Ҡара йөҙҙәр - 3

  Мин «их, уның күңелендәге бөтә ҡайғыларын алып ташлап, уны кисәге шат ваҡытына ҡайтараһы ине» тигән уйҙа ҡалдым.
  Шул ваҡытта әсәй ишек алдына сығып китте. Өйҙә минән башҡа бер кеше лә ҡалмағас, ул шәлен алып рәтләне лә икегә бөкләп кире ябынды. Шул ваҡытта ул миңә лә ҡарап алды. Был ваҡытта мин уның йөҙөн дә, күҙҙәрен дә бик асыҡ күреп ҡалдым. Уның йөҙө кисәге Ғәлимә апайҙың йөҙөнә ҡарағанда үҙгәргән, күҙҙәре эскәрәк батыу менән бергә, күҙ ҡабаҡтары шешенеп, ҡыҙара төшкәндәр, оҙон керпектәре, ысыҡ төшкән үлән кеүек, түбән төшөп торалар ине. Шулай үҙгәреүгә ҡарамаҫтан, ул миңә боронғо ваҡытынан да матур һәм һөйкөмлө күренде. Мин уның миңә берәй һүҙ әйтеүен көтә инем, шул өмөт менән уның эргәһенәрәк тә барҙым, шул тирәнән нәмә эҙләгән кеше булдым. Ләкин ул миңә бер һүҙ ҙә әйтмәне, тағы бер тапҡыр күҙҙәрен тултырып ҡараны ла тағы шәлен бөркәнде.
  Бөгөн мин мәҙрәсәгә бөтөнләй барманым.
  Ул мәҙрәсә хәҙер миңә бөтә ҡурҡыныс һәм йәмһеҙ урындарға ҡарағанда ла ҡурҡынысыраҡ, йәмһеҙерәк булып күҙ алдыма килә ине.
  Кискә ҡаршы әсәй: «Ниңә, балам, мәҙрәсәгә бармайһың?»— тип һорағайны, уға: «Барғым килмәй, бөгөн өйҙә торам», — тип кенә яуап бирҙем, әсәйем бер һүҙ ҙә әйтмәне. Был һүҙгә атай ҡатышманы, шулай итеп, бөгөн өйҙә торорға булдым.
  Ғәлимә апай кис булғансы урынынан ҡуҙғалып та ҡараманы. Уның шул тиклем оҙаҡ бер урында ултырыуы, шунан бер генә һүҙ ҙә һөйләшмәүе бик ныҡ ҡайғырғанын, ярты көн эсендә башынан үткәргән эштәренең нескә йөрәгенә артыҡ ныҡ тәьҫир иткәнен күрһәтә ине. Ул киске аш ваҡытында ла, сәй эргәһендә ултырған кеүек, ситһенеп, ҡырын ҡарап, оялып ҡына ултырҙы. Беҙҙең бөтә өй эсе, киске күңелһеҙлек менән бергә, Ғәлимә апайҙың хәсрәте ҡатыш ауыр бер тынлыҡҡа батҡайны. Әсәй менән атай ошо тәрән тынлыҡҡа ҡаршы тороп, өйгә бер аҙ ғына булһа ла күңеллелек индереү иҫәбе менән төрлө һүҙҙәр башлап ҡараһалар ҙа, уның ҡалын диуарҙарын емерерлек дәрәжәгә килтерә алманылар. Аптырағандан һөйләгән һүҙҙәр Ғәлимә апайға ла, үҙҙәренә лә тәьҫир итә алманы.
  Атай менән әсәй бөгөн Хәмиҙә әбейҙең инеүен көткәндәр ине, ул да инмәне. Күрәҙең, Фәхри бабай: «Уларға аяҡ баҫаһы булма!» — тигәндер. Шулай итеп, ошо ваҡиға арҡаһында үҙ ғүмерҙәрендә бер-береһенә ҡырын күҙҙәрен һалмаған, тәмлерәк аштарынан да бер-береһен ҡалдырмаған ике туған һәм уларҙың ғаиләләре бөгөн бер-береһен күрмәнеләр, көнөнә бер нисә тапҡыр шар асылып ябыла торған ике урталағы бәләкәс кенә ҡапҡа бөгөн кистән ябылған көйөнсә тик торҙо. Был эш атай-әсәйҙең ҡайғыһын тағы ла арттыра торғандыр, тип уйлайым.
  Атай күп ваҡытта мин өйҙә саҡта кистәрен берәй китап уҡырға ҡуша ине лә үҙе тик ултырып ҡына тыңлай, әсәй инде, эш араһында булһа ла, беҙгә ҡарап тора, ҡыҙыҡ ерҙәренән көлә торғайны. Бөгөн ул эш тә булманы, артыҡ күңел мәшғүл итерлек эш булмағас, оҙаҡ та ултырмай, бөтәбеҙ ҙә йоҡларға яттыҡ.
  Мин, үҙемдең йоҡо килеүгә ҡарамаҫтан, төрлө күренештәрҙе күҙ алдыма килтереп уйлау арҡаһында, йоҡлай алманым. Атай менән әсәй ҙә шулай ине. Ғәлимә апайҙың йоҡлай алыу-алмауын белмәй инем. Беҙ бөтә донъяны баҫҡан ошо йәмһеҙ ҡараңғылыҡ эсендә тәрән тынлыҡта ята инек, тик йөрәктәр генә тибә ине. Бына бер ваҡытта ошо тәрән тынлыҡты тыштан ишетелгән шомло йыр тауышы боҙоп ебәрҙе. Был тауыш барған һайын беҙгә яҡынайҙы. Мин башымды тун аҫтынан сығарып, уларҙың йырҙарын тыңлай башланым. Тауыш беҙҙең өй тураһында, урам уртаһында — бер нисә тиҫтәләп кешеләр туҡрап торалар ине. Мин, быларҙы күреү менән, ҡурҡыуымдан ҡалтырап киттем. Бер минут эсендә башымдан әллә ниндәй йәмһеҙ уйҙар үтте. Улар беҙгә, бигерәк тә Ғәлимә апайға, тағы ла берәй уҫаллыҡ уйлап килгәндәрҙер, тип ҡурҡтым. Әҙ генә лә үтмәне, уларҙың араһынан бер нисә кеше бер юлы бер көйгә һалып йырлап ебәрҙе. Улар бығаса мин дә, башҡалар ҙа ишетмәгән ошо йырҙарҙы йырлайҙар ине:
  Ғәлимәнең ҡалфағында бөрсөк-бөрсөк һары бар,
  Ғәлимәгә беҙ кәрәкмәй, уның һөйгән йәре бар...
  Ҡырҙа йөрөгән туры атымды танып алам төҫөнән,
  Ғәлимәнең ике күҙе илай-илай шешенгән.
  Фәхри бабай һалған келәт, аҙбарҙарына терәп,
  Келәт артына Ғәлимә үҙе сыҡҡандыр теләп.
  Ғәлимәнең шәлендә бар микән һуң аҡ ере,
