Qandarında - moño, yıtezlege - Yıtez Tanıptan

Qaltası rayonınıñ hozur täbiğätle könyaq-könsığış ölöşöndä, Boray rayonı menän siktäş yırzärzä yatqan Kügärsende ısın mäğänähendä töpköl auıldar isemlegenä inderergä mömkin. Rayon üzäge Qaltasığa bınan 32 kilometr bulha, auıl sovetı urınlaşqan Olo Qasaqqa – tuğız, yaqındağı Yañauıl timer yul stantsiyahına - yıtmeş saqrım. Auıl hıulağan Yıtez Tanıp yılğahı üze başlanğan yılğa Perm krayındağı hazlıqtarzan alıp Täteşle, Baltaç, Boray häm Qaltası rayondarı buylap bında tiklem 287 kilometr ara ütä, artaban Krasnokama rayonına sığa häm, tağı la altmış saqrım ağıp, Ağizelgä barıp qoya. Qayhı ber ğalimdärzeñ fekerensä, auıl iseme Kügärse bulırğa teyeş häm unıñ “kügärsen” atamalı qoşqa ber ni bäyläneşe yuq. Töptän nıqlı tikşerelmägänlektän, räsmi teldä Kügärsen bulıp nığınıp qalğan auıldı urıssa Kugarçino tip yazıp yörötälär.

Handar häm tarihi fakttar

Qayhı ber sığanaqtarza bildäläneüyensä, Börö öyäze Eske-Yılan volosınıñ asaba başqorttarı üz yırzärendä nigezlägän Kügärsen auılı dokumenttarza täüläp 1783 yılda telgä alına. Ä inde 1795 yılğı V reviziya mäğlümättärenän küreneüyensä, bında (auıl iseme urıssa Kugarçinova tip birelgän) yäşäüse halıq başqort tip yazılğan häm un ber yort-hucalıqta 36 ir-at häm 31 qatın-qız terkälgän. 1834 yıldağı VIII reviziya yomğaqtarı buyınsa, 102 ir-yıget häm 93 qatın-qız Bikmät tübähenä qarağan bıl auılda (urıssa Kugarçina) üz yırzärendä yäşäy tip äytelä. 1859 yılğı H reviziya yomğaqtarında auıl iseme Kügärse tip birelä. Halıq töp yır biläüse tip kürhätelgän. 67 yort-hucalıqta 203 ir-yıget häm 180 qatın-qız terkälgän. 1902 yıldağı halıq isäben alıuza 126 yortta 372 asaba başqort ir-at yazılğan. 1917 yılda ütkärelgän Döyöm Räsäy auıl hucalığı häm yır perepisı auıldağı 165 yortta 884 başqort, 16 yortta 95 tatar häm ber hucalıqta urıs millätle 8 keşe yäşäüyen terkägän.

Böyök Oktyabr sotsialistik revolyutsiyahına tiklem halıq başlısa malsılıq häm igenselek menän şöğöllängän, bal qorto ürsetkän, balıq totqan. Auılda hıu tirmäne, Yıtez Tanıp aşa yörögän parom bulıuı bildäle. 1906 yılğa qarağan mäğlümättär buyınsa, Kügärsendä mäset, ike lavka, ikmäk kibete eşlägän.

1961 yılda näşer itelgän “Başqort ASSR-ınıñ administrativ-territorial büleneşe” isemle beleşmä-kitapta şul yıldıñ 1 ğinuarına auılda 877 başqort yäşäy tip kürhätelä. Bıl basmanıñ 1981 yılda sıqqanında “Qızıl yondoz” kolhozına qarağan Kügärsendä şulay uq başqorttar yäşäüye yazılğan.

2002 yılğı halıq isäben alıu buyınsa Kügärsendä 263 keşe terkälgän. 2009 yıldıñ 1 ğinurına auılda halıq hanı 242-ne täşkil itkän. Bögön auıldıñ yıte uramında 139 yort-hucalıq isäplänä, şularzıñ 43-ö buş tora, qalğan 96-hında 211 keşe, yäki 106 ir-yıget häm 105 qatın-qız isäplänä, başlısa urta yäştän ololar. İñ ölkän tip 97 yäşlek Sälähova Hälisä äbeyze atanılar, ber yäşkä tiklem ös sabıy – ber qızsıq häm ike malay bar.

