Ağizel buyında

Bez iptäştärebez menän bergä yıyılıp, yäygä sığıu menän Ağizel buyına balıq totorğa — qarmaq halırğa — bara torğan inek. Kön matur bulha, bıl eş bezzeñ ğäzätebez ine. Küp vaqıtta irtän torou menän säy-şäkär häm aşamlıqtarıbızzı alıp, Ağizel buyına yügerä torğan inek.

Bez unda barıp, qarmaq halıp arığandan huñ balıqsı babay yanına barıp, balıq beşerep, säy esep, köndö ütkärä, qoyaş bayır aldınan ğına qayta torğan inek. Qara bolotlo yamğır sığıp qına bezzeñ bıl planıbızzı bozmaha, bıl eş his ber vaqıtta tähällef itelmäy ine.

Balıqsı babay bezze bergä yıyırğa, bezzeñ küñelebezze asırğa iñ zur säbäpse ber keşe ine. Bıl qart, qış bulha — mäset qartı, mäzräsä qarauılsıhı, yäy bulha — balıqsı, şul Ağizel buyında kön ütkäreüse ine. Ul üzeneñ bötä ğümeren oşo Ağizel buyında ütkärgän. Unıñ haqalı oşo yırzä, bıl matur tuğayza yöröp ağarğan. Ul bına bıl — bez astında ultırğan qarama menän bergä qartayğan. Bıl babay bıl tiräläge äsrarzı, bıl tirälä bulğan nämälärze yöziätenä qäzäre belä. Bıl sahra, bıl urman, bıl tuğay, bıl Ağizel buyınıñ hämmä nämäläre babayğa tanış. Ul matur yäyge kiste oşo urman arahında handuğas tauıştarın tıñlap ütkärä. Babay bıl nämälärzeñ hämmähenä üzeneke itep qaray.

Bıl bähetle qart oşo matur urındarza häräkät itep tapqan az-maz aqsahı menän mäsğüd kön itä. Ul hämmä nämägä, hämmä keşelärgä dus. Ul bezzeñ menän bez bulıp — balalar bulıp höyläşä.

Ğäzätebez buyınsa, bögön dä İzel buyına barıp, Ber az qarmaq halğandan huñ, qoyaş qızıuına sızay almay, balıqsı qart yanına mäğlüm qart qaramanıñ astına yıyıldıq. Bez barğan vaqıtta bezzeñ höyöklö babay närätälären elep kipterä, özölgän urındarın rätläp tora ine.

Bez barğas ta, babay:

— Yägez, balalar, hıu alıp kilep, säy qaynatığız äle, hin, Ğäbdrähmän, bınau balıqtarzı ärsep beşerä başla,— tip balıqtarzı kürhätte, üze haman närätälären rätläp yöröy ine.

Bez, üzebezze astına alğan qart qaramanıñ botaqtarına äyberzärebezze elep, qayhıbız balıq ärsergä, qayhıbız hıu alıp kilep, säy qaynatırğa, bäğzelärebez utın yıyıp, ut yağırğa kereştek.

Bıl vaqıtta balıqsı babay üzeneñ eştären bötörgän, yıüyeşlängän keyımdären halıp, yalanayaq köyönsä, bezzeñ yanğa kilep ultırğan ine.

Bezzeñ eştär, ber yaqtan, rätkä quyıldı. Balıqtar ärselep, qazanğa halındı, qoromlanıp bötkän zur timer säynükte, qarama botağına tağılğan yıpkä bäyläp, ut tuğrıhına quyzıq. Bez inde balıqtarzıñ beşkänen, säy qaynağanın kötöp, qarama astına telähä nisek ultırıp, täbiğätte tamaşa itä başlanıq. Bezze astına alğan qarama Ağizeldeñ yar başına üskän, unıñ zur, qalın botaqtarı İzelgä taban auışıp toralar ine. İzeldeñ bezgä qarşı ikense yağında Aqtaş tauı İzel buylap huzılıp yata, qoyaştıñ nurı ğäkes itep, küzze qamaştırıp tora ine.

Saf haua, matur täbiğät, Ağizeldeñ tauışhız ğına ağıuı bezze yıñeläytep, aşqındırıp tora ine.

Tip-tigez, mönzam aqqan İzel östönän halsı başqorttar, üzzäreneñ haldarın hıu ağımınıñ ihtıyarına quyıp, aqrın ğına quzğalıp baralar, işkäktäreneñ baştarına ultırğandarı, bik moñlandırıp, başqorttarzıñ ozon köyzären yırlap baralar ine.

Bılarzıñ yırlağan tauıştarı Aqtaş tauınıñ taştarına bärelep, bezgä ikäü bulıp işetelä, tirä-yaqqa tarala, Ağizel buyı yañğıray ine.

Bez ularzıñ yırzarın bülmäs, moñlo tauıştarın özmäs ösön, ularğa hüz quşmanıq. Ularzı ruhani läzzättärenän ayırırğa telämänek. Ular şulay aqrın ğına kitep, İzeldeñ borolğan yırenä urman arahına kerep kittelär. Bıl vaqıtta bezzeñ säynük aqtarılıp qaynap, hıuzarı utqa tügelep, uttıñ köldären kükkä osorzo. Bıl bezze häräkätkä kilterze. Şunan huñ bez yäş üländärze qul menän tigezläp, balıqsı babayzıñ sıbar buylı sepräk balasın, unıñ östönä aşyaulığın yäyzek. Hıuğa tığıp quyğan hötlö şeşälärebezze alıp kildek.

Bez säy esep bötöügä balıq ta beşep ölgörzö. Bez üzebezzeñ ölöşöbözgä teygän balıqtarzı ağas yapraqtarı östönä quyıp, aşarğa kereştek. Bıl vaqıtta bezzeñ küzebez haman tirä-yaqtı, täbiğätte tamaşa iteüzä ine.

Bezzeñ arabızzan beräü:

— İzeldeñ arğı yağına sığıp, qarşılağı Aqtaş tauınıñ östönä, ana tege öyölöp-öyölöp kirtläslänep, halınıp töşörgä torğan zur taştarzıñ arahına, menep yörörgä käräk ine,— tine.

Bezzeñ balıqsı qart, möhäl ber nämäne işetkän hımaq, bik qızıq itterep köldö lä:

— Sığırhıñ unda, atañ başı! Bar äle, sığıp qara, üzeñde yındär botarlap taşlamahındar!— tine.

Bez balıqsı babayzıñ, hüzenä ğäcäpländek häm babayzan: «Nisek huñ ulay?»— tip höyläüyen ütendek. Babay, hüz başlap:

— Bına bıl Aqtaş tauınıñ aryaq östö tip-tigez, unda kiñ yalandar, urmandar häm boronğo mosolman handarınan qalğan şähär urındarı bar. Ular şunda bik köslö bulıp ğümer itkän vaqıtta bılarzıñ östärenä ikense yırzän bik zur yau kilgän.

Bıl şähärzeñ şul zamandağı hanı bıl yauzıñ başlığına ilse yıbärep, ni ösön kilgänlektären belergä quşqan.

Bıl handıñ Altınsäs isemle bik matur, — ber bite — ay, ber bite — kön keüyek, — hılıu qızı bulğan ikän. Tege yauzıñ başlığı Altınsäste alırğa kilgänlegen, yaqşılıq menän birmähä, huğışıp bulha la alırğa telägänlegen äytep yıbärgän.

Han, yau başınıñ bıl hüzen işetkäs, qızına häbär birep, barırmı ikän, tip horatqan.

Altınsäs:

— Min yäyınke bitle Yayıq buyı yaubasarına barır hälem yuq. Aqtaş tauı östönän Ural tauı aryağına barmayım. Atayım doşmanğa qarşı huğış asıp bulha la mine birmähen, ägär zä mine kösläp birälär ikän, ikense kön mine yaqtı donyala kürmästär,— tip yauap qaytarğan.

Han, qızınıñ bıl hüzzären işetkäs, Altınsäste birmäs ösön, doşmanğa qarşı huğışırğa qarar birgän. Häm dä yau başlığına:

— Qızım hiñä barırğa riza tügel, inde üz yulıñda bulırhıñ, qan tükmäs bulhañ, kire qaytıp kiterheñ, bulmaha, mindä lä kös yuq tügel, başqahın üzeñ bel, huğışırğa äzer tora bezzeñ il!— tip yauap qaytarğan.

Yau başı, handıñ yauabın işetkäs, asıulanıp:

— Huğışıp Altınsäste alırmın, buş qul menän ilemä qaytmam,— tigän.

Altınsästeñ atahı la, üzeneñ ğäskären yıyıp, yauğa qarşı sıqqan. Han ğäskäre (babay qulı menän kürhätep) ana tege tauzıñ östönän torop, ana tege arqanan kilgän yauğa qarşı uq menän atqandar. Ul zamandağı halıqtıñ huğışa torğan qoraldarı uq, höñgö keüyek nämälär genä bulha la, ularzıñ uqtarı ös-dürt saqrımğa yıtä torğan bulğan.

Han ğäskäre yau menän bik ozaq vaqıttar huğışha la, yauı bik küp bulğanğa kürä, handıñ ğäskäre yıñelep, qasıp, şähärgä kerä başlağan. Şähär halqı bik qurqıuğa töşöp, qayza barırğa belmäy, aptırauza qalğan.

Han qızı Altınsäs atahınıñ ğäskäre yıñelgände kürgäs, üze bik şäp qara yurğağa atlanıp, qulına uq häm höñgö alıp, yauğa qarşı sıqqan. Altınsäs yau menän bik nıq huğışha la, uñ qulı yärähätläneü säbäple, kire qaytqan.

Han eşteñ ahırı bik nasar bulasağın belep, üzeneñ hazinahında bulğan altın-kömöştären, gäühär-yaquttarın yauzan yäşermäkse bulıp, ana şul tauzıñ, ana, ana kürenä bit äle, iñ tekä yırzä ber tişek hımaq urın bar, ana unıñ ese bik kiñ, ti, ana şunıñ esenä yıyzırğan.

Üze tağı la ğäskäre menän yauğa qarşı sığıp, huğışa başlağan. Han haman da yıñelgän.

Altınsäs, doşman qulına töşmäs ösön, töngö ay yaqtıhında, üzenä hezmät itä torğan ber qız menän qasıp, ana şul handıñ hazinahı yäşerelgän tau tişegenä kilep kergän.

Yau handıñ ğäskären yıñep, handıñ üzen totqonğa alıp kitkändär. Altınsäs şunda kerep yuğalğan.

— Şunan huñ ul ni eşlägän huñ?

— Şunan huñmı? Şunan huñ Altınsästeñ nisek bulğanı mäğlüm tügel. Tik bına unıñ yäyge matur töndärzä şul tau tişegenän sığıp, tege tau kirtläsenä ultırğanın kürgän keşelär bar. Ul şunda sığıp, üzeneñ ayaqtarına töşöp torğan ozon sästärenä kümelep, usına tayanıp, bik moñayıp tuğayğa taban qarap, tañ atqansı ultıra, ti. Şunan huñ tağı la artına qarap, şunda kerep yuğala, ti.

Ul boron zamanda bik yış kürengän, inde bıl köndärzä unı kürgän keşe işetelmäy.

Tik bezzeñ qart atay kis menän bında qunğan vaqıtta üzeneñ Altınsäste kürgänen, maturlığına ise kitep qarap torğanın höyläy torğan ine.

— Hazinalar şundamı ikän huñ?

— Bına mineñ äytä torğan hüzem dä şul. Bına inde şul hazinalarğa, ozaq vaqıt ütkäs, yındär eyäläşkändär. Ularzı alırğa barıp, ällä ni qäzäre keşelär şunda häläk bulğandar. Unda mıltıqlı haldattar keüyek qarauılsılar tora ikän. Alırğa telägän keşelärze yaqın da yıbärmäyzär ikän,— tine babay.

Babay hüzen bötörgäs, tağı la tauğa taban bik qurqınıslı itep, häzin ber hürättä qarap quyzı. Niñäler, bik tärän körhöndö.

Bez ısın ihlas menän babayzıñ hüzzären tıñlap böttök. Bezzeñ küz aldıbızğa han qızı Altınsästeñ aq taştar arahınan abına-hörönä qasıp kilep, tirä-yağına moñlo itep qarauı, unıñ qurqıuzan ağarğan matur yözzäre, yäş menän sılanğan ozon kerpektäre astındağı zur qara küzzäre küz aldıbızğa basqan keüyek toyoldo. Güyä, bıl minutta Altınsäs üzeneñ iptäşe Qaraküz menän tau tişegenä kerep barğan keüyek ine.

Balıqsı babay hüzen bötörgän vaqıtta hämmäbezzeñ dä küze qarşıbızzağı dähşätle tauzıñ tişegendä ine.