  Ғәлимә эргәһенә ҡуна барған түбән остоң Закиры.
  Дегәнәктәр үҫкән тиҙәр Ғәлимәнең юлына,
  Ғәлимәне бәйләгәндәр Закирҙың уң ҡулына...
  Ғәлимә, битең ниңә яптың, ниңә ҡаралар яҡтың?
  Йөҙөң ҡара булмаҫ ине, Закир менән ник яттың?
   Ғәлимә еләк йыйған саҡта сулпылары шалтырай,
  Егет менән йөрөткәндә ҡурҡыуынан ҡалтырай.
  Фәхри ҡарттың сапҡан ере осраны дауылға,
  Матур тигән Ғәлимә ҡыҙ дан сығарҙы ауылға.
  Беҙҙең ауыл — ҙур ауыл, булып тора ел-дауыл,
  Төндә егет янында ятһаң, ана шулай була ул.
  Күлдәктәрем юллы-юллы, ниңә ташлайым юллы тип?
  Хәмиҙә әбей илай икән ҡыҙым харап булды тип.
  Фәхри ҡарттың аттарын туғарыусы беҙ түгел,
  Был йырҙарҙы йырлаһаҡ та, сығарыусы беҙ түгел.
  Быларҙың төн уртаһында Ғәлимә апайҙы, шуның менән беҙҙе һәм Фәхри бабайҙарҙы мыҫҡыл итер өсөн йырлаған йырҙары, беҙҙең өйҙө тирә-яҡтан һөңгөләр менән сәнсеп, йөрәктәргә беҙ менән ҡаҙағандан кәм итмәне. Былар бер нисә йырҙы йырлағас та, Ғәлимә апай үкһеп иларға кереште. Атай менән әсәй башта быларға илтифат итмәй ятһалар ҙа, бара торғас, бигерәк тә Ғәлимә апай илай башлағас, урындарынан торҙолар. Атай тиҙ генә ҡыҙып асыулана торған кеше түгел ине. Был юлы ул да ҡыҙып китте.
  – Быларҙың был эштәренә сыҙап торор хәлем юҡ! Сығам да берәйһен балта менән сабып үлтерәм! — тип кейемдәрен эҙләй башланы. Әсәй хәҙер көндөҙгө кеүек түгел. Бәлки артыҡ йыуашланғайны. Ул, бер яҡтан, Ғәлимә апайҙы йыуата, икенсе яҡтан, атайҙың асыуын баҫырға тырыша, уға ҡарап:
  — Зинһар, тим, сыға күрмә! Үҙеңде һуғып үлтереп ташларҙар... Эттәр өрөрҙәр-өрөрҙәр ҙә китерҙәр, сабыр ит! — тип ялына ине. Был эшкә мин дә урынымда ятып сыҙай алманым, элек атай эргәһенә барып: «Атай, зинһар, сыҡма инде, йырлап бөттөләр инде... китерҙәр әле», — тигән булдым, һуңынан Ғәлимә апай эргәһенә барып, уның ҡулын тоттом: «Илама, апай, юҡҡа борсолма, улар киттеләр инде», — тинем.
  Бер аҙҙан һуң урамдағы егеттәр киттеләр, уларҙың тауыштары беҙгә ишетелмәй башланы. Атай ҙа баҫыла төштө һәм һикегә ултырып:
  — Үҙҙәренең йөҙҙәре ҡара булһын! Ярай әле киттеләр. Юғиһә үҙем үлһәм дә бер-икеһен сәнселдереп үлер инем! — тип һөйләнә ине.
  Ғәлимә апайҙың да илауы баҫыла төштө, әсәй был юлы үҙенең һалҡын ҡанлылығын һаҡлап:
  — Эттәрҙең өрөүҙәре бөтөр, ил ауыҙын тығып булмаҫ, — тигән кеүек һүҙҙәр менән барыбыҙҙы йыуатты һәм миңә ятырға ҡушты. Шунан өйҙә тауыш-тын бөтөп, тағы ла тын ҡалдыҡ.
  Мин бер аҙҙан һуң күҙемде йомоп йоҡоға китә башланым. Бер тәүлектән артыҡ бығаса башҡа ла килмәгән эштәрҙе күреп үткәреү күңелдең тыныслығын алғанға, күрәһең, йоҡларға тип күҙ йомоу менән, төрлө йәмһеҙ күренештәр берәм-берәм күҙ алдынан үтә башланылар. Уяулы-йоҡоло шундай нәмәләрҙе күҙ алдынан үткәреп, бик оҙаҡ ятҡас ҡына йоҡлап киткәнмен. Төшкә лә төрлө сыуалсыҡ нәмәләр инеп бөттө. Атай менән әсәй һәм Ғәлимә апай ҡайҙалыр китеп барабыҙ, имеш тә, ҡапыл ғына мин яңғыҙ тороп ҡалам, мине бер йәмһеҙ ҡарт ҡыуа башлай. Минең аяҡтарым атлай алмағанға күрә, теге йәмһеҙ ҡарттан ҡаса алмайым, ул мине килеп тотам тигәндә, ҡарт бер бәләкәй малайға әйләнә, мин уның менән көрмәкләшә башлайым, ул бәләкәй булһа ла, мине еңеп, ергә һала. Мин тағы ла торам. Ул арала булмай, ул ҡысҡыра-ҡысҡыра урам буйлап Ғәлимә апайҙы ҡыуып етер саҡта, ул Ғәлимә апай булмай, әллә ниндәй бер йәмһеҙ әбейгә әйләнә, мин унан ҡасам, ул тағы ла мине ҡыуа, алыҫтан әсәйем ҡарап торһа ла, ул мине яҡлау — теге йәмһеҙ әбей ҡулынан ҡотҡарып алып ҡалыу урынына үҙе минән көлә... Мин шул ҡурҡыныстар эсендә уянып киттем. Мин уянғанда, әсәй тағы ла урынынан тороп, Ғәлимә апай эргәһендә ултыра, Ғәлимә апай әллә нәмәләр һөйләнә, һаташа ине. Мин уның нәмәләр эшләгәнен күрер өсөн урынымдан тороп, улар эргәһенә барҙым. Был ваҡытта атай кәштәнән нәмәлер эҙләнә ине, бара торғас, ҡулына «Әфтиәк» алып, уны Ғәлимә апайҙың баш осона килтереп ҡуйҙы. Үҙе әкрен генә белгән доғаларын уҡына, тирә-яғына төкөрә, башҡа бер һүҙ ҙә әйтмәй. Был ваҡытта Ғәлимә апайҙың күҙҙәре йомоҡ булып, йоҡлаған һамаҡ булһа ла, үҙе бер-береһенә һис бер бәйләнеше булмаған һүҙҙәр һөйләй, ҡапыл ғына тертләп, һиҫкәнеп китә: «Кит-кит, кәрәкмәй, мин бармай ҡалам... Бына һин, ағай, нәмә әйтәләр бит?.. Атам асыуланды бит... Юҡ, мин үлһәм дә өйгә инмәйем!.. Эй алла!.. Мин ни эшләнем?.. Миңең биттәрем ағармаҫ инде... Закирҙы үлтерәләр бит!.. Шәлемде асмағыҙ әле. Тағы ла киләләр, ҡайҙа ҡасайым икән инде?.. Ишекте ваталар бит!.. Ғәй, шул йырҙарҙы ла йыр тип йырлайҙар... Мин барыбер үләм!.. Ана, үлтерергә киләләр!»— тип өҙөк-өҙөк һаташа. Әсәй: «Ғәлимә балам, һаташаһың, тороп ултыр, уҡынып ят, балам! Кисәнән бирле булған эштәрҙән ҡурҡып ҡалған шул бахыр», — тип уны уятырға, иҫенә килтерергә тырыша ине.
