Ҡара йөҙҙәр - 4

Быларҙың һүҙҙәренә ҡолаҡ һалмаҫҡа, икенсе төрлө әйткәндә, сер бирмәҫкә тырышып, үҙемдең урыныма барып, сәкмәнемде һалып ҡуйып, һабаҡтарымды ҡулыма алып ултырҙым. Шунда уҡ китабымды асып, күҙ һалдым. Шуға ҡарамаҫтан, минең эргәмә бик күп шәкерт йыйылып алдылар һәм төрлөсә һорауҙар биреү өҫтөнә йөрәккә ауыр килә торған һүҙҙәр менән минән көлә башланылар. Хәҙер мин быларға ҡаршы яуап биреп тороуҙан да, ҡаршы тороп үҙемде аҡлау юлын алып барыуҙан да ғажиз ҡалдым йәш бөрсөктәре күҙҙәремә килеп тығылып, атылып сығырға ғына торалар ине. Хәҙер миңә бынан сығып китеү ҙә, бында тороу ҙа ауырға ҡалды. Мин шулай еңелгән һәм шулай шәкерттәр тарафынан солғанып алынған һайын үҙемдә күтәрә алмаҫлыҡ хурлыҡ, ауырлыҡ һиҙә башланым, күҙ алдарым ҡараңғыланған һамаҡ булып китте, ауырлыҡтың һуң сигенә еткән ваҡытта ғына теге күгәрсен Сәлим тигән йәш хәлфә килеп, шәкерттәргә ҡарап:

— Бында нәмәгә йыйылдығыҙ, айыу бейетеүсе юҡтыр бит... Китегеҙ хәҙер үк урындарығыҙға... — тип теге шәкерттәрҙе пыр туҙҙырып минең эргәмдән ҡыуып ебәрҙе. Шәкерттәр, һыу һипкән кеүек булып, шым булдылар, шул минутта таралып өлгөрҙөләр.

Күгәрсен Сәлим иң шәп, иң зирәк шәкерт һәм шуның арҡаһында, үҙенең йәшлегенә ҡарамаҫтан, хәлфә булып барғанға күрә, уға ҡаршы шәкерттәр түгел, унан ҙур хәлфәләр ҙә артыҡ һүҙ әйтә алмайҙар ине. Уның мине яҡлап сығыуы минең өсөн бик ҙур еңеллек булып төштө, иркенләп тын алдым. Ул шәкерттәрҙе шулай ҡыуып ебәреү өҫтөнә, миңә ҡарап:

— Һиңә тейәләрме... Әгәр тейһәләр, миңә генә әйт, бынан һуң улай ҡыланмаһындар, — тип минең күңелде йыуатып китте. Шунан һуң ғына бер аҙ иркенләп ҡалдым, тирә-яғымды солғап алған малайҙарҙың көлөүҙәренән, мыҫҡыл итеүҙәренән ҡотолдом. Шулай ҙа уларҙың ҡайһы берҙәре, мине аулаҡтараҡ осратып, үсекләп китәләр, ишара менән булһа ла, Ғәлимә апай ваҡиғаһын иҫемә төшөрөп, мине ғәрләндермәксе булалар ине. Ләкин уларға ҡарап ҡына борсолорлоҡ эш тапмай һәм, һүҙ йөрөтөү, әләкләүҙе һис бер яратмағанлығымдан, улар өҫтөнән барып күгәрсен Сәлимгә улар тураһында бер һүҙ ҙә әйтмәй инем.

Бөгөн ахун хәҙрәт иртәнге дәрескә бик һуң инде. Ул ингәндән һуң шәкерттәр бигерәк тын ҡалдылар. Ахун хәҙрәтте элек көнөнә бер нисә тапҡыр күрергә тура килгән булһа, мин уны ошо ике көн эсендә беренсе тапҡыр күрә инем. Был күреүемдә ул миңә йәмһеҙ, ҡурҡыныс һәм кешеләрҙең йөҙҙәренә ҡара яға торған уҫал бер кеше булып күренде. Мин күңелемдән уны уҫал бер кеше тип уйларға ҡурҡһам да, уның Ғәлимә апай менән Закир ағайҙың биттәренә ҡара яҡтырып, урам буйлатып, бөтә халыҡ тарафынан мәсхәрә иттереп йөрөттөрөүен шәриғәт ҡушыуы буйынса эшләнгән эш тип уйлаһам да, күңелемдең әллә ҡайһы бер мөйөшө уны яратмай башланы. Был йәмһеҙ эштәрҙең булыуына тик ул ғына сәбәп булған кеүек булып күренде. Элек ҡайһы бер кешеләрҙең: “Беҙҙең хәҙрәт бик мәкерле, хәйләкәр, бармағы үҙенә табан кәкере кеше, уға эшең төшмәһен”, – тип, зарланған һүҙҙәрен ишеткәндә, мин ул кешеләрҙең һүҙҙәрен яратмай торғайным. Бөгөндән башлап, ысынлап та, ул миңә лә бик уҫал кеше булып күренде. Шуның өҫтөнә, уның шәкерттәргә уҡытҡан һабаҡтары, биргән дәрестәре лә гел башҡаларға ауырлыҡ бирер һәм юҡ ҡына эш өсөн дә йөҙҙәренә ҡара яғыр өсөн уҡытыла торған нәмәләр кеүек булып күренә башланы.

Бына бөгөн дә ҙур шәкерттәр, уның алдына түңәрәкләнеп ултырып, дәрескә керешкәс, ҡул ҡырҡыу хаҡында һүҙ башланды. “Берәй кеше, икенсе берәүҙең әйберен урлаһа, гәрсә ул әйбер ун ғына дирһәмлек булһа ла, ул урлаусының ҡулын ҡырҡыу, шәриғәт буйынса, тейеш була…” – тигән һүҙҙәрен ишеткәс, минең күңел зымбырлап, башым сатнап китте. Үткән йыл ҡаҙ урлап тотолған Сәләхи иҫкә төшөп, уны туҡмауҙары, башын ярыуҙары күҙ алдыма килде. “Нисек уның терһәгенән ҡулын ҡырҡып, тере ҡулһыҙ ҡалдырманылар икән?” – тип уйланым.