Sovet yıldarında kolhoz brigadahı bulıp görläp yäşägän Kügärsen auılı. Halıq hizelerlek üseşkän malsılıq häm igenselektä eşlägän. Bında hıyır, harıq fermaları, işle genä yılqı öyörö bulğan, ber ni tiklem vaqıt susqa qarağandar. Ololar häterläüyensä, kön bitendäge tau bitlästärendä qarbuz da üstergändär, qıyar, pomidor, huğan, kişer, bäräñge häm qauın turahında äytähe lä yuq. Uzğan bıuattıñ ikense yartıhında kirbes zavodı mizgelgä milliondan artıq dana yaqşı sifatlı tözölöş materialı sığarğan. Küptär halabaş batırıp yaqşı ğına tabış alğan. 1890 yılda uq asılğan auıl mäktäbe bıl osorza un yıllıq bulğan. Qızğanısqa qarşı, bılarzıñ bötöhe haqında la ütkän zamanda ğına höylärgä tura kilä. Kümäk hucalıq tarqalğan, kirbes zavodı tuqtağan, mäktäp, magazin, poçta büleksähe yabılğan. Auılda yäşäüselär başlısa eşhez, üz yünen üzzäre kürä bögön. Şulay za töşönkölökkä birelgän, bigeräk tä qayhı ber yırzärzäge keüyek qızmasa bulıp yörögän ber kemde lä osratmanıq Kügärsendä.

Hezmät kenägähendä ber yazıu

Yuldaşım - Qaltası rayon hakimiäteneñ mäğlümät-analitika bülege yıtäksehe İnna Timiryayiva menän maşinabızzı “Mäktäp uramı” başındağı täüge yort qarşıhında tuqtattıq. İşektärze asıu menän qolaqqa käkük saqırıuı işetelde, ul tınıuğa tirä-yaqtan handuğas hayrauı bastı. İnna İvanovna bezgä yaqınlağan apay menän bik yılı isänläşte häm mine unıñ menän tanıştırzı. Aldan telefondan höyläşeü buyınsa bezze kötöp torousı – elekke urta mäktäp direktorı Häsänova Älfinä ikän, äle haqlı yalda. Sığışı menän Yañauıl rayonı Bäzräş auılınan bulğan Älfinä Zäki qızı 1977 yılda Börö pedagogiya institutınıñ rus tele häm äzäbiäte fakultetın tamamlağan. Kügärsengä yullanma buyınsa eşkä kilgän, oşo auıl yıgete Tähimgä keyäügä sığıp, bında ğümerlekkä torop qalğan. - Respublikabızzıñ mäğarif ministrı Älfis Ğayazov menän bergä uqınıq, - tip höyläp aldı Älfina apay. – Törkömöbezzeñ ber osraşıuında habaqtaşım “barğan yıreñä taş bulıp töştöñ inde” tip şayartıp torğaynı, ısınlap ta şulay buldı şul. Äytkändäy, mineñ keüyek bında töplängän kilendär küp auılıbızza.

Älfina Zäki qızınıñ hezmät kenägähendä eş urını turahında ber genä yazıu ikän. Kügärsen urta mäktäbenä uqıtıusı itep qabul itelgän, haqlı yalğa sığırzan aldağı huñğı higez yılda uqıu yorton yıtäklägän. Kolhozda, raypola şofer, huñınan mäktäptä gaz ösön yauaplı bulğan ire Tähim ağay menän dürt qız tärbiäläp üstergändär. Oloları Yuliä Öföläge neft eşkärteü zavodtarınıñ berehendä master bulıp eşläy ikän, “Vodokanal” predpriyatiyehında iretep yäbeştereüse bulğan tormoş iptäşe menän Timaşev auılında öy halıp sıqqandar, qızzarı bar. İkense häm ösönsö balaları Albina menän Zölfiä hatıu eşendä mäşğüldär, töpsöktäre Läysän yağıulıq-enegetika tehnikumın tamamlay, bıl köndärzä diplom yaqlarğa äzerlänä.