  Ғәлимә апай: «Ана, үлтерергә киләләр!» — тигән һүҙҙе әйткәс, күҙҙәрен асып ебәрҙе һәм, беҙҙең бөтәбеҙгә лә күҙҙәрен тултырып ҡарағандан һуң, үҙенең беҙҙә булғанына ышанмаған кеүек булып ҡалды ла ҡалтырап бик оҙаҡ беҙгә ҡарап торҙо. Әсәйем ҡайтанан:
  – Балам, тынысһыҙ йоҡланың, ахыры!.. Уҡынып ят, бер нәмә лә булмаҫ, ҡурҡма, һин беҙҙә бит!—тип теге һаташыуҙарҙың төш кенә икәнен белдереп, Ғәлимә апайҙың иҫенә төшөрмәҫкә булды. Шулай бер аҙ торғас ҡына, Ғәлимә апай баяғы һаташыуҙарының төш икәнеп белгән, хәҙер үҙенең ҡурҡынысһыҙ ерҙә икәнен аңлаған кеүек булып, иркен рәүештә тын алды ла әсәйгә йылмайып ҡарап ҡуйҙы һәм:
  – Ҡурҡтым шул, мин һаташтыммы ни? — тигән һүҙҙәрҙе генә әйтеп, тик кенә ҡарап ята башланы.
  Әсәй шул тороуынан кире ятманы, ул тәҙрәгә ҡарап:
  — Таң да атып килә, ахыры. Мин ятмайым, балам, һин ят, йоҡла, — тип миңә ятырға ҡушты. Мин шунан һуң ғына ятып йоҡлап киткәнмен.
  Иртәгеһен мин өй эсендәге бөтә кешеләрҙән дә һуңыраҡ торҙом. Мин торғанда атай өйҙә юҡ, әллә ҡайҙа сығып киткән, әсәй мейес тирәһендә ҡоймаҡ бешереп йөрөй ине. Тороуым менән, күҙем Ғәлимә апайға төштө. Ул урынынан тороп ултырған булһа ла, ауырыу кешеләр кеүек күңелһеҙ, үҙе башын бәйләгән, уның өҫтөнән шәл бөркәнеп ултырғайны. Ул миңә күҙҙәрен тултырып ҡараны. Уның әле кисәнән бирле миңә тура һәм шулай матур иттереп, үҙ күреп ҡарауы беренсе тапҡыр ине. Ләкин мин уның ҡарауын күргәс тә, ниңәлер, күҙемде түбән төшөрҙөм, ниңәлер, уға тура ҡарарға уңайһыҙландым. Мин тура ҡарағас, уның күңеленә ҡыйынлыҡ яһармын төҫлө булдым. Ғәлимә апай менән боронғо кеүек һөйләшкем, уны үҙем менән һөйләштергем килһә лә, быға юл юҡ ине, яратмаҫ кеүек булып күренә, хәҙер һүҙ башларға килешмәҫ төҫлө була ине. Шуның өҫтөнә уның ауырыуҙар кеүек ыһылдап, һыҡранып ҡуйыуы, йәки бик ныҡ туҡмалып, имгәтелеп, һушһыҙ ташланып та, һуңынан яңыраҡ һушына килеп, иҫәнгерәп ултырған кеше һамаҡ ултырыуы, тирә-яғындағы бөтә нәмәләргә, шулар рәтенән кешеләргә лә, һалҡын ҡарауы уға һүҙ әйтергә уңайһыҙлыҡ бирә, һүҙ ҡушһаң да, яуап алып булмаҫ кеүек һиҙелә ине.
  Әсәй ҡоймаҡ бешереп бөтөргәс, сәй әҙерләй башланы, Ғәлимә апайға ҡарап:
  — Һин борсолғанһың да, шуның өҫтөнә һалҡын да тейгәндер. Бына хәҙер ҡарағат ҡағы ҡайнатып эсерәм, тирләһәң, арыу булыр, башың ауыртыуы бөтөр, — тип һандыҡтан ҡаҡ ала башланы. Шул уңай менән мин уның эргәһенә барып: «Ғәлимә апай, башың ауыртамы ни?» — тип һораным. Ул әкрен генә бер тауыш менән: «Ауырта шул», — тине, башҡа һүҙ әйтмәне.
  Ул әсәйгә лә шулай һораған һүҙҙәренә генә яуап бирә, артыҡ бер һүҙ әйтмәй ине. Шулай ҙа мин уның һөйләшә башлауын, кисәге кеүек битен шәле менән ҡаплап ултырмауын күргәс, шатлана төштөм. Бынан һуң уны борсоусы кешеләр булмаһа, Ғәлимә апайҙың күңеле лә күтәрелә төшөп, халыҡ тарафынан күргән сикһеҙ ҙур хурлығы онотола башлар кеүек күренә ине.
  Әсәй сәй әҙерләп бөткәс, Ғәлимә апай уранып ҡына сәй эргәһенә килеп ултырҙы һәм, бер аҙ ҡоймаҡ ашау менән бергә, әсәй ҡайнатып биргән ҡарағат һыуын эсте. Шунан һуң уның йөҙө ҡыҙыллана төшөп, бит һәм маңлайында ваҡ ҡына ысыҡ кеүек матур тир бөрсөктәре күренде. Ул эсеп бөткәс тә, әсәй уға уранып торорға, һалҡын тейҙермәҫкә, шулай итеп тирләргә ҡушып үҙе урын әҙерләп бирҙе, Ғәлимә апай ҙа төнгөгә һәм иртәнгегә ҡарағанда кәйефлерәк булып, ятырға әҙерләнгәндә генә Хәмиҙә әбей килеп керҙе. Ишек асылып, Хәмиҙә әбейҙең инеүен күреү менән, Ғәлимә апай йәшен атҡан ваҡыттағы кеүек һиҫкәнеп китте. Бер бик ҡурҡыныс йәки артыҡ ҡурҡыныс нәмәне күрмәҫ өсөн күҙен йомған кеше кеүек, күҙҙәрен йомоп, шәле менән битен ҡапланы.
  