“Берәй ҡыҙ менән егет тотолһа, уларға йөҙәр сыбыҡ һуғырға. Әгәр тотолған кешеләр ҡарт булһа, билдәренә тиклем ергә күмеп, ситтән таш менән бәреп үлтерергә…”, “Урлаған кешеләрҙең әҙ генә әйбер өсөн дә ҡулдарын ҡырҡырға…”

Бына шулай һәр бер эш өсөн ҡамсы менән һуғыуҙар, таш менән бәреп үлтереүҙәр, ҡулдарын ҡырҡып ташлауҙар, быларҙан башҡа төрлө ауырлыҡтар күрһәтеүҙәрҙе тыңлап ултырыу күңелгә әллә ниндәй ҡурҡыныс уйҙар килтерҙе. Былары әле уның донъяла була торған язалар. Был язалар өҫтөнә теге донъяла ваҡ ҡына эш өсөн ҡыҙыу йәһәннәм уттарында яндырыуҙар, ундағы ҙур суҡмарлы зобани фирештәләренең күҙҙәренән ут сәсеп, гонаһлы кешеләрҙең баштарына килтереп һуғыуҙары күңелдә сикһеҙ ҙур өмөтҙөҙлөк тыуҙырҙы. Тирә-яғымдағы шәкерттәрҙең барыһы ла, алдарындағы китаптарҙы асып, бары тик шундай яза, ҡиәмәт ғазабы кеүек ҡурҡыныс нәмәләрҙе уҡыйҙар. Минең ҡулымдағы китапта ла шундай нәмәләр яҙылған. Ахун хәҙрәт шуларҙың бөтәһен дә белә, шуларҙы уҡыта, шуның өсөн ул миңә үҙе лә ҡурҡыныс кеше, донъя-әхирәт ғазабы өйрәтеп, шуның менән генә ҡыҙыҡ табып тороусы уҫал кеше булып күренә башланы. Элек мин был һүҙҙәрҙе ишетһәм дә, китапта ғына шулай яҙылғандыр, уларҙың береһе лә эшләнмәй торғандыр, тип йөрөй инем. Өсөнсө көн Ғәлимә апайҙың шул китапта өйрәткәнсә хөкөм ителгәнен, мәхшәр кеүек халыҡ алдында йөҙөнә ҡаралар яғып, урам буйынса мәсхәрәләп йөрөткәндә, уның бөтә халыҡ, хатта ата-әсәһе тарафынан да: “ҡара йөҙ”, “оятһыҙ”, “бөтә ауылдың бәрәкәтен ҡасырыусы” – тигән һүҙҙәрҙе ишетеп, хәҙерге көндә әҙәм күҙенә күренерлектән үтеп, беҙҙең өйҙә һаташып ятыуҙарын күргәс, ул китаптарҙа яҙылған нәмәләрҙең ысынлап та була икәнен уйлап, ни эшләргә белмәй башланым. Кешеләрҙең бөтә эштәре ҡыл өҫтөндә генә торған кеүек була башланы. Мин шуларҙы уйлап бөгөн уҡый ҙа алманым. Өйгә ҡайтып барғанда ла: “Ярты кәүҙәләренә тиклем ергә күмелеп, тирә-яҡтан таштар менән бәрелеп үлтерелгән һаҡаллы ирҙәр, сәстәре туҙып, биттәренән ҡандар ағып, баштары ергә бөгөлөп төшкән ҡатындар… Өҫтөнә алама кейем кейгән, ҡулы терһәгенән киҫелеп, ҡандар ағып торған әллә ниндәй кешеләр… Ҡарағусҡыл төтөндәр сығып, гөжләп янып торған йәһәннәмдәргә һәм уның эсендә яланғас көйө янып ятҡан иҫәпҙеҙ күп ирҙәр, ҡатындар… унда күҙҙәрен аҡайтып, ҡулдарына суҡмар тотоп йөрөгән зобаниҙар… Өсөнсө көн урамда бер-береһенә бәйле көйө, йөҙҙәренә ҡором буялып, урамдың буйынан буйына йөрөтөлгән Ғәлимә апай менән Закир ағай…” берәм-берәм күҙ алдымдан үтә башланылар. Шундай йәмһеҙ һәм күңелгә бик ауыр тәьҫир итә торған нәмәләрҙе уйлап, өйгә ҡайтып индем.

Мин өйгә ҡайтып ингәндә, беҙҙең өйҙә түбән остан Ғилми әбей менән әсәй Ғәлимә апайҙың эргәһендә ултыралар, Ғәлимә апай боронғоса шәлен бөркәнеп, бер һүҙ ҙә өндәшмәй, ситкә ҡарап тик ултыра ине.

Минән элек былар нәмә һөйләшкәндәрҙер — белмәйем, тик мин ҡайтҡанда һүҙ һаман Ғәлимә апай тураһында бара, уның ауырыуын бөтөрөү — имләү тураһында Ғилми ҡарсыҡ төрлө әмәлдәр өйрәтә ине. Шулай итмәгәндә, ауырыуҙың көсәйеүен, уның кешелектән сығыуын, береһенән-береһе ҡурҡыныс һүҙҙәр менән ҡурҡытып, Ғәлимә апайҙың да, әсәйемдең дә йөрәген ала, аҡылдан яҙыу, енләнеүҙәрҙең береһен дә ҡалдырмай, йөрәк ярыла торған төрлө ваҡиғаларҙы күҙ алдына килтерә ине. Уның һөйләгән һүҙҙәрен, миҫалға килтергән ҡурҡыныс ваҡиғаларын ишеткәндә әсәйҙең йөҙө ағарып китә, Ғәлимә апай ҡалтырана, эргәһендә генә убыр ятып торған һәм шунан һаҡланырға тейеш булған кеүек, шәленә төрөнә, мөйөшкә һыйына бара ине.