Donyalar butalıp, urındağı kolhoz tarqalğas, mäktäp menän magazin da yabılğas, Tähim ağay menän Älfinä apay auıldarında, “Tanıp” tigän isem birep, azıq-tülek häm köndälek käräk-yaraqtarı hatıu ösön kiosk asqandar. Ber nisä yıl üzzäre ösön bötönläy yañı bulğan hönär menän şöğöllänep alğandar. Auıldaştarı ularğa bik rähmätle bulğan, älbittä. Tik eşhez qalıp, aqsahız intekkän halıqtıñ äyber hatıp alırğa ni häle bulhın inde. Azıq-tülekte, başqa tauarzarzı burısqa birep ällä ni alğa barıp bulmay şul. Töşömlö genä tügel, kötölmägän sığımdarğa kilterhän hatıu nöktähen yabırğa mäcbür bulğan Häsänovtar. Ularzıñ ällä ni ozon bulmağan eşqıuarlıq osoro turahında altaqtahı haman da alınmağan yozaqlı işek kenä häterlätä. Häzer auılda yäşäüselär üzenä käräklene yıgerme saqrımdan alısıraq yatqan Krasnoholmskiy auılına barıp ala, bınday mömkinselek bulmağanda unan yä Borayzan maşinala kilep hatıusılarzı kötöp ultırırğa mäcbür. Kemdärgäler balaları häm tuğandarı yal köndärendä bar käräk-yaraqtı alıp qayta. Üzzären romantiktarğa tiñlägän Tähim ağay menän Älfinä apay bögön şähsi hucalıqtarı menän kön kürä: hıyır häm başqa vaq mal tota, qoş-qort asıray, bäräñge, törlö yäşelsä-yımeş üsterä. Artqandı bazarğa alıp sığa – aqsa ber vaqıt ta artıq tügel bit. Eştäre bılay ıramlı, tormoştarı şökör genä. Kiläsäktä lä şulay bulhın!

“Mine “isär” tiyeüselär buldı”

Üzensälekle yazmışlı auıldaştarı menän tanıştırıuzı ütengäs, Älfinä apay Yäüzät Şärifyänovtarğaqa alıp kitte. Altınsı tistäheneñ urtahına yıtep kileüse bıl ir-uzaman häm unıñ qatını Rimma hanım bezze alsaq yöz menän qarşılanı. Zamanında kolhozda idara häm poçta büleksähe bulıp hezmät itkän yortto hatıp alıp, buş urınğa küserep halğan ular. Ber yaq ölöşöndä üzzäre kön kürhä, ikensehendä taqta bısıu tsehı qulaylağan huca. Uramda yatqan büränälärgä ultırıp tormoş turahında fölsäfä qorzoq Yäüzät menän.

- Tıuğan auılımdı tergezeü, unıñ hünä başlağan tormoşona yañı quz östäü ine täütelägem, - tip hüz başlanı ul. – Neftekamalağı fatirımdı ulıma qaldırıp, auılda yäşäy başlauım küptärze aptırattı. Bik därtlänep üz eşemde asıp yıbäreüyem tağı la ğäcäpländerze keşelärze. Mine “isär” tip atausılar za buldı. Şulay za tormoşomdoñ şulay borolğanına ber zä ükenmäyem. Auılıbız - ısın sährä bit, ber nämägä lä alıştırğıhız...

Hönärselek uçilişehendä bıraulausığa uqıp sıqqan, huñınan oşo yünäleştäge tehnikumdı sittän torop tamamlağan, ärmelä yöröp qaytqan. Döyöm alğanda sirek bıuat alıs Seber taraftarında, Çukotkala neft sığarğan. Haqlı yal vaqıtın bıraulau masterı vazifahında qarşılağan häm tıuğan auılına qaytıp töplängän. Bılay tip kenä äyteü tulı bulmas. Yäüzät İsmäğzän ulı qanatlanıp üz eşen başlağan. Utız ike gektar yır alıp igenselekkä totonğan, taqta bısıu tsehı asqan, zamanında görläp eşlägän kirbes zavodı eşmäkärlegen ölöşlätä bulha la tergezeü uyı menän mahsus qoramaldar qaytarğan. Tik bar nämä lä gel genä hin telägänsä bulmay şul. Kötmägändä haulığı qaqşap kiteü säbäple küp başlanğıstarınan baş tartırğa mäcbür bulğan. İñ käräkle vaqıtta Öfögä operatsiyağa alıp barğan häm teyeşle daualauzı oyoştorğan tabip ulı Rinatqa olo rähmättär uqıp, qayhı ber eştären dauam itä, kiläsäktä lä baş tartırğa yıyınmay. Ularzıñ iñ möhime, älbittä, taqta bısıu tsehı. Auıldaştarın törlö tözölöş materialdarı menän daimi tämin itä. Yäüzättteñ Seberzä eşlägän tuğanı Ölfät Fäizov menän bergäläp Kügärsendeñ iske häm yañı zıyarattarın kärtäläp alıuın da barıhı la tik maqtap telgä aldı.

Hönäre menän sit teldär uqıtıusıhı bulğan tormoş yuldaşı Rimma Marat qızı tıumışı menän Boray auılınan. Ul ireneñ bar niättären tulıhınsa añlap, törlö yaqlap uğa teläktäşlek kürhätä. Auılda yäşäüzeñ ıñğay yaqtarın kirelärenän östön quya. Kügärsendeñ matur täbiğäte yaratqan şöğölö - hürät töşöröügä yañınan-yañı ilham birä uğa.

Şärifyänovtarzıñ ata-äsälären ös yıyänsär menän höyöndörgän ike ulı üz ğailäläre menän Qaltası häm Neftekamala üzallı tormoş kötä.

Atay nigezen hıuıtmay

Donyalarzıñ bigeräk tä auıl keşeläre ösön kiregä borolouına boşonouzan östön torop, yaratqan şöğölönän täm, tormoşonan yäm tabıp yäşäüse Näübät Häkimov tanışım bulıp sıqtı. Neftekamalağı bıltırğı közgö yärminkälärzä östönä ap-aq halat, başına tübätäy keyep qala halqına äüzem bal täqdim iteüse bıl alsaq yözlö ir hatıp alıusılarzıñ iğtibarın üzenä yälep itkäyne. Şunda bik ihlas höyläşep torğaynıq, auılına la saqırzı ul saqta. Äle ihatahına kilep ingäs ük tanıp alıp, bik yılı qarşılanı.

- Üz kösöm menän äkren genä yäşäp yatam inde, äyzä qarayıq,- tip Näübät Mäzäni ulı hucalığı menän tanışırğa saqırzı. - Ös tistä baştan artıq qort totam, umartalar yort ergähendä genä. Yaqında ärämälek, artaban huş yısle säskä-üländärgä bay urman-qırzar. Mineñ baldı maqtay-maqtay öygä kilep alalar. Bigeräk tä Seber yaqtarında eşläüse auıldaştar, ular aşa - başqalar. Sverdlovsk ölkähenän, Perm krayınan kileüselär bar. Bal qorttarınıñ fayzalı bulğan başqa produkttarın da täqdim itäm. Bal qalha, kürşe qala häm rayondarğa yärminkälärgä alıp baram.

Yäşlegendä raketa ğäskärzärendä ärme hezmäte ütkäs, Näübät sirek bıuat kolhozda mehanizator bulıp tir tükkän. Äle UAZ maşinahı häm sılbırlı DT-75 traktorı bar. Huñğıhına mahsus köräk elderep, qıştarın Kügärsen uramdarın qarzan asa, auıldaştarına tehnika käräk saqta - ber zä inältep tormay. Şähsi hucalığı la görläp tora ir-uzamandıñ. Hıyır, vaq mal, qoş-qort asıray, baqsahında bäräñge, yäşelsä-yımeş üsterä.

Atahınıñ nigezen hıuıtmay, üze tıuıp-üskän yort ergähenä tuğızğa-tuğız zurlıqtağı yañıhın halıp quyğan. Tamsı la buyau qullanmağas, öyzän sığahı la kilmäy. Ballonlı gaz, “tarelka” aşa kürhätkän televizor, elektrğa totaştırılğan, ut bulmaha, meyes yağıp eşläterlek öyzö par menän yılıtıusı zamansa qorolma – qala şarttarınan ällä ni artta qalmağan könküreştä yäşäp yata töpköl auıl uñğanı. Huñlabıraq bulha la Kuşnarenko yaqtarınan qatın da alıp qaytqan. Ul da bındağı hozur täbiğätkä hoqlanıp, yazmışına bik tä riza bulıp yañı yırzä yañı tormoşon başlağan.

Kügärsengä “taş bulıp töşkän” kilendärzeñ berehe – 86 yäşlek hezmät häm tıl veteranı, biş bala äsähe Raziya äbey ösönsö ulı Näübät yortonda imen-aman yäşäp yata. Tormoşonoñ ütkänenä lä, bögöngöhönä lä ber zarı yuq unıñ. Respublika Prezidentı, rayon hakimiäte başlığınan kilgän bayram qotlauzarına qıuanıp, üzenä birelgän mizaldarı häm, iñ möhime, biş malay üstergänenä olo ğorurlıq toyğoho toyop äñgämäläşte ul bezzeñ menän.

- Bınan altmış yıl elek irem Mäzäni käläş itep alıp qaytqaynı, şunan bire Kügärsendämen. Şökör, bik matur yäşänek. Ul kolhozda, kirbes zavodında eşläne, halıqqa meyes tä haldı, min hauınsı buldım. İrtäräk kitep barzı şul yaqtı donyanan,- tip hätirälärgä birelä Raziä äbey. – Eş arahında tip äytergä lä bula – biş malay üsterzek, barıhı la hau-sälämät yäşäp yata, üz şöğöldäre bar, keşe arahında käm-hur tügeldär. Dürtensem Väziğät härbi hezmättä, Çeçnyağa ike rät barıp qayttı. Kiläsäktäre lä yaqtı bulhın ul-kilendäremdeñ, ularzıñ balalarınıñ...

Tuğızınsı tistähenä yaqınlağan äbey küptän din yulında. Ul ğına tügel – Näübäten dä eyärtkän. Näq oşonan kiläler ularzıñ här yañı tıuğan köndö yaqtı ömöttär menän qarşılauı. Bıl nıqlıq ğümerlekkkä bulhın!

Yäşlek sayalığı bar äle

“Taş bulıp töşkän” tağı ber kilen – Flizä apay Fayzılğayanova, yañı huyılğan käzä itenän beşerelgän aşı häm bäleşe menän qarşı alıp, ihlas küñeldän östälgä saqırzı. Qıstap-qıstap bezze hıylağan arala yäşlegenä qaytıp äylände:

- Boray rayonı Qalmıq auılınanmın. Zaman menän bergä atlap, mäktäptän komsomol putevkahı menän fermağa hıyır hauırğa barzım. Täü köndärzän maqtalıp eşlänem, dürt yıl aldınğılıqtı ber kemgä lä birmänem. Turistik säyähätkä yıbärzelär, V. İ. Lenindeñ tıuıuına 100 yıl tulıu ayqanlı buldırılğan mizal menän büläklänelär.Keyäügä sığıp kitmähäm, ällä kem bulır inem, - tip şayartıp ta quyzı hucabikä.

Flizä İlyas qızınıñ Kügärsendä yäşäüyenä dürt tistä yıl bula. Kirbes zavodında, mäktäptä yıyıştırıusı bulıp eşlägän. Äytelgän zavodta küp yıldar motorist bulıp eşlägän Näzil ağay menän ös bala üstergändär. Qızzarı Tömän ölkähendä donya köthä, uldarı – auılda. Yaratqan tormoş iptäşeneñ vafatınan huñ hucalıqtı malayzarı menän alıp bara. At totalar, harıq-käzä, tauıq asırayzar. Säskä-göldärgä kümelgän yort aldı baqsahında nimä genä üsmäy: ällä nisä tör yımeş-yıläk häm ağas qıuaqtarı, här kem ultırtqan bäräñge, yäşelsänän tış vinograd, arbuz häm qauın da urın tapqan bında. Malayzarı qazğan qoyo la qıuanıstı arttırğan. Bınan tış mohtacdarğa meyes sığarıp, başqa tör eştär başqarıp ğailä yansığına häldän kilgänsä kilem kilterä yıgettär. Tormoştarı bılay teüäl genä.

Tik... Yazmış küp osraqta bik märhämätle tügel şul keşegä. Flizä apayzıñ ber ulı ikense törköm invalidı ikän. Unıñ tıuıu turahındağı tanıqlığında vaqıtında ber genä härefteñ dörös yazılmauı arqahında ğärip bala qarağan ösön däülät tarafınan birelgän aqsalata yarzamdıñ tuqtalıu qurqınısı tıuğan. Rayondıñ ZAGS bülege hezmätkärzäre mäsäläneñ ayışına nıqlap töşönöp, dörösläp yazılğan tanıqlıqtı nisek alırğa ikänen nıqlap añlatmağandarmı, ällä äsä keşe üze tulıhınsa töşönöp yıtmägänme – nisek kenä bulmahın Flizä apay bını bögön problema itep kürä. Üz transportı bulmağan, aqsağa bılay za naqıs bulğan olo yäştäge qatın-qızğa avtobus yörömägän auıldan ös tistä saqrımdan alısıraq yatqan rayon üzägenä meñär hum tüläp taksi menän ber nisä tapqır barıp qaytırğa käräklegen uylau ğına la yıñel tügel.

Rayon hakimiäteneñ bülek yıtäksehe bulışlığında ZAGS bülege başlığı İnna Väliyivanıñ bıl yuldar qağızğa töşkän köndärzä kütärelgän horauğa teyeşle yauap ezläy başlauı Kügärsen auılında yäşäüse konkret ber keşeneñ problemahı tiz arala uñışlı häl iteler tigän ömöt uyata...

Ber qatlıraqtır inde ul auıl keşehe. Flizä apay za äle genä iskä alınğan üze ösön bik möhim bulğan mäsäläne tiz genä sitkä quyıp, kiñ küñel kütärenkelege menän üz hucalığın kürhätte. Yäşlek sayalığı üzendä äle lä bötmägän. Baqsalağı bar eştären dä küñel halıp başqara ul. Uldarınıñ hezmät yımeşe menän haqlı ğorurlanıp, ihatalağı yañı qoyonan hıu alğanda yılmayıp fotoğa la töştö, ä huñınan izge teläktär teläp, ozatıp qaldı. Unıñ bar yurağan yaqşılıqtarı, ikelätä-öslätä külämdä äylänep qaytıp, üzen şatlandırhın ine!

Tıuğan yır tarta inde...

Uram osonda, qalqıuıraq yırzä kölöp ultırğan bıl yañı bursa (brus) yort yıraqtan üzenä saqırıp tora. Nigezenän başlap qıyığına tiklem, şulay uq ihata qoymahı la, undağı qorolmalar za zamansa materialdar qullanıp eşlängän. Hucalar işek aldına sığıp qarşı aldı, küreşep-tanışqas, ihlaslap öy esenä äyzäne. Zauıq menän yıhazlandırılğan, izändärenä kelämdär tüşälgän irken yort, älbittä, qalanıñ ber tiptağı qısıq fatir bülmäläre menän sağıştırırlıq tügel.

- Tıuğan yaq tarta inde, ikense yäyze bında qarşılaybız, auılda üzebezze yaqşıraq his itäbez, - tip başlanı hüzen Ğäbit Fattayiv. – Öyzö halğanda la täbiğilekteñ küberäk bulıuı berense şart ine, küñel tartqansa barıhın da üz quldarım menän eşläyem.

Kügärsendä tıuıp-üskän Ğäbit Hälit ulı, 1981 yılda avtomehanik hönären üzläşterep, atom elektr stantsiyahı tözölä başlağan Ağizelgä eşkä yıbärelgän. Qalala tözölöş tuqtatılğas, aq kirbes sığarıu zavodında, huñıraq sit yaqtarza eşläp yöröy. Çernobıl häläkäte ezemtälären bötöröüzä qatnaşqan. Sirek bıuatqa yaqın Ağizeldä yäşägäs, Neftekamala fatir hatıp alğan. Häläl yıfete Rämziä Rifqät qızı menän, ike balaların üz allı tormoş yulına bastırıp, haqlı yalğa sıqqas, aldağı ğümerzären üzzärensä ütkärergä qarar itkändär. Ber nimägä zarlanmay, kör küñel menän kön kürälär. Älbittä, qul qauşarıp ultırmayzar: tistänän artıq baş bal qorto qarayzar, yäşelsä üsterälär, urman-qırzarza rähätlänep yımeş-yıläk, bäşmäk, törlö fayzalı üländär yıyalar, yılğa buyzarına töşörgä lä forsat tabalar.

Huca umarta bazı yahap quyğan, äle garac tözöü menän mäşğül. Şulay za unıñ berense ğorurlığı – tik yükä ağasınan ğına halınğan munsa, esenä kerep, hoqlanıp sıqtıq. Kiläsäkkä plandarı la küp unıñ. Täü siratta 35 sutıy yıren üzläştereü.

Oşonday eşmäkär häm äüzem keşe, älbittä, tik üz mänfğättäre menän genä yäşämäy inde. Ğäbit Hälit ulınıñ tağı la ber olo maqsatı bar: ul da bulha auıldan asfaltqa sığıu ösön tura yul haldırıu.

- Ös saqrım arağa balsıq öyöp, qırsın taş halınha, şul yıtä inde, - ti ul. – Bögön auıl ısınlap ta töpköl, tura yul halıqtıñ köndälek tormoşon az ğına bulha la yıñeläyter ine. Törlö kimäl yıtäkselär aldına oşo mäsäläne yaqın arala quyırğa ine isäbem.

Döyöm mänfäğätte hästärläp başlağan eştärendä yıñellek, üzen añlağandarzıñ küberäk osrauın teläyek Ğäbit uzamanğa.

İñ käräkle keşe

Kügärsendä eşlägän keşe bötönläy yuq tip äyteü ısınğa tura kilmäs. Üz eştäre menän mäşğüldärzän tış ös sotsial hezmätkär sit yarzamğa mohtac qart-qoronoñ auır könküreşen yıñeläyteü buyınsa yökmätelgän burısın teüäl başqara. Ularzan tış halıqqa bik tä käräk hönär eyähe lä bar bında. Ul – auıl feldşere Alena Kamalova. Börö meditsina uçilişehen tamamlağan belges 2007 yıldan bıl auıldı hezmätländerä. Üze kürşeläge udmurt auılı Körkäktän, yılı vaqıttarza Kügärsengä un altı saqrımlı urau yuldan skuterza yöröy, qıştarın atahınıñ atında kön hayın turağa un saqrım ütä. Feldşerzı yorttar buylap yörögändä uramda osrattıq.

- Haylağan hönärem oqşay, ber ni auırlıq toymayım, yöröp eşlärgä künekkänmen. - Alena Ğäfuryan qızı bezzeñ menän bik teläp aralaştı. – Yazğı-közgö bısraqta, qışqı halqındarza qıyınıraq inde. Sırhau keşegä ikelätä auırıraq bit, min ularğa qulımdan kilgänsä yarzam itergä tırışam.

Auılda yäşäüselärzeñ barıhınıñ da, şul isäptän äle mäktäpkä yörömägän dürt balanıñ, yartı yäşlek bapesteñ häm ös auır sirzän yafalanıusınıñ sälämätlek toroşon daimi küzäteüzä tota feldşer. Töp iğtibar, älbittä, huñğılarına. Ularzıñ häldäre nasaraya başlaha, Qızıl tübäläge uçastka dauahanahına yıbäreüze oyoştora Alena. Bıl yähättän dä bötähe lä yaylı. Qıştarın yuldı qarzan asıp torğas, “aşığıs yarzam” maşinahı auılğa kilä ala.

Az ğına vaqıt esendä höyläşeüzä lä feldşerzeñ üz burıstarına olo yauaplılıq menän qarağanın, üz eşen nıqlı yaratıp, küñel birep başqarğanın toyzoq. Qısqahı, Kügärsen auılı halqınıñ sälämätlege ışanıslı quldarza. Bar yaqtan da uñıştar yuldaş bulhın hiñä, aq halatlı uñğan udmurt hılıuı!

Huñğı hüz urınına

Sovet osoronda auıldarına gaz häm asfalt yuldıñ kilep yıtmäüyenä, hıu ütkärgesteñ tik auıl uramdarzıñ yartıhına ğına halınıuına qayğırıuzan küptän tuqtağan kügärsendär. Bıl problemalarzıñ häzerge zamanda häl itelerenä lä ularzıñ ömöttäre tulıhınsa özölgän tiyerlek. Vaqıtında kütärelgän taş yuldıñ uraulığı la ularzıñ teñkähen küptän qorotqan. Qızıl tübägä barğan asfaltqa sığarlıq ber nisä saqrım yul turahındağı uyzarı la älegä tik hıyal bulıp qala. Uzğan bıuattıñ tuqhanınsı yıldarında “yaqşı tormoş” turahında höyläp tä kürälätä halıqqa qarşı eşlängän häm äle lä “optimälläştereü” häm başqa matur hüzzär qullanıp dauam itelgän üzgärtep qorouzarzı la ber nisek tä añlay almay auıl keşeläre. Küz menän qaş arahında kolhozdıñ tarqalıuın, mäktäp häm magazindıñ yabılıuın yöräktärenä yaqın qabul itep, ozaq qına nıqlap qayğırhalar za, bığa künekkän ular.

Ber ük vaqıtta hozur täbiğät qosağındağı yaratqan auıldarınıñ kiläsägenä lä ışanısı nıqlı yañı tanıştarımdıñ. Kügärsendärzeñ şähsi häm döyöm problemaları, qızğanısqa qarşı, respublikabızzağı yözlägän häm ildäge meñärlägän auıldarğa has şul. Ular qasan häm nisek häl iteler – bıl horauğa älegä anıq yauap yuq. Unıñ bulır-bulmauı la bildäle tügel bit. Bötön halıqtı aşatırğa teyeşle auıl turahında döyöm Räsäy kimälendä maqsatqa ıntılışlı saralar kürergä vaqıt yıtte tügelme ni?! Kügärsen keüyek auıldarza yäşäüselärzeñ kiläsäkkä ışanısın tulıhınsa hüreleüyen kötäbezme ikän?

...Qaytırğa yullanır aldınan rayon hakimiäte väkile İnna İvanovna häm elekke mäktäp direktorı Älfinä Zäki qızı menän Yıtez Tanıp buyına töştök. Matur täbiğätkä hoqlanıp, tau bitläüyendä ultırğan yorttarğa qarap, töpköl auıldıñ döyöm, unda yäşäüselärzeñ qayhı ber şähsi problemaların ösäüläp barlap sıqtıq. Ularzan tiz arala ğına qotolorloq bulmaha la, “bar mäsälälär zä tiz arala häl itelhen, problemalar Yıtez Tanıp hıuına quşılıp ağıp kithen ine” tigän urtaq teläk tıuzı. Şulay bulhın ine lä ul...

Qaltası rayonı.