  
  
  
  Хәмиҙә әбей, ингәс тә, әсәйгә лә һүҙ ҡушмай, Ғәлимә апайҙың өҫтөнә бик оҙаҡ, туп-тура ҡарап торҙо. Уның был ҡарауынан уның асыуланырға теләүен дә, хайран булып, һүҙ таба алмай тороуын да, өсөнсө көндән бирле эсенә йыйылған ҡайғыһын ни рәүешле, ҡайҙан башлап әйтергә белмәүенәндер тип, төрлөсә аңларға була ине. Ул әсәйҙең бик түбәнлек менән уның күңелен икенсе яҡҡа борорлоҡ рәүештә әйткән:
  
  – Әйҙә, Хәмиҙә еңгә, юғары уҙ!—тигән һүҙенә лә ҡолаҡ һалманы, йәки уны ишетмәне. Уның күҙҙәре туп-тура Ғәлимә апайҙың өҫтөнә ташланғандар. Уны йоторға торған кеүек торалар ине. Ул шулай бер аҙ ҡарап торғас, рәнйегән, шуның менән бергә бик әсенгән тауыш менән:
  
  – Эй балам, балам!.. Һиңә ни булды?.. Беҙҙе лә хурлыҡҡа төшөрҙөң, үҙең дә хур булдың, бөтә бәхетеңде юғалттың! — тип теҙеп алып китте. Ғәлимә апайҙың өсөнсө көндән бирле йәрәхәтләнгән, әле аҙ ғына ла уңала башламаған йөрәгенә сәнсә һәм уйы тағы ла нығыраҡ ауырттыра торған был һүҙҙәрҙе теҙеү өҫтөнә үҙе үкһеп иларға кереште. Шулай итеп, йөрәгенең тынысланыуы, ҡайғыһының аҙыраҡ онотолоуы көтөлә торған Ғәлимә апайҙың йөрәген боронғоға ҡарағанда ла нығыраҡ ҡуҙғатырға һәм ауырыраҡ тәьҫир итергә сәбәп була торған эште эшләп ташланы.
  
  Ғәлимә апай әсәһенең шул ауыр һүҙҙәрен һәм күҙ йәш түгеп илауын тыңлап ултырған кеүек булды ла, йөҙөн асып, әсәһенең йөҙәнә ҡарап ҡалтыранырға кереште, һуңынан бөтә көсөн йыйған кеүек булып:
  
  — Мин гонаһлы түгел!.. Әсәй, мине үлтермәгеҙ, мин үләм, уф алла!—тип иларға ла, иламаҫҡа ла белмәй, артыҡ һүҙ әйтә алмай туҡраны. Ирендәре күгәреп, күҙҙәре башҡасаланып китте.
  
  Был хәлде күреп торған әсәй, ике ут араһында ҡалған кеше кеүек, башта ҡайһы яҡтан һүҙ башларға белмәй аптырап ҡалды, тик эштең был тиклем йәмһеҙләнеүен күргәс кенә:
  
  – Эй, Хәмиҙә еңгә, һин сабыр ит, Ғәлимәгә бер һүҙ әйтмә, ул гонаһһыҙ, уны әрәм иттеләр, һин аңларға кәрәк ине. Ул бахырҙы етерлек рәнйеттеләр инде, — тигән һүҙҙәрҙе әйткәндән һуң, Ғәлимә апай эргәһенә барып, башын тотто һәм уға:
  
  – Ятып тор, Ғәлимә, тирең ҡатмаһын, тағы ла башың ауыртыр, тип йыуатырға кереште. Ғәлимә апай бер аҙға тиклем бер нәмә лә белмәгән хисһеҙ кеше кеүек торҙо ла һуңыраҡ тирә-яғында торған беҙгә күҙҙәрен тултырып ҡараны һәм, бер һүҙ ҙә әйтмәй алдына ҡарап, шәленең бер яҡ осон алып, ике ҡулы менән шуны бөгәрләргә, бөтәрләргә кереште.
  
  Хәмиҙә әбей ҙә үҙгәрҙе, ҡыҙының артыҡ борсолғанын һиҙҙе булһа кәрәк, һүҙен йомшарта төштө һәм тауышын үҙгәртеп:
  
  — Белмәнем шул, мин белмәнем... Атаһы ике көндән бирле ҡолаҡ итемде ашап бара: «Һин ни ҡарап торҙоң? Ниңә күҙ-ҡолаҡ булманың?» — ти. Әйтмәгән һүҙҙәрҙе ҡалдырманы, үҙ башына төшмәгән кеше белмәй шул, бигерәк тә ауыр эш бит, ул кисәге урам хурлығына кем сыҙар? — тип күңелһеҙ һүҙҙәрҙе тағы ла теҙеп китте. Уның был һүҙҙәре, әлбиттә, Ғәлимә апайҙың яраһына тоҙ өҫтәү, уның күҙ алдынан үткән һәм алдағы йәмһеҙ күренештәрҙе килтереп, уны тағы ла борсорға сәбәп була икәнен ул уйлап та тормай ине.
  
  Әсәй тағы ла һалҡын ҡан менән Хәмиҙә әбейгә лә, Ғәлимә апайға ла еңеллек килтерә торған һүҙҙәр табырға тырышып һүҙ башланы.
  
  — Донъя булғас, әллә ниҙәр булыр, нахаҡ яла яғыу бер бөгөн генә түгел, элек тә була килгән. Йософ пәйғәмбәр шуның өсөн ун ике йыл зинданда ятҡан, ти... Алла үҙенең бәлә-ҡазаһын, ҡайғы-хәсрәтен үҙенең һөйгән ҡолдарына ебәрермен тигән, ти. — Әсәй был һүҙҙәрҙе бик ихлас менән, күҙҙәренән йәштәр ағып сығырлыҡ рәүештә һөйләй ине.
  
  Хәмиҙә әбей һаман әсәйҙең нәмә әйтергә, был һүҙҙәре менән нәмә аңлатырға теләгәнен төшөнмәй, ул һаман үҙ юлы менән бара:
  
  —Пәйғәмбәрҙәргә ярай ҙа бит ул, беҙгә килешмәй. Беҙҙе тиҙ күрәләр, беҙ хәҙер ни йөҙ менән әҙәм күҙенә күренербеҙ? Кисә төндә ниҙәр булды бит? Атаһы ғәрләнеүенән үкереп иланы. «Бынан һуң ул нәмәңде күҙемә күрһәтәһе, үҙең уның эргәһенә инеп йөрөйһө булма! Минән шәфҡәт юҡ», — тип киҫәтеп ҡуйҙы. Әле ул йоҡоға киткәс кенә, йөрәгемә сыҙай алмай индем, нисә әйтһәң дә бала бит, йөрәк түҙмәй, сыҙап булмай, — ти.
  
  Әсәй ҙә үҙ юлы менән бара, нисек кенә булһа ла, Ғәлимә апайҙың ваҡиғаһын бәләкәсерәк итеп, ике өй эсенә тулған ҡайғыларҙың ауыр тәьҫирен аҙайтып таратырға тырыша.
  
  — Фәхри ҡайнағаға ла сабыр итергә кәрәк ине инде. Ир кеше бигерәк тә түҙем булырға тейеш ине. Үткән эш өсөн башыңды ташҡа һуғып булмай бит, һин дә уға сабыр итергә әйтер инең, —ти.
  
  Быға ҡаршы Хәмиҙә әбей:
  
  — Ул бик ғәрсел кеше бит, минең һүҙҙе түгел, әллә кемдең дә һүҙен тыңламаҫ, оноторға тырышып ҡараһаң да булмай шул. Бик ҙур эш бит! —тип үҙ һүҙен һөйләй.
  
  Ғәлимә апай быларҙың һүҙҙәрен тыңлаған кеүек тә, бер ҙә ҡолаҡ һалмаған кеүек тә тик ултыра. Уфылдай, үҙе һаман ике ҡулы менән шәленең осон бөгәрләй ине. Уның был рәүешле килделе-киттеле ултырғанын күргәс, Хәмиҙә әбей тағы ла йомшай төштө, уның йөҙөндә, күҙендә ҡыҙғаныу ғәләмәттәре сыҡты; ул был ҙур эшкә мәғәнә бирә алмау һәм Ғәлимә апайҙы ҡыҙғанырға, бер яҡтан, урын тапмау менән бергә, ҡыҙғанған да, уның өсөн ҡайғырған да кеүек булып китте.
  
  — Белмәйем инде, баш етмәй, баш... уйламаған хәсрәттәргә килеп төштөк. Күрәһебеҙ барҙыр инде, — тине лә, үҙе Ғәлимә апайға яҡын уҡ килеп ултырҙы һәм арҡаһынан ҡағып: «Ни эшләнең һин, балам? Башың ауыртамы ни? Ауыртыр шул, ауыртыр... Харап булдың шул балам...» — тип, бер яҡтан, ҡыҙғанған булып, икенсе яҡтан, ҡайғырып, Ғәлимә апайға яҡшылыҡ итәм тип һөйләгән был һүҙҙәре Ғәлимә апай өсөн бик ауыр буласағын белә алмай ине.
  
  Бара торғас, һүҙ ҙә табылмай башланы. Ғәлимә апай битенә шәлен япҡан көйгә әллә илай, әллә ни эшләй, тик шул һелкенгән кеүек була ине. Хәмиҙә әбей хәҙер бер һүҙ ҙә әйтмәй, тик илауын ғына белә. Әсәй был ике хәсрәт өҫтөнә ҡарап, һис бер һүҙһеҙ тик тора ине.
  
  Шулай торғанда атай инде. Кейемдәрен һалғансы бер һүҙ әйтмәһә лә, һуңғараҡ, быларҙың һүҙҙеҙ тороуҙарын һәм Хәмиҙә әбейҙең илауын күргәс:
  
  — Тағы ла ниндәй хәсрәттәрҙе яңыртып ултыраһығыҙ? — Күҙе менән генә Ғәлимә апайҙы күрһәтеп.— Шуны уйлап, бер аҙ аҡылға төшә башларға кәрәк инде. Хәмиҙә еңгә, һин дә сабыр итергә кәрәк. Себергә китерлек эш түгел, әҙәм үлтергән кеше юҡ табаһа. Үҙебеҙҙе лә, башҡа кешене лә бөтөрөргә ярамай. Әле мин Сәлим менән һөйләшеп торҙом: «Юҡҡа ғына харап иттеләр, йәш саҡта ундай эштәр булмаймы ни ул», — ти. Шулай итеп, нахаҡ бәлә икәнен бөтәһе лә белерҙәр әле. Ләкин иң элек шуға үҙебеҙ төшөнөргә кәрәк, — тип һүҙ башланы.
  
  Бынан һуң Ғәлимә апайға ауырлыҡ килтерерлек, уның йөрәгенә ҡаҙалырлыҡ һүҙҙәр булмаһа ла, гелән үҙе тураһында ғына һүҙ барғанлыҡтан, уның өсөн был һүҙҙәр ҙә ауыр буласағы билдәле ине. Шулай ҙа беҙҙең өй эсе бынан ун-ун биш минут элек үткәргән ауыр күренештән әрселә төштө. Күңелдәр аҙ ғына булһа ла урындарына ултырып, йөрәк тибеүҙәре һирәгәйҙе. Хатта әсәй тәбиғи хәленә төшөп, ғәҙәттә эшләй торған эштәренә ҡуҙғала башланы. Хәмиҙә әбей күҙҙәрен һөртөп, бер аҙ иркен тын алды.
  
  Мин эштең әкренләп яйлана барғанын күргәс, кейенеп тышҡа сығып китергә уйланым. Ләкин был тыныслыҡ һамаҡ күренгән күренеш оҙаҡҡа бара алманы: шул ваҡыт ҡапыл ғына ишек асылып, Фәхри бабай килеп инде. Ул бик күптән бирле форсат көтөп тә, уға ирешә алмай йөрөгән, тик хәҙер генә форсатҡа ирешкән кеше кеүек атылып инде. Уның күҙҙәре өсөнсө көн ахун хәҙрәт алдында Ғәлимә апай менән Закир ағайға хөкөм иткән ваҡытта барып ингәндәге кеүек аҡайған, йөҙө ағарған, үҙе шул ваҡытта Ғәлимә апай өҫтөнә таяҡ менән ташланғандағы кеүек ҡалтырана ине. Боронғо ваҡытта ул беҙҙең өйгә ингәндә сәләм биреп инә, ингәндән һуң иҫәнләшә торғайны. Был юлы улай сәләм дә бирмәне, иҫәнлек-һаулыҡ та һорашып торманы. Ингәс тә, Хәмиҙә әбейгә туп-тура ҡарап:
  
  — Инеп тә өлгөрҙөңмө ни әле ҡәһәр төшкөрө нәмә?.. Тиҙ сыҡ, башыңды емереп бөтөрөрмөн... Мин һиңә, уның эргәһенә инеп, уның ҡара йөҙөн күреп йөрөйһө булма, минән мәңге бәхиллек юҡ, тип әйттем бит! — тип көйөнөргә һәм Хәмиҙә әбейҙе, шуның менән беҙҙе тиргәргә кереште һәм, үҙе бер урында баҫып тора алмай, хәҙер берәй кеше өҫтөнә ташланырга торған хәрәкәт күрһәтә башланы. Уның был йәмһеҙ ҡиәфәтен күргән һәм ошо һүҙҙәрҙе әйткән ваҡытта сығарған тауыштарын ишеткән бер кеше ҡурҡыр, иң аҙында һуң дәрәжәлә ауыр хәлгә ҡалыр ине.
  
  Бер минут эсендә булған был күренеш, был һүҙҙәр, яңы ғына ауыр тынлыҡҡа төшөп, тәрән уйҙа ултырған атай, әсәй, Хәмиҙә әбейгә, бигерәк тә Ғәлимә апайға, һөңгө менән сәнскән йәки өҫтәренә ҙур йыртҡыс януар ташланып, шунан һаҡланыу хәстәрен күрергә мәжбүр булған бер хәләт килтерҙе.
  
  Ғәлимә апай уның ҡиәфәтенә аҙ ғына күҙ һалған, уның әйткән һүҙҙәренең бер нисәһен генә ишеткән кеүек булды ла:
  
  — Атай, мин ғәйепле түгел!.. Юҡ, юҡ, мин ҡурҡам... Ҡайҙа барайым?.. Мине ҡотҡарығыҙ, — тигән һүҙҙәрҙе әйтеп, эргәһендә торған мендәргә ауҙы, ауҙы ла, ҡулдарын һелкеп, аяҡтарын ҡуҙғатып, мәғәнәһе беҙгә беленмәгән рәүештәге тауыштар сығара башланы.
  
  Атай шунда уҡ урынынан тороп, ҙур ҡурҡынысҡа ҡаршы барған кеше ҡиәфәтендә Фәхри бабайҙың алдына төштө һәм, ике ҡулын йәйеп, бер яҡтан, бик ялынған, икенсе яҡтан, берәй кешене ҙур дошманының һөжүменән һаҡлар өсөн ике араға ингән рәүештә, түбәнерәк тауыш менән:
  
  — Ағай, ни эшләйһең һин? Баланды һәләк итәһең бит! Ай ағай-ағай!.. Бер аҙ уйлап ҡара, ул тиклем ҡыланырға ҡиәмәт ҡайым булмаған даһа... Зинһар, сабыр ит, һөйләшеп, төшөнөп алайыҡ, — тигән һүҙҙәрҙе әйтте.
  
  Хәмиҙә әбей ике ут араһында ҡалған кеүек булып, нәмә әйтергә лә белмәй аптырап торғандан һуң:
  
  — Һиңә әйтәм, атаһы, үҙ балабыҙҙы һәләк итмәйек, эй алла, тағы ла нәмәләр күрәһем бар икән? — тип тағы ла иларға тотондо.
  
  Әсәй, Ғәлимә апай эргәһенә барып, үҙенсә, ләкин бик өмөтһөҙ рәүештә генә, артыҡ һыныҡ күңел, баҫынҡы тауыш менән уны йыуата торған һүҙҙәр әйтеп, өҫтөн ябып, ҡулдарын тотто.
  
  Фәхри бабай ошо хәлдәргә һәм ялынып, ялуарып әйткән һүҙҙәргә, бигерәк тә Ғәлимә апайҙың шундай һуштан яҙған һамаҡ ятыуына ҡарамайынса, төҫөнә аҙ ғына ла үҙгәреш-ҡыҙғаныу ғәләмәте сығармаҫтан, атайға ҡарап:
  
  — Һин, Бәҙри, минең эшемә ҡатышма! Ҡара йөҙҙө яҡлап йәнең сыҡмаһын, үҙ башыңа төшмәгәс, яҡшы булып киткәнһең икән...— тип ҡысҡырғандан һуң, Хәмиҙә әбейгә әйләнеп:
  
  – Үҙ балабыҙ, имеш... Ниндәй үҙ балаң ул — йөҙөңдән көлөп, бөтә илгә мәсхәрә булған нәмә?.. Сыҡ, тимен, хәҙер сыҡ!.. Ана, ҡараусылары бар бит, шулар ҡарарҙар… Ул инде беҙҙең бала түгел, беҙгә бәлә генә булды... Һәләк итмә, имеш... Сәсрәп китһен, беҙ көсләп һәләк итмәгән, үҙе тапҡан, үҙе эҙләп алған ауырыу, ниңә бөгөн ер йотмаҫ шунда!—тигән һүҙҙәрҙе әйтте лә кире боролоп сыға башланы һәм, тағы ла артына әйләнеп, Ғәлимә апайҙың нәҡ өҫтөнә ҡарап:
  
  – Эт кеүек шыңшып ятҡан була бит әле, хоҙайҙың ҡәһәре хәҙер үк һуҡҡандыр шул, илаһым, шул ятҡан урыныңда ҡат! Түлке минең ишек алдына аяҡ баҫаһы, минең күҙемә күренәһе булма, һуғып үлтерермен... — тип әйтте лә ишекте шап иттереп ябып сығып китте. Атай уға ниндәйҙер һүҙ әйтмәксе булып, артынан барып ҡараһа ла, бер һүҙ ҙә әйтә алмай, баҫҡан урынында ҡатып ҡалды.
  
  Фәхри бабайҙың был ҡыланышы, әле уның эсендә Ғәлимә апайға, хатта уны үҙ ҡанаттары аҫтына алған кешеләргә ҡаршы булған сикһеҙ асыуы, үҙе сығып киткәндең һуңында күҙ алдында торғанға күрә, өйҙә ҡалғандарҙың бөтәһен дә тәрән уйға ҡалдырҙы. Бер нисә минут һис кем бер һүҙ әйтмәй, тик торҙолар.
  
  Хәмиҙә әбей ултырып торған урынынан тороп сыға башланы һәм, әсәйҙәргә ҡарап:
  
  — Бына был кеше менән ни эшләргә инде? Өйгә ҡайтып инеү ҡурҡыныс, ике көн буйынса, ҡоторған эт һамаҡ өҫкә ырғып, таларға тора. Тереләй ер аҫтына инерлек булдым инде... — тип үҙенең дә ҡулында һис бер ирек юҡ икәнен белдерер рәүештә ҡыҙғаныс күҙҙәрен ергә төшөрҙө.
  
  Был ауыр хәлдәр әсәйгә лә, атайыма ла насар яҡтан тәьҫир иткәнгә, был эштең осона барып сығыу уларға ла бик ауыр һамаҡ тойола башлағанға, улар ҙа хәҙер һүҙ таба алмай, тапһалар ҙа, осона сығара алмай башланылар. Тик шул «сабыр итергә кәрәк, бара торғас бөтөр әле, ни эшләргә инде, эй алла...» тигән кеүек аптыраған ваҡыттарҙа ғына әйтелә торған һүҙҙәрҙе әйтәләр ҙә туҡрап ҡалалар ине.
  
  Хәмиҙә әбей сығып киткәс тә, былар бик оҙаҡ һүҙҙеҙ ҡалдылар. Тик бер аҙҙан һуң ғына, атай түбән генә тауыш менән:
  
  — Былар менән ни эшләргә инде? Әйтерһең, бында беҙ ғәйепле, — тине лә, үҙе күҙҙәрен бер урынға терәп, тәрән уйға батты.
  
  Әсәй үҙалдына үҙе һөйләнгән кеүек:
  
  — Үҙ ҡыҙҙарын үҙҙәре башҡа кешеләргә ҡарағанда ла дошман күрәләр, бер кеше лә һөттән аҡ, һыуҙан пак түгел, тик бына Ғәлимәгә генә ауырлыҡ яһайҙар, шуның арҡаһында беҙҙе лә дошман күреп бөттөләр! — ти, үҙе нәмә эшләгәнен дә белмәгән кеүек, бер ул нәмәгә, бер был нәмәгә барып тотона ине.
  
  Бөгөнгө көн дә, үткән көн кеүек, күңелһеҙ үтте. Ғәлимә апай төн буйына тыныс йоҡлай алманы. Ул бер нисә тапҡыр һаташып, урынынан ырғып тороп, ҡайҙалыр сығып китергә теләгән кеүек, тартыша башланы. Урынына кире ятҡырылһа ла, төрлө һүҙҙәр әйтеүҙән туҡраманы. Уның күберәк һүҙҙәре: «Эй алла, меҫкенде үлтерәләр инде... Минең йөҙөмдә ҡара бөттөмө?.. Харап икән, ни эшләгән булалар!.. Ҡайтаммы һуң, үлһәм дә ҡайтмам... Атай мине үлтерер инде... Хәҙрәт бабай килә, ҡасығыҙ, ҡасығыҙ, ҡас!.. Тағы ла киләләр!.. Йәнем, китмә инде, бергә китербеҙ!.. Хәҙер һыу ғына алып ҡайтайым әле!.. Бына бында тыныс икән... Әбәү, шулар ҙа йырлаған булалар бит әле!.. Ишекте бикләгеҙ, инәләр бит... Мин китәм, китәм!.. Үлһәм дә китәм!.. Шәлемде бирегеҙ әле!...» тигән кеүек һүҙҙәр ине.
  
  Беҙҙең өй эсе таң алдынан ғына тынысланды. Таң алдынан ғына ҡабат-ҡабат тороп йөрөүҙәр, шәм яндырыуҙар бөттө.
  
  Бөгөн иртән торғас та, атай миңә ҡарап:
  
  – Ғәли, мәҙрәсәгә бар инде, кисә лә, өсөнсө көн дә һабағың ҡалды бит, — тип мәҙрәсәгә барырға ҡушты. Әсәй ҙә уның һүҙенә ҡушылып:
  
  – Бар, балам, ундағы нәмәләреңде туҙҙырып бөтөрмәһендәр, — тигән һүҙҙе әйтте.
  
  Хәҙер мин ул мәҙрәсәгә барырға, унда инергә, ундағы кешеләрҙе күрергә йәнем-тәнем менән ҡаршы булыуға ҡарамайынса, атай менән әсәйгә тағы ла күңелһеҙлек арттырмаҫ өсөн, барырға булдым. Ләкин был эш минең өсөн донъялағы бөтә эштәрҙән дә ауыр тойола ине. Шулай ҙа әкрен генә кейенеп, тышҡа сығып, ҡапҡа төбөнә еткәс туҡталдым. Урамға сығыу менән мине әллә кемдәр осратып, уларҙың көлөүҙәренән, мине, шуның менән Ғәлимә апайҙы мыҫҡыл итеүҙәренән ҡурҡа инем. Урамда артыҡ кеше күренмәгәс кенә, ҡапҡанан сығып, мәҙрәсәгә ҡарап йүгерҙем. Шулай итеп нисек тә кешеләргә осрамаҫҡа, уларға күренмәҫкә теләй инем. Мәҙрәсәгә барып етер саҡта ғына, минең бәхетһеҙлеккә ҡаршы, теге Ғәлимә апайҙарҙы тотҡан Гәрәй менән Сәлим осранылар ҙа, миңә ҡарап:
  
  – Туҡта әле, Ғәли, туҡта!—тип миңә туҡтарға ҡуштылар. Мин уларҙың һүҙҙәрен ишетмәмешкә һалышып, алға барыуымдан туҡтаманым, һәм туҡтамауым уларҙың асыуҙарын килтерҙе булһа кәрәк, улар минең арттан:
  
  – Ғәлимә апайың нәмә эшләй?.. Кейәү ҡуйынында ятамы? Ҡайҙа, бәкеңде күрһәт әле? — тип ҡысҡырып ҡалдылар.
  
  Мәҙрәсәгә барып еткәс тә, эсенә инергә ҡурҡып торҙом. Сөнки унда инеү менән уҡыусы малайҙарҙың минән көлөүҙәре, мине мыҫҡыл итеүҙәре билдәле ине. Бында бер ишек алдында вағыраҡ итеп айырым-айырым һалынған биш мәҙрәсә булып, мин шуларҙың ишек алдының береһендә тора инем. Ҡурҡа-ҡурҡа ғына мәҙрәсәнең ҡапҡаһынан инеп, үҙем тора торған мәҙрәсәгә табан бара башланым. Шунда уҡ миңә Ғәли хәлфә осраны. Ул муйынына оҙон һөлгө һалып, ҡулына ҡомған тотоп, тәһәрәт алырға китеп бара ине. Ул борон миңә һүҙ ҙә ҡушмай, хатта мине рәтләп белмәй торған булһа ла, бөгөн мине күреү менән:
  
  — Йә, Ғәли, нихәл? Ғәлимә һинең апайыңмы? — тип һүҙ башланы.
  
  Мин бур кеше кеүек тотлоғоп ҡалдым. «Апайым түгел», — тип әйтергә телем барманы:
  
  – Апайым!.. — тинем.
  
  – Шулай мужик егете менән йөрөп әрәм булалармы ни? Ниндәй матур көйөнсә әрәм булды бахыр!.. — тип ҡыҙғанған рәүештә миңә уңайһыҙлыҡ килтерә торған һүҙҙәр әйтә башланы. Элек мин Ғәли хәлфәне ҙур кеше, шәп кеше тип йөрөй торғайным. Хәҙер уның, көлгән кеүек, шундай һүҙҙәр әйткәнен ишеткәс, уңайһыҙланыу өҫтөнә, хәлфә башы менән шундай һүҙҙәр һөйләүенә аптырап киттем, шул минуттан һуң минең күҙемә йәмһеҙ бер кеше булып күренә башланы. Ул минең яуап бирмәй, оялыуымдан башымды түбән эйеп, уңайһыҙланғанды күргәс кенә:
  
  – Бар, ин, шәриғәт ҡушмаған эште эшләгәс, шулай була ул. Апайыңа ла улай итергә кәрәкмәҫ ине! —тигән булды.
  
  Минең Ғәли хәлфә алдына баҫып, уның биргән һорауҙарын тыңлап торғанды бик күп шәкерттәр тәҙрә арҡыры ҡарап торалар ине. Мин, бер яҡтан, мәҙрәсәгә инмәҫ борон уҡ шундай хәлгә осрауымды, икенсенән, бик күп шәкерттәрҙең тәҙрәнән ҡарап тороуҙарын, уларҙың мәҙрәсә эсенә ингәс тә минән төрлө нәмәләр һорауҙарын, ҡайһы берәүҙәренең көлөүҙәрен күҙ алдыма килтереп, мәҙрәсәгә бөтөнләй инмәй, ҡайтып китергә лә уйланым. Ләкин, ни өсөндөр, шуны булдыра алманым. Нисек тә миңә мәҙрәсәгә инергә, алдымда шундай уңайһыҙлыҡтарҙы үткәрергә тейеш эш — фарыз эш кеүек булып күренә ине. Шундай ауыр бер хәлдә, атлар-атламаҫ ҡына мәҙрәсәгә индем. Элек кәрәк минең, кәрәк башҡа берәүҙең булһын, мәҙрәсәгә инеп-сығыуын берәү ҙә ҡарап тормай ине. Бөгөн мин инеү менән бер юлы бер нисә тиҫтә күҙ миңә табан боролдо. Үҙемдең урыныма барып етмәҫ элек үк бер нисә малай минең эргәмә килеп тә еттеләр һәм:
  
  – Ғәли, кисә ниңә килмәнең, ә?
  
  – Әллә ауырыныңмы?
  
  – Уның апаһы тотолдо бит, шуға килмәгәндер!..
  
  — Ул нисек килһен, сығырға оят бит! —тигән һүҙҙәрҙе яуҙыра башланылар.