Им-том иткәнсе тыныс торһон тип, шүрлектә торған иҫке «Ҡөрьән»де алып, Ғәлимә апайҙың баш осона табан килтереп ҡуйҙылар. Ғәлимә апай был эштәргә ҡарышмай һәм ҡаршы бер һүҙ ҙә әйтмәй торһа ла, йөҙөндә быларҙың бөтәһенә лә асыу билдәһе, риза түгеллек ғәләмәте күренеп тора, Ғилми ҡарсыҡҡа ҡурҡыныс бер нәмәгә ҡараған кеүек ҡарай ине.

Ғилми ҡарсыҡ ауырыуҙы дарыулау, уның сихырына шифа бирерлек кәңәштәр биреү кеүек иң «ашығыс саралар» һөйләп бөтөргәндән һуң, шул уҡ ауырыу алдында өс көндән бирле уның тураһында ауыл араһында йөрөгән һүҙҙәрҙе теҙә башланы. Ғәлимә апай өсөн ишетеүе бик күңелһеҙ һәм ауыр булған был һүҙҙәрҙең уның алдында ҡабатланыуы, йөрәгенә бик насар тәьҫир итеүе билдәле булыуға ҡарамаҫтан, һүҙҙәрҙе һуҙғандан һуҙҙы. Әсәйем дә уға ҡушылып, ҡушылмаған урындарында бик ихлас тыңлап, был турала һүҙҙең оҙайыуына сәбәп булды.

Ғилми ҡарсыҡ, бер яҡтан, беҙҙең өй кешеләренең күңелдәрен табыу өсөн һүҙҙәрен борғолап һөйләһә, икенсе яҡтан, был туралағы һүҙҙәрҙе тағы ла арттырып, өй эсенә күңелһеҙ һәм ҡурҡыныс бирергә тырыша. Бер ҙә кәрәкмәгәнгә Ғәлимә апай менән Закир ағайҙың тотолоу рәүештәрен, кемдәр тотҡанын ҡабатлай. Был туралағы һүҙҙәрҙе кешеләр ауыҙынан мең төрлө иттереп күсерә, шул һүҙҙәр арҡыры им-том итергә үҙенә юл аса ине.

Шул ваҡытта Хәмиҙә әбей инеп, ваҡиғаның, был туралағы һүҙҙәрҙең артыуына өҫтәмә сәбәпсе булып китте. Ул Фәхри бабай сығып киткән арала ғына бында ингәнен, нәмә эшләргә лә белмәй аптырап йөрөгәнлеген, өс-дүрт көндән бирле өйҙәрендә йәм һәм матур тормош юғалғанын күҙ йәштәрен ағыҙып, зарланып һөйләргә кереште. Хәмиҙә әбейҙең ике ут эсендә, сыға алмаҫлыҡ ҡайғы уртаһында икәнен белгән Ғилми ҡарсыҡ, был эшкә тағы ла ҙур төҫ биреп, иркен рәүештә һөйләргә кереште. Әле генә әсәйгә һөйләгән һүҙҙәрен Хәмиҙә әбейгә лә башынан аҙағына тиклем ҡайтанан һөйләп сыҡты.

Быларҙың һүҙҙәрен ишетеп ултырған Ғәлимә апай, ни эшләргә белмәгән кеүек, башын бер түбән төшөрә, бер быларға ҡарап ала, бер йөҙөн һыта, бер ситкә ҡарап, ике күҙҙәрен бер нөктәгә төгәп, шундағы бер нәмәгә артыҡ ғәжәпһенгән һамаҡ шаҡ ҡатып тик тора ине. Шуға ҡарамайынса, уның йөрәге тибеүенең самаһын белмәҫтән, былар үҙ һүҙҙәрен алып баралар, шулай итеп, уны үҙе йырып сыға алмаҫлыҡ һаҙға батыралар ине. Ғәлимә апай нәҡ үрмәксе ауына сырмалған себен һамаҡ ҡыҫылып, бер аҙ торҙо ла, ҡапыл ғына урынынан тороп, ишеккә табан бара башланы. Уның урындан ҡуҙғалыуы ла, бик тиҙлек менән сыға башлауы ла ғәҙәттәгесә түгел, бәлки күҙгә күренерлек рәүештә ҙур үҙгәреш арҡаһында икәнлеге күренеп тора ине. Әсәй тиҙ генә урынынан тороп, уны барып тотто һәм:

– Ғәлимә, ҡайҙа бараһың? — тип һорағанын һиҙмәй ҙә ҡалды. Ғәлимә апай әсәйемә лә, башҡаларға ла күҙҙәрен тултырып ҡарағандан һуң:

– Мин китәм, китәм, тигәс, китәм... — тип тартына башланы. Хәҙер уның ҡыланышынан Ғилми ҡарсыҡ та, Хәмиҙә әбей ҙә үҙгәреп киттеләр һәм, һүҙҙәрен ташлап, Ғәлимә апай тирәһенә йыйылдылар ҙа:

– Балам, китмә, китергә ярамай. Китеп ҡайҙа бараһың, — тип төрлө яҡтан сорнап алдылар. Ләкин Ғәлимә апай быларҙың һүҙҙәрен бер ҙә ишетмәгән кеүек ишеккә табан тартыла һәм «китәм!» тигән һүҙҙе ҡабатлай ине.

Был эштән Хәмиҙә әбей ҙә аптырашҡа ҡалды һәм илау ҡатыш тауыш менән:

— Балам харап булды!.. Балам, китмә, ултыр. Бер нәмә лә булманы, әйҙә, урыныңа ят, — тигән һүҙҙәр менән, ҡулынан тотоп, һикегә табан тарта башланы. Әсәй менән Хәмиҙә әбей икәүләп тартыуға ҡарамаҫтан, Ғәлимә апай һаман ишеккә табан бара, сығып китергә ашыға ине. Уның был эше алдында быларҙың бөтәһе лә аптырашта ҡалдылар, Ғилми ҡарсыҡ әллә нәмәләр уҡырға кереште, тирә-яғына төкөрөндө.

Мин тиҙ генә йүгереп сығып, атай эргәһенә барҙым һәм:

— Атай, Ғәлимә апай әллә ни эшләй, ин әле! — тип әйтеү менән, атай йүгереп өйгә инде.

Ғәлимә апай һаман тартыша һәм:

— Мин китәм!.. Мин тормайым... Ниңә мине ебәрмәйһегеҙ?.. — тигән һүҙҙәрҙе әйтә, тиҙерәк быларҙың ҡулдарынан ысҡынырға тырыша ине.

Атай инеү менән:

— Балам, ҡайҙа бараһың? Тышҡа сығаһың киләме? Әйҙә ултыр әле... — тигән һүҙҙәр менән ипләп кенә ҡулынан тотто. Шунан һуң ғына Ғәлимә апай бер аҙ баҫылған кеүек атайға ҡараны һәм, баяғы ҡаршылыҡтарын бөтөрөп, үҙе аҙ ғына тынысланған һамаҡ булып, былар алдында буйһонғанлыҡ күрһәтте. Шунан һуң ғына ике яҡтан тотҡан ҡул аҫтында үҙенең урынына килтереп ултыртылғас, шәлен бөркәнеп, алдына ҡарап ултырҙы.

Ғәлимә апайҙың ошо ҡуҙғалышынан һуң хәҙер һәр кем тынған, бер кем дә бер һүҙ әйтмәй, йәки әйтә алмай тик тора, һәр кемдең күҙендә тәрән ҡайғы менән бергә был эш алдында аптырау ғәләмәте күренә, Ғилми ҡарсыҡтың ғына был эш өсөн тыштан ҡайғырып, эсенән шатланғанлығы һиҙелә ине, бер аҙ торғастын ғына Хәмиҙә әбей, үҙенең күңеленә мөһим бер уй төшкән кеүек:

— Ғилми әбей, һин Ғәлимәне бер аҙ өшкөрөп китер инең, — тип һүҙ башланы. Уның был һүҙенә әсәйем дә ҡушылған кеүек булды. Ләкин атайымдың йөҙөндә быларҙың бөтәһенә лә ризаһыҙлыҡ, асыу тыуған кеүек булды ла, үҙе бер һүҙ ҙә әйтмәй тәрән уйға батты.

Ғилми әбей, шул һүҙҙе генә көткән һамаҡ, асылып китте:

– Шулай кәрәк шул, әллә ҡасан өшкөртөргә кәрәк ине, берәй нәмәнән зәхмәт ҡағылғандыр, ҡурҡҡандыр,— тип, ауырыу эргәһенә барып, доғалар уҡырға ауыҙын шапылдатып, Ғәлимә апайҙың өҫтөнә өрөргә керешкән генә ине, Ғәлимә апай уға ҡарап:

– Кит бынан, кит, тим, мин ауырымайым, ай убырлы ҡарсыҡ, ниндәй йәмһеҙ, кит, кит... — тип ике ҡулы менән эргәһенән ҡыуырға кереште. Ғилми ҡарсыҡ шуға ла ҡарамаҫтан, доғаһын өҙмәй алып барырға теләгән ине, Ғәлимә апайҙан артыҡ ҡаршылыҡ күргәс, артҡа сигенде һәм ауыҙынан:

– Доға уҡығанды ендәре яраттырмай, шуға күрә ҡаршы тора, — тигән һүҙҙе ысҡындырып ташланы. Уның был һүҙе атайыма йәшен кеүек ныҡ тәьҫир итте булһа кәрәк, атайым урынынан тороп:

– Һин бында нимә һөйләп ултыраһың, убырлы ҡарсыҡ, бар, сыҡ! — тип Ғилми ҡарсыҡты ҡыуа башланы.

Сикһеҙ уңайһыҙлыҡта ҡалған Ғилми ҡарсыҡ нәмә эшләргә белмәй, урынынан тороп, ситкәрәк барып ултырыу менән:

– Ай-яй, былар кем булғандар!.. Убырлы ҡарсыҡ, имеш... Үҙҙәре кем булғандар!.. Минең ҡыҙҙарым да, улдарым да былай хурлыҡҡа ҡалып, аҡылдан яҙып ятҡандары юҡ!.. — тигән һүҙҙәрҙе әйтә башлаған ине, атайым урынынан тороп:

– Тиҙ сығып кит бынан, күҙемә күренмә, шайтан, сихыр тубалы!.. — тигән һүҙҙәрҙе әйтеп, ысынлап ҡыуырға кереште. Тик шунан һуң ғына ҡарсыҡ йомшап:

– Хәҙер сығам, сығам... харап булған икән! Доғанан, өшкөрөүҙән ҡасалар!.. — тип сыға башланы.

Атайым асыуын баҫа алмай:

– Кит, күҙемә күренмә!.. Өшкөртһәк тә, һинең кеүек сихыр тубалынан өшкөртмәбеҙ, доғаң да, им-томоң да үҙеңә булһын!.. — тип артынан ҡысҡырҙы. Ғилми ҡарсыҡ:

– Бик эре һөйләшмә! Доғанан, диндән көлмә. Хоҙай үҙегеҙгә күрһәтәһен күрһәтеп тора бит әле, Ғәлимәгеҙ донъяға һыймай «мин-мин, мин кем?» тип йөрөй ине лә... — тип сығып китте.

Атай уның был һүҙҙәренән һуң, тағы ла ҡыҙып:

— Шул йәһәннәм ҡарсығын ниңә бында индереп йөрөтәһегеҙ, улар бит нәҫел-нәсәптән сихырсылар!.. — тип өйҙә ҡалғандарға ла асыуланды.

Был ауыр күренештең һәм сикһеҙ ауыр һүҙҙәрҙең иң ауыры Ғәлимә апайҙың йөрәгенә ҡаҙалыуы, уның нескә йәнен ҡайтанан урынынан ҡуҙғатыуы билдәле ине. Шул һүҙҙәрҙән һуң ул бигерәк тә борсолоу һиҙҙерҙе, көндәгегә ҡарағанда ла артыҡ кәйефһеҙлек күрһәтте. Үткән көн һәм бөгөн үҙе тураһында һүҙ бармағанда һирәкләп булһа ла һөйләшә, асылып китмәһә лә, бик үк ҡыйынлыҡ күрһәтмәй, тик йоҡо ваҡытында ғына тынысһыҙлана, һаташа ине. Бөгөн уяу ваҡытында ла борсолған кеүек була башланы. Ул тик торғанда һиҫкәнеп китә, уфлай, бик оҙаҡ уйланып тик тора, бер нәмәгә күҙе төшһә, унан тиҙ генә күҙен алмай, бик оҙаҡ ҡарап тора, шулай итеп, бөтә хәрәкәтендә башҡа тәбиғилек күрһәтә ине. Ғәлимә апай бөгөн киске ашты ла рәтләп ашаманы, сәйҙе лә бер генә шәшке, әсәй көсләгәнгә генә, мәжбүри рәүештәрәк эскән кеүек кенә эсте.

Уның ошолай насарға табан үҙгәргәнен күреү атайым менән әсәйемдең күңелһеҙлеген арттырҙы. Был турала үҙ-ара ғына һөйләшеп, иртәгә Фәхри бабай менән Хәмиҙә әбейҙе саҡырып кәңәш итергә һәм ҡөрьән сығартып өшкөртөргә, булмай икән, ҡайҙалыр бер ишанға алып барып ҡаратырға, нисек тә был эштең сараһын күреүҙе ашыҡтырырға ҡарар бирҙеләр.

Төндә Ғәлимә апайҙың йоҡо тынысһыҙлығы үткән төнгә ҡарағанда ла артыҡ булды. Ул мин күргәндә генә бер нисә тапҡыр һаташып, әллә ниндәй, бер-береһенә бәйләнешҙеҙ һүҙҙәр әйтеп, бер нисә тапҡыр тороп ултырҙы. Юғалтҡан бер нәмәне эҙләгән кеүек булып, тирә-яҡтарын һәрмәп, нәмәлер эҙләргә кереште. Был төндө уның, ҡурҡынып:

– Тағы ла киләләр инде!..

–Улар бит бик күптәр!..

–Хәҙрәт бабай килә, мин ҡасам!.. — тип әйткән һүҙҙәре менән, ҡапыл ғына шатланған һамаҡ, бик өҙөлөп:

– Килә, килә, күрмәһәләр ярар ине...

–Эй йәнем, килдеңме ни, ә?.. Нисек килдең?.. Күрерҙәр бит...

–Туй итербеҙ әле...

–Туй инде, был туй... Ана бит, ҡоҙалар килгәндәр... Үҙе ҡасан килер икән?..

–Ҡасма, ҡасма, бер нәмә лә булмаҫ... — тигән йөмләләр хәтеремдә ҡалған. Ул күп ваҡытта бик ҡурҡҡан, йә бер аҙ шатланған кеүек һүҙҙәр әйтә, һәм уның ҡурҡыуы ла, шатлығы ла бик тиҙ алмашына, шул алмашыныуҙарҙың араһында, иҫкә килгән кеүегерәк уйлап, тирә-яғына ҡаранып, ауыҙ эсенән нәмәлер уҡыған кеүек уҡынып, әсәйемдең:

— Ят, балам, ят... — тигән һүҙенән һуң теләр-теләмәҫ кенә ята ине.

Һуңғы ике көн эсендә Ғәлимә апай уяу ваҡытында ла еңеләйеп китте. Ул башын түбән эйеп, бик ныҡ иҫәпләгән һамаҡ ултыра ла һуңынан, шатланған һамаҡ булып, кәрәк-кәрәкмәҫ һүҙҙәр әйтә, уның был һүҙҙәре кешене көлдөрөрлөк булмаһа ла, үҙе шуға балаларсараҡ итеп көлә, ләкин уның был шатланыуы һәм көлөүҙәре боронғо ваҡыттағы көлөүҙәренә оҡшамай ине. Шуның өсөн булһа кәрәк, әсәйем дә, атайым да уның был еңеләйеүенә, һау кешеләрсәрәк ултырыуына шатланмайҙар, бәлки шикләнеп, ҡурҡып ҡарай башланылар. Ысынлап та, уның ҡыланыштары боронғо кеүек тәбиғи түгел, көлөүе, шатланыуы ла урынһыҙ күренә ине. Шуның менән бергә, бынан ике генә көн элек, йә кисәге кеүек артыҡ ятһынып, оялып тормай. Ул үҙен бик иркен, хатта кәрәгенән артыҡ иркен тота башланы. Уның кисе көндөҙгөгә оҡшамай, ул төн булһа һаташа, һаташҡанда ла күберәк үҙен бик рәхәттә йөрөгән, матур нәмәләр күргән кеше һамаҡ һүҙҙәр әйтә, ҡыҫҡаһы, уның уяу ваҡыты ла һау кешеләрсә түгел, бәлки аҡылға тамансараҡ кешеләрсә була башланы. Уның был рәүешле үҙгәреүе, эштең насарға табан барыуы атайҙарҙы тағы ла тәрән уйға ҡалдырҙы. Атай бер нисә тапҡыр Фәхри бабайҙарға инеп сыҡты. Унда һүҙ нисек барғандыр, уныҙын белмәйем. Ләкин Фәхри бабай менән Хәмиҙә әбейҙең икәүләп беҙгә инеүҙәренән, хәҙер Фәхри бабайҙың да асыуы ҡурҡыуға алмашыныуын, был эш тураһында икенсе төрлө уйға төшөүен аңланым. Бөгөн Фәхри бабай асыулы түгел, бәлки бик баҫынҡы, йыуаш булып инде. Ғәлимә апай уйы күреү менән шәлен бөркәнеп, ситкә ҡарап ултырҙа ла, элекке кеүек ҡурҡмай, артыҡ оялмай ҙа, хатта һирәкләп ҡарап ҡуя, тик өндәшмәй генә. Бының киреһенсә, хәҙер Фәхри бабай нәмәнәндер үҙе ояла төшкән һамаҡ уңайһыҙлыҡ күрһәтеп, әйтергә һүҙ тапмай, Ғәлимә апайға ҡарап торҙо ла тәрән һуланы, һуңынан унан күҙен алып:

— Хоҙа тәҡдирелер, үҙебеҙгә алып инәйек, ҡөрьән сығарып өшкөртөргә кәрәк... — тине.

Уның шул һүҙҙәренән һуң Хәмиҙә әбей артыҡ йомшап, күҙҙәренән йәштәре ағып төштө һәм, Ғәлимә апайҙың эргәһенә үк барып:

— Балам, үҙебеҙгә ҡайт. Беҙ атайың менән һине алырға индек, әйҙә, балам, әйҙә... — тип арҡаһынан ҡаҡты.

Уның был һүҙҙәренә ҡаршы Ғәлимә апай күҙҙәрен тултырып ҡараны ла, бер аҙ һүҙһеҙ торғандан һуң:

— Эй ҙә, ҡайтмайым, атай асыулана, ул бит мине туҡмар, мине ҡыуыр... Ул бит мине, балам түгел, ти... Юҡ, ҡайтмайым... — тине.

Хәмиҙә әбей тағы ла арҡаһын ҡағып, бик йомшаҡлыҡ менән:

— Балам, ана, атайың үҙе инде, ул үҙе һине саҡыра, әйҙә, балаҡайым, үҙебеҙҙә яҡшы булыр, — ти һәм апайҙы йәш балаларҙы иркәләгән һамаҡ иркәләй.

Фәхри бабай Ғәлимә апайҙың һүҙҙәрен ишеткәс, артыҡ йомшап китте, ул һүҙҙәрен дә әйтә алмай торған кеүек ҡыҫылды, тик бик көсәнеп кенә:

— Балам, үҙем әйтәм, ҡайт, балам... һин минең балам, хәҙер мин асыуланмайым, яңылыш ҡына асыуланғанмын, әйҙә, балам, әйҙә... — тигән һүҙҙәрҙе саҡ-саҡ әйтте лә үҙе икенсе яҡҡа ҡарап, күҙҙәрендәге йәшен һөрттө. Ғәлимә апай уның был һүҙҙәрен Фәхри бабайға табан әйләнеп, йөҙөн бер ҙә йәшермәй, сабыйҙарсараҡ тыңланы, ләкин үҙе, никтер, бер һүҙ ҙә әйтмәй, йылмайып тик торҙо.

Фәхри бабайҙың һүҙҙәренән һуң атайым да, әсәйем дә һүҙ башланылар.

Атай:

— Ғәлимә балам, ҡайтаһыңмы, бында тораһың киләме? Ана, атайың үҙе ингән бит, ул һине саҡыра, ул инде хәҙер асыуланмай... — тине.

Әсәй:

— Ниңә асыуланһын, ти, асыуланмай. Атайҙарҙың асыуҙары була ла бөтә ул... унан һуң тағы ла үткәндәгесә булалар... — ти.

Хәмиҙә әбей:

— Балам, беребеҙ ҙә асыуланмайбыҙ, әйҙә ҡайтайыҡ, ҡайғырма инде, хәҙер һине бик яратабыҙ, әйҙә, әйҙә... — ти.

Ошондай һүҙҙәрҙән һуң Ғәлимә апай үҙендә бер ҙә ихтыяр юҡ кеүек ҡапыл ғына урынынан тора ла башланы һәм, бик еңел рәүештә:

– Әйҙә, улай булһа, ҡайтам... Миңә асыуланмайһығыҙ бит, ә?.. Унан мине алып китмәҫтәр бит?.. — тип һорау күҙе менән ҡараны, һуңыраҡ шунда уҡ үҙгәреп, ҡайтанан урынына ултырҙы ла:

— Юҡ та, ҡайтмайым, унда мине алып китерҙәр... Атайым туҡмар... Эй алла, йөҙөм ҡарайҙы шул!.. (Әсәйгә ҡарап.) Бөтөр микән, ә? Көҙгөгә лә ҡарағаным юҡ бит әле... Ҡайҙа, көҙгө бирегеҙ әле... һабын да юҡ, исмаһам... һабынды Нәғимә алып киткән шул (күрше ҡыҙын әйтә). Уларҙың йөҙҙәре аҡ бит... (Тағы ла һорау күҙе менән ҡарап.) Әллә ҡайтайыммы икән? Асыуланмаҫтар микән һуң? — тине.

Уның ошондай икеләнгән һәм һүҙҙәренең буталсыҡ, бер-береһенә бәйләнешҙеҙ булғанын күргәндән һуң, Фәхри бабай бигерәк тә уңайһыҙланып китте, Хәмиҙә әбей артыҡ йомшаҡлыҡ менән:

— Юҡ, балам, бер кем дә алып китмәҫ, йөҙөң ҡара түгел, ап-аҡ... — ти.

Әсәй, уға өҫтәп:

— Һабын да бар, бөтәһе лә бар, һинең дә йөҙөң аҡ...— тине.

Фәхри бабай, Ғәлимә апайҙың эргәһенә үк килеп:

— Ҡайт, балам, беҙ һиңә асыуланмайбыҙ бынан һуң бер ҙә асыуланмабыҙ, мин һиңә яңы, еҫле һабындар алып ҡайтырмын... — тине.

Атайым тик тора ине, тағы һүҙ бөттө. Ғәлимә апай уйланып торғандан һуң, күңеленә ҙур шатлыҡ килгән төҫлөрәк:

— Ҡайтайым әле, әсәй, минең сиккән яулыҡтарым бармы әле, ә? Шулар бик кәрәк ине, — тип әсәһенә ҡараны.

Хәмиҙә әбей:

– Бар, балам, бар. Һәммәһе лә һандығыңда торалар. Таҫтамалың, шаршауың — барыһы ла шунда, әйҙә ҡайтайыҡ, балам... — тине.

– Бар икән әле! Әле миңә теге мөхәббәтһеҙ һантый Нәғимә: «Уларҙың барыһын да алып киттеләр», — тигәйне. Бына алдаҡсы нәмә!.. — ти. Үҙе һаман да урынында ултыра.

Хәмиҙә әбей:

– Кем алып китһен, балам, бер кем дә алып китмәне. Ҡай ерең ауырта, балам? — тип һорауға ҡаршы:

– Юҡ, бер ерем дә ауыртмай, тик бына йөрәгем әллә ни эшләй, йөрәгем ҡаға... Башым ауырта, ул да ауыртмай торғандыр... Кешеләрҙән ҡурҡам, улар йөҙгә ҡара яғалар... Мыҫҡыл итәләр... Йырлайҙар...:— тине лә туҡтаны.

Хәмиҙә әбей менән әсәй икәүләп:

- Әйҙә, Ғәлимә, тор, үҙебеҙгә ҡайтайыҡ, унда барыһы ла бар. Башҡа кешеләр юҡ. Әйҙә... — тинеләр. Ғәлимә апай торҙо һәм быларға ҡарап:

— Әйҙә, әйҙә... -тип шәлен алды һәм әсәй менән Хәмиҙә әбей араһында ишеккә табан китте.

Фәхри бабай, алдына ҡарап:

— Эй бала... Эй бала! -тине лә башҡа бер һүҙ ҙә әйтә алманы. Улар шулай әкрен генә сығып киттеләр. Уларҙан һуң беҙҙең өй эсен ауыр бер тынлыҡ баҫты. Яңы ғына мәйет сыҡҡан өйгә оҡшап, бер яҡтан, бушлыҡ һиҙелде, бер яҡтан, ауыр ҡайғы эсендә ҡалдыҡ. Атайым, тәрән көрһөнөп:

— Шәриғәт, шәриғәт тип, һәләк иттеләр бахыр баланы! — тине. Уның ике кеше араһында сығып китеүен күргәс, минең күҙҙәремдән Ғәлимә апайҙы ҡыҙғаныуҙан сыҡҡан ҡайнар күҙ йәштәре аға ине...

Атайымдың «шәриғәт, шәриғәт!» тигән һүҙҙәре бик ҡурҡыныс булып ҡолаҡ төбөмдә яңғырап киттеләр.

— Шәриғәт кешеләрҙе аҡылдан яҙҙыра, харап итә торған нәмә икән, — тип уйланым.

— Шәриғәт шул икән! — тим.

Ғәлимә апай үҙҙәренең йорттарына ҡайтыу менән генә беҙҙең өйҙә барыбер боронғо кеүек матур ғына тыныс тормош башланып китә алманы. Минут һайын, сәғәт һайын борсолоп тороуҙар бөтһә лә, көнөнә әллә нисә рәт шул турала төрлө һүҙҙәр ишетергә һәм атайым менән әсәйгә йыш-йыш ҡына Фәхри бабайҙарға инеп торорға, был күңелһеҙлекте улар менән уртаҡлашып торорға тура килә ине.

Ғәлимә апай менән Закир «тотолоп», йөҙҙәренә ҡара яғылып, урамдарҙа йөрөтөлгәндән һуң, Ғәлимә апайҙың беҙгә ҡайтыуы һәм минең атайым менән әсәйемдең ысын күңелдәре менән яҡлауҙары аркаһында беҙҙең өй халҡына төрлө һүҙҙәр ишетергә тура килде. Бындай «ҡара йөҙҙө» өйгә индереп яҡлаған өсөн, башта беҙгә боронғо ваҡытта инеп-сығып йөрөүселәр ҙә инмәй башлағайнылар. Ләкин өс-дүрт көн үткәндән һуң беҙгә килеүселәр була башланы. Бара торғас, инеүселәрҙең һандары боронғо ваҡытҡа ҡарағанда ла арта төштө. Был инеүселәр беҙҙең өй эсендәге ҡайғы-хәсрәттәрҙе ысын күңелдәре менән уртаҡлашыуҙан бигерәк, бындай ауыр хәсрәт эсендә нисек торалар икән, үҙҙәре нәмә уйлайҙар икән, «ҡара йөҙлө» Ғәлимәләре нисек әҙәм күҙенә күренә икән, тигән һамаҡ эске бер сер менән инәләр, шуның өҫтөнә ауыл араһындағы төрлө ғәйбәттәрҙе беҙҙең өйгә килтереп түгәләр ине. Һуңраҡ ауырлыҡ ваҡытында һәр кемдә була торған йомшаҡлыҡтан файҙаланып ҡалыу уйы менән килгән кешеләр булып, уларҙың һәр береһе беҙҙә ҡунаҡ була, ошолар өсөн беҙҙең өйҙә көнөнә бер нисә ҡат сәй ҡайнай торғайны.

Ошо килеүселәр арҡыры беҙ Закирҙың һәм уның ата-әсәләренең ни рәүештә торғандарын белеп ҡалдыҡ. Был килеүселәр Закир тураһында төрлөсә һөйләйҙәр.

Был күп имеш хәбәрҙәрҙе йыйғанда шулай булып сыға ине: Закирҙың ата-әсәһе улдарының был рәүешле хурлыҡ күреүенә, уның йөҙәнә ҡара яғылып урамдарҙа йөрөтөлөүенә, бер яҡтан, ғәрләнһәләр ҙә, икенсе яҡтан:

— Егет кешегә ғәйеп түгел ул, саҡырғас, барыр. Улар ҡыҙҙарын тыйырға кәрәк, — тип «ғәйеп»тең ҙурыһын Фәхри бабайҙар өҫтөнә һәм Ғәлимә апайға ауҙаралар икән.

Закир үҙе урамда йөрөтөлгән көндә өйҙәренә ҡайтып ҡунған да, иртән кешеләр тормаҫ борон уҡ, ҡайҙалыр сығып киткән. Уның сығып китеүе тураһында төрлөсә һөйләйҙәр, уның сығып китеүенә төрлөсә мәғәнә бирәләр.

Ҡайһы берәүҙәр:

– Закир кеше күҙенә күренергә оялғанлығынан әллә ҡайһы яҡҡа эшкә сығып киткән икән... Ул инде тиҙ генә ҡайтмаҫҡа булған... Шул тиклем ҙур хурлыҡҡа нисек түҙергә кәрәк һуң... Шулай китеүе раҫтыр. Ул тиҙ генә ҡайтмаҫ инде... — тиҙәр. Ҡай берәүҙәр:

- Закир теге көндә бик ныҡ туҡмалып имгәнгән. Башындағы яраларҙы төҙәттерер өсөн ҡалаға духтырға киткән, ул тиҙ генә төҙәлерлек түгел икән, — тип әйтһәләр, ҡайһы бер кешеләр тағы ла арттырып ебәрәләр:

– Юҡ, бер ҙә улай түгел, ул үҙҙәрен тотоп туҡмаған кешеләр өҫтөнән дә һәм шәриғәт буйынса хөкөм итеп йөҙҙәренә ҡаралар яғып йөрөттөргән кешеләр өҫтөнән судҡа бирергә киткән, имеш... Ҡыҙ менән егетте былай тотоп туҡмау һәм, йөҙҙәренә ҡаралар яғып, урамда мәсхәрә иттереп йөрөтөү законға һыймай, имеш... Был эштәре өсөн уларҙы тотоп туҡмаған кешеләр ҙә, урамда йөрөттөргән ахун хәҙрәт тә бик ҙур винауат булалар, имеш! — тип һөйләйҙәр. Халыҡ уның духтырға китеүенә генә артыҡ ғәжәпһенмәй, тик үҙе ошондай ҙур эш эшләп тә, ахун хәҙрәт һәм башҡалар өҫтөнән судҡа бирергә китеүенә хайран ҡалалар. Гүйә ки, ул киткән саҡта:

– Мин уларҙың баштарын төрмәлә серетермен!.. Бында шәриғәт хөкөмө йөрөй торған ер түгел, бында закон бар! Законда ҡыҙ менән йөрөгән кешене лә, ҡыҙҙы ла туҡмарға һәм мәсхәрә иттереп йөрөтөргә юл юҡ... Улар үҙҙәре ҡапҡанға эләктеләр!.. — тип бик ҙур һүҙҙәр һөйләп киткән була. Уның был һүҙҙәрен ата-әсәләре барған бер кешегә һөйләйҙәр ҙә, үҙҙәре:

– Беҙҙең Закир уларҙы шулай ғына ҡалдырмаҫ, ике аяҡтарын бер ҡуңысҡа тығыр!.. Хәҙер улар беҙҙе хур итһәләр, беҙ ҙә уларҙың хурлыҡ күреүҙәрен ҡарап торорбоҙ әле, — тиҙәр икән.

Беҙҙең өйҙә һәр ваҡытта шул турала төрлө һүҙҙәр китте. Беҙгә килгән кешеләрҙең һәр береһе шул турала бик оҙаҡ һөйләнгәндән һуң, үҙҙәренең фекерен дә ҡушалар. Быларҙың ҡай берәүҙәре уларҙың ошо һүҙҙәрен хаҡлы тапҡан кеүек булып:

— Дөрөҫө лә шул. Ниңә уларҙы улай тотоп туҡмарға ла, ниңә урамдарҙа йөрөтөп ошолай хур итергә... Был эш бер ҙә аҡылға тура килмәй инде... Йәш саҡта ундай эштәр була ул... Башта уҡ эште ошолай ғына бөтөрөргә кәрәк ине, — тиҙәр. Ҡай берәүҙәре бөтөнләй ҡаршы төшөп:

— Юҡ, улай түгел ул... Шәриғәт ҡушҡан эште эшләгән өсөн хәҙрәт бабайға бер һүҙ ҙә әйтеп булмай. Ул егет юҡҡа ғына йөрөй, барыбер бер эш тә сыҡмаҫ. Закон менән дин бер-береһенән әллә ҡайҙа китмәйҙәр улар. Закон бер ҙә насар эш эшләргә ҡушмай торғандыр инде. Хәҙрәтте улай судҡа бирергә кәрәкмәҫ ине...— тип үҙҙәренең хәҙрәт һәм Ғәлимә апай менән Закир ағайҙы туҡмаусылар яғында икәнлектәрен белдерәләр.

Минең атайым менән әсәйем, әлбиттә, был һуңғыларға ҡаршы төшәләр.

— Беребеҙ ҙә һөттән аҡ, һыуҙан пак түгелбеҙ бит... Һөйләшеп торған өсөн шулай кешеләрҙе хур итергә кәрәк микән ни, — тип Закир ағайҙың был эш артынан йөрөүен бик хаҡлы табалар.

Шулай итеп, беҙҙең өй эсендә һәр көн шулар тураһында һүҙ бара. Һәр көн Ғәлимә апай менән Закир ағай тураһында әллә ни тиклем һүҙҙәр һөйләнә. Ләкин был һүҙҙәрҙең хәҙер Ғәлимә апай өсөн һис бер файҙаһы юҡ икәнеп һис береһе иҫтәренә лә килтермәйҙәр ине.

Ғәлимә апайҙың ауырыуы былай ғына бөтмәгәнгә күрә, уны төрлөсә им-том иттерә башланылар. Күрше ҡарсығынан ҡот ҡойҙороу, Йәләй суфыйҙан өшкөртөү, Ғилми ҡарсыҡтан имләтеү, әллә нәмәләр өшкөртөп, шуларҙы көсләп эсертеү кеүек эштәрҙең береһе лә ҡалманы. Ләкин «дарыуҙар»ҙың, им-томдарҙың һис бер файҙаһы теймәй, ул һаман беҙҙең өйҙә торғандағы кеүек иләҫ-миләҫ тора. Ҡурҡынып-һиҫкәнеп китә, йә булмаһа шатлыҡ күрһәтеп, әллә нәмә һөйләп ташлай, күп ваҡытта бер урынға ҡарап бик тәрән уйға бата ине. Уның былай кәйефһеҙләнеүе, икенсе төрлө әйткәндә, һаташып үҙен-үҙе бөтөнләй белмәүе ҡай ваҡытта бигерәк арта, ул бындай ваҡыттарҙа өй эсендәге кешеләргә лә асыуланып ҡарай, йәки бер ҙә өндәшмәй, тик тора ине. Уның ошолай тик торған, йәки килделе-киттеле һүҙҙәр һөйләгән ваҡытта эргәһенә барһаң, бик асыуланып, ғүмерҙә күрмәгән бер кешегә ҡараған кеүек ҡарай, һуңынан үҙенең янынан ҡыуа ине.

Көндөҙҙәрен ошолай ғәйре тәбиғи үткәреү өҫтөнә, төндәрендә бигерәк һаташҡанын, урынынан һикереп тороп сығып китергә маташҡанын һәр көн иртән беҙгә инеп әйтәләр. Шунан беҙ уның эше һаман артҡа киткәнен белеп тора инек.