Ettär häm keşelär

1. K Ü Z Z Ä R
             
Sıñğız Ähätoviç, baytaq yıldar qala prokuraturahında täftişse bulıp eşlägän däüyerendä törlö häl-vaqiğalarzı küp kürgän, äle utqa, äle hıuğa taşlap sınıqtırılğan timerzäy beşekkän ir, huñğı aralarza üzen qayza quyırğa belmäy ürhälände. Häyır, unıñ bıl ürhäläneüzäre tışqa bärep sıqmanı, keşe küzenä salınmanı, ä esendä, küñelendä yozaqlandı: bulmışı şunday, hönäre lä şulay ğäzätländergän.
Yäkşämbe kön. Ğäzättä ayaq tauışı tınmağan prokuratura koridorzarı şımıp qalğan. İrtägä Sıñğız Ähätoviç üz ğümerendäge iñ ğibrätle yınäyät eşen («delo»tip russa atarğa künegelgän), sudqa yünälter aldınan raslap qul quyzırtır ösön prokuror östälenä inderep halasaq. Tikşerähe tikşerelgän, terkälähe terkälgän, ğäyıpläü hığımtahı kire qaqqıhız itep dälillängän. Nimä tip kilep ultırzı inde bögön bında, yal itmäy?
Seyfın asıp, östälenä ällä nisä tom itep tegep töplängän «delo»nı sığarıp quyzı. Asıp qararzan, yañınan küzzän yä häterzän ütkärerzän dä tügel, ä yänenä tınğı birmägän toyğolarzan nisek arınırğa belmäüzän. Qot osqos vaqiğalar haman başınan sıqmay, aqılı tanığandı, yöräge qabul itmäy qarşılaşa: äzäm ışanmaslıq!
 Arı-bire yöröndö. Tirä-yünde solğap alğan tınlıqta yuramal kinänep şığırlağan hımaq bınau izäne lä. İşek qırındağı kün divanğa yünälde, ıñğayında tışqa küz halıp ütte, ihatala temeskenep yörögän etkä iğtibar itte lä irekhezzän körhönöp quyzı. Et tä unı şäyläne bulır, tuqtap ber arıy möldöräp qarap torzo. Mählükteñ zarlı qaraşına başqa ber vaqıtta fähem birmäs tä ine, moğayın, ä bögön tertläp quyzı, qırqa borolop östäl yanına kilde, tağı tertläne: äyterheñ, «delo»nan da uğa inälesle küzzär bağa... Papkalarzı asırzay, tağı ber aqtarıp qarap sığırzay buldı la kire uylanı. Ni fätüä?! Divanğa barıp ultırzı, ahırza huzılıp töşöp yattı, tüşämgä tekläne. Unda saq qına yämşäyıp kürengän harı taptı şäyläne. Yañıraq Azamatov kilgäyne, şampan şeşähe totop, asqanda bököhö ırğığaynı, şunıñ kasafatı. Ä Azamatov ul zamanında Sıñğız Ähätoviçtı eşkä öyrätkän keşe. Häzer pensiyala. Barıber, yış qına ingeläp yöröy bında. Şuğa iğtibar itte Sıñğız Ähätoviç: qart, üze äytmeşläy, yul ayqan ğına huğıla elekke eş urınına, ämmä tap şul vaqıtta qalala halıq telenä inerlek, hoquq haqlau organdarın totoş ayaqqa bastırırlıq yınäyät qılınğan bula. Yuqqa ğına taqmağandar uğa «täftiş bürehe» tigän quşamattı. Anau, bınan ike ay elek, kileüyendä lä: «Yañı yıl aldınan qulıñdı qısıp sığırğa ine niät», – tigän bula, ä üzeneñ qılıs yözö hımaq ütker häm halqın, yınäyätseneñ yılegenä ütep der qaltırata torğan qaraşı ihä – ul saqta asılıp qına torğan älege «delo» haqında häbärzär ikänenä ap-asıq işara. Belä ikän: «Agenturam tik yatmay», – tip kenä quyzı. Töpsöndö, ara-tirä, ğäzätensä, sänsä barmağın, kemgäler yanağanday, helkkeläp, ıñğayına: «Särt... särt!» – tip ultırzı la, älege barmağın qapıl yuğarı kütärze häm şul kileş aşığıp sığıp kitte. Ezgä töştö bulır, tip uylap qaldı ostazınıñ holqon yaqşı belgän Sıñğız Ähätoviç.
Küzzäre yänä tüşämdäge harı tapqa tekälde. Qaray torğas, ul tap güyä zuraya, qalınaya başlanı... Östäldä tom-tom yatqan papkalarzağı fakttar: horau alıu, ekspertiza hözömtäläre, fotolar, şahitnamälär häm başqa isbatlamalar täftişseneñ häterendä lä «tegelgän»dähä, ana şular, äyterheñ dä, küz aldında päyzä bulıp tauış birergä, häräkät itergä totondo...
                         ***
  Ni ösöndör, häter kärtlänsege başta iñ töptä yatqan küptänge ber vaqiğanı qazıp sığarzı. Sıñğız Ähätoviçtıñ prokurutarala praktika ütep yörögän sağı. Telefon şıltıranı. Azamatov: «Vıezcayu! Rebenok?! Svideteli? Sudmedekspert?.. – tip, şäp-şäp russa höyläşte lä, trubkanı halır-halmastan, uğa öndäşte: “Praktikant, äyzä, eyär, boyivoyı kreşeniye ütäheñ bögön!”
 İke qatlı yort aldında baytaq halıq yıyılğan, üz-ara: “Mıltıq... Qatının atqan...”– tip şıbırlaşalar. Ul saqta keşelär, ber-ber häl bula qalha älege işe yarıq-yoroqqa yäşengän taraqandar şikelle qasıp-bosop bötmäy, ä kürgän-işetkänen äüäs höyläp birä, teläktäşlek kürhätä ine.
Azamatovtı militsiya sercantı qarşı aldı, praktikant ularğa eyärep faciğä bulğan bülmägä inde. Häm işek töböndä şaq qattı. Bağanalay qattı. Küzzäre önhöz şahitlıq qılıp tirä-yünde bayqanı. Sercant karauatta yatqan mäyıtkä yabılğan qanğa mansılğan prostınyanı astı. Mesken qatındıñ yartı başı yuq. Ber tolomo kükrägendä huzılıp yata, ikensehe karauat başında hälenep tora, tübä qapqasınıñ yartıhı la şunda... Sıñğızzıñ küz qaraşı şalt-şolt kilep bülmäne töşörgän eksperttıñ fotoapparatı ıñğayına stenağa küste. Unda qan häm ällä nindäy horğolt kisäksälär yäbeşep qatqaynı. Meyıhe bisara qatındıñ, meyıhe!? Bıl uy unıñ bıuının bälterätte, başı äylände, aşqazanı alqımına kilde. Uqşıp, borhotop qosop yıbärze. Qulyaulığın sığara halıp auızın hörttö, bülmälägelärgä küz haldı. Beräü zä uğa aptırap qarap tormay ine. Militsiya väkildäre, Azamatov, şahittar... Tınıslana töştö. Esendä oyalağan imänes toyğo qosqoloq menän tışqa sıqqas, häle yıñelläşte. Mälyırägän zihene qıymırlanı. Tänenä is yügerze. Ör-yañı papkağa praktikağa tip asqan zäñgär tışlı qalın däftären halıp alğaynı, şunda nimäler yazıp quyzı.
Prokuraturağa äylänep qaytqas, yazğanın asıp uqını: «Oşonan da yamanıraq yırtqıslıq yuqtır?! Bulmas!» – tigän ikän. Üz qulın üze tanımanı, poçerkı yat hımaq kürende.
Azamatov ul köndö praktikantına qarata otoro qırıs qılandı. Başta qatı itep ärläne. Kürmäneñme ni, hineñ tistereñ sercant ber zä yıbep töşmäne, – tine lä, yomşağıraq itep östäp quyzı: – armiyala bulğan ul, ä hin...
Şul tamamlanmay qalğan höyläm ozaq isenän sıqmay yörönö: uğa nimä tip äytergä uylanı ikän talapsan ostazı? Telmärendä «beşmägän, harı tomşoq, soqor yılkä, slabak, ballast» häm başqa başqortsa-urıssa tozlo-boroslo hüzzär tulıp yata ine yatıuğa. Äy, ni tihä lä taman bulğan ul saqta! Unıñ qarauı, üze quşqandı ütägäs, yınäyät urınında nimä kürgänen-işetkänen tezep yazırğa quşqaynı, maqtanı: «Küzäteüsänlegeñ bar, särt! – tine, – ayırım detaldärzän fabula qororğa, totoş kartinanı küzallarğa öyränhäñ genä hinän yünle täftişse sığasaq, şunı onotma».
Eyı ul yınäyätteñ “kartinahın” Sıñğız Ähätoviç äle lä, yıgerme yıldan aşıu vaqıt ütkäs tä, yaqşı häterläy.
  ...Qalağa terälep torğan rayonda yıger bulıp eşlägän ber ir kön buyına bilämälären qarap yöröp, arıp-talıp öyönä qayta. Asıuı qabarğan, tamağı as. Ber teyınde atıp almaq bula, hırtına teyzerep, tirehen bozğas, ırğıtıp kitä. Teyındeñ küzenä genä ata la bit märgän hunarsı! Yulda, yıtmähä, kemder quyan-fälängä tip quyğan qapqanğa qaba yaza. Yırze yabır-yapmas qına körpäk qar yauğan da, tayıp kitmäyım, tip tayaq totqan bula yaray za, şul tayağı elägä qapqanğa. Qaytıp inhä, qatını aşarına beşerep quymağan. Ölgörmägän. İmsäk balahın hıu qoyondorop mataşa, qasan biläy bäpesen, qasan qazan asa äle... İr, mıltığın söygä elä lä borolop sığıp kitä. Höyärkähenä barıp tamaq tuyzırıu, käyıf-safa qorou niäte menän. Magazinğa inep araqı ala, qalğanı höyärkähendä gelän mul bula – aşhanala eşläy. Barıp yıtep işek qağa, tauış-tın işetelmäy. Bik nıq döbörzätkäs, asalar. İşek buyı bulıp ber yat ir päyzä bula: «Mucik, hiñä kem käräk?» Höyärkäheneñ: «Hine kötöp küpme ğümerze zayağa uzğarzım, beräü qarmaq halıp mataşa, şuğa baram da quyam», – tigäne ısın, imeş...
Üz fatirına kire qaytıp ingänse, yartı tön yıtä. Qatını unıñ şulay sığıp kiteüyenä künep bötkän, tiz ük äylänep qaytır, tip uylamağandır inde, aş halıp tormağan, butqa ğına beşergän, unıhı la hıuınğan. Şunı ber az qapqılap, ir stakanğa aştıra tultırıp araqı qoya la ğoñqoldatıp esä. Töpkä bülmägä, qatını menän balahı yanına, inep tormay, ütep-hütep yöröy torğan yaqtağı ärhez divanğa barıp yata. Köndöz ük qabarğan asıuı basılmağan, yöräge yarhığan. Söyzä elenep torğan yahaulı mıltıq unı üseklägän keüyek kürenä. Tege teyındeñ tirehen bozğas, mıltığın yırgä halıp tapağaynı, şuğa mısqıllay mikän? İr hikerep torop mıltıqtı söyzän ala. Başı huqqan yaqqa atlay. Başı kuhnya yağına huğa. Ä unda östäl türendä araqı şeşähe quqırayıp ultıra. Ber mälgä ir unı yalanğas bisägä oqşatıp quya, qomhozlanıp şıma muyınınan barıp tota. Tağı stakan tultırıp araqı esä. Küz aldarı tomalana. Mıltığın höyräp töpkö bülmägä yünälä. Qatını älege lä bayağı bala menän mäşğül, unıhı täz-töz kilep ilağan işe itä. Ber qayğıları yuq bılarzıñ! Aşayzar za yoqlayzar. Ä ul könö buyı eşläp, armanhız buldı. Hurlandı. Qarınında büre oloy. Küze alarğan iren kürep qoto osqan qatını biläüle bäpesen qosaqlap karauatka menep basa, möyöşkä hırlığa: ä unıhına qatını bayanan birle tege teyın hımaq kürenä. Tosqağansı tik tormay, hikeränläp hikeränläy, qähäreñ. Yuq inde, qasıp qotolou yuq hiñä! Mañlayıña ğına säpäyım!
Qolaq tondorğos şartlau qapıl irze aynıtıp yıbärgändäy itä, ämmä häüyef toyğoho unıñ başında qara bolotto telgän yäşendäy yaltıray za hünä. «Teyın» beyıktän auıp töşä, qulındağı bäpäyı tubırsıq şikelle sitkä tägäräy. İr zä görs itep izängä huzılıp yata. Ul ayaq astındağı törgäktäge yän eyäheneñ täzeldäüyen dä işetmäy – döm iserek yoqlay...

                         ***
Sıñğız Ähätoviç kün divandan qalqındı la ni ösöndör ozaq itep yatqan urınına qarap torzo. Yalpaşıbıraq qalğan divan yaylap qına qabarzı, tigezlände. Sıñğız Ähätoviçtıñ da küñelenä äzme-küpme hillek urınlaştı. Östäleneñ asqı tartmahın astı, iñ töptä yatqan küptänge zäñgär tışlı qalın däftären härmäp aldı. Berense biten asıp küz yügertte: “Oşonan da yamanıraq yırtqıslıq yuqtır?! Bulmas!” Bıl inde – arhiv. Unı tözätep bulmay. Qayta-qayta uylauzan da fayza yuq keüyek. Şulay za, ul elekke yazmaların (köndälekkä tartım ular) yış qına quzğata, uqıy, hatta bäğze ber saqta üzgärtkeläp tä quya: nimäneler östäy, hızıp ta ırğıtqılay. Sönki, vaqıt üteü menän, ber ük vaqiğağa ikense törlö qarauıñ da ihtimal. Ä täüge däftärzäge täüge yazıu haman şul köyö qala kilde. Bögön ihä täftişse unı yuyıp taşlarğa, üzgärtergä uqtaldı. Yuymanı, üzgärtämäne. Täğäyın hüzen tapmanı. Sarahızzan şunda zur itep horau bildähe quyzı la däftären tağı asqı tartmağa tığıp quyzı.
   Sıñğız Ähätoviç kabinetınıñ totoş ber stenahın biläp torğan zur täzrä ergähenä kilep bastı. Qar yaua ikän. Mart başı. Qış buyına qalanıñ keren üzenä alıp qarayğan körttärgä, äyterheñ, ap-aq seltär yabıla. Seltär küktän hälmäk kenä huzılıp töşä. Bına ul qapıl özöldö lä qarşılığı yorttar kürende, arıraq yulda tuqtauhız yöröp yatqan maşinalar şäylände. Qayzalır azaşıp qalğan ike qar börtögö täzrä aldında öyöröldö öyöröldö lä, küzätep torğan keşeneñ kerpegenä kilep qunmaq buldı, ahırıhı. Kilep sıqmanı, bıyalağa yäbeşep torop qaldılar. Sıñğız Ähätoviç tup-tura şul ike börtökkä tekläne. Ular za güyä, uğa qaranı, ilanı, küz qaraları irep aqtı... Tağı küzzär, zarlı küzzär...
                         
Yuq, tiz genä arınıp, meyıñdän hızıp ırğıtıp bulmay şul älege «delo»nı. Unda terkälgän häldär, kino kadrzarı keüyek alğa tezelep basa, täsorat-kisereştär yände ayqay. İñ başta şahitnamälär isemlegendä berense torğan Mäqsüt Qırımğucin telgä kilä. Sıñğız Ähätoviç unıñ qarasman yözön, qalın yalbır qaştarın, ike tubığına quyğan köräktäy zur quldarın kürä, borma-borma itep höylägän häbäreneñ asılına töşörgä, käräk kenähen eläkterergä tırışa. Häm ostazı Azamatov öyrätkänsä, fabula qora. Iñğayına, «särt!» tip äytä yaza bäğze urında. Äytkändäy, «täftiş bürehe»neñ bıl hüzen prokuraturala bik hiräk kollegaları ğına qabatlamayzır. Praktikantına ul başta uq añlatıp quyğaynı: här yınäyät eşe, yınäyätse üze lä – sätläüyek keüyek, tıştan ğına küräheñ başta, estä nimä – samalayhıñ... Bäğze sätläüyekte yaram tip teşeñde hındırıuıñ bar! Qoral käräk, ä qoralıñ nimä – belem, täcribä, intuitsiya, fakttarzı tuplay, analizlay, sağıştıra beleü. Qoralıñ märgän, ütker bulhamı – särt itep asıla sätläüyegeñ! (Seyfta yatqan «delo»lağı yınäyät särt kenä asılmanı. Dürt yıl tiyerlek “visyak” bulıp asılınıp torzo ul.)
...Mäqsüt üzenä bik yäple käsep taptı: yäy ük kümärtäläp taşkümer hatıp ala la, közön şunıñ menän sauza itä. Häzer qala sitendä ayırım yort halıp yäşäüselär, daçahında qış sığıusılar kübäyze – şular ala taşkümerze. Äldä anau osor sosayıp qaldı üze. Ber tuğan ağahı kolhoz räyıse ine, hucalığı körsökkä terälde lä, barlı-yuqlı tehnikahın hatıp bötöp, fermaların ällä kemgä arendağa birep, qalağa küsep kilde. Üze lä qoro qalmanı ağay keşe, qustıhına la ölöş sığarzı, ällä ni küp tä yörömägän samosvaldı inseläne. İzgelegen kürä genä ul maşinanıñ Mäqsüt. Äle lä taşkümer teyäp beräüzärgä kitep barışı. Yorttarı kürkäm ularınıñ. Asqı qatı kirbes, östö – qarağay burama. Podvaldarı la bar. İkäüzän-ikäü alpauıttay yäşäp yatalar. Baqsaları şäp. Bıltırmı äle, sentyabr urtahında kilterep auzarğaynı taşkümeren, almağastarın kürep huşı kitte – almaların saq kütärep ultıralar. Hatalarzır inde. Ä harandar qayhılay, şunda ber-ike alma la özöp birmäyzär.
Ana ul yort. Hucabikä işek aldına uq sığıp kötöp tora. Huca kürenmäy, küpselek unıñ menän eş itä torğaynı. Mäqsüt maşinahın taşkümerze buşata torğan podval yağına borzo, undağı qalın timer qapqas menän bikle uyımğa ıñğaylattı. Qapqastı bıl yulı Mäqsüt astı, hucabikä kösänep qarağaynı la, qulınan kilmägäs, unı saqırzı. Asta taşkümer yağa torğan meyıs inde, ergälä tağı bülmä bar ikän, işege yarım asıq tora. Şul saq Mäqsütteñ qolağına ber tauış salındı! Yuq-barğa ise kitep barmağan here genä keşe bulha la, unıñ sästäre ürä torzo: ällä et şıñşıy, ällä äzäm balahınıñ señläüye?! Yalt itep hucabikägä qaranı:
– Etegezme?
– Eyı. Kösök.
– Asmı ällä?
– Moğayın. Huca qaytqas aşatır äle.
Hucabikäne täü küreüye tügel Mäqsütteñ. Yorttarına inep aqsa alğanı bulha la, höyläşep-fälän torğandarı yuq. Hisaplaşır za, işek töbönän genä borop yıbärer ine ğäzättä.
Äle saq qına bütänsäräk kilep sıqtı. Samosvalın yäpläp quyıp, taşkümeren buşatıuğa, hucabikä tauış birze:
– Lyuktı yap, min aqsa alıp sığırğa onotqanmın.
Şulay tine lä, yanğın sıqqanday qabalanıp öyönä yügerze. Nimägä aşığa şulay, tip ğäcäplände Mäqsüt. Üze tege qapqastı yabırğa kabinahınan sıqtı. Şunda qolağına tağı bayağı säyır auaz kilep inde. Saq qına tonoğoraq işetelde bıl yulı. Mäqsüt inde qızıqhınıuın tıya almanı, tauış kilgän yaqtı añdını: podval qabırğahında tağı ber täzrä barlığın belä, şuğa küz haldı. Bığasa kabinahınan töşöp tä tormay, yögön auzara la kitä ine.Täzrä tege işege yarım asıq bülmäneke, ahırı. Eyılep, eskä tekläne lä qapıl artqa tayşandı: sañ basqan bısraq bıyala aşa uğa... tup-tura ike küz qarap tora ine! Ul küzzärzä hayuani qurqıu häm narasaylıq bergä quşılğaynı. Sabıy yän qaraşı ine bıl. Mäqsüt, qırqtı qıuıp kilgän oloğara ir, qurqıp kitte, küzzären sırt yomop, başın helkkeläne lä tağı täzrägä baqtı: bıyalağa yäbeşep qatqan bısraq yulaqtarzan başqa ber ni zä yuq ine bıl yulı. Ällä küzenä kürendeme ikän?!
Ul arala yorttoñ tege yağında hucabikäneñ tıpırzap tuphanan töşkäne işetelde. Nimägä şulay ötälänä?
Mäqsüt öskä kütärelde, keyımen qaqqılap, kabinahına menep ultırzı. Hucabikä uğa aqsa hondo la qapqa asırğa yünälde.
Yörägen şom aldı Mäqsütteñ. Ni kürze ul? Ni işette? Añlata almay. Yın kürendeme ällä küzenä? Bulır za... Yuqtır... Şul tiklem yällätkes itep, zarığıp qarap torzo ti zähä hiñä yın.
İke-ös kön yafalandı şulay. Yatha-torha – uyında ber nämä. Ahırza kürşehe Sergeyğa höyläp esen buşattı.
– Serega, bisämä lä äytmänem, hiñä genä höyläyım, – tine lä, aştırmay-şaştırmay tege hälde bäyän itte.
– Militsiyağa häbär itäyık, ni ğälämät ikän ul, tikşerhendär, – Sergey şulay käñäş birze.
– Ägär mineñ küzgä genä kürengän bulha?
– Belaya goryaçka, çtoli, yä hin beräy şizikmı?
– Tügel dä...
– Koroçe, kürşelä genä ber uşlıy oper yäşäy, davay uğa höyläyık başta.
– Davay, äteü.
Kiskehen Sergeyzıñ şul tanışına indelär. Uçastkovıyğa ğariza yazığız, tine unıhı. Mäqsütteñ, nilektänder, qurqqanı militsiya – baş tarttı. «Oper» uçastkovıy menän üze käñäşläşergä, beräy nämä uylap tabırğa väğäzä itte.
Häm uylap taba la: yanğın häüyefhezlege organdarı bayağı yort ultırğan uramğa reyd yahay. Tegelärzeñ podvalın astırıp qarayzar. Häm undağı ber bülmälä...
Hucalar ul bülmäneñ asqısın birmäy mataşa, yuğaltqandar, yänähe. Tabılır äle, şunan asırbız, unda qapılğara kärägerzäy äyber yatmay, tizär. Keşe qaraltıhın yımerep bulmay bit inde, zakon tıya. Borolop kitä başlayzar. Şul saq estän tauış işetelä. Kösök sıynağan hımaq ta, bala ilağanğa la oqşap qala. Reydtağı ös keşe bıl kötölmägän auazğa iğtibar itä. Huñınan isläüzärensä, es-bauırzarına şomlo halqınlıq ütep inä. Bılay bulğas, borolop kiteü yuq inde, işekte yımerep asırğa la säbäp bar. Aralarında uçastkovıy za bulğas – täüäkkälläyzär. Yozaqtı huğıp asalar za eskä ütälär häm Forma keygän ös ir (ikäühe - acğırıp ut börkkän deyıüzän dä qurqınısıraq yanğındarzı kürgän, ösönsöhö yınäyätselär menän bısaqqa bısaq alışqan) küzzäre menän kürgängä ışana almayınsa, telhez qala.
Nihayät, ularğa ozaq toyolha la, ğämäldä beräy minut qına ütkänder, ihtıyar kösö ısınbarlıqqa qaytara. Uçastkovıy şulay häl itä: hucalarzı älege bülmägä bikläy, yanğın hündereüselärze haqqa quya, üze eske eştär bülegenä häbär itergä telefonğa yügerä. Yınäyätteñ qatmarlı ikänen nisek, nindäy hüzzär menän añlatıp birä alğandır ul, – militsiya, prokuratura väkildäre, «Tiz yarzam» maşinahı ber yulı kilep yıtä.
                ***
 Prokuraturanan Sıñğız Ähätoviçtı yıbärzelär. Qolağına ingän operativ mäğlümät yusığında yul buyına uylanıp barzı täftişse, törlösä faraz itte, küzallap mataştı, ämmä aldan feker töynäy almanı. Hönäreneñ asılın ul yaqşı belä, fakttar bulmay torop, küräzälek itergä teyış tügel. Läkin, üzeneñ toyomon hınap qaramaq, yınäyät urınına barğan saqta uq törlö versiyalarzı añında «uynata» başlay. Ğäzät. Bıl osraqta versiya tıumanı.
 Podval işegen astılar. Yarım qarañğı. Ber möyöştä ir menän qatın ultıra. Ergälärendä dürt ayaqlı yän eyähe. Ällä ilay, ällä şıñşıy üze. Et tihäñ, yönö yuq. Tirehen huyıp almağandarzır zaha, ul osraqta üler ine. Elektr ütkärelgän ikän, lampoçkanı toqandırzılar. Yän eyähe Sıñğız Ähätoviçqa taban başın borzo. Küzzäre uğa töbälde. Ä qaraşı, moñhou, hağayıulı, ğazaplı, yalbaraulı qaraşı, yöräkte telgän zarlı qaraşı! Äzämi zat qına şulay qaray ala, barı tik äzämi zat küzendä genä şunsa toyğolar sağıla ala laha?
Işanırğa telä-telämä, ziheneñ qarışhın-qarışmahın, fakt: ozon timer sınyırza et tügel, äzämi zat ine. Dürt-biş yäştär samahındağı bala. Malay. Kösök hımaq sıynay, örgändäy zä itä, aldındağı timer seüätäne yıskäp ala la, şıñşıp quya. Has ta et inde. Ana ul hucabikäneñ qulın yalay... Şunan bülmägä kilep tulğan keşelärgä qaray. Aptıray, yathına hımaq. Mañlayı sirıla, äle bötönläy hünep bötmägän intellekt sıramıtımı bınıhı?
Kürgändäre ni tiklem genä ğibrätle bulmahın, täftişsegä üz eşen atqarırğa käräk. Protokol tözöldö, pünätäyzär kilterelde, başqa teyışle protseduralar başqarıldı. Yän eyähe mahsus meditsina uçrecdeniyehına ozatıldı. Hucalar qulğa alındı. Yınäyät eşe quzğatıldı.
Häm Sıñğız Ähätoviç eşeneñ iñ mauıqtırğıs, küñelenä iñ oqşağan ölöşönä totondo: rässam hımaq, ayırım fragmenttarzan totoş kartina hasil iteügä, yazıusı hımaq, fantaziyahın eşkä yıgep, syucet qorouğa. Täftişse hönäre icadtan alıs tügel, ber qarahañ. Ayırma şunda: rässamdıñ töşörgän kartinahı ahırza şul sürättä qatıp qala, yazıusınıñ geroyzarı la nisek yazılğan, artaban şulay yäşäy. Ä täftişse ğäyıpkä tarttırıusılarzı üze tanıp döröslägände, qul quyğandı la isbatlarğa teyış, sönki yınäyät qılıusılar yış qına sudta äytkän hüzzärenän baş tarta. Yırenä yıtkerep qorolmaha, «delo» vatılğan bıyala ölgöhö keüyek qoyola la töşä.
Mäqsütte qat-qat höylätte. Ul şul mäğlüm bulğandan artıqtı östäy almanı. Tege äzämdärzeñ kürşe-küläne menän äñgämäläşte. Bıl ihatala qatındıñ äsähe yäşägän, häzer märhümä, bılar ös - dürt yıl samahı elek ikense yaqtan küsep kilgändär ikän. İkäüzän-ikäü, keşe menän aralaşmay yäşägändär. Ularzan başqa ber yän eyähen küreüse lä, işeteüse lä yuq. Asıqtan-asıq hüz yörötmäne Sıñğız Ähätoviç, vaqiğa älegä ser itep totoldo. Şulay za keşelärzeñ küz qaraşınan, ım-yımdarınan nimäler añğarıuzarı, imeş-mimeş taralıuı hizelep tora ine.
İr menän qatın ber hüzze tılqını: imeş, qış urtahında ularzıñ işek aldına şul qiäfättäge balanı ırğıtıp kitkändär zä, bılar, yälläp, öygä alıp ingändär. Aşatıp-eserep, häl indergäs, militsiyağa häbär itergä niätlängändär, ämmä qurqıp, öndäşmägändär. Kire sığarıp taşlarzar ine, tuñıp üläsäk. Yäy yıtkäs, şım ğına vokzal tirähenä alıp barıp qaldırırbız tip uylağandar. Uñarsı esengändär, üz balahı hımaq qabul itkändär.
– Ulay yaqın kürgäs, niñä öyzä totmanığız, niñä qarañğı podvalda sınyırğa ultırtıp quyzığız?! – Sıñğız Ähätoviç şulay tip aqırıp yıbärgänen hizmäy zä qaldı. Üz küze menän kürmähä ber häl ul yän eyäheneñ ni köngä töşörölöüyen.
Bıl bändälärzeñ yözöndä märhämät ostoğo kürenmäy. Küzendä moñ yuq, tizärme äle halıqta undayzar haqında? Moñ... Oşo urında özölä lä quya syucet yıbe. Fakttar yıteşmäy. Qayzan, qasan, kemdeke? – horau küp, yauap yuq. Tap şul mäldä Azamatov «yul ayqan huğıldı». Mut qına töstä kilep ingäyne, halqın, zähär aqıllı qaraşı menän öşötöp sığıp kitte. Yuq, öşötöp tügel, ä hağaytıp. «Täftiş bürehe» Sıñğız Ähätoviçtı öyönä saqırzı: «Qızrasov, kiskehen inep sıq!» – tine ul özöp kenä. Qart, moğayın, syucet yıben yalğamaqsı, tip hizende Sıñğız Ähätoviç häm yañılışmanı.
– Hin beläheñ, mineñ öyömdä lä kartoteka bar, – tip tuphanan uq hüzen başlanı Azamatov, kürenep tora, nimäler «qazıp sığarğan».
– Ul bändälär elek yınäyät qılmağan, tikşerzem, – tine Sıñğız Ähätoviç, üze Azamatovtıñ eş östälendä yatqan harğayğan gäzittärgä iğtibar itte.
– Mä, uqı! – Azamatov şul gäzittärzeñ berehen alıp uğa huzzı.
Unda timer yul stantsiyahı bulğan zur ğına ber qasabala higez aylıq ir balanıñ yuğalıuı haqında yazılğaynı. Törlösä faraz itkändär: balanı urlap alıp kitkändärme, yä ul, imgäkläp barıp yort artındağı yarlauğa qolağan da hıuğa ağıp kitkänme? Sıñğız Ähätoviç gäzitteñ datahına iğtibar itte: iyun ayı. Ös yıl yarım elek...
– Min nimägä ıñğaylatam hine, Qızrasov, şäyläyheñme?
– Şunan?
– Ultırğan da şıuğan! – Azamatovtıñ tege yılğır barmağı, kemgäler yanağanday, kükkä söyöldö. İrtägä ük şul qasabağa yünäl. Qolağıñdıñ sayırın tazart, tanauıñdı yaqşılap yıu. Särt! – Sıñğız Ähätoviç qarttıñ törtmä telenä öyränep bötkän: qolaqtı qarpaytıp tıñlarğa, yıskänergä käräk, yäğni. – Mine vaqiğalar üzägendä tot. Üzem dä tik yatmam. Küräheñ bit, qarsıq ta öyzä yuq, Mäskäügä qızıbızzıñ fatirın qarauıllarğa kitte, uları ğailähe menän Törkiälä yal itä, bayığandar, ahırıhı. Tak çto vaqıt küp, qıymırlarmın.
İrtük torop poyızğa yıyına başlanı Sıñğız Ähätoviç. Radionı astı, yañılıqtarğa qolaq haldı. Ber deputat Däülät Dumahında «yuristar aqsanı küp ala, yämäğät transportında tüläp yöröhöndär, lgotaların bötörörgä käräk» tip häbär halğan da, şunı surıtalar ikän. Köndö töngä yalğap eşläp, yämğiätteñ iñ äşäke qatlamında qazınıp qarahın ine äle ul deputat. Bäğze köndä unarlağan urınğa yöröp sığahıñ, prokuratura – militsiya – sud – morg – izolyator – laboratoriya – psihiatr h.b., ahırza – şahittar menän osraşıu, ez yullap törlö adrestar buylap sabıu.
 Poyızd quzğaldı, tägärmästären tigez genä tıqıldatıp alğa yılde. Sıñğız Ähätoviçtıñ uyzarı la künegelgän relstarğa küste: analiz-sintez... Nihayät, barıp yıtte. Başta militsiya uçastkahına huğıldı.Tege gäzittä yazılğan vaqiğanı bında beräü zä onotmağan ikän. Bäliğ bulmağandar eşe buyınsa komissiyanıñ inspektorı, leytenant zvaniyehındağı yäş qatın, unı balahın yuğaltqan ğailä yäşägän uramğa alıp kitte.
– Unda barıuzan fayza bulmas, ular kürşe qalağa küste, şul yıldı uq, – tine inspektor yul ıñğayı.
– Kürşeläre menän höyläşerbez.
– İhtıyarığız.
Täftişse hizeme Sıñğız Ähätoviçqa kartinanıñ töp fragmentı tap oşonda yata, tip şıbırlay ine. Azamatovqa rähmät, eşte tizlätte. Täftişsegä könö tügel, säğäte qäzerle. Yış qına vaqıt unıñ yarzamsıhına yäki, kirehensä, doşmanına äüyerelä.
Kört yarıp, murtayğan yazğı qarğa bata-bata, baqsa artına barzılar. Zur bulmağan yılğanıñ tekä genä yarında tirä-yaqtı bayqap torzolar. Asta, hıu buyında, öyköm tallıq. Hizelä, tal sıbıqtarı mizgelde şäyläy. Ular, güyä, hığılmalı sayqalışıp, üzzäreneñ isän-imen qış sığıuzarın belgertä. Bälki, bıl taldar tege faciğäneñ şahitılır?
Higez aylıq balanıñ küp tigändä yöz-yöz ille metr aranı imgäkläp üteüye mömkin bit. Bıl yarlauğa yıthä, tägäräy inde, sup itep yılğağa barıp töşä... Ä käüzähe qayza huñ? Yäy urtahı bulğan, keşelär hıu inep, kiseüläp yöröp tora: beräy urında qalqıp sığır ine?
Kürşelärze yöröp äylände. Balahın yuğaltqan ğailä lä, siktäş yäşägän ir menän qatın da ber ük osorza küsep kitkän ikän. Ularzıñ öyön hatıp alğan yañı hucalar äyteüyensä, älege şul yaqındağı qalala töplängändär, şikelle. İñ tulı mäğlümätte ös öy aşa yäşägän qarsıq yıtkerze.
– Ul ike kürşe tınışmanı, – tip başlanı hüzen qarsıq. – Beräüzäre – olo, ikenseläre kese bula belmäne. Aparuq ölkän yäştä lähä anauzarı, balahızzarı, tim, sığışı menän qalanan inelär, yañılışmaham. İre timer yulında eşläne, bisähe öyzä qıştırzanı. Däü ettäre bar ine. Toqomlo et, tinelär, duqmı şunda, tuqmı? Kürgelänem ul ette. Tirehe yılqıldap tora. Däü üze, bızau däülek. Abau!
– Dog tigän toqomdan bulğandır,– tip hüz qıstırzı Qızrasov häm qarsıqtıñ bäyänenä üzenä käräk yünäleşte birergä tırıştı:- şulay bik qurqınıs ineme ul et?
– Yaman ine, yaman! Häyır... Dörösön höylärgä käräk, aldaqsı tip yä ultırtıp quyırhığız, ul duqtıñ kösök sağın da beläm dähä. Uramğa alıp sıqhalar, bala-sağa urata hala, şular menän harap matur uynay torğaynısı. His usalğa oqşamağaynısı.
Şul arala Sıñğız Ähätoviç ettär turahında uqıp belgändären isläy halıp aldı. Qarsıq äytkänsä, bıl toqom agressiv tügel, üzen asrağan ğailägä, balalarğa nıq eyäläşä, ularzı haqlarğa äzer. Ulay za, dog – hunar ete, töpkö instinkttarın quzğathañ...
– Ä bala yuğalğan mälde häterläyhegezme, inäy?
– Nisek häterlämäyım, ti?! Tegelärzeñ, şul duqtı asrağandarzıñ, kürşeläre Zahira menän Älfirzeñ täüge balaları laha. Malay ine. Şul ike kürşe tınışmanı, tinem dähä... Halıq kümäkläp ezläne, totoş tirä-yaq urmandı hözöp sıqtılar, yılğanı arqırığa-buyğa kisep, hıuın iläktän genä ütkärmänelär. Ay kürze, Qoyaş aldı sabıyzı... Äy, isemä töştö, kösök sağında şul duq auırıp kitkän, mal duhtırı «üpkähenä hıuıq teygän» tigän, bılar, etteñ eyäläre inde, ikäüläşep miñä kilde, käzä hötö horap. Hıyır asrarzay hälem yuq ine şul. Häzer käzä lä totmayım, qartayzım. Äy hötlö ine Mälikäkäyım.
– Mälikä?
– Käzämä, yazıq bulha la, äzäm isemen quşqaynım. Seberzä ulım bar, şunda, yıte yat yaqta, töplände inde, tamırlandı, häzer küsenep qaytmas ta, tim. Başı hau bulhın, qayza la – ber qoyaş... Şul ulım şayarta torğaynı, «Mälikäñ, äsäy, üze ber fabrik», tip. Fabrik şul, ul hötö, ul mamığı.
– İnäy, tege ir menän qatın käzä hötö horap kilgändär, şunan? – Sıñğız Ähätoviç tağı ipläp kenä käräkle ızanğa töşörzö qarsıqtı.
– Ay buyına ettärenä Mälikämdeñ hötön eserzelär. Aqsa käräk bulğas, hattım inde. Aqsa ösön tügel imeş äle ul, yır hörä torğan mätäyzäre bar ine, şunıhına inälep. Baqsamdı eşkärtep birzelär, yäple buldı unıhı. Ä aqsağa bigük mohtaclığım yuq, Seberzä qalın aqsa birälärzer, ulım, rähmät töşkörö, halıp tora.
– Et yünäldeme?
– Yünälde, bızau däümällek bulıp kitte, äyttem dähä. Şunan qapıl ğına ülde lä quyzısı...
– Nimänän ülde ikän huñ ul?
– Ağıu halğandar, tigäneräk hüz yörönö. Bıyala ontağı aşatqandar, tip tä faraz ittelär. Eyäläre ul duqtı bala hımaq kürep tärbiäläy ine. Äyttemme äle, balaları yuq ine, tip?
– Äytteñ, inäy. Ber aznalap vaqıt uzğas, sabıy yuğaldımı?
– Eyı. Et ğauğahı saq tınıp bara ine, unan da bılay qaza tıuzı. Tağı militsiyalar kilde.
– Yaray, inäy, rähmät yarzamığızğa. Häteregez şäp ikän.
– Häterem Allağa şökör zä ul. Tik bına äyberze qayza halham, şunda onotam. Bögön kön buyına yozağımdı ezläp armanhız buldım. Lavkağa bara almay ultıram. Häzer zaman hörtäyze, öyzö biklämäy kithäñ, et-qoş basırğa tora.
– Yozağıñ tışta, işek totqahında eleüle tora, inäy, – tine Sıñğız Ähätoviç häm urınınan quzğaldı. Qarsıq ozata sıqtı, yozağın tabıp qıuandı. Sosloğon yuğaltmağan teremek küzzären täftişsegä tup-tura tekläp torzo la häter yomğağınıñ tağı ber oson tartıp sığarzı: – Äy... Ul bahır duqtıñ ülemendä mineñ dä ğäyıbem barzır? Ber şulay bala-sağa uynağan tirälä qoyaşqa sığıp ultırğaynım, şul ıñğayı yoqoğa talğanmın da sır-sıuğa uyanıp kittem: malayzar şuq bula bit, sabıy yatqan käläskäne yarlau yağına etkän dä yıbärgändär zä, üzzäre qurqıp qasqan, imeş. Minän başqa olo keşe lä yuq ergä-tirälä, ämälgä tayanğanday. Quzğalıp, käläskä artınan tänteräklänem, ä nisek qıuıp yıtäyım? Şul saq ergämdän tege duq ere-ere hikerep ütep kitte, ber-ike balanı, mine lä bärep yıqtı ıñğayında, unıñ qarauı tege käläskäne tuqtattı, qırıyınan teşläp aldı la ısqındırmanı. Uñarsı ber yaqtan ahıldap duqtıñ hucabikähe, ikense yaqtan sabıyzıñ äsähe kilep yıtte. Min ni, yığılğan yıremdän torop, itäk-yıñemde qaqqılanım da öyömä ıñğaylanım.
– Şunan? –Tın alırğa tuqtağan qarsıqtı aşıqtıra töştö Sıñğız Ähätoviç, fekere özölöp quymahın tip borsolop.
– Şunanmı? İrtägähenä irtük qalala qızında yäşägän yäşlek ähirätem qunaqqa kilep aldı la azna buyı qaytarmanı. Şul. Qaytıuıma, işetäm, duqtı ağıulap ültergändär, imeş tä ul gel bala-sağanıñ qoton alıp yöröy. Unı bik uramğa la sığarmayzar, yortta asrayzar zaha, keläm östöndä genä. Mamoçkahı, hucabikähen kürşeläre üz-ara şulay atayzar ine, uramğa bergä sığa ine,tege yulı qayza torop qalğandır?
– Bäy,inäy, ni ğäyıbeñ...
– Hüzem bötmäne äle. Büldeñ. Minän başqa şahit yuq ine lähä, tege qotqarılğan sabıyzıñ äsähe ber minutqa ğına öyönä ingän bulğan, sıqha, yar sitendä käläskäne teşläp torğan duqtı kürgän dä şul et häläk itä yazğan balanı, höyräp alıp kitkän, tip häl itkän dä quyğan.
İnspektor qatındı, tuqtauhız säğätkä qaray başlağas, Sıñğız Ähätoviç qaytarıp yıbärgäyne. Dörös eşlägän, qarsıq menän äñgämä ozaqqa huzıldı. Ä yalqıtmanı, höykömlö inäy, häterle.
Kön kiskä auışqaynı. Aşığıp hakimiät binahı yağına atlanı. Unda Älfir menän Zahiranıñ, Säğäzätovtar ikän, qayza küskändären teüäl beleşte lä qaytırğa sıqtı, huñğı elektriçkağa saq ölgöröp qaldı.
Qaytışlay, bötä işetkän-belgänen qağızğa terkäne, ber yıpkä tezze. Toman taralıp, bıl «delo» tösmörlänä başlanı keüyek.
Töngö säğät berzärzä, öyönä inep kenä torğanda, telefon şaltıranı. Azamatov.
– Versiyañ barmı? – ti, uratıp-suratıp tormay.
– Bar. -Qızrasov, öyränseklektän küptän sıqha la, bıl keşeneñ abruyı aldında keselekle bulıuzan tuqtamasın belä. Azamatov qänäğät tauış menän:
– Särt! – tip qısqırzı la trubkanı haldı. His şikhez, üzeneñ dä versiyahı bar häm ul unı Qızrasovtıqı menän sağıştırırğa aşqınıp yöröy.
Yäş ğailäne tabıu qıyın bulmanı. Qasabala isem-familiyaların, tıuğan yıldarın häm hatta yañı adrestarın da bildäläy alğaynı bit. Başta döyöm yataqta yäşägändär, azaq fatir alğandar. Älege köndä Älfire zavodta eşläy, Zahirahı bala menän öyzä ultıra. Yäş yarımlıq qızzarı bar.
Huñğı mäğlümät Sıñğız Ähätoviçtıñ esenä yılı yügertte. Şomlo eşkä yulıqtı, yöräge öşöp tora. Üzeneñ täftişse praktikahında tügel, ğömümän, donyala bulmağan hälder ul unıñ qulındağı yınäyät eşe.
Ğäzäti eş bulha, saqırtıp povestka yıbärer ine. Ä bıl osraqta? Nimänän, nisek başlarğa ğailä menän aralaşıuzı? Hayuan hälenä töşörölgän narasıy yän eyähen kürhätep, «bıl hezzeñ balağızmı?» tip horap bulmay zaha. Ählaqi-etik normalar bar. Ul yän eyäheneñ küzzären, üzägeñä ütep ingän moñhou qaraştarın kürep bulat qorosolay qatınqılanğan Qızrasov üze qalay tetrände. Bälki, Säğäzätovtarzıñ ul yän eyähenä bötönläy qatnaşlığı yuqtır. Versiya – isbat itelgän fakt tügel äle...
Täüäkkällämäy sarahı yuq – täüäkkälläne. Öyzärenä barzı. Zahira balahın yoqlatıp qına tora ine. Yat keşegä asmayım, tigäs, üzeneñ kem ikänen äytergä tura kilde Qızrasovqa. Qatındıñ küz qaraşında ömöt hımaq ber sıramıt şäyläne.
Häl-ähüäl horaştı. Başqortsa höyläşkän ağay keşenän ällä ni qurqınmanı yäş qatın, östäl artına saqırzı.
Sıñğız Ähätoviç baş tartmanı. Kürenep tora, Zahira la, qızın yoqlatıp, irkenläp säy esergä niätlänep yörögän: plitälä säynük şıclağanı işetelä.
– Qızmı, malaymı, – tine ul, – keskäy karauat yağına ımlap. Belä kürä horanı.
– Qızıqay, – tip yauaplanı Zahira. Tağı nimäler äytergä uqtaldı la, tıyıldı.
Onotmağan, älbittä, tege faciğäne, tip uylanı täftişse. Häm hüzen dauam itte:
– Qız bala äsähenä yarzamsı bula inde. Malay za qasmas, yäşhegez bit äle.
– Malayıbız bar ine lä, ağay...
– Malayığızmı? – Qızrasov üzeneñ dörös huqmaq haylağanın hizze.
– Eyı. Yuğalttıq bez unı. – Qatındıñ tauışı qaltıranı, matur şıma yañaqtarınan yäş tägäräne.
Küñele boloqhop, ber höyläşergä zar bulıp ultırğan ällä? Qasabalağı qarsıq mäğlüm itkändärgä nıq oqşaş ine unıñ höylägändäre.
Ahırza Zahira, ışanır-ışanmas qına horap quyzı:
– Ällä bezzeñ ulıbız tabıldımı, ağay?! Başta uq horarğa itkäynem dä, qıymanım.
– Heñlem, eş bılay: törlö säbäptär arqahında yuğalıp, küpmeler vaqıttan huñ tabılğan balalar yuq tügel, unday häldär il östöndä bulıp tora. Hezgä, ikegezgä lä, DNK analizına qan tapşırıp quyırğa käräk bulasaq, min teyışle qağızzar birermen. Yuğalğan balalar bit undarsa yıl rozıskala bula. Kem belä...
Şulay kileştelär. Şulay eşlänelär.
Analiz hözömtähe Sıñğız Ähätoviçtıñ versiyahın nığıttı. Äytkändäy, Azamatovtıqın da.
                        ***
...Tege häldän huñ dogtıñ da, unıñ hucalarınıñ da könö böttö, alama dandarı taraldı.
– Harap itä yazzı balamdı! – tip özmäne lä quymanı Zahira.
– Hozay belep bala birmägän hezgä, etkä tabınıp ultırahığız! – tip qısqırıp qalır buldı häldeñ ayışına töşönöp bötmägän kürşe – külän, dogtı eyärtep sıqqan “mamoçka”nıñ artınan...
Ä ber nisä köndän Älfir qänäğät tös menän qaytıp inde.
– Ağıu yullap taptım, şunı aşatam ul svoloç etkä, – tine ul yarhınıp.
– Bulaşma, – tip tıyzı Zahira. – Maldıñ ränyışe töşä, işetkänem bar.
İrtägähenä kürşe qatındıñ kükkä qarap ah orouı, irzeñ alama hügeneüye menän tirä-yaq tuldı. «Kayzer, bäpesem, kayzer!» – tip ükhene qatın, etteñ quşamatı şunday. Tapqandar... Toqomo la nemetstıqı, iseme lä.
Uram halqı boşonmanı. Kayzerzan şörläy başlağaynılar. Dürt ayaqlı faşist tip kenä toralar ine.
Besän mäle yıtte. Eşkä ingän bötä keşe salğı totop, hänäk-tırma östöräp ärämälektärgä taraldı. Qasaba yırendä mal tothañ ğına mandıyhıñ. Qalanan höt, qatıq, it-may hatıp kilep alıusı baytaq. Poyızd tuqtağanda la äz-mäz käsep itep ölgörälär. Älfir zä, közgä tana alıp yıbärmäk, sabınlıq bilärgä kitte. Zahira bäpesen imezep älege kolyaskağa haldı, işek aldında sığarıp quyzı. Qoyaş beşermähen tip, kolyaskanı aq seltär yapma menän qaplanı. Üze, qulı buşağan arala kartufqa tın alırğa irek birmägän kolorado quñızın süplärgä, baqsağa sıqtı.
Ber arıy şul mäşhärze bizrägä helkkeläp yıyıp yörögäs, äylänep kilde. Qulın yılımıs hıuza ozaq itep yıuzı, şulay yıränderges ul quñızzar, şulay häşärät – ällä nisä qat habınlap ışqıhañ da, tiregä heñep qalğan yıse bötmägän keüyek. Yıuınğısqa hıu östäyım tip sümeskä ürelde, unıhı qazaqta saq elenep torğan ällä, kälterläp töşöp kitte. Uyana inde, tip bäpese yatqan kolyaskağa qaranı. Kolyaska buş?! Seltäre şıuıp töşkän...
Ä bıl mäldä kürşe yortta tege dogtıñ hucabikähe şärbät hıuğa yoqo darıuı quşıp tora ine. Hıuzı şeşägä tultırıp, imezlek keyzerze lä, karauatta yatqan balağa birze. Ettären kösök sağında şul imezlektän imezgäynelär. Bala, sarsağan, ahırıhı, şeşäne ike qullap totop, säpeldätep imä başlanı...

                                            
Yınäyätteñ başı Sıñğız Ähätoviçtıñ, qulında bulğan şahitnamälärgä tayanıp, aldan farazlauına bik yaqın ine. Ä bına artaban ni qılğandar – bığa ber genä, hatta iñ genial täftişseneñ dä, fantaziyahı yıtmästar! Yä yırtqıs, yä sirle bulırğa käräkter gipotezañ ul yünäleştä üseş alhın ösön.
Ällä bılarzıñ, dog hucalarınıñ, psihik sire barmı? Älege yıññnäyät eşenän häbärzär här kemdä tıuzı bıl horau. Qağizä bularaq, mediko-psihologik ekspertiza ütkärelde. Hap-hau – ikehe lä .
   ...”Mamoçkanıñ” oloğayğan äsähenä küsenep kildelär. Balanı nıq yäşerzelär, keşe küzenä salındırmanılar. Äbeyzeñ öyö bik iske ine, şuğa la kileü menän ağas-taş yünläp, keşe quşıp, zur kottedc haldıra başlanılar. Aqsañ bulha, ozaqmı huñ inde, küp tä ütmäne, astında tärän kirbes podvalı bulğan möhabät yort qalqıp sıqtı. İr menän qatın älege podvalda almaşlap üzzäreneñ qara maqsattarın boyomğa aşırırğa totondo. Şul arala yayın tabıp, äbeyze şifahanağa yıbärzelär. Ayaqtarı hızlap yafalanğan äbey bik riza bulıp yöröp qayttı. Bersä ışandı bıl izgelektärenä, bersä ışanmanı. Üzzäre lä oloğayıp bara, hälemä ineüzäre şuldır, tip uylanı.
Äbeyze kuhnyala, aş-hıu tirähendä bulaştırzılar. Hikhängä yıthä lä, qartlıq miñräülege teymägäyne uğa. Häyır, üzeneñ nindäyzer säyır hälgä tarıuın miñräü zä toyor ine. «Nindäy bala? Kem sabıyı? Balalıqqa aldıq, tizär, äteü niñä köngä kürhätmäy podvalda bikläp asrayzar? ” Äbeyzeñ meyıhen şunday horauzar bıraulanı. Keyäüyeneñ dä, unıñ hıñarı – qızınıñ da qatı bäğerle ikänen belä ul. Qart könöndä anau qasabalarında bergä yäşäthälär bula ine lähä, oşonda nisämä qış iske, yılı totmağan öyzä yapa-yañğız qışlanı. Şularzı isenä töşörhä, öndäşer yırenän öndäşmäy zä quya: äle şökör bit, yort yañı, yılı, rizıq mul, yanıñda tere yändär bar.
Läkin ber köndö qızıqhınıuın yıñä almanı äbey. Keyäüye qalağa kitkän, qızı serem itergä yatıp torğan arala podvalğa töştö. Täüläp töştö. İke işek küzenä salındı. Berehen astı – taşkümer bülmähe ikän, olo auızlı meyıs tora, şunı yağıp yılıtalar inde yortto. Stenağa köräk, hosqo, tärteşkä höyäp quyılğan. Meyıskä yağa başlanılar, noyabr başı bit inde. Yañıraq beräü, qarasman ğına başqort irekäyı, Mäqsüt ine şikelle iseme, taşkümer kilterep kitte... İkense işekkä yozaq asılğaynı. Aldaq qına tügel, ısınlap biklängän, asqıs menän borop. Ğäzät itkänsä, işek başın ürelep härmäne. Ähä, asqıs şunda ikän. Ällä qulındağı asqıstıñ halqın timere şulay täsir itte, qapıl boz töştö äbeyzeñ yörägenä: qolağına sabıyzıñ señläp ilağanı işetelde.
Asıp inde. Dürt hanına basıp, işek töböndä tiyerlek ber tere yän eyähe tora ine. Äbey menän ul küzgä-küz tekläşte. İkehe lä ber-berehen yat itep, qurqıp qaranı. Äbey isen yıyıp aldı, tirä-yaqtı bayqanı: zur ğına bülmä, möyöştäräk et oyahına oqşağan ber qaraltı tora, stenala – uymaq täzrä, tışqa qaray. Ä qayza tege sabıy? İlağanday ine lähä, işette lähä? Töpkäräk ütmäkse buldı, izändä huzılıp yatqan nämägä elägep yığıla yazzı. Timer sınyır imeş.
Yarabbi! Yarabbi!!! – äbeyzeñ tauışı sıqmanı, unıñ esendäge bulmışı şulay asırğanıp hörän haldı.
Bıuındarı bälyıräp, izängä tubıqlandı. Tege añlayışhız yän eyähe menän unıñ qarşıhında tubıqlanğan äbey tağı ber-berehenä tekläne. Küzzär... Beräyhe kürhä, ularzıñ qaraştarında bik küp oqşaşlıqtar tabır ine, moğayın. Sabıy häm qarsıq. Yarzamhız, sarahız ikäü.
Äbey qarşıhındağı yän eyähen totop qapşap sıqtı. Tegehe qarışmanı, örkmäne. Yarabbi! Bıl anau bala laha!? Atlarğa öyränä torğan ğına sağında unı kem tığıp quyğan bınau qurqınıs qalıpqa: ser yalanğas köyö, dürt hanına bastırıp, turaya almaslıq itep?
Ä küzzärese sabıyzıñ, tüzep torğohoz zar erkelgän küzzäre... Äbey qayış, qazaq menän qorşap, ağastan yahalğan ğälämät qalıptı yımerergä uqtaldı, barmaqtarın imgätep böttö – ber ni zä qıla almanı. Zihene butaldı, ruhı ğaciz buldı. Tirä-yaqtı höröm bastı... Qatı itep törtöüzän auırtınıp isenä kilde. İşek buyı bulıp qızı basıp tora ine. Qızımı, ällä Ğazrailmı? Yuq, Ğazrail ul tiklem qurqınıs tügelder, ni tihäñ dä, färeştä bit äle – burıstıñ ğına auırı töşkän uğa...
Äbey şıuışıp barıp stenağa hırındı. Yözöndä üsle qiäfät qatıp qalğan ber qatın (yuq-yuq – unıñ qızı bulmas!) sıbırtqı şartlattı. Bayağı narasıy yän, ozon sılbırın höyräp, et oyahı yağına tänteräkläne. Unıñ bit turayıp basqıhı kiläler – äzäm balahı laha! Oşo uy äbeyzeñ bılay za bälterägän yörägen bısaq bulıp telde. Unıñ hünep barğan añına kilep ingän huñğı küreneş güyä fotoräsem keüyek üzgärmäs ber räüyeştä qatıp qaldı: qatın-qız kilbätendäge yauız beräü keskäy yän eyähenä kizände, yaman itep aqırzı: Kayzer, mesto! Mesto, Kayzer!..»
Qatındıñ qaq izändä yän-täslim bulğan äsähendä qayğıhı yuq. Älfir menän Zahiranıñ ğäziz balahın, äzäm zatın, kösök tip hanap, ahırza unan et yahau – bar kösägäne şul. Kayzer tip ülgän ettäreneñ quşamatın da yäbeşterep quyzı. Ä bit malayzıñ mulla quşqan isemen dä belä ine: Aynur. Onotoldo Aynur, yuq itelde, et itelde...
                          ***
Ös yıldan aşıu äyländerälär etkä Aynurzı, tuzğa yazılmağan, qolaq işetmägän bıl yınäyätte qılğan ike vähşizeñ täfsirläp höylägändären tıñlau Sıñğız Ähätoviçtıñ ihtıyar kösönä iñ zur hınau bulğandır, bälki. Ul ikäüze ülterä huqqıhı kilde unıñ. Zakon hağında torousı vazifalı keşe bulmaha, atıp yığır ine hımaq şularzı. Sönki ul kürze bit Kayzer itelgän Aynurzı. Kürze bit unıñ tüzep torğohoz zarlı küzzären. Eyı, zar bar ul küzzärzä häm ular moñhoz za tügel. Timäk, ömöt bar? Konsilium uzğarğan professorzar bik ömötländermäne şul. Höyäktäre utıqmağan, bıuındarı la tal sıbıqtay äle, unı art hanına bastırırğa, turaytırğa, ğömümän, anatomiyahın tözätergä mömkin dä bulır, ä bına psihikahın... Şundayıraq fekerzälär. Añlay Sıñğız Ähätoviç – iñ auırı zäğiflängän ruhtı sälämätländereü, imgängän küñelde imläü. Tormoş hınauzarın yıñä almayınsa, şart hınğan imändäy irzärzeñ yazmışı la äz terkälmäne unıñ qulınan ütkän «delo»larza.
Aynurzı (ul bit – Aynur!) äle ata-äsähenä kürhätmänelär. Sud ta, moğayın, yabıq bulır, balanı unda kiltermästär. Fotografiyaları menän eş iterzär. Bötä qalağa mäğlüm inde bıl faciğä, unday ğibrätle eştärze, seyfta tothañ da, barıber halıq belep qala. Uyzırmalar artıq qabarmahın ösön, ısının gäzitkä yazırğa tura kiler. Sud qararı bulğas inde unıhı...
Sıñğız Ähätoviç yanına ber häbärse lä kilep urağaynı. «Nindäy säbäptär arqahında şunday bäğerhezgä äylängän ul ir menän qatın?» – tip töpsöndö. Äyterheñ, unday horauğa teüäl genä yauap birep bula. Äyterheñ, täftişseneñ yörägen igämäy ul horau. İgäy, äle haman, «delo» oslanğas ta, igäy. Balaları bulmağan, şuğa küñeldärenä şäfqät oyalamağanmı? Balaları bulır ine, qatın täügehenä abort yahatqan, imgänep qalğan. Bälki, şul abort bulğandır za ul ikäüzeñ täüge yınäyäte.
Sıñğız Ähätoviç belä, ul ikäü üzzären ğäyıple lä toymay: «Bez keşe ültermägän, Kayzerıbız isän bulha, nimägä käräk ine bezgä ul imgäk?” – tizär. Nindäy genä hiräk toqomdan bulmahın, et başı menän keşe başı tiñ bula almay! – añlamayzar. Älfirzeñ qılığı la äzämsä tügel, şul arqala ğailähen nindäy olo qayğığa haldı.
...Telefon şıltıranı. Sıñğız Ähätoviç, uyzarınan arınıp, tağı la tışqa küz haldı. Qabattan yabalaqlap qar yauırğa totonğan. Kük haman da yırzäge bısraqtı qaplarğa, ağartırğa tırışa.
– Decurhıñmı? – Azamatov gelän şulay kisäk kenä höyläşä.
– Tügel.
– Ä, tege «delo» tınğılıq birmäyme?
– İrtägä prokurorğa tapşıram.
– Qotolahıñ.
– Tiz genä qotolop bulmas äle...
– Añlayım. Şulay za başıñdan unı tizeräk sığar.
– Praktika ütkändä qot osqos yınäyät qılanğaynı qalala, şunı hätergä töşöröp ultırzım.
– Ä-ä, min dä isläyım. Şunan?
– Ul saqta iñ qurqınıs vaqiğa şul bulğan mineñ ösön.
– İrtägälärzä yul ayqan...
Azamatov, ğäzätensä, trubkahın qırt qına halıp quyzı.
Qızrasov östäldäge papkalarzı kire seyfına yäşerze. Töyön töynälgän, yınäyät isbatlanğan. Qalğanı – sud hökömönä.
Östäleneñ iñ asqı tartmahın astı. Töptä yatqan zäñgär tışlı qalın däftärzeñ täüge biten astı. Uqını: «Oşonan da yamanıraq yırtqıslıq yuqtır?!» Şunan älege hüzzär täñgälendä aqayıp torğan horau bildähenä tekläne. Ber qararğa kilergä käräk ine uğa – horauğa yauap birergä.
Stenağa uqmaşqan meyı häm qan, izängä tägäräp töşkän imsäk balahı, karauat başında elenep torğan hıñar tolom... Qot osqos yınäyätte qılğan atay keşe, qulğa alınğas, yätim qalğan sabıyın, qıyralğan yazmışın qızğanıptır, yän äsehe menän ükerep ilanı. Araqı zähäre, bozoq küñele, qulında şul minutta qoroulı mıltıq bulıuı, höyärkähe tarafınan kämhetelgän irlege – bötähe-bötähe bergä quşılıp, qähärle ber säğät huğıp, unı yınäyätkä etärgän. Añı butalğan, qohoro qaynağan, hıuınırğa ämäle tabılmağan. Aqlap bulmay, añlatıp, här häldä añlatırğa tırışıp bula unıñ yınäyäten. Ä Aynurzı häläk iteüselärze – aqlau tügel, añlau za mömkin tügel! Ularzıñ qara niättärenän kire sigenergä, täübägä kilergä vaqıttarı minuttar menän siklänmägän bit. Äsäy hınlı äsäy yän birgäs tä aqılğa kilmägändär. Dürt yılğa yaqın, meñdärsä kön, ap-aynıq baştan atqarğandar yınäyättären!
Qızrasov zäñgär tışlı däftärze yänä qulına aldı. Tege horau bildähe ergähenä yauap yazzı, ber genä hüz: «Bar». Yazğanın dälilläp, älege «delo»nıñ nomerın terkäne.