LatinHärber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
Myk adzias axytxytbjy - 04
Süzlärneñ gomumi sanı 3557
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2417
0.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Usqanti aamtazy akalakatçy iqadzamyzt aphsuaa aphsua
şkol atçy atsara axyrtsoz, ubri azyhan A. S. Puşkin
ixdz zxu aobati aurys şkol steitsoit. Oyşyksa Ktol
atsara şystsaxazgy, aurys byzşa axyszymdyruaz
azy, klassk seitsatny sirtoit. Şyksyk aştax ia-
atueit Aqati 3-ti aphsua şkol; uax siiaigoit. Oy
şyksa aatsuany, axphati aşkol atçy atsara ztsoz aph
suaa reiharaodzak haiargoit iaphsua şkolny iqartsaz
Aqati 10-ti aşkol ax. Abra, 1962 şyksazy salgoit
abjarat şkol, sagtaloit M. Gorki ixdz zxu Aqati
artsaorat institut, ahaanyrtsti abyzşaka rfakultet. Aobati akurs syştaz arra syrgoit. Xyşyksa
arrmatsura sxyzgeit. Sgejny sanaai, atouryxt fakultetax siasueit, sagalgoit 1970 şyksazy.
Sanxyçyz aaxys zaaiga syqaz, iaxei-uaxei izboz
auaaphsyra – hajlantka, iara us hgylatsa, ryphxar
ra snyruan, adzgy dsykytsqany iqamlatsyzt. Iqalap
abyda iaxsyzhauaz, nasgy sab iahatyr azy akyztgy
urt gyblyla izsyqaz, aiaşazy, sargy sxyçyxpha
rany syqamyzt.
Aşkol santaz, aa-klassk srylgaandza, esphxynra, aphs
şara mşka raan, akytax, sandu lax sryştuan. Ua
dyqan jaxa şyksa sara satskys eihabyz sab iaşa
eitsby Nuri, iaşeihabra szyzuaz. Sargy abri aam
ta sazyphşyn. Sara sneiaandza, sandu lyphha eihaby
lqynti adzymka ilymaz lmatatsa haony ianaailak, adzyrla zlalaxaz aşyr rfar ludzomyzt, «makana
s-Daj (us xydzçydany isalhon) agama imbadzats» ha.
Sab iaşa, sandu lqynti aphsşara mşka ntsany
sanaailak, mamzargy djara dantsoz, ma danaauaz, daa
syphxany sdzamoa ionatsak inarybjakny, nas dnyr
oaxany igydzuan. Ui agydkylara iaxatyphny iqaz aky
akyn. Sara daara sgy qanatson, içydou bziabarak,
gybylrak atsyzbaauan.
Abri saxiz, iaxsyzhaz Tur ixatçy douhat beia
rak ykymka iqamyzt. Iqalap ui qaztsoz atyph aphş
dzara akyztgy. Tur ixy aogank rytsan adzias xyçka
moasuan, aqaqarax ianneiuaz eilaloz. Ui azy ak
xaryn aodziaskgy Lagaş zryxdzyz. Axy aqynti
amşyn uxyphşylon, ixyz akandjakei agbakei ib
ziany iubartan. Amşynax ulaphş urxaandza, xyxynti
ualaphşuan tsiaa xkyla eilyşyz abnarşyra du Ça
çal. Amşyngatçala itsoz adygbaka rybjy ykyouan.
Sara sabdu Şardyn sixymdzeit, axa irho isaha
xeit, aibaşra ianalaga, sab iphhysaagara iara
işaphşigaz. Us izitaxyz ahara ataxny isyphxadzom,
iara usgy eilkaau djysşoit. Sabdu zyxşyo tsaulaz,
xara ixytsuaz şiakyz oaşomyzt. Ajak ala, sşara
zydzbyz iara ioup.
Sabdu ixaan aaxys haonata auaa agxany iqamlatsyzt.
Xylbytçxala abrax eizon atçar – arphartsei atyph
hatsei, ahablatçy inxoz rydagy Ktol agy aqynti,
Djgardanti. Ui atraditsia inertsiala, sabdu dany
qamlagy iaauan, sargy saxdzeit. Sabdu danyqaz, ei
harak atçar eizyzgoz, irzeiteihoz ajabjkei alak
kei rakyn. Szaadzaz sab iaşa, abri aamta igalair
şo iseihon, iab Şardyn uaxyk eiteihaz alak,
atçaznyk iştsyrimgoz, ianakyzaalakgy lak tçytsk
şydirhauaz, ari daara idjouşart iqoup. Axa urtka
razhoz danyqamlagy, atçar arax imoaxytsuan, dara
axmarraka aphşyrgon, açamgyr, aphandur adyrhon,
aşa atsyrhon, rlafka, rytsufaraka ntsomyzt.
Tçynla soyztsa xyçka xmaryrtas irymaz phş
dzara zgymyz haşta eixyx-eitsyx akyn. Ara eizoz
axyçka zegy raasta sara sreitsbyn, axa ryzxara
ixmarny, iaaphsa-ikaraxa, amja aşşyratçy ianaa
talak: «Uşta Tarasxan iuçenik lakk hzeitahei»
ha syxtarkuan. Tarasxan zyxdzyz sabdu iaşei
hab, ztçaphyts ggaz, jlar rydzbaotsa iruadzkyz Xa
kyts-ipha iakyn. Daara bzia sibon, djara dyqany
szeigyrgaşa aky nyszaaimgoz yqamyzt. Haonka
iaaigany eivagylan, syxdz hany ionyqa sneigon,
sirxmaruan, alakka szeiteihon, Xadja Şardyn
ilakka inadyrkny.
Haony iqan zyştyxra stsyuadaoyz, ztsagy zyb
gytskagy daaradza ijpaz, saxa ratsala irxiaz
«Abjastsa zşu» zyxdzyz aşqy. Ui ianaairtlak,
napoyraphşdzala urysşala iakoyn, sab iaşa ioy
zak iqynti galarşagas işiitaz aty uazhoz.
Axyçka aneizalak, abri aşqy sgydyrggala iaagany iaarymtsastson, nas abgytska aartua, asaxaka
rtçy ianyz izusttsaz, izlatsajo aty rahara salagon.
Iaxagy isgalaşom urt Tarielraa, Avtandilraa,
Tinatin, Nestan, Daridjan uha rydzbax zqynt isahaz.
Iqalap Muşni Mikaia, Vladimir Kaslandzia, ma Kar
bei Kaslandzia rybjy tygany iaphxoztgy, sara usqan
smaçdzazar akxaryn, isahauaz sgalaşaratçy iaa
nymxaka iqamyzt. Us sgy izaanago, tçnak, usqan xphaqa
şyksa sreihamyzt, Tarasxan itçy sşyqaz, akolnxarax iqaz içkyn Karbei, aşta daataleit. Ab ipha aky
eiharts şitaxyz ixatçy ikibaazar akxap: «Izaki
Karbei, iuzymho jabjs iumou?» ha diaztsaait.
Karbeigy iab ditsyphxaşo, phhysk lydzbax hany,
lytsoaka ştçeimyz aty ausuratçy işiahaz iahara
dalageit. Iaxeiphş isgalaşoit, sara sxy rahany
srymtsagylany sryxaphşua sşyrzydzyrouaz. Ari
gaztaz Tarasxan, sxy aaişyşyn, us inatsitseit:
«Qit (us seihon iara), uara makana ueilamdadadzats
uzahzydzyrouazei?!» iheit, sdjaşaşa daasyxaph
şyn, Karbei iakzar, ççaraxa isit, sara, harada,
izlatsajoz akymzarak szeilymkaait usqan, axa amni
aja «ueilamdadadzats», Karbei dzyrççaz, sxatçy iaanxeit naunagdza, sanyoeidas izlatsajozgy seil
narkaait.
Aqa aşkol saxtaz, uarla-şarla adzy maşyrşak
phsyşak iaaitçytsymşozar, zegy urys byzşala
akyn iştsajoz. Abjaaphny syztsyxmaruazi, aka
lak atçy szytsnyqozgy eitax urysbyzşan hazlei
tsajoz, axa znyk iadamxargy, sab iaşa ionatatçy
phsyşamzar datça byzşak smahatst, ubri iabzourany,
nasgy sxyçra akytatçy iaxymoasyz irybzourany
aphsua byzşa sxaty byzşany iszaanxeit.
Aphxynti aphsşara mşka raan, sab iaşa idtsala,
2–3 tetrad nbanphşdzala şqyk xoylaany isyrtyr
akyn, nas xymphada daxaphşuan, axşara aiton. Patu
izakyn nban phşdzala aora.
Sanyxbydjxa, 15 –16 şyksa anysxyts, akytarax
atsara sgamphxo sqaleit, aphxynra akalakatçy isxyzgar
eigysşeit. Ari staxra iatçamgyleit sab iaşagy ui
iphşmaphhys Kytsnia Tamara Binag-iphhai. Tamara
lnapy itsylxuaz zegy eitçkaan, sargy ui aqazşa
sylalaadzon. Abas, akyta syphsy şalaz, isyzgamtadzo
akalakax sybziabara aiasra iatçyzaaryn, ajakala,
sykalak çkynxon, axa jşyksa isouz akyta aadzara,
zeg akoup, iaxa uajraandzagy isnumbaalar qalom.
Aitsbyrati aklasska rtçy santaz, asaxatyxra
haxysuan. Styxymtaka artsaoy aztçlymhara azyqal
tseit. Tçnak aşqy ianyz Gertsen dankyphşyzti isaxa avatman kaadatçy itysxit. Ari zbaz artsaoy, aşkol adirektor ilzylgan dyzxataz astol aqny iktsaz
asarka iatsatsany ilyman. Sara usqan apionertsa
ryonatçy asaxatyxrat krujok ax snyqon, aştax,
asaxatyxrat şkol anaat, sab iaşa uax sgany stei
tseit, ua Vera Feodor-iphha Evropina ha artsaoy bziagy
dhaman. Slyrtçxon, aşygaka itskany iaxeilastsoz,
aphşty bziany iaxyzboz. Tçnak, ajurnal «Amtsabz»
aqynti iaaiz xatsak, axyçka irtyxymtou saxak
danaha, sara akwarella itysxyz peizajk iltan,
ajurnal ianyn. Asaxatyxratçy sxydamşa saniba,
sab iaşa idzbit Kart asaxatyxrat akademia stei
tsarts, sargy sazyrazny syqan, axa izyxqaz syzdyr
uam, aşkol sanalgoz aşyksan: «Sara sarxitektor
xar eiha istaxup» ha sab iaşa iasheit. Arxitektor
bzia dagsaxatyxoup, uigy map atsimkit. Ares
toran «Amra» arxitektors iamaz iax sigan, arxitek
tura iatsou amaanaka sirtson, eiueiphşym aproek
tsiaka sirqatson. Daara igy syztany syqan, sab iaşa dynidtsaaloz, sirtçxon. Us aşkol algara aaigaxo
ianalaga, Aqa aanyjra, tymdjara aqazaara sta
xymxeit, sangy Kartqa stsara dazgyrgo dyqamyzt,
axa labxanda ialhar ltaxymyzt. Atsyxtany, igy
nsyrxar ha syşşoz, iasymhar amuit. Iashaz,
iaadjasşart, tynç idikyleit. Uaandza: «Ua aoyztsa
duka symoup, xymphada uaanaxart iqastsoit», ha,
znykymka sgy irtynçuan, aphyşaraka rty anaa
tsyryzgalak. Uajy, akyrşyksa ryştax agaa
nagara souit, symtsara map zatsysymkyz. «Iudyruei,
adzy dxylxny ua daanxadzar» ha dazymxytsua dy
qamyzt. Sanarphysxa iseihalon: «Kyj, (us akyn
sxyçy aaxys işseihoz) izboit şta adzy daauga
rateiphş işuzhazgy, map shom, axa suhoit atym
milat ireiuou syony dyonaumgalan» ha. Ihaty
sşaxymphozgy, abri aztsaaratçy stsanyrra siaait –
xatoyzas dalysxit Urystyla inxoz aurys typhha –
Olga Uasil-ipha Mervontseva. Sgy itaskyz şyksyk
isyziahomyzt, iszygaguamyzt, igy nsyrxar sta
xymyzt, axa ialysxyz atyphha lax isyztsyrtsyz abziabara syzxymtçit. Saalagan sab iaşa aşqy izyzoit,
sgy itaskyz antsany. Atsyxtan abas zyouan: «Map
ha souhar, daazgadzom, axa nas myşkyzyngy tçadzy
daazymgaraşa sxy zboit» ha. Iara iqynti atak
sahaandza, san laxgy sneiuamyzt, sab iaşa iaxgy. Aus axyzuaz turbazaqny syphxon. Axymş rytçny
atsharajhao dyszynaiştit. «Abas eiphş szyqaitsoit
ha sgyguamyzt, axa us ianitaxxa, map itsyskuam», ha
iszaaitshauan. Tatsas iouz aurys typhha daniba inarkny,
iblatçy daait, iara iphsy tatsany lydzbax bzardzyla
akyn işihoz.
Arra sanyqaz, akti aşyks daaradza istsyxantan.
Axyçka reiphş igxaazgoz ratsan. Uaqa phsyuak dsy
tsmyzt, phsyuaqazşak zbomyzt. Izboz zegy sara szy
itymyn, sgy zlasqajari ha sxytsuan. Iarban oy
mtou syzlaxaz salyzxra ha, aphsua şqyootsa roy
mtaka sgalasyrşon. Atsyxtan ialysxit M. Lakrba işqy «Alamys». Sab iaşa izysytshan, lassgy
iszynaiştit. Aamta ansoulak saphxon, Aphsny syqou
şa, smilat srylouşa, saxyqaz atyph sxadyrştuan
szyphxoz (uaandzagy szyphxaxaz) ajabjka.
Sab iaşa ateatr sadiphxalon. Aspektaklka antsoz sigon, apiesa tçytska aneildyrgoz sargy sneigon. «Otello» danyxmaruaz, 2 –3 saat aspektakl alagara şagyz ateatrax dneiuan. Ixala agrim qaitson,
sara sidtalany sixaphşuan. Nas Otello iştsatka
ryla itçeilahany astsenax atsytsyrtatçy dneiuan, nas dleioeiua irol itçalairxalon. Izbon sab iaşa uajraandza isatsajoz şiakmyz, uanti ax
phati aiarusax siştuan: «Phşaala utany aspektakl uaxaphşla» ha nasahany. Sab iaşa 5–6 piesa
eiteigaxan. Tçnak daasyphxan, saaivairtan: «Uaai
abri iusyrbo uargy eitaga, sargy eitazgoit, eiha
eigny eitazgo daabap», – iheit.
Eitazgaz sairphxeit, nas iara eiteigazgy dana
phxa: «Eiha eigny eitazgada, ugy işphaanagoi?» ha
dsaztsaait. «Isyzdyruam uara eitougazgy sara eitaz
gazgy irhou akoup», sheit. «Ua uiaşoup, axa rhaşa
eiphşuma? Ahou ubas eitçkaatup, artist ibz phnamtçua,
ahara izymariany; ajaka eixyşşo itsozaroup»,
- iheit. Spiesaka anyzyouaz abart ajaka esymşa
sxatçy iqan. Ubas, sankyphşyz, nyhak, ma adzy imş
ira onatak atçy ianazgahtoz, stsamtazy esymşa isei
hon: «Utsa, Kyj, axa uqyşny uqaz, uxy umyrphxa
şan, ujla umyrphxaşan, sargy sumyrphxaşan» ha.
Hkyphşra hanaxnaphaauaz yqan, axa sab iaşa iajaka
şaqant saanyrkylaxaaz. Amts qazşa baaphsny işon.
Esymşa dsytsklaphşuan aiaşa shou amts shou eilikaarts. Amts zho – aikym iaştou, ma iqaztsaz ioup. Am
tshara namysdaroup. Ianakzaalakgy atsabyrg dogmak iszaoyzan, axa ztsaarak atçy amts iashon szaadzaz.
Stçeilahany typhhak slykşarts aony sandyltsuaz:
«Uabatsoi, Kyj?» ha dansaztsaalak – «soyztsa rax stsoit» ha iashon, sdzamoakagy ityqaphşaadza iaaqalon,
ishaz satsymphxaşany – Kyj, amts şuzymho zboit… uaxtso eilkaaup, axa ubraagy uqyşny uqaz, - ha
naseihon dyszyrazny.
Leursan iahşa Xyxa – apoet, aprozaik Muşni Mikaia ian – laşa akyrynt ialho sahaxan:
– uahşa dukaxşoup, usgy uara duaadzeit, uxdzala
dyztaumgaloi açkyn ha. Usqan iara hamtak aky daz
xytsua, tçymtdzaka dnaton, nas – iqou bdyruou, sahşa
bxatsky, laja ataks dnalagon: – ibhaz sahaueit, syx
dzala dtazgalargy amuei, axa ara iqoup, us syzmyrqatso,
stçazho datçaky. Sara syxdz eitazho yqoup, syzdyruagy maçoym, ikraxymdzaxaz saşa iakzar, ixdz abri
haçkyn ila inxaroup, irhalaroup. Ubri aqnyt aup
syxdzala dyztasymoua. Egirax Kyj hzykgygua
haçkyn iami, – ha sab iaşa iaja aaxirkşeit.
«Uahşa dukyxşoup, ueilyskaaueit, ui adzbax ua
hagy salatsajom» – lheit ilahaz ataks.
Abri afakt amtsaragy zaqa ahouzei sab iaşa zaqa
itsaulany dxytsuaz, zaqa xara dnaphşuaz, auaora imaz,
aeşara ntsaxyk eiphş daxaphşuaz.
Ajeinraalakei ajabjkei ryora salageit 17
şyksa anysxytsuaz. 1961 şyksazy ajurnal «Amtsabz» ianyleit raphxati sajeinraala «Amşyntsa»
iaxauajraandza tçyrhala isgalaşo. Uaxynt phş
tsahak aazgoit:
Raphxadza akny sajeinraala axyçty jurnal
«Amtsabz» (usqan redaktor xadas aus iuan aşqyooy,
ahyntkarrat-uaajlarrat uszuoy Muşni Ahaşba,
atakzyphxyku madzanyqgaoys apoet, aprozaik Çiçiko
Djonua) atçy akyphx axabaz sara satskysgy dei
gyrgeit sab iaşa «uola, Kyj, uola!» ha sahany,
aruçka bzia aaxany hamtas isiteit. Ui sara szyn kyr
zhoz asimvolt tsaky amany iaanxeit syrtçiarat
phstazaaratçy.
1962 şyksazy iara abri ajurnal ianyloit sa
jabj «Aphsydzktsa». Ui axphati aklass azy artsaga
şqgy ianyleit.
Ainstitutatçy akti akurs stan. Izyoxaz sajein
raalaka zybgyts ratsaz tetradkax iiagany isyman.
Abri atetrad sgyladzgabk daphxarts ltaxxan iax
lystaz, isytslyrdzit. Ari axtys daaradza sşara syk
naqeit, szymyoua aqyndza snanageit. Us arra syrgeit.
Sanyxynhgy ak zoyp ha gaxarak sauamyzt, axa
apoezia saztçlymhan, soyztsa-gakatsa Taif Adjbei
Raul Laşriei roymtaka saosyjuamyzt, sryxla
faaua jeinraalakakgy rzyskuan.
Arranti sanyxynh, atsargy stson, ausgy zuan.
Ubas aus zuxeit Aqa avtokolonna №2654 atçy akadrka
rinspektors; VLKSM XV aizara Du axdz zxyz aturbaza
tçy ainstruktor eihabys; agazet «Aphsny qaphş» atçy
eitagaoys, anaosan oajaşyksa inareihany aus
zuit Aphsny atouryxi akulturei rbaqaka ryxçara
zy arespublikat xeilak axantaoy ixatyphuaoys.
(Axantaoy aştat atçy dyqadzamyzt «poçetnyy predsedatel» ha dşan). Abraqa susurat ltsşaka iaxagy izboit, sgy azduup. Gagrei Pitsundei o-muzeik
arekonstruktsia ryzun, rtsyrgaktsa akyrdza irbeian. Sybzourala Tqarçal urys çkynak zakandaryla
eizigaz arxeologiat matarka, zxyphxadzara zky
inareihany iqaz, kartaa imyrxaandza iphyrqqaan.
Urt zegy harxeolog du Garg Şamba iantitsaa aştax,
Gagrati amuzei atçy itsyrgaktsan. Iataxny iqaz usny
isyphxadzoit, eiha atsaky zmaz arxitekturat baqaka
jpaky rtçy itudjlyxyz agytsmaqaka iaxkydtsaz,
rtouryxi rtsaki zhoz aoyraka ryntsany, ahyntkar
ra işaxço uanaho.
Xyx zydzbax haz axeilak atçy aamtakazy aus sytsiuan Stanislav Lakoba. Ui Aphsny atouryxgy ti
tsaauan, apoeziagy inapy alakyn. Aşyj ausura
dşaaiztsqa, sara saxtaz ax daaonalany, aphsşa
sahany, «iatsy izoyz ajeinraala suzaphxoit» ihon.
As lassy-lassy iqaitsalon. Tçnak, ausuraqynti aony
sneiny syştaz amuza syztsyrtsyn, jeinraalak
zoit. Adyroatçny Stanislav tçyts iioyz danyszaphxa
aştax, sargy jeinraalak şyzoyz iasheit. «Us
«Djota itsymgup imşyntsa
Iaxanylou uaqa oba.
Agag ştyxny itçkyntsa
Dyphxamşa ianitoit labtçaba.
zaphx!» – iheit. «Iabaqou, phsyşaloup işyzoyz», –
anysha, urysşala «podstroçnik» izyqastsar itax
xeit. Sanizaphxa, daara irtçxeit. Uaha umouma ha
dsaztsaait, map anysha, izyolarts isabjigeit. Aja
kala Stanislav Lakoba tçyts smuza irtçyxeit, aora salageit. Raphxati syşqy antytsuaz, madzalati aretsenzia abaoxatra eitsamk zmaz, ikraxymdzaxaz afolklorist, akritik, aliteraturattsaaoy Artur Anşba
iszyqaitsarts iabjigeit. Artur daaradza irtçxany
daxtsajeit. Usqan aşqtyjyrtatçy aus zuaz apro
zaik du Aleksei Djenia, iusurax sxagalany Anşba
iioyz sairphxeit. Aştax, iara Artur siban: «Sytç
syrgamoit, uşqy «Atsatslaka ştueit» aretsenzia
azyzoit. Daara isgaphxeit uajeinraalaka, iudy
snyhaloit!» – ihan, inapy aasirkit. Sgy ialoup, ui
iszyqaitsaz aretsenzia iaxxyzymoaalaz, iaxsymam.
1983 ş. itytsit raphxati syşqy «Atsatslaka
ştueit» zyxdzu; 1989 ş. – «Alak phxydz»; 2004 ş. –
«Ança-Kynça»; 2010 ş. – «Itçytsbaraxu adunei oazatç»;
2011 ş. – «Jakyr-gymşa»; 2014 ş. – «Ialkaau»;
2016 ş. – «Ah iphha».
Sypiesa «Apqa şkaka» S. Çanba ixdz zxu Aqati
ahyntkarrat teatr iknargylaxeit; «Ailaga» ik
nargyleit Ş. Phaçalia ixdz zxu Tqarçalti ahynt
karrat akomediaka rteatr. Atsyxtanti aşykska
rzy aprozat oymtakagy aphystsaxeit. Izdzarym –
sgy rzyqoup.
Abas aup, iaarkatçny iuhozar, işyqou syşykska
iroyz atouryx».
Aphsny ztçaphsaztyz akultura auszuoy, Taif Adjoa
ixdz zxu Aphsny ahyntkarra apremia alaureat Valeri Platon-ipha Kaslandzia iphstazaaraz iioyz, halaphş
zxaagaz adaqaka imoaşo iahdyrboit inysymoa
ainteres şatsou, gan ratsala işeilou, uaoytyosak,
apoetk iahasabala ixatara şyşakgylaz, onatala
daxyntaaua, xytsxyrtas iamou uha jpaky. Abri
anysymoa, ştrixkak ryla akzargy, iaxalou ia
tyştrany itsyrtsueit uxatçy inxart eiphş, aphsua
ateatrt stsena azqaza du, «aphsua Otello» ha axaphştsa
(iaphsyuaamgy ubrax inalatsany) izgduua izzyr
haz Aphsny jlar rartist Leuarsan Şardyn-ipha Kas
landzia iuaogytbaara, ixaranaphşra, aphstazaara za
qa dagylaphşny idyruaz, zaqa duaoy aamystaşaz,
iaphsuara harakny ikyz, daxdzydzaauaz rty zho afak
tka. Ubart aphstazaara aqytsa xyçka – iaşa ipha
tçyrphştys inysmoatçy iaaigo – rxatakagy apoet
ixataşat qazşakagy xazyrtaaua, ionutsqati
dunei ax uxazyrphşua rakny iqoup.
Haphsua teatrt stsena agaduraka iruadzku, hmilat
rtist du Leuarsan Şardyn-ipha Kaslandzia idzbax
anyshax, inymoatny isgalasyrşarts staxup iara
itsanakua kyrdza zxytsua inarhara aazyrphşua xtysk.
Ari 1954 şyksazy akyn. 50-oyk A. M. Gorki ixdz
zxu Aqati ahyntkarrat rtsaorat institut aqny
tçyts iaadyrtyz aphsua fakultet atçy atsara htson. Hart
habjeiharaodzak akyrtua şkolka irylgaz hakyn,
hxaty byzşei hmilat literaturei iryzkny ale
ktsiaka iahzaphxo ianalaga, hgalaqara bziaxeit, izbanzar, akyrtua byzşa hgy tsnarhxan, tçahai dagei
reiphş hzeilibamkaaua haqan «haneibadyr» inarkny.
Hmilat ax axanat ihamaz abziabara hkurs atçy itaz zegy haidnakylt, haizaaiganatit, işyrho eiphş, tçyk
haitstatsajo hailatsany hqanatseit. Sentiabr mzazy
Aphsua teatr atçy itson aspektakl «Otello». Harada, anglyz dramaturg du V. Şekspir ioymta adzbax hahaxan,
ui aphsşax I. Çoçua işeiteigaxaz, raphxadza akny
aphsua teatr atçy 1941 şyksa, mart 4 – Aphsny Asovet
mçra aşakyrgylara 20 şyksa axytsra aiubileit
rytsx iadhalany işykdyrgylaxaz. Aspektakl
«Otello» aoynt raan tçyts ikirgyleit Aphsny jlar
rartist, aphsua teatr arejissior xada Aaziz Agrba. Hkurs
zegy hgyrgatsa, nyhak eiphş iphxadzany uax htseit
aspektakl «Otello» abara. Ateatr xyxgy tsaqagy,
işyrho eiphş, unatsa uzrylamtso kapeişa ityn.
Adz phyruazar, abjy uaharyn, eilak itaz auaa idzygdzygdza, rlymhaka kydtsany idzyrouan, astsenatç itsoz
axtyska irgylaxany işamou moaşo. Axaphşyo
tsa zegy reiphş, sargy astsena aqnyt sybla iaboz,
slymha iahauaz srympytsaxalan sryman. Us, Otello
Dezdemona danixatçuaz aamtazy saphxa itaz axatsa,
ibjy aarla iuaharaty, dnalaxytxytit ivataz
aphhys: – Ari aphsua Otello iarban teatru imyrphşdzara,
iteityphş, iqazara zeg ryla deitahatup. Largy
ajak mhadzaka dyşikşahatu ala lxy aalyrtsysit.
Urt phsşaotsan. Sara astudent isahaz – hartist du izkyz atçxyphxydz, axşara sgy iaxeit, iaxandzagy
isxamyştua sgalaşaratçy iaanxart eiphş.
Aai, amilat axdzyrhaga, darbanu zmilat gadura
amyrtçyxo. Ubasqan aspektakl «Otello» iaxaphşuaz
hara hkurs astudenttsa zegy hdyrlaxtçyxuan, aga
laqara bzia harton, lymkaala hmilat qazara aşqa
ihamaz, htsa ialaz abziabara ahaaka dyrtbaauan,
işatadyrkuan haphsua teatrt qazara akorifeitsa
Leuarsan Kaslandzia, Şarax Phaçalia, Aaziz Agrba, Mixail Akaoba, Razanbai Agrba, Minadora Zyxba, Anna
Argyn-Konoşok… uha dosu rrolka rynagdzaratçy
iaadyrphşuaz abaoxatra iatyştrou aqazara du.
Apoet, aprozaik, adramaturg Valeri Platon-ipha Kas
landzia inysymoa aty anahha aganax iuznyjuam
iaphtsany işimou, artçiaoy zda dxartam, rgajoara
izyzua, bziabaralei eilibakaaralei ihaaktsou ataa
tsara. Iphşmaphhys Olga Uasil-iphha Çervontseva
zanaatla daadzaoup, dyrtsaoup. Lyphşmei larei iryx
şeit, iraadzeit aphei (Daur) aphhai (Naala). Naala Valeriiphha Kaslandzia abaoxatra zmou tsarauaoup, atouryxt
ttsaaradyrraka dyrkandidatup, Aphsnyti ahyn
tkarrat universitet dadatsentup, D. I. Glia ixdz zxu
Aphsuattsaarat institut anauka aganaxala adirektor ixatyphuaoys aus lueit. Ui htouryx attsaara iazku
ausumtaka, akymka, iobamka dravtorup. Natsakkyla
iuhozar, ui lmonografia, 2017 şykskazy urysşala
Aqa itytsyz (Aphsnyti ahyntkarrat universiteti
D. I. Glia ixdz zxu Aphsuattsaarat instituti rgrif
ala) «Genezis i stanovlenie Abxazskogo tsarstva» Aphsny
abjarat aşyşyksa atouryx attsaaratçy ilagala
bziany iphxadzoup.
Aphxao, stema xadax siasaandza savtort xatsra
maçk aqara istsoutsaxazar, satoumtsan, axa, uxata işubo eiphş, urt – arandza ishazi alada szyxtsajarany
iqou ajabj: «Asas qalei» rxi-rtsyxei amja adats
eiphş eilarsup, nasgy iaadyruazaroup, iiaşou ailkaa hamazaroup hzyxtsajo aoymta avtor dazustou,
daxyntaaua, iduneixaphşra zeiphşrou, uha ub. its.
Tsabyrgup, avtor iduneixaphşra, ixytsşa, iaaikyr
şany iqou aphstazaara dşazyqou, işinyrua umbarts zalşom ioymtatçy iaarphşu axatçsaxaka ryphstazaarala.
Axa ubas akzargy, zoymta uaphxo aşqyooy, atsa
rauao inysmoazy ailkaa iaşa amazaara kyr atsa
nakueit, xartara alany iryphxadzoit jyngy tçangy.
Sara xatala iaxyndzasykmanşalaxo syzdyruam, axa
naxxidza aaxys aoada ishaz axşyoztsara, ametod sadgyloit, sagyknyqoit. Us şaku iaxa uajraandza
iaphystsaxou, syphstazaarat myşka zyksyrdzxou syt
tsaamtaka irnyphşueit ha sgy iaanagoit.
Aphxao, uajşta hxynhyp htema xada aşqa –
«Asas qala» ailyrgarax. Uajnatgy satsymoaşo
ishoit abri ajabj iaphxalak (araqa sara zydzbax
symou aja saxark aphsymçxara gyla-phsyla iznyr
ua, ui iatsou amagiat mçy eilyzkaaua, axanat patu
zzaku aphxao ioup, us gyrtçyggas iaxaphşua iakym
ka) imbarts zalşom şagaala imaçu, axa uxatçy iaanxaşa aphstazaara qytsak isaxarkny iaazyrphşua
ajabj ajanr atçgy Valeri Kaslandzia abaoxatra
şimou, iiaşoup – us şaku, aprozatç inapkymta şyts
kou iaxa uajraandza iaphitsaxou iajabjka («Tan
del ixy», «Abyda iiz», «Agnaha»), ipovest «Adjnyş
lamoa» işakdyrggaxeit, hliteraturat phsta
zaaratçy irealtu aky akny işyqou. Urt uajazy araqa
sytçralazgalom, ajabj «Asas qala» sanaphxa, isyz
nartsysyz – aphsua jabj atouryxi aphsabarei zeiph
şlaşa akzargy inarxysua xşyoztsarakak rty
matsara sazaatgylarts staxup.
Işdyru eiphş, aphsua jabj ajanr axy akit hmilat
literatura aşatarkoy Dyrmit Glia iklassikat
ajabj «Atym joan atsaqa» atytsrala. Ari aoymta
aphtsan Aphsua jlar akyrtua menşeviktsa rymç im
qylxa ianyrxaphaz aamtazy, ikyphxyn raphxadza ak
ny aphsyşala adunei zbaz agazet «Aphsny» (1919 ş.
mart 17, №2; mart 28, №3) adaqaka rtçy. Uinaxys ia
xa uajraandza aphsua jabj znysyz, iaxtynxaaz,
iaanarphşyz aphstazaara uha atouryx kyr yqoup. Ui
çydala ztçlymhara azuny itutsaaşa problemaka iruakup hliteraturat phstazaaratçy. Haja aphsua jabj
ianazkxa, ui attsaara hakritikei hliteraturattsaarei
işyrualphşou anahgalaharşax, adzbax hamhar hia
1
Vladimir Atsnaria. Aamtei artçiamtei. Aşqtyjyrta
«Alaşara». Aqa, 1989. Ad. 358.
şaxom 1970 şyksazy itytsyz ajurnal «Alaşara»
(№7,8,9,10,11,12) adaqaka rtçy irnylaz, aimak-aitçak
zyrtsysyz, aphsua jabj iazkyz attsaarat statiaka.
Ui eitçikaait usqan ajurnal «Alaşara» akritikei ali
teraturattsaarei ryqşa eitabys aus zuaz, iaxa Aph
sny antytsgy eitsyrdyrua, abaoxatra eitsamk zmou
apoet, akritik, aitagao, akademik Muşni Taiia-ipha
Laşria. Aimak-aitçak aartyn izaamtanymka zyph
stazaara ialtsyz, htsarauao du, akritik, afolklorist Artur Anşba istatia «Iaxati aphsua jabj
atçiaratçy iqou xyrxartakak» ala. Ui iştax aphsua
jabj ajyt, atçat, atouryx, phxaqati apheiphş iry
latsajeit, ixatrou astatiaka, attsaamtaka azyrkit
htsarauaa nagaka, hakritiktsa Vladimir Atsnaria,
Sergei Zyxba, Boris Gyrglia, Şurbei Tsargyş
uha ub. eg.
Jaharada, ari aimak-aitçak ajurnal adaqaka
arlaxtçyxit, itsegy iiaşany iuhozar, aphxao aphsua
jabj atouryx, amilat saxarkyrat literatura atçiaratçy iamou atsak du zaku eilyxxa inarbeit,
izaaiganatit, ajakala, izgakou datça tsak axibaaua dqanatseit. Aai, izoydou, artçiaratçy xahara zlou,
atsylxra ztsam, aiaşa zho akritika, aimak-aitçak
ajurnal iataxu ixymphadatiu, asaxarkyrat literatura atçiara aprotsess iatsxraaua, idzyryzgo akoup.
Aoada zydzbax hamou aphsua jabj iazku aimakaitçak zxy alazyrxyz htsarauao du Vladimir Atsnaria
«Ajyti atçati aphsua jabj atçy» ha xys izmou
istatiatçy ioueit: «Aphsua literaturatçy ajabj atou
ryx zyoua «Atym joan atsaqa» ala iaairtyroup
ioymta akti adaqa akti aja» 1. Ari navalarta zmam
tsabyrgxatoup. Izbanzar, aphsuaa hdouhat phstazaara zda
ixartamyz aproblemaka rtçy h-Dyrmit du inapy zlakymyz iarbanu? Myştabziala zegy rkaka rxatsyrkra, amoa rzylxra datçyn ixy-iphsy aktsany.
Valeri Kaslandzia ioymta «Asas qala» uanaphxalak
zegy raphxadzagy uxatçy iaaiueit aphsua literaturatçy
ajabj ajanr aşata ggany işakxou, kabzk
eiphş işyşakgylaxou, nasgy axat touryx şamou. Ari axşyoztsara itsegy uazaaigany iuhozar,
darban aşqyooyzaalakgy iajabj anaphitso
aamtazy ui ajanr ala ialanagalaz aoymtaka znysyz rtouryxgy ubrax inalatsany, milat gadurala
italahau, itakphxykra harazkua douhat eimadarak,
nyrrak imourts zalşom. Darjavini Jukovskii yqa
myztgy dzyqalomyzt A. S. Puşkin ha akritik du
V. G. Belinski başa iauihax aurys literatura atouryx
dagylaphşny.
Syzzaaiua, iaxati aphsua şqyooy ity hhozar,
iaphitso: aprzat oymtaka uajazy natsakkyla iugozar rideiat tematikei, rsaxarkyrat napqazarei,
rystilt xyrxartei harakyzar, jaharada, dara rqyn
dza adunei zbaz (Dyrmit Glia iajabj «Atym joan
atsaqa» raphxa inargylany) iqartso anyrra iabzourou
kyr yqoup, iaaxtsany iuhozar, rtçiaoyk iahasabala
ui itakphxykra haranakueit iaaikyrşany iqou, ixa
ta dyzlagylou eibax-eibafara zgym aphstazaara inar
tsaulany dagylanarphşueit, nasgy imilat rzy atipra zlou, itsourou afyrxatsa (itsouramgy aganax in
myjka) ialibaart eiphş alşara inatoit. As douha
la aimadarakei aignyorakei asaxarkyrat lite
ratura iadialektikoup, iara axatsky, adunei işany
ikyrtsaz aaxys iaaueit adouhat phstazaaratçy ahra zua
aştamta antso.
Aphsua saxarkyrat jabjka rgalereiatçy oa
şara rykymka itsyrgoup, aphsua xatsa onutsqa
lagy teityphşlagy imilat xatçra znyphşua, eiha
iiaşany iuhozar, inadzaadzany iaazyrphşua afyrxa
tsa rxatçaxaka. Urt uboit Aphsny Asovet mçra şa
kgylaandzati ianyşakgylazti, ui adunei amtç
xakny işyqaz, iaxyz azymdyrua ianeilaha, ian
xybgala aştaxti aşykska zegy rtçy. Araqa,
haras iataxuzei, iaga aamteitasraka axtynxaa
zargy adouhat kultura atçiaratçy traditsiak eiphş
işakgylaxou akaleimadara aphsy toup, aus aueit,
alytsşagy labtçaboup. Us şaku dyrtsabyrgueit aas
kati abipharei tçyts aitsagylara iatçui aşqyootsa
roymtakagy.
Aphxao aphsua jabj adunei ax maçk aqara sxa
zyrphşyz, ui atouryx aqnyt faktkak inymoatny
izysgalasyrşaz Valeri Kaslandzia iajabj «Asas
qala» ixatrou, aky akny aphsua jabjka rtaatsa
ra du iaxalanagalaz aup. Ui adagy, ari ajabj
afyrxatsa xada Taraş iaxati aphxao ilaphş çy
dala idyzyrxalou, dizaaigaztua, uaandzatika, da
tçakala iuhozar, iara iqyndza aliteraturat phstazaa
ratçy ztyph ylyzxxou, naxxyndza aaxys iaadyrua,
zgybylra hamou, aphsua jabj janrk ahasabala ig
gatsadza aşapy ikzyrgylaz eiueiphşym aamtaka
irxatarnaku, eiueiphşym apersonajka (itsourougy
itsouramgy) ryşşyra izaqarazaalak dazytsax
dzom, ixaty filosofiat dunei imany dyzxaanu aamta
uadao dşatyştrou moaşaua daarphşup, kabzk eiphş
eilagaxou imilat kod ilamys imany. «Asas qa
latçy» afyrxatsa xada Taraş ixatçsaxa abas akapani anarharei rymany, igyltaany iqaztsaz ajabj
asiujeti afabulei avtor qazaryla iaxitçibaazi ia-
xeileisazi, ui aamyştax ixadarou eigyrt afyr
xatsei epizod hasabla itsyrtsua apersonajkei dosu
iaxyrtyphu iaxirgyloui, ixyçy idu inarygdzo
arolka aoymtatçy itso axtyskei, itsyrtsua asaxa
kei, iuhar auazar, imaakyrany iaxyqou roup. Ab
raqa iatsystsar staxup datça detalk. Ajabj «Asas
qala» atsyxala avtor sanitçtsajoz, iheit ajabj
aora şizymariaz, izban akzar, ifyrxatsa xada Ta
raş aliteraturat phstazaara aniitoz aamtazy iiboz, inyruaz iab iaşeitsby Nuri Şardyn-ipha Ka
slandzia ixatçsaxa şakyz, ajakala, ui douhala dşa
rggaz, prototip xsablany dşizyqaz. Artka zegy,
şkol atçy atsara axyrtsoz, ubri azyhan A. S. Puşkin
ixdz zxu aobati aurys şkol steitsoit. Oyşyksa Ktol
atsara şystsaxazgy, aurys byzşa axyszymdyruaz
azy, klassk seitsatny sirtoit. Şyksyk aştax ia-
atueit Aqati 3-ti aphsua şkol; uax siiaigoit. Oy
şyksa aatsuany, axphati aşkol atçy atsara ztsoz aph
suaa reiharaodzak haiargoit iaphsua şkolny iqartsaz
Aqati 10-ti aşkol ax. Abra, 1962 şyksazy salgoit
abjarat şkol, sagtaloit M. Gorki ixdz zxu Aqati
artsaorat institut, ahaanyrtsti abyzşaka rfakultet. Aobati akurs syştaz arra syrgoit. Xyşyksa
arrmatsura sxyzgeit. Sgejny sanaai, atouryxt fakultetax siasueit, sagalgoit 1970 şyksazy.
Sanxyçyz aaxys zaaiga syqaz, iaxei-uaxei izboz
auaaphsyra – hajlantka, iara us hgylatsa, ryphxar
ra snyruan, adzgy dsykytsqany iqamlatsyzt. Iqalap
abyda iaxsyzhauaz, nasgy sab iahatyr azy akyztgy
urt gyblyla izsyqaz, aiaşazy, sargy sxyçyxpha
rany syqamyzt.
Aşkol santaz, aa-klassk srylgaandza, esphxynra, aphs
şara mşka raan, akytax, sandu lax sryştuan. Ua
dyqan jaxa şyksa sara satskys eihabyz sab iaşa
eitsby Nuri, iaşeihabra szyzuaz. Sargy abri aam
ta sazyphşyn. Sara sneiaandza, sandu lyphha eihaby
lqynti adzymka ilymaz lmatatsa haony ianaailak, adzyrla zlalaxaz aşyr rfar ludzomyzt, «makana
s-Daj (us xydzçydany isalhon) agama imbadzats» ha.
Sab iaşa, sandu lqynti aphsşara mşka ntsany
sanaailak, mamzargy djara dantsoz, ma danaauaz, daa
syphxany sdzamoa ionatsak inarybjakny, nas dnyr
oaxany igydzuan. Ui agydkylara iaxatyphny iqaz aky
akyn. Sara daara sgy qanatson, içydou bziabarak,
gybylrak atsyzbaauan.
Abri saxiz, iaxsyzhaz Tur ixatçy douhat beia
rak ykymka iqamyzt. Iqalap ui qaztsoz atyph aphş
dzara akyztgy. Tur ixy aogank rytsan adzias xyçka
moasuan, aqaqarax ianneiuaz eilaloz. Ui azy ak
xaryn aodziaskgy Lagaş zryxdzyz. Axy aqynti
amşyn uxyphşylon, ixyz akandjakei agbakei ib
ziany iubartan. Amşynax ulaphş urxaandza, xyxynti
ualaphşuan tsiaa xkyla eilyşyz abnarşyra du Ça
çal. Amşyngatçala itsoz adygbaka rybjy ykyouan.
Sara sabdu Şardyn sixymdzeit, axa irho isaha
xeit, aibaşra ianalaga, sab iphhysaagara iara
işaphşigaz. Us izitaxyz ahara ataxny isyphxadzom,
iara usgy eilkaau djysşoit. Sabdu zyxşyo tsaulaz,
xara ixytsuaz şiakyz oaşomyzt. Ajak ala, sşara
zydzbyz iara ioup.
Sabdu ixaan aaxys haonata auaa agxany iqamlatsyzt.
Xylbytçxala abrax eizon atçar – arphartsei atyph
hatsei, ahablatçy inxoz rydagy Ktol agy aqynti,
Djgardanti. Ui atraditsia inertsiala, sabdu dany
qamlagy iaauan, sargy saxdzeit. Sabdu danyqaz, ei
harak atçar eizyzgoz, irzeiteihoz ajabjkei alak
kei rakyn. Szaadzaz sab iaşa, abri aamta igalair
şo iseihon, iab Şardyn uaxyk eiteihaz alak,
atçaznyk iştsyrimgoz, ianakyzaalakgy lak tçytsk
şydirhauaz, ari daara idjouşart iqoup. Axa urtka
razhoz danyqamlagy, atçar arax imoaxytsuan, dara
axmarraka aphşyrgon, açamgyr, aphandur adyrhon,
aşa atsyrhon, rlafka, rytsufaraka ntsomyzt.
Tçynla soyztsa xyçka xmaryrtas irymaz phş
dzara zgymyz haşta eixyx-eitsyx akyn. Ara eizoz
axyçka zegy raasta sara sreitsbyn, axa ryzxara
ixmarny, iaaphsa-ikaraxa, amja aşşyratçy ianaa
talak: «Uşta Tarasxan iuçenik lakk hzeitahei»
ha syxtarkuan. Tarasxan zyxdzyz sabdu iaşei
hab, ztçaphyts ggaz, jlar rydzbaotsa iruadzkyz Xa
kyts-ipha iakyn. Daara bzia sibon, djara dyqany
szeigyrgaşa aky nyszaaimgoz yqamyzt. Haonka
iaaigany eivagylan, syxdz hany ionyqa sneigon,
sirxmaruan, alakka szeiteihon, Xadja Şardyn
ilakka inadyrkny.
Haony iqan zyştyxra stsyuadaoyz, ztsagy zyb
gytskagy daaradza ijpaz, saxa ratsala irxiaz
«Abjastsa zşu» zyxdzyz aşqy. Ui ianaairtlak,
napoyraphşdzala urysşala iakoyn, sab iaşa ioy
zak iqynti galarşagas işiitaz aty uazhoz.
Axyçka aneizalak, abri aşqy sgydyrggala iaagany iaarymtsastson, nas abgytska aartua, asaxaka
rtçy ianyz izusttsaz, izlatsajo aty rahara salagon.
Iaxagy isgalaşom urt Tarielraa, Avtandilraa,
Tinatin, Nestan, Daridjan uha rydzbax zqynt isahaz.
Iqalap Muşni Mikaia, Vladimir Kaslandzia, ma Kar
bei Kaslandzia rybjy tygany iaphxoztgy, sara usqan
smaçdzazar akxaryn, isahauaz sgalaşaratçy iaa
nymxaka iqamyzt. Us sgy izaanago, tçnak, usqan xphaqa
şyksa sreihamyzt, Tarasxan itçy sşyqaz, akolnxarax iqaz içkyn Karbei, aşta daataleit. Ab ipha aky
eiharts şitaxyz ixatçy ikibaazar akxap: «Izaki
Karbei, iuzymho jabjs iumou?» ha diaztsaait.
Karbeigy iab ditsyphxaşo, phhysk lydzbax hany,
lytsoaka ştçeimyz aty ausuratçy işiahaz iahara
dalageit. Iaxeiphş isgalaşoit, sara sxy rahany
srymtsagylany sryxaphşua sşyrzydzyrouaz. Ari
gaztaz Tarasxan, sxy aaişyşyn, us inatsitseit:
«Qit (us seihon iara), uara makana ueilamdadadzats
uzahzydzyrouazei?!» iheit, sdjaşaşa daasyxaph
şyn, Karbei iakzar, ççaraxa isit, sara, harada,
izlatsajoz akymzarak szeilymkaait usqan, axa amni
aja «ueilamdadadzats», Karbei dzyrççaz, sxatçy iaanxeit naunagdza, sanyoeidas izlatsajozgy seil
narkaait.
Aqa aşkol saxtaz, uarla-şarla adzy maşyrşak
phsyşak iaaitçytsymşozar, zegy urys byzşala
akyn iştsajoz. Abjaaphny syztsyxmaruazi, aka
lak atçy szytsnyqozgy eitax urysbyzşan hazlei
tsajoz, axa znyk iadamxargy, sab iaşa ionatatçy
phsyşamzar datça byzşak smahatst, ubri iabzourany,
nasgy sxyçra akytatçy iaxymoasyz irybzourany
aphsua byzşa sxaty byzşany iszaanxeit.
Aphxynti aphsşara mşka raan, sab iaşa idtsala,
2–3 tetrad nbanphşdzala şqyk xoylaany isyrtyr
akyn, nas xymphada daxaphşuan, axşara aiton. Patu
izakyn nban phşdzala aora.
Sanyxbydjxa, 15 –16 şyksa anysxyts, akytarax
atsara sgamphxo sqaleit, aphxynra akalakatçy isxyzgar
eigysşeit. Ari staxra iatçamgyleit sab iaşagy ui
iphşmaphhys Kytsnia Tamara Binag-iphhai. Tamara
lnapy itsylxuaz zegy eitçkaan, sargy ui aqazşa
sylalaadzon. Abas, akyta syphsy şalaz, isyzgamtadzo
akalakax sybziabara aiasra iatçyzaaryn, ajakala,
sykalak çkynxon, axa jşyksa isouz akyta aadzara,
zeg akoup, iaxa uajraandzagy isnumbaalar qalom.
Aitsbyrati aklasska rtçy santaz, asaxatyxra
haxysuan. Styxymtaka artsaoy aztçlymhara azyqal
tseit. Tçnak aşqy ianyz Gertsen dankyphşyzti isaxa avatman kaadatçy itysxit. Ari zbaz artsaoy, aşkol adirektor ilzylgan dyzxataz astol aqny iktsaz
asarka iatsatsany ilyman. Sara usqan apionertsa
ryonatçy asaxatyxrat krujok ax snyqon, aştax,
asaxatyxrat şkol anaat, sab iaşa uax sgany stei
tseit, ua Vera Feodor-iphha Evropina ha artsaoy bziagy
dhaman. Slyrtçxon, aşygaka itskany iaxeilastsoz,
aphşty bziany iaxyzboz. Tçnak, ajurnal «Amtsabz»
aqynti iaaiz xatsak, axyçka irtyxymtou saxak
danaha, sara akwarella itysxyz peizajk iltan,
ajurnal ianyn. Asaxatyxratçy sxydamşa saniba,
sab iaşa idzbit Kart asaxatyxrat akademia stei
tsarts, sargy sazyrazny syqan, axa izyxqaz syzdyr
uam, aşkol sanalgoz aşyksan: «Sara sarxitektor
xar eiha istaxup» ha sab iaşa iasheit. Arxitektor
bzia dagsaxatyxoup, uigy map atsimkit. Ares
toran «Amra» arxitektors iamaz iax sigan, arxitek
tura iatsou amaanaka sirtson, eiueiphşym aproek
tsiaka sirqatson. Daara igy syztany syqan, sab iaşa dynidtsaaloz, sirtçxon. Us aşkol algara aaigaxo
ianalaga, Aqa aanyjra, tymdjara aqazaara sta
xymxeit, sangy Kartqa stsara dazgyrgo dyqamyzt,
axa labxanda ialhar ltaxymyzt. Atsyxtany, igy
nsyrxar ha syşşoz, iasymhar amuit. Iashaz,
iaadjasşart, tynç idikyleit. Uaandza: «Ua aoyztsa
duka symoup, xymphada uaanaxart iqastsoit», ha,
znykymka sgy irtynçuan, aphyşaraka rty anaa
tsyryzgalak. Uajy, akyrşyksa ryştax agaa
nagara souit, symtsara map zatsysymkyz. «Iudyruei,
adzy dxylxny ua daanxadzar» ha dazymxytsua dy
qamyzt. Sanarphysxa iseihalon: «Kyj, (us akyn
sxyçy aaxys işseihoz) izboit şta adzy daauga
rateiphş işuzhazgy, map shom, axa suhoit atym
milat ireiuou syony dyonaumgalan» ha. Ihaty
sşaxymphozgy, abri aztsaaratçy stsanyrra siaait –
xatoyzas dalysxit Urystyla inxoz aurys typhha –
Olga Uasil-ipha Mervontseva. Sgy itaskyz şyksyk
isyziahomyzt, iszygaguamyzt, igy nsyrxar sta
xymyzt, axa ialysxyz atyphha lax isyztsyrtsyz abziabara syzxymtçit. Saalagan sab iaşa aşqy izyzoit,
sgy itaskyz antsany. Atsyxtan abas zyouan: «Map
ha souhar, daazgadzom, axa nas myşkyzyngy tçadzy
daazymgaraşa sxy zboit» ha. Iara iqynti atak
sahaandza, san laxgy sneiuamyzt, sab iaşa iaxgy. Aus axyzuaz turbazaqny syphxon. Axymş rytçny
atsharajhao dyszynaiştit. «Abas eiphş szyqaitsoit
ha sgyguamyzt, axa us ianitaxxa, map itsyskuam», ha
iszaaitshauan. Tatsas iouz aurys typhha daniba inarkny,
iblatçy daait, iara iphsy tatsany lydzbax bzardzyla
akyn işihoz.
Arra sanyqaz, akti aşyks daaradza istsyxantan.
Axyçka reiphş igxaazgoz ratsan. Uaqa phsyuak dsy
tsmyzt, phsyuaqazşak zbomyzt. Izboz zegy sara szy
itymyn, sgy zlasqajari ha sxytsuan. Iarban oy
mtou syzlaxaz salyzxra ha, aphsua şqyootsa roy
mtaka sgalasyrşon. Atsyxtan ialysxit M. Lakrba işqy «Alamys». Sab iaşa izysytshan, lassgy
iszynaiştit. Aamta ansoulak saphxon, Aphsny syqou
şa, smilat srylouşa, saxyqaz atyph sxadyrştuan
szyphxoz (uaandzagy szyphxaxaz) ajabjka.
Sab iaşa ateatr sadiphxalon. Aspektaklka antsoz sigon, apiesa tçytska aneildyrgoz sargy sneigon. «Otello» danyxmaruaz, 2 –3 saat aspektakl alagara şagyz ateatrax dneiuan. Ixala agrim qaitson,
sara sidtalany sixaphşuan. Nas Otello iştsatka
ryla itçeilahany astsenax atsytsyrtatçy dneiuan, nas dleioeiua irol itçalairxalon. Izbon sab iaşa uajraandza isatsajoz şiakmyz, uanti ax
phati aiarusax siştuan: «Phşaala utany aspektakl uaxaphşla» ha nasahany. Sab iaşa 5–6 piesa
eiteigaxan. Tçnak daasyphxan, saaivairtan: «Uaai
abri iusyrbo uargy eitaga, sargy eitazgoit, eiha
eigny eitazgo daabap», – iheit.
Eitazgaz sairphxeit, nas iara eiteigazgy dana
phxa: «Eiha eigny eitazgada, ugy işphaanagoi?» ha
dsaztsaait. «Isyzdyruam uara eitougazgy sara eitaz
gazgy irhou akoup», sheit. «Ua uiaşoup, axa rhaşa
eiphşuma? Ahou ubas eitçkaatup, artist ibz phnamtçua,
ahara izymariany; ajaka eixyşşo itsozaroup»,
- iheit. Spiesaka anyzyouaz abart ajaka esymşa
sxatçy iqan. Ubas, sankyphşyz, nyhak, ma adzy imş
ira onatak atçy ianazgahtoz, stsamtazy esymşa isei
hon: «Utsa, Kyj, axa uqyşny uqaz, uxy umyrphxa
şan, ujla umyrphxaşan, sargy sumyrphxaşan» ha.
Hkyphşra hanaxnaphaauaz yqan, axa sab iaşa iajaka
şaqant saanyrkylaxaaz. Amts qazşa baaphsny işon.
Esymşa dsytsklaphşuan aiaşa shou amts shou eilikaarts. Amts zho – aikym iaştou, ma iqaztsaz ioup. Am
tshara namysdaroup. Ianakzaalakgy atsabyrg dogmak iszaoyzan, axa ztsaarak atçy amts iashon szaadzaz.
Stçeilahany typhhak slykşarts aony sandyltsuaz:
«Uabatsoi, Kyj?» ha dansaztsaalak – «soyztsa rax stsoit» ha iashon, sdzamoakagy ityqaphşaadza iaaqalon,
ishaz satsymphxaşany – Kyj, amts şuzymho zboit… uaxtso eilkaaup, axa ubraagy uqyşny uqaz, - ha
naseihon dyszyrazny.
Leursan iahşa Xyxa – apoet, aprozaik Muşni Mikaia ian – laşa akyrynt ialho sahaxan:
– uahşa dukaxşoup, usgy uara duaadzeit, uxdzala
dyztaumgaloi açkyn ha. Usqan iara hamtak aky daz
xytsua, tçymtdzaka dnaton, nas – iqou bdyruou, sahşa
bxatsky, laja ataks dnalagon: – ibhaz sahaueit, syx
dzala dtazgalargy amuei, axa ara iqoup, us syzmyrqatso,
stçazho datçaky. Sara syxdz eitazho yqoup, syzdyruagy maçoym, ikraxymdzaxaz saşa iakzar, ixdz abri
haçkyn ila inxaroup, irhalaroup. Ubri aqnyt aup
syxdzala dyztasymoua. Egirax Kyj hzykgygua
haçkyn iami, – ha sab iaşa iaja aaxirkşeit.
«Uahşa dukyxşoup, ueilyskaaueit, ui adzbax ua
hagy salatsajom» – lheit ilahaz ataks.
Abri afakt amtsaragy zaqa ahouzei sab iaşa zaqa
itsaulany dxytsuaz, zaqa xara dnaphşuaz, auaora imaz,
aeşara ntsaxyk eiphş daxaphşuaz.
Ajeinraalakei ajabjkei ryora salageit 17
şyksa anysxytsuaz. 1961 şyksazy ajurnal «Amtsabz» ianyleit raphxati sajeinraala «Amşyntsa»
iaxauajraandza tçyrhala isgalaşo. Uaxynt phş
tsahak aazgoit:
Raphxadza akny sajeinraala axyçty jurnal
«Amtsabz» (usqan redaktor xadas aus iuan aşqyooy,
ahyntkarrat-uaajlarrat uszuoy Muşni Ahaşba,
atakzyphxyku madzanyqgaoys apoet, aprozaik Çiçiko
Djonua) atçy akyphx axabaz sara satskysgy dei
gyrgeit sab iaşa «uola, Kyj, uola!» ha sahany,
aruçka bzia aaxany hamtas isiteit. Ui sara szyn kyr
zhoz asimvolt tsaky amany iaanxeit syrtçiarat
phstazaaratçy.
1962 şyksazy iara abri ajurnal ianyloit sa
jabj «Aphsydzktsa». Ui axphati aklass azy artsaga
şqgy ianyleit.
Ainstitutatçy akti akurs stan. Izyoxaz sajein
raalaka zybgyts ratsaz tetradkax iiagany isyman.
Abri atetrad sgyladzgabk daphxarts ltaxxan iax
lystaz, isytslyrdzit. Ari axtys daaradza sşara syk
naqeit, szymyoua aqyndza snanageit. Us arra syrgeit.
Sanyxynhgy ak zoyp ha gaxarak sauamyzt, axa
apoezia saztçlymhan, soyztsa-gakatsa Taif Adjbei
Raul Laşriei roymtaka saosyjuamyzt, sryxla
faaua jeinraalakakgy rzyskuan.
Arranti sanyxynh, atsargy stson, ausgy zuan.
Ubas aus zuxeit Aqa avtokolonna №2654 atçy akadrka
rinspektors; VLKSM XV aizara Du axdz zxyz aturbaza
tçy ainstruktor eihabys; agazet «Aphsny qaphş» atçy
eitagaoys, anaosan oajaşyksa inareihany aus
zuit Aphsny atouryxi akulturei rbaqaka ryxçara
zy arespublikat xeilak axantaoy ixatyphuaoys.
(Axantaoy aştat atçy dyqadzamyzt «poçetnyy predsedatel» ha dşan). Abraqa susurat ltsşaka iaxagy izboit, sgy azduup. Gagrei Pitsundei o-muzeik
arekonstruktsia ryzun, rtsyrgaktsa akyrdza irbeian. Sybzourala Tqarçal urys çkynak zakandaryla
eizigaz arxeologiat matarka, zxyphxadzara zky
inareihany iqaz, kartaa imyrxaandza iphyrqqaan.
Urt zegy harxeolog du Garg Şamba iantitsaa aştax,
Gagrati amuzei atçy itsyrgaktsan. Iataxny iqaz usny
isyphxadzoit, eiha atsaky zmaz arxitekturat baqaka
jpaky rtçy itudjlyxyz agytsmaqaka iaxkydtsaz,
rtouryxi rtsaki zhoz aoyraka ryntsany, ahyntkar
ra işaxço uanaho.
Xyx zydzbax haz axeilak atçy aamtakazy aus sytsiuan Stanislav Lakoba. Ui Aphsny atouryxgy ti
tsaauan, apoeziagy inapy alakyn. Aşyj ausura
dşaaiztsqa, sara saxtaz ax daaonalany, aphsşa
sahany, «iatsy izoyz ajeinraala suzaphxoit» ihon.
As lassy-lassy iqaitsalon. Tçnak, ausuraqynti aony
sneiny syştaz amuza syztsyrtsyn, jeinraalak
zoit. Adyroatçny Stanislav tçyts iioyz danyszaphxa
aştax, sargy jeinraalak şyzoyz iasheit. «Us
«Djota itsymgup imşyntsa
Iaxanylou uaqa oba.
Agag ştyxny itçkyntsa
Dyphxamşa ianitoit labtçaba.
zaphx!» – iheit. «Iabaqou, phsyşaloup işyzoyz», –
anysha, urysşala «podstroçnik» izyqastsar itax
xeit. Sanizaphxa, daara irtçxeit. Uaha umouma ha
dsaztsaait, map anysha, izyolarts isabjigeit. Aja
kala Stanislav Lakoba tçyts smuza irtçyxeit, aora salageit. Raphxati syşqy antytsuaz, madzalati aretsenzia abaoxatra eitsamk zmaz, ikraxymdzaxaz afolklorist, akritik, aliteraturattsaaoy Artur Anşba
iszyqaitsarts iabjigeit. Artur daaradza irtçxany
daxtsajeit. Usqan aşqtyjyrtatçy aus zuaz apro
zaik du Aleksei Djenia, iusurax sxagalany Anşba
iioyz sairphxeit. Aştax, iara Artur siban: «Sytç
syrgamoit, uşqy «Atsatslaka ştueit» aretsenzia
azyzoit. Daara isgaphxeit uajeinraalaka, iudy
snyhaloit!» – ihan, inapy aasirkit. Sgy ialoup, ui
iszyqaitsaz aretsenzia iaxxyzymoaalaz, iaxsymam.
1983 ş. itytsit raphxati syşqy «Atsatslaka
ştueit» zyxdzu; 1989 ş. – «Alak phxydz»; 2004 ş. –
«Ança-Kynça»; 2010 ş. – «Itçytsbaraxu adunei oazatç»;
2011 ş. – «Jakyr-gymşa»; 2014 ş. – «Ialkaau»;
2016 ş. – «Ah iphha».
Sypiesa «Apqa şkaka» S. Çanba ixdz zxu Aqati
ahyntkarrat teatr iknargylaxeit; «Ailaga» ik
nargyleit Ş. Phaçalia ixdz zxu Tqarçalti ahynt
karrat akomediaka rteatr. Atsyxtanti aşykska
rzy aprozat oymtakagy aphystsaxeit. Izdzarym –
sgy rzyqoup.
Abas aup, iaarkatçny iuhozar, işyqou syşykska
iroyz atouryx».
Aphsny ztçaphsaztyz akultura auszuoy, Taif Adjoa
ixdz zxu Aphsny ahyntkarra apremia alaureat Valeri Platon-ipha Kaslandzia iphstazaaraz iioyz, halaphş
zxaagaz adaqaka imoaşo iahdyrboit inysymoa
ainteres şatsou, gan ratsala işeilou, uaoytyosak,
apoetk iahasabala ixatara şyşakgylaz, onatala
daxyntaaua, xytsxyrtas iamou uha jpaky. Abri
anysymoa, ştrixkak ryla akzargy, iaxalou ia
tyştrany itsyrtsueit uxatçy inxart eiphş, aphsua
ateatrt stsena azqaza du, «aphsua Otello» ha axaphştsa
(iaphsyuaamgy ubrax inalatsany) izgduua izzyr
haz Aphsny jlar rartist Leuarsan Şardyn-ipha Kas
landzia iuaogytbaara, ixaranaphşra, aphstazaara za
qa dagylaphşny idyruaz, zaqa duaoy aamystaşaz,
iaphsuara harakny ikyz, daxdzydzaauaz rty zho afak
tka. Ubart aphstazaara aqytsa xyçka – iaşa ipha
tçyrphştys inysmoatçy iaaigo – rxatakagy apoet
ixataşat qazşakagy xazyrtaaua, ionutsqati
dunei ax uxazyrphşua rakny iqoup.
Haphsua teatrt stsena agaduraka iruadzku, hmilat
rtist du Leuarsan Şardyn-ipha Kaslandzia idzbax
anyshax, inymoatny isgalasyrşarts staxup iara
itsanakua kyrdza zxytsua inarhara aazyrphşua xtysk.
Ari 1954 şyksazy akyn. 50-oyk A. M. Gorki ixdz
zxu Aqati ahyntkarrat rtsaorat institut aqny
tçyts iaadyrtyz aphsua fakultet atçy atsara htson. Hart
habjeiharaodzak akyrtua şkolka irylgaz hakyn,
hxaty byzşei hmilat literaturei iryzkny ale
ktsiaka iahzaphxo ianalaga, hgalaqara bziaxeit, izbanzar, akyrtua byzşa hgy tsnarhxan, tçahai dagei
reiphş hzeilibamkaaua haqan «haneibadyr» inarkny.
Hmilat ax axanat ihamaz abziabara hkurs atçy itaz zegy haidnakylt, haizaaiganatit, işyrho eiphş, tçyk
haitstatsajo hailatsany hqanatseit. Sentiabr mzazy
Aphsua teatr atçy itson aspektakl «Otello». Harada, anglyz dramaturg du V. Şekspir ioymta adzbax hahaxan,
ui aphsşax I. Çoçua işeiteigaxaz, raphxadza akny
aphsua teatr atçy 1941 şyksa, mart 4 – Aphsny Asovet
mçra aşakyrgylara 20 şyksa axytsra aiubileit
rytsx iadhalany işykdyrgylaxaz. Aspektakl
«Otello» aoynt raan tçyts ikirgyleit Aphsny jlar
rartist, aphsua teatr arejissior xada Aaziz Agrba. Hkurs
zegy hgyrgatsa, nyhak eiphş iphxadzany uax htseit
aspektakl «Otello» abara. Ateatr xyxgy tsaqagy,
işyrho eiphş, unatsa uzrylamtso kapeişa ityn.
Adz phyruazar, abjy uaharyn, eilak itaz auaa idzygdzygdza, rlymhaka kydtsany idzyrouan, astsenatç itsoz
axtyska irgylaxany işamou moaşo. Axaphşyo
tsa zegy reiphş, sargy astsena aqnyt sybla iaboz,
slymha iahauaz srympytsaxalan sryman. Us, Otello
Dezdemona danixatçuaz aamtazy saphxa itaz axatsa,
ibjy aarla iuaharaty, dnalaxytxytit ivataz
aphhys: – Ari aphsua Otello iarban teatru imyrphşdzara,
iteityphş, iqazara zeg ryla deitahatup. Largy
ajak mhadzaka dyşikşahatu ala lxy aalyrtsysit.
Urt phsşaotsan. Sara astudent isahaz – hartist du izkyz atçxyphxydz, axşara sgy iaxeit, iaxandzagy
isxamyştua sgalaşaratçy iaanxart eiphş.
Aai, amilat axdzyrhaga, darbanu zmilat gadura
amyrtçyxo. Ubasqan aspektakl «Otello» iaxaphşuaz
hara hkurs astudenttsa zegy hdyrlaxtçyxuan, aga
laqara bzia harton, lymkaala hmilat qazara aşqa
ihamaz, htsa ialaz abziabara ahaaka dyrtbaauan,
işatadyrkuan haphsua teatrt qazara akorifeitsa
Leuarsan Kaslandzia, Şarax Phaçalia, Aaziz Agrba, Mixail Akaoba, Razanbai Agrba, Minadora Zyxba, Anna
Argyn-Konoşok… uha dosu rrolka rynagdzaratçy
iaadyrphşuaz abaoxatra iatyştrou aqazara du.
Apoet, aprozaik, adramaturg Valeri Platon-ipha Kas
landzia inysymoa aty anahha aganax iuznyjuam
iaphtsany işimou, artçiaoy zda dxartam, rgajoara
izyzua, bziabaralei eilibakaaralei ihaaktsou ataa
tsara. Iphşmaphhys Olga Uasil-iphha Çervontseva
zanaatla daadzaoup, dyrtsaoup. Lyphşmei larei iryx
şeit, iraadzeit aphei (Daur) aphhai (Naala). Naala Valeriiphha Kaslandzia abaoxatra zmou tsarauaoup, atouryxt
ttsaaradyrraka dyrkandidatup, Aphsnyti ahyn
tkarrat universitet dadatsentup, D. I. Glia ixdz zxu
Aphsuattsaarat institut anauka aganaxala adirektor ixatyphuaoys aus lueit. Ui htouryx attsaara iazku
ausumtaka, akymka, iobamka dravtorup. Natsakkyla
iuhozar, ui lmonografia, 2017 şykskazy urysşala
Aqa itytsyz (Aphsnyti ahyntkarrat universiteti
D. I. Glia ixdz zxu Aphsuattsaarat instituti rgrif
ala) «Genezis i stanovlenie Abxazskogo tsarstva» Aphsny
abjarat aşyşyksa atouryx attsaaratçy ilagala
bziany iphxadzoup.
Aphxao, stema xadax siasaandza savtort xatsra
maçk aqara istsoutsaxazar, satoumtsan, axa, uxata işubo eiphş, urt – arandza ishazi alada szyxtsajarany
iqou ajabj: «Asas qalei» rxi-rtsyxei amja adats
eiphş eilarsup, nasgy iaadyruazaroup, iiaşou ailkaa hamazaroup hzyxtsajo aoymta avtor dazustou,
daxyntaaua, iduneixaphşra zeiphşrou, uha ub. its.
Tsabyrgup, avtor iduneixaphşra, ixytsşa, iaaikyr
şany iqou aphstazaara dşazyqou, işinyrua umbarts zalşom ioymtatçy iaarphşu axatçsaxaka ryphstazaarala.
Axa ubas akzargy, zoymta uaphxo aşqyooy, atsa
rauao inysmoazy ailkaa iaşa amazaara kyr atsa
nakueit, xartara alany iryphxadzoit jyngy tçangy.
Sara xatala iaxyndzasykmanşalaxo syzdyruam, axa
naxxidza aaxys aoada ishaz axşyoztsara, ametod sadgyloit, sagyknyqoit. Us şaku iaxa uajraandza
iaphystsaxou, syphstazaarat myşka zyksyrdzxou syt
tsaamtaka irnyphşueit ha sgy iaanagoit.
Aphxao, uajşta hxynhyp htema xada aşqa –
«Asas qala» ailyrgarax. Uajnatgy satsymoaşo
ishoit abri ajabj iaphxalak (araqa sara zydzbax
symou aja saxark aphsymçxara gyla-phsyla iznyr
ua, ui iatsou amagiat mçy eilyzkaaua, axanat patu
zzaku aphxao ioup, us gyrtçyggas iaxaphşua iakym
ka) imbarts zalşom şagaala imaçu, axa uxatçy iaanxaşa aphstazaara qytsak isaxarkny iaazyrphşua
ajabj ajanr atçgy Valeri Kaslandzia abaoxatra
şimou, iiaşoup – us şaku, aprozatç inapkymta şyts
kou iaxa uajraandza iaphitsaxou iajabjka («Tan
del ixy», «Abyda iiz», «Agnaha»), ipovest «Adjnyş
lamoa» işakdyrggaxeit, hliteraturat phsta
zaaratçy irealtu aky akny işyqou. Urt uajazy araqa
sytçralazgalom, ajabj «Asas qala» sanaphxa, isyz
nartsysyz – aphsua jabj atouryxi aphsabarei zeiph
şlaşa akzargy inarxysua xşyoztsarakak rty
matsara sazaatgylarts staxup.
Işdyru eiphş, aphsua jabj ajanr axy akit hmilat
literatura aşatarkoy Dyrmit Glia iklassikat
ajabj «Atym joan atsaqa» atytsrala. Ari aoymta
aphtsan Aphsua jlar akyrtua menşeviktsa rymç im
qylxa ianyrxaphaz aamtazy, ikyphxyn raphxadza ak
ny aphsyşala adunei zbaz agazet «Aphsny» (1919 ş.
mart 17, №2; mart 28, №3) adaqaka rtçy. Uinaxys ia
xa uajraandza aphsua jabj znysