Мықә аӡиас ахәыҭхәыҭбжьы - 11

Хьыкәыҷ лмаҭацәа Кама, Баҭал заҟа дрыхӡыӡаауа,
иа­ԥсоу уааны, ихьӡырҳәаганы рыжәлар ирылагыларц.
Насгьы абиԥарала иаауа рдаракәац аракәа има­ры­ма­
жаны иҿиаларц, ԥхьаҟа ицаларц шылҭаху, ишы­лхьаау,
аргама ду ирҳәоит урҭ данрызхәыцуа илыз­цәыр­ҵуа
ахшыҩзцарақәа. Дара абарҭ амаҭацәа рхаҿ­са­хьақәа
еилыхха иааԥшуеит, ҳгәынкылараҿ инхоит ранду аԥс­
ҭазаара шымариам, ишықәԥароу ртәы зҳәо лгәа­ла­
шәарақәа рыла.
Уажәы ҳналас-ҩаласны иаагап ҿырԥштәқәак: «Уара
сызкәыхшаша, – Баҭал изхәыцра дналагеит лара, – уара

убас ирласны иузҳароуп, уаб иҩны дыҩнагылоушәа,
аӷьа­раҳәа дыҟоушәа, аҩны ахаҵа инапы агымкәа. Уи,
нас иара иаҟара узыҟамҵаргьы, ауасҭа бзиацәақәагьы
руасхыр цәышьа еиқәшәом, уаргьы ухәы ҭоумыжьроуп.
Анхара-анҵыра атәы удыруазароуп, уажәы аҿар зҿы­
нҵәаауа аҵарагьы уалыхәдамзароуп. Нас ишԥа, ула хтызар ауп ҳаӷоу ддагәан диааит, дышдагәоу дагьыԥсааит.
Усҟан агәабзиара умоуп ҳәа изуҭахуи, ма ҿахрак сфоит
ҳәа адәы ақәзаара зыԥсоуи? Ҿахрак иахьа хәлаанӡа алагьы иафоит!».
«– Уара уӷәӷәахароуп… аиха укыргьы иуқәманшәа­
лахо, аҽага укыргьы, аӡаҿгьы, аҵлаҿгьы, аихаҿгьы…
Ааи, нан, раԥхьа иргыланы, аныхеиԥш абри зегь ҳаз­
қәаарыхуа адгьыл ауп зымаҵ утәу. Убри агәы ианаумырга, убри аҳәира ануцәахымҵәа, нас иара аҩынгьы
агәыбылра укуеит. Аус злоу аҩны, анхара агәбылра
ауп, уи, ани уҟазшьа бзиақәа реиԥш, ушыхәыҷу иуцироуп. Мчыла иудыргало зегьы, шьыжьла ушцәамхьоу
иуфо афатә еиԥш иухашҭуеит, иухаҳаӡом. Иухамаҳауа
узарӷьацома?! Насгьы, нан сызкәырбанхаша, ауаҩы изы
уԥсы ҭыхны иукызароуп. Ибзиоу изы, иҳалалу изы…»1.
Ишаабо еиԥш, Хьыкәыҷ лмаҭацәа рааӡара акәын
ԥсҭа­заарас илымаз, уахгьы ҽынгьы дзызхәыцуаз, лхы
иҭа­гьежьуа иҭаз. Уи лара лзы ҩ-функциак нанагӡон: акы,
лгәырҩа хьанҭа маҷӡак аҟара ихызҽуаз мчык ацнаҵон,
лыдгьылтә ԥсҭазаара ароурц азын. Ҩбагьы, гәык-ԥсы­
кала илҭахын лԥа Ҭемыр идаракәац еихазҳаша, ихьӡ,
иԥша иацызҵаша, зџьынџь шьагәыҭра азызуша аҵеира
ҟаларц рхазы мацара акәымкәа, Аԥсадгьыл аԥареи аԥ­
ҳареи иаԥсаны, иагәадураны. Ус иҟоу афилософиатә
хшыҩзцарақәа умбарц залшом Ҭемыр иан уахи-ҽнытәи
дԥахны дызку лгәалашәарақәа рҿы.

1

Ажурнал «Аҟәа-Сухум», №2, 2021, ад. 22-23.

Аԥхьаҩ гәыраз, хыхь иазгәаҳҭаз ахшыҩҵак иацзыр­
ӷызуа, абар даҽа ҿырԥштәыкгьы: «Ауаҩы зегьы дрықә­
гәыӷуазароуп, ацәгьагь абзиагь, ааи, нан, ари аԥсҭазаа­ра
ӡиасуп, аха аҵәаҟьеиԥш уҽанауҭа, нас уагеит, уахьам­
ҵшагьы Анцәа итәуп. Унапы уҟьозар ауп, хәыҷык
унаԥш-ааԥшуазар ауп. Нас, нан, ажәлар урылагылазар
ауп, ԥсроума, бзароума, ҭахума, гәылоума. Ажәлар рус
ажә­лар ирхьаауп, уаргьы ирласны иуцралозар ауп. Убри
амца уара уҿы шаҟа ирласны еибакуа аҟара, уабгьы
игәы ҭынчхоит, игәы раҳаҭхоит, нан… Ишԥааури, нанхәа­ша, амца мцала идырцәоит, уаб уизхәыц, уи дызҿыз
уазхәыц, ужәлар урызхәыц… уҩнрагьы ухоумыршҭын…
Сара сҳәара уҭахума, нан Баҭал, иара аԥсҭазаара ахаҭа
ублақәа хнатуеит, уажәоуп уанналагыла, макьана шьам­
хашәароуп иахьузнеиуа!.. Нас уҷапан аҟынӡа ианнеилак, уаргьы уанаанымгылалак, угәаҵаӷара аҟынӡа, хәда­
цәаҟынӡа, ула аахнаҩо, ухы инахыҵәо… Нас ауп аӡ­сара
анаҭаху, аԥсҭазаара-ӡӷьы уҽанауҭо. Уи ахы ахьхо акәӡам
аус злоу, уара уахьаго ауп, ушиашоу уцаны удәықә­лауоу,
уааҳәуоу! Аус злоу ужәлар иахьрыхәо аганахь ухы урхароуп… Нан, нан, ус сгәы иахьамуа исҳәоит ҳәа уаб
дыз­қәыӡыз уашьҭамлозар узышьҭалои? Уи ушьа иала­
лахьазар акәхап, уимоу, маӡалагь азхәыцра уалагозар ҟа­
лап… Уабгьы ус акәын, убриаҟара иҵәахуан, уб­риаҟара
дахӡыӡон, убриаҟара… убриаҟара… Аус злоу, нан, уаб хәа­
ша иаҟара аламыс улаз, уаҳа акгьы сҭахым. Егьырҭ зегьы
иара ахаҭа иузаанагоит, иара аламыс иацуп»1.
Хьыкәыҷ абаагәара еиԥш диқәгәыӷуеит лмаҭа бырфын Баҭал. Уи лакҩакрада агәра ганы дыҟоуп иԥсадгьыли
иуаажәлари рзын дҵоураны дышгылауа, иабиԥара
дшаԥсахуа. Избанзар, дызхылҵыз идаракәац зҩыдоуп,
агәаӷь цқьоуп. Амала, лара дзыцәшәо акызаҵәык
1

Ажурнал «Аҟәа-Сухум», №2, 2021, ад. 23.

ыҟоуп иаб еиԥш, илахьынҵа ицымныҟәар, еижьар ҳәа.
Убри азын есымша Анцәа ду диашьапкуеит илахьынҵа
имеи­жьарц, игәҭакқәа дрыхьӡаларц, иаб иеиԥш мҩаб­
жара дықәнамырхарц. Ааи, аԥсҭазаара адиалектика убас
иссиршәа еиҿартәуп, иамоуп зкәал иҭымшәо ахатә
ԥҟа­рақәа. Урҭ рҿы, жәаҳәарада, ҳазшазгьы ихы алаир­
хәуазар акәхап, илаԥшҳәаа иҵимыршәозар акәхап.
Хьы­кәыҷ кыр зхызгахьоу уаҩык иаҳасабала, ари агәҭа­
ӡы­ӡаара луазажәақәа рҿы баша иуԥылом, лдоуҳатә дунеи маӡа-аргама илыҵанаҳәогьы ыҟазар ауеит, Анцәа
ду иҿаԥхьа лыматанеирақәа ҵаҵӷәыдамзар ауеит.
Ашәҟәыҩҩы ифырхаҵа Хьыкәыҷ лымацара лакә­
ӡам зыхшара ирыхӡыӡаауа, рынасыԥ бзиазы ихәы­цуа,
гәыҵхас измоу. Ус иҟоуп, абацәа, анацәа реибаркыра
милаҭ еилых ҟамҵакәа зегьы ирзеиԥшу, ирҟаз­шьар­ба­
гоу, ауаатәыҩса злеибарку феноменуп. Ус анакәха, Хьы­
кәыҷгьы урҭ дырхаҭарнакуп, нахьхьынтә иаауа атипра
злоу, анра, андура хазырҭәаауа хаҿсахьоуп.
Аповест егьырҭ афырхацәеи аперсонажқәеи: Наҳар,
Баҭал, Кама, Фелдышь, Адашьал, Канашь, Мадина досу
зус­ҭцәоу, рхы-рҵыхәа, рыкәша-мыкәшатәи аԥсҭазаара
ишы­рныруа, ишахәаԥшуа, ажәакала, ишырхҭынхьаауа,
иарҭо ахәшьара, зегьы реиҳагьы рхы шаладырхәуа
уҳәа, инагӡа-аагӡаҵәҟьаны акәымзаргьы (уи азы уеизгьы-уеизгьы автор вба дук узиҭом, избанзар, епизод
ҟаз­­шьа зларымоу ала, насгьы ашәҟәыҩҩы изыҵшьны
дыз­­заҭгыло, ҟазарыла иаԥиҵаз аповест ԥсыс иахоу
еи­бар­кны изку Хьыкәыҷ лхаҿсахьа ауп). Ҳара иаабоит
афырхаҵа хада луазажәақәа ирыҵоу афилософиатә хәы­
ц­рақәа рҿы. Убри аҟнытә сишьҭрақәларц сҭахым, аԥ­хьаҩ
гәеилыҷҷа ихаҭа ибоит аӡәгьы диеиҵамкәа. Амала, Кама
лхаҿсахьазы ажәақәак сҳәар иахәҭаны исыԥ­­хьаӡоит,
избан акәзар, уи аԥҳәызба қәыԥш ашьха ӡы­хьеиԥш
ицқьоу, доуҳала еибарку абзиабара дасимволны аҩымҭа

дагәылыҷҷаауеит. Уи, жәаҳәарада, ланду Хьыкәыҷ илы­
б­зоуроу маҷӡам. Лыхӡыӡаара амацарагьы заҟа аҳәо­зеи,
аԥсуа жәаԥҟагьы иаҳәо аԥҳәызбеи аҵә­цеи ҳәа. Аурыс
совет педагог ду В. А. Сухомлински (1918–1970) иакәзар,
абри уи азҵаара – аԥҳәызба қәыԥш ашь­ха ӡыхь еиԥш
ицқьоу лыбзиабара заҟа иҳаракны да­хәаԥшуа: «Девушка, будь мудра и требовательна в любви. Любовь – горячее чувство, но властелином над ним должен быть разум, рассудок».
Аурыс ҵарауаҩ ари иҳәахьа сгәаладыршәеит Хьы­
кәыҷ лмаҭа лышҟа, гәынхәҵысҭала акәзаргьы иҟалҵо
абжьгарақәа, насгьы, иага умҳәан, уи дқәыԥшми, ма­
шәырк, гаӡарак лыхьыр ҳәа длыцәшәоит, длых­ӡы­ӡаа­
уеит. Уажәы анду Хьыкәыҷ ҳалзыӡырҩып: «Сара аны­
шәахә, – лҳәеит гәаныла аҭакәажә ахәышҭаара дахьыҿ­
ҳәатәаз, – Камагь ҟәрышьқәак лысымҭеижьҭеи иҵӡозеи,
Кама хәыҷ, Кама ԥшӡа! Ус сҳәеит ҳәа, уи шьҭа дхәыҷума,
аҷкәынцәа ааҵра иҵаргыланы ишлымоу, ахьҭа иарганы рԥаҵақәа ашьашьалқәа ҟарҵоит. Ааи, ааи, шьабысҭа
тәыҩак, шьабысҭа тәыҩак иаҟароу ашьашьалқәа! Ах,
бара саҩсҭаа хәыҷ, иахеижьҭеи знык сыбҿаԥшызшәа
сы­ҟандаз… Исымбаӡакәа аԥса хыцәқәеиԥш бҭарҭаруа
ибызҳаит. Убас ибызҳаит хшыҩлагь, ҟазшьалагь. Ах, ба­ра
сдырганҵыхәа, абыржәшьҭоуп ианыбхылаԥштәу, бҵы­
хәа аныктәу! Бҳамԥыҵԥраауа балагар, иааҳаркәкәит ауп
бҵыхәа! Бара макьана џьаргьы баҳзышьҭуам, уи ажәоуп
ҳәа бхахьгьы имааиааит. Иааиргьы, иҭца наҟ, идәылца,
аимаа аӷьычра здыруа аласба еиԥш! Бара анасыԥ бзиа
аԥыҩлара башьҭамлан. Уи бара иԥшӡоу ахы ақәыршәны
илышьҭазаауеит! Аус злоу, убри аҿҳәара адырроуп,
иагьаахатәым, иагьнахатәым»1.
Ааи, аԥсҭазаараҿы аԥшӡареи ацқьареи (доуҳалагьы,
мораллагьы) рҭакԥхықәра ҳаракуп, ахаҳәраҳа еиԥш
1

Ажурнал «Аҟәа-Сухум», №2, 2021, ад. 39.

ихьанҭоуп, есымша улаԥш ахызароуп, еиҳарак, аҭаа­
цәара иаламлац, зынасыԥ еилазымҵаз, зқәыԥшра иҭа­
гылоу аҿар (аҭыԥҳацәеи арԥарцәеи) ианрыҵанакуа аам­
ҭазы. Араҟа аҟәыӷара аҭахуп, даҽакала иуҳәозар, ацәа­
нырра аҵкыс ахшыҩ аԥыжәара амазароуп.
Абас еиԥш иҟоу ахшыҩзцарақәа рыла еибаркуп ан­
ду Хьыкәыҷ абзиабара иазку лыгәҭахәыцрақәа. Ииашоуп, уи конкретла, мамзаргьы нацәақәкыла иугозар
лмаҭа Кама лзоуп изылҳәо, аха иара убранӡа иҵа­улоу ах­
шыҩҵак аҵоуп, егьырҭгьы Кама лықәлацәа ақәыԥ­шцәа­
гьы аҵанакыртә, иархәыцыртә, рхаҿы иаар­гартә аҟынӡа.
Абзиабара изыхьчо, еиҿызкаауа ииашаны амҩа иқәы­
з­ҵо алеишәа џьбарагьы ацзароуп. Еиҭаҳгәа­лаҳар­шәапи
В. А. Сухомлински иҳәхьа: «Там, где есть строгость и требовательность женщины, девушки, юноша ста­новится
настоящим мужчиной».
Анатоли Лагәлаа ипоезиатә, ипрозатә рҿиамҭақәа
ирыхцәажәахьоу аӡәырҩы ҳашәҟәыҩҩцәа, ҳҵарауаа
ина­ҵ­шьны иазгәарҭахьеит ашәҟәыҩҩы имыруга хада
– ибыз­шәа шыцқьоу, еиҭарсшәа иуҳәозар, Ԥанаи ԥагьа
акалҭ аҿы ишьҭоу ашьха ақыҭа дышиз, дшааӡаз ҩа­
шьом, насгьы иҩымҭақәа уанрыԥхьо. Аимара иамоу
адоуҳацқьа шырныруа умбарц залшом. Аповест абыз­
шәазы уаҳа салалом, уи даҽа темак аҿы инарҭбааны
салацәажәар сҭахуп, аллаҳ исаҭәеишьозар.
Ишдыру еиԥш, иарбан сахьаркыратә ԥҵам­ҭазаа­
лакгьы, иаанамхәар залшом ԥсыҽрақәак, гхаԥхақәак,
урҭ уиаҟара зҵазкуа ракәым, аҩымҭа ахаҭабзиара иза­
ԥықәсылом, уимоу, аԥхьаҩгьы ианизгәамҭо ыҟоуп. Аха
зегьы акоуп, ихәыҷы иду, авсра аҭахым, ажәа сахьарк
аҳаҭыр азы мацара акәзаргьы, аӡбахә ҳәатәуп.
Сыззааиуа, абриаҟара исгәарԥханы сзыхцәажәаз
Ана­толи Лагәлаа иповест аҿгьы угәы еихьызшьуа, автор иҟаимҵандаз ззуҳәаша, акык-ҩбак гхақәак аҟәну­

баа­лоит. Иаагап, зегьы раԥхьаӡагьы аҩымҭа афырхаҵа
хада Хьыкәыҷ лхаҿсахьа. Уи акырзбахьоу, изхызгахьоу,
ԥсабарала иҟәыӷоу, аԥсҭазаараҿы аԥышәа змоу аӡәы
лакәны, насгьы ҳлитератураҿгьы иҿыцу атипра злоу
хаҿсахьаны автор даԥиҵеит. Амала ари аԥҳәыс бырг
«атитул» аҭакәажә амыцхә илхьынрҳаланы ахар­хәа­
ра амоуп. Ииашоуп, дҭакәажәуп, мап узлызкуам, аха
инеивга-ааивганы ахархәашьа аман, иаҳҳәап, лыхь­
ӡҵә­ҟьа Хьыкәыҷ зумҳәари, уи адагьы, дануп, дандууп,
дыԥ­ҳәысеибоуп, ухы иаурхәаша ахьӡқәа ыҟами. Лад­рес
ала аҭакәажә ажәа анымыцхәхалак, акы лара дла­нар­
ҟәуашәа убоит, угәы дрыцҳанашьоит. Иара усгьы арыц­
ҳа­рақәа дызхаанхаз заҟа ыҟоузеи!
Убри ахыхьгьы лгәалашәарақәа аӡхыҽҽеиԥш ихы­
ҵны илеиуа, зны-зынла аагыларҭак (паузак) рҭахызар
еиҳа еиӷьзар, аԥхьаҩ иԥсы еиҭкрак аҳасабала, ҟаларын.
Ҵабыргуп, араҟа автортә хьаҵрақәа ацхыраара ахьы­
ҟарҵо ыҟоуп. Аха уи азымхозар?
Насгьы, лыҷкәын Ҭемыр иҭоурых, ихы зқәиҵаз (уи
милаҭ зҵаароуп) иҵегьы ицәыргазар ауан, ихырҩа­цәеит
ангьы авторгьы, идырмаӡацәеит. Еилкаауп, ан лгәырҩа
хьанҭа артытра, ҿыц алацәажәара шылцәыхьанҭоу, дшеилнашьаауа. Аха аԥхьаҩ ан лԥазаҵә (Ҭемыр еиԥш иҟаз
апатриот) иҭоурых адаҟьақәа рызҿлымҳара шиҭаху,
интересс шимоу, насгьы амилаҭ хьыԥшымразы иҭахаз
злаиакәу уҳәа убас иҵегьы.
Арҭ агха ссақәа автор ихаҿы иааигозар, аиҭаҭыжь­
раан ихы иаирхәар ауеит.
Аҵыхәтәан исҳәоит, аԥсуа сахьаркыратә литература иаланагалахьоу ихатәроу аҩымҭақәа акы ҳәа инарывагылеит Анатоли Лагәлаа иповест «Уԥсы схумбаан,
сыҷкәын!».
2021 ш.