙәттең ҡаты тырнаҡтары аҫтында иҙелгән һамаҡ булып күҙҙәрен йомдо.
Мин әле лә уның шул ваҡыттағы моңһоу, ҡыҙғаныс күренешен, оҙон керпектәренең ҡара күҙҙәрен ябып хәрәкәтһеҙ ҡалыуын, уның шул хәлдә ҡәһәрле тормошҡа мәжбүр ителеп көрәшеүҙән ғажиз ҡалып, золом ителеүен күҙ алдымдан ебәрә алмайым.
Ул әле лә иҫке тормоштоң иге-сиге булмаған насарлыҡтарҙың ҙур бер ҡорбаны булып күҙ алдына килә...
Мулла һәм хәлфәләр ҡөрьәнде сығып, һуңғы «лә хәү-лә»ләрен әйтеп, иң һуңғы ағыулы төкөрөктәрен уның өҫтөнә, матур битенә төкөргән саҡта, ул бер нәмә лә белмәй ята ине.
Былар икенсе өйгә аш ашарға сыҡҡан ваҡытта, уның битендәге төкөрөктәр шул көйө һөртөлмәй, кипмәй ҡалдылар. Сөнки ул уларҙы һөртөп тороуҙан үткән, уның хәҙер шул бысраҡ төкөрөктәрҙе һөртөрлөк тә хәле ҡалмаған ине...
Өшкөрөүселәр бик ҙур эш бөтөрөп, дошмандарын еңеп ҡайтҡан ғәскәрҙәр кеүек, шатлыҡ менән теге өйгә сыҡтылар. Сыҡтылар ҙа, тәһәрәт яңыртабыҙ тип, ишек алдына таралдылар.
Атайым миңә быларға ҡомған биреп, ҡулдарына һыу һалып торорға ҡушҡанға күрә, мин былар тирәҙендә йөрөргә, атайым менән Фәхри бабайҙың әйткән һүҙҙәрен тыңларға мәжбүр инем.
Хәлфәләр тышҡа сыҡҡас, иркенләп ҡалған кеүек булдылар. Улар аҙбарҙың эсенә ингәс, мин ситәндең был яғында тороп ҡалдым. Улар мине бөтөнләй инеп китте тип белделәр, күрәһең, араларынан береһе:
— Ҡайҙа, Ғәли ағай, сығар әле. Баш ауыртып китте, — тине. Ғәли хәлфә шунда уҡ кеҫәһенән ҡағыҙға төргән бер нәмә сығарҙы ла, ике ҡулы менән тотоп, иптәштәренә һуҙҙы. Улар бер нисәһе бер юлы был нәмәне бармаҡ остары менән семетеп алып икенсе устарына һалдылар ҙа, баштарын юғары күтәрә төшөп, ауыҙҙарын асып, баяғы нәмәне тел аҫтына төшөрҙөләр. Ғәли хәлфә үҙе лә шул нәмәне бер аҙ алып, тел аҫтына һалды ла, ҡулындағы ҡағыҙҙы ипләп төрөп, күкрәк кеҫәһенә тығып ҡуйҙы. Хәҙер быларҙың бөтәһенең дә ауыҙҙары тумпайып, алға сығып ослайыңҡырап тора ине.
Бер-ике минуттан һуң былар бөтөнләй башҡаса булып, кәйефләнеп киттеләр. Иң элек Нәғим хәлфә ауыҙындағы нәмәне төкөрөп ташланы ла, һүҙ башлап:
— Ну, суҡынғандың ҡулы йомшаҡ икән дә һуң! Тороп китә башлағас, ҡулынан эләктереп алған инем, ҡулым май кеүек булып иреп китте, — ти.
Уның был һүҙенән һуң ҡалғандары ла ауыҙҙарындағы нәмәләрен төкөрөп ташланылар ҙа, бик асылып китеп, береһенән һуң береһе һүҙгә керештеләр. Әабдулла хәлфә тағы ла маҡтана төшөп:
– Ә мин һуң?.. Мин юрған аҫтынан аяғын тоттом. Ну, тәне ҡыҙыу ҙа һуң... Ул аяғын тарта, мин ебәрмәҫкә тырышам... — тип маҡтанды. Икенсе береһе:
– Мин йөҙөнә ҡараным да ултырҙым, валлаһи, хур ҡыҙы кеүек бит!.. Ауырып әрәм булған... Битен япмаһа ғына ине, тип торам.., Ярай, теге ҡарт шайтан йөҙөн аса әле... (теге остоң муллаһын әйтә, күрәһең) —тине.
– Ул үҙе лә ҡыҙыға торғандыр әле, — тине береһе, уға ҡаршы икенсеһе:
– Туған, уға тәнендә йәне булған кеше ҡыҙыҡмай ҡалмаҫ... — ти.
Ғабдрахман хәлфә йыуаш кеше, ул быларҙың һүҙҙәренә ҡатышмаҫ тип уйлағайным, ул да тик тороп ҡалманы:
— Алманың аҫылын ҡорт ашай, тигән һүҙ дөрөҫ инде. Шул башы менән мужик егетенә әрәм булған меҫкен. Улай йөрөгөһө килгәс, бына беҙгә генә белдерергә кәрәк ине. Ғәли артынан беҙгә хат яҙһа, ни була инде... Беҙ шәриғәттең рәтен табыр инек... — тип үҙенең хәсрәтен белдерҙе.
Мәзин хәлфә лә, ауыҙындағы йәшкелт нәмәне төкөрөп ташлағас:
— Һеҙ юҡты һөйләйһегеҙ, әле мин уны шул көйөнсә лә алыр инем. Тороп китә башлағас, күкрәгенә ҡулым тейеп китте!.. Уф-уф!..— тип ҡуйҙы.
Улар үҙҙәренең ҡайҙа икәнлектәрен онотоп, байтаҡ торҙолар. Мин өшөй башланым. Улар һаман бер аҙ торасаҡтар ине лә, атайым ишек алдына сығып, уның былай табан ҡарап:
– Йә, хәлфәләр рәхим итһендәр... — тигән һүҙен ишеткәс, тиҙ генә ҡомғандан һыу ағыҙып, берәм-берәм ауыҙҙарын сайҡанылар ҙа ҡулъяулыҡтарын алып ауыҙҙарын һөрттөләр. Араларынан береһе:
– Еҫе ҡалмаһын, мужик белһә ярамай... Юҡһа ҡыҙҙарын өшкөртөү түгел, ҡарсыҡтарын да өшкөрттөрмәй башларҙар, — тине. Уның был һүҙенән ҡайһы береһе көлдө, ҡайһы береһе:
– Һиҙмәгәндәре яҡшы... — тип һүҙен йөпләп ҡуйҙылар.
Былар ингәндә, аш урыны әҙерләнеп, тәрилкәләр теҙелеп ҡуйылған ине.
Өйгә инеп аш янына ултырғас, былар төҫтәрен бөтөнләй үҙгәртеп, әле генә тышта һөйләгән һүҙҙәрен оноттолар, «китап һүҙҙәрен», ауырыуҙарҙың төрҙәрен һөйләргә керешеп киттеләр. Ләкин быларҙың «китап» һүҙҙәренә ҡарап Фәхри бабайҙың да, атайымдың да күңелдәре асылып китә алмай ине. Мулла менән хәлфәләр уларҙың күңелһеҙлектәрен һиҙеп алдылар ҙа һүҙҙәрен быларҙың күңелдәрен табыу яғына борҙолар. Бындай ваҡытта, әлбиттә, күҙ алдында булған миҫал килтереп тә һәм улай иткәндә наҙан халыҡты ышандырып та булмағанға, һүҙ боронғо ваҡыттарға, иҫке замандарға терәтелеп һөйләнә бит, бында ла шулай булды.
Былар боронғо ваҡыттағы кешеләрҙең баштарынан бик күп ауырлыҡтар үткәнен, уларҙың сабыр итеүҙәре арҡаһында шул ауырлыҡтарҙан, бәлә-ҡазаларҙан сығыуҙарын, донъялыҡта сыға алмайҙар икән, әхирәттә рәхәт күрәсәктәрен күп миҫалдар килтереп һөйләнеләр. Бында боронғо әүлиәләрҙең, ҙур ишандарҙың төрлө кәрәмәттәре, уларҙың изге тындарынан, доғаларынан әллә ниндәй ауырыуҙарҙың терелеүҙәре, астарҙың туҡ, ярлыларҙың бай булып китеүҙәре, бөтәһе-бөтәһе һөйләнде. Быларҙың һүҙҙәренән һуң боронғо ваҡыттарҙағы ауырлыҡтар ҙа еңел, ярлылыҡтар ҙа ҡыҙыҡ, ауырлыҡтарҙан рәхәт кеүек булып күҙ алдына килә башланылар. Фәхри бабай ҙа Ғәлимә апайҙың ауырыуын онотҡан кеүек булып йөҙө асылып китте. Атайым да аҙ-маҙ булһа ла һүҙгә ҡатнаша башланы. Эштең былай яйланғаның күргәс, муллалар бигерәк тә асылып киттеләр. Үҙҙәренең йәшерәк ваҡыттарында һәм бынан бер нисә йыл элек кенә ауырыуҙарҙы тергеҙеүҙәрен, быларҙың өшкөрөүҙәренән шифа табыуын әйтеп үттеләр.
Төрлө ауырлыҡтарҙы, ауырыуҙарҙы һөйләгәндән һуң, һүҙ ен-пәрейҙәргә күсте. Бында, әлбиттә, ен-пәрей кеүек нәмәләрҙең барлыҡтарына шик килтергән бер генә кеше лә юҡ ине. Шуның өсөн былар тураһындағы һүҙ бигерәк ҡыҙыҡҡа китте. Әллә кемдәрҙең әллә ҡайҙарҙа ен-пәрей күреүҙәрен, уларҙың ҡулдарынан саҡ-саҡ ҡотолоуҙарын, йәки шунан һуң ауырыу булып ҡалыуҙарын — береһен дә ҡалдырманылар.
Мәзин бабай бик ҡарт кеше ине. Ул донъяла бик оҙаҡ торған, ете төн уртаһында юлдарҙа күп йөрөгәнгә, ҡараңғы төндәрҙә яңғыҙы мәсеткә барғанға күрә, был турала уның да фекерен һорап үттеләр. Бик иркенләп һөйләргә кереште.
— Мин инде донъяла күп нәмә күрҙем, йөмләнән бер-ике эште һөйләп үтәйем әле, — тип түбәндәгесә һөйләп алып китте:
– Бер көн шулай, йәсиғ намаҙынан сыҡҡас, Әләүҙәргә барҙым. Улар ен ҡағылып ауырыған улдарын өшкөртөргә саҡырғайнылар. Малай ни эшләргә лә белмәй дулап ята. Өшкөрә башланым, теге уның һайын дулай, уның һайын һаташа. Мин уҡыған аяттарҙы кире һүтеп бара. Яңағына бик ныҡлап берҙе ҡундырҙым да, күҙеңә нәмә күренә, хәҙер әйт, тип һораным. Малай йомшаны:
– Мәзин ағай, миңә теймә, миңә әйтмәҫкә ҡушалар, — ти.
– Кемдәр әйтмәҫкә ҡуша? — тим.
– Ҡурҡам, ҡурҡам! — ти. Яңағына тағы ла берҙе ҡундырғайным:
– Әйтәм, әйтәм... Минһаж ҡарттарҙың ала эттәре,— ти.
Күрәһең, теге пәрей уға эт һүрәтендә күренә. Шунан һуң «Минһаж ҡарттың ала эте» тип бер ҡағыҙға яҙҙым да, аятөл-көрси уҡып, яндыра башланым. Шул саҡта малай ни эшләргә белмәй:
— Зинһар, яндырма, ул мине тешләй! — тип ялына башланы.
Уның һүҙенә ҡарамай теге ҡағыҙҙы яндыра башланым. Теге малай ни эшләргә белмәй тыпырсына, дулай, ҡағыҙҙы яндыртмаҫҡа итә, уға ҡараманым, тоттом да яндырҙым. Бына шунан һуң малай рәхәтләнеп йоҡлап китте.
Шулай мәшәҡәтләнә торғас, уларҙа бик һуңға ҡалдым. Урамдан ҡайтып килә инем, үгеҙ кеүек бер эт ҡаршы килеп, бер алдыма, бер артыма сыға. Мине ҡурҡыр тип белде, күрәһең.
— Ә, әле һин тегендә булдыра алмағас, бында килгәнһең икән! — тип уҡынып, таяғымды һелтәп ебәргәйнем, теге нәмә шунда уҡ ғәйеп булды ла ҡуйҙы, — тине.
Уның был «ҡыҙыҡ» ваҡиғаһынан мулла ла, хәлфәләр ҙә ғәжәпһенделәр ҙә, көлдөләр ҙә (уларҙың ни өсөн көлгәндәрен аңлай алмағайным). Мәзин бабай:
– Туҡтағыҙ әле, бөтмәне, — тип тағы ла һөйләй башланы.
– Ҡайттым. Оҫтабикәм: «Ни эшләп был тиклем һуңға ҡалдың, мунса яҡҡан инем, көтөп-көтөп аптыраным. Мин инеп сыҡтым, үҙең барып мунса инеп сыҡ», — тигәс, тоттом да мунсаға киттем. Сисенеп, эләүкәгә менеп, сабына ғына башлағайным, арттан бер нәмә килеп миндекте тотто ла алды. Әле һин бында ла килеп өлгөргәнһең икән, яуыз нәмә! — тип уҡынып ебәргәйнем, теге нәмә дөбөрҙәп эләүкә аҫтына төшөп китте. Үҙем рәхәтләнеп сабынып, мунса инеп сыҡтым. Шулай уҡ пәрей тигән нәмәләр әҙәм балаларына зыян-зарар килтерергә ҡасд итеп кенә торалар.
Мулла ағай мәзиндең һүҙен бүлеп:
— Мосолман пәрейҙәре улай булмайҙар, бигерәк тә кафыр пәрейҙәре кешеләргә дошман булалар, — тип әллә нәмәләр уҡып ҡуйҙы.
Мәзин бабай мулланың һүҙен дөрөҫләп:
— Уныһы шулай шул, һүҙегеҙ бик дөрөҫ. Бер көн ҡышҡы төндә таң атҡандыр, тип тәһәрәт алдым да, мәсеткә киттем. Күҙгә төртһәң, күренмәҫлек ҡараңғы, көҙгө төн. Иртә булһа булыр, мейестәргә яғып, шунда торормон, тип мәсеткә индем. Инһәм, ни күҙем менән күрәйем: фарыз бүлмәһе лә, сөннәт бүлмәһе лә туп-тулы халыҡ — намаҙ уҡыйҙар... Ләкин бер ҙә беҙҙең кешеләргә оҡшамайҙар, яурындары юҡ, үҙҙәре бик нәҙектәр. Шунда быларҙың мосолман пәрейҙәре икәнлектәре һәм намаҙ уҡыуҙары ҡылт итеп иҫемә килеп төштө. Мин эсемдән генә «сүрәи ен»де уҡып, бер яҡ ситтә ултырып торҙом. Шуныһы ғәжәп: былар беҙҙең кеүек рөҡуғ-сәждәгә баралар, әммә һис бер тауыштары сыҡмай. Томан нисек тауышһыҙ аҡһа, былар ҙа нәҡ шул томан кеүек, хәрәкәттәрендә һис бер тауыш юҡ... шулай итеп хөшуғ-хөзуғ менән намаҙ уҡынылар ҙа томан кеүек таралдылар ҙа бөттөләр. Миңә һис бер зарарҙары булманы, — тине. Мәзин бабайҙың был һүҙҙәренә тағы ла ғәжәпһенделәр. Хәҙрәт мәзиндең бөтә һүҙҙәрен дөрөҫләп ҡуйҙы. Мосолман пәрейҙәрҙең зарар итеү түгел, кәрәк була икән, мөьмнн-мосолман кешеләргә файҙа итеүҙәрен һөйләне. Хәлфәләрҙән береһе:
— Хәҙрәт, уларҙың тауыш-тынһыҙ булыуҙары әжсәме ләтифәнән булыуҙарынан килә торғандыр инде?..— тип сөәл бирҙе. Хәҙрәт уға ҡаршы әллә нәмәләр әйтте. Башҡа хәлфәләр ҙә һүҙгә ҡатнашып киттеләр. Фәрештәләрҙе лә килтереп ҡыҫтырҙылар. Ләкин был әжсәме ләтифтәрҙе һәм уларҙың был туралағы һүҙҙәрен мин бик үк аңлап еткерә алманым. Былай бик «тәрәнгә» киткәс, Фәхри бабай менән атайым бигерәк тә бер нәмә лә аңламағандарҙыр инде. Улар шулай бик үк аңлап бөтмәһәләр ҙә, был һүҙҙәр һөйләнгәндә бик ихлас менән тыңлап ултырҙылар. Бигерәк тә был ваҡытта Фәхри бабай бер ағара, бер ҡыҙара, хатта уның йөҙәнә ҡурҡыу ғәләмәттәре сығып ҡуйған минуттар була ине.
Быларҙан башҡа пәрейҙәрҙең, ендәрҙең төрлө төҫтәргә инеүҙәре, убырҙар, өйрәктәр тураһында халыҡ араһында йөрөгән әкиәттәр, ҡай бер кешеләргә ен-пәрей эйәләшеүҙәре тураһында береһенән-береһе бик ҡурҡыныс нәмәләр һөйләнде. Был һүҙҙәр улар өсөн ҡыҙыҡ та, күңелле лә булғандыр. Ләкин беҙҙең өй эсендәге кешеләр өсөн был һүҙҙәр тағы ла күңелһеҙ эштәрҙе күҙ алдына килтерәләр, беҙҙе бында тороуҙың ҡурҡыныс дәрәжәһенә еткерәләр ине.
Был һүҙҙәрҙән мин бигерәк тә ҡурҡыуға ҡалдым.
Беҙҙең өйҙәрҙә ен-пәрейҙәр бар кеүек, Ғәлимә апайға шул ен-пәрейҙәрҙең берәүһе ҡағылғандыр ҙа, шунан ауырып яталыр кеүек булып күренде. Бынан һуң мин нисек яңғыҙым аттарға бесән һалырға сығырмын, нисек мунсаға барырмын, нисек төндә тышҡа сығырмын, тигән уйға инеп, хәҙер үк ҡурҡыуға төшә башланым. Сөнки мин ул ваҡытта, уларҙың һүҙҙәрен ысынға алып, ялған һөйләүҙәрен күңелемә индереп тә сығармай инем.
Шундай һүҙҙәр арҡаһында мәжлес оҙаҡҡа һуҙылды. Аштан һуң бер нисә самауыр сәй эселде.
Сәй бөтөр саҡта Фәхри бабай ҡаршы өйгә сыҡҡан ине. Ул кире был өйгә ингәндә бик күңелһеҙләнеп инде:
— Хәҙрәт, Ғәлимә тағы ла борсола башланы бит әле, — тигән һүҙ менән хәҙрәт һәм хәлфәләргә ҡараны.
Ҡөрьән сығартып өшкөрткәс, Ғәлимә апайҙың терелеүенә һис бер шик-шөбһә итмәгән Фәхри бабайҙың был һүҙе күңелдең иң тәрән һәм иң ауыртҡан еренән сыҡҡаны күренеп тора ине. Шуның өсөн ул был һүҙҙәрҙе артыҡ борсолған ҡиәфәттә, ҡалған аҡтыҡ өмөттөң дә бөткәнлеген күрһәткән рәүештә әйтте. Уның был һүҙенән һуң атайым да уңайһыҙланып киткән кеүек булды. Ләкин был күңелһеҙ эшкә мулла ла, мәзин дә һәм хәлфәләр ҙә һис бер борсолоу, уңайһыҙланыу ғәләмәте күрһәтмәнеләр. Хәҙрәт бик һалҡын ҡан менән:
— Фәхри ағай, әле һин уның терелеүенә бөгөн үк өмөт итмә, китап өшкөрөүҙең шифаһын өс көндән, булмай икән, бер аҙнанан һуң көтөргә ҡуша. Ҡырҡ көнгә тиклем сабыр итергә бойора!.. — тип Фәхри бабайҙың өмөтөн, Ғәлимә апайҙың терелеүен бик оҙаҡҡа һуҙҙы. Атайым да был эшкә артыҡ уңайһыҙланды булһа кәрәк, ул да хәҙрәткә:
— Улай булһа, тиҙ генә терелмәҫме икән ни? — тигән сөәлде бирҙе. Уларға был икәүҙең нисек тә Ғәлимә апайҙың терелеүен, боронғо хәленә тиҙерәк ҡайтыуын өмөт иткәнлектән, шул сөәлдәрҙе биреүҙәре күренеп тора ине.
Хәҙрәт атайымдың сөәленә яуап бирергә лә аптырап ҡалманы:
— Хоҙаның эшен белеп булмай, сәғәте тура килә икән... фәрештәләр «амин» тип әйтәләр икән... бер көн эсендә терелергә мөмкин. Алланың рәхмәтен белеп булмай. Шуның өсөн хоҙай тәғәлә үҙенең рәхмәтенән өмөт өҙмәҫкә ҡуша. Тик шайтан ғына минең рәхмәтемдән өмөт өҙөр, тип әйтә. Шуның өсөн сабыр итергә, хоҙайҙың ҡушҡанына буйһонорға кәрәк... — тине.
Sez Başkort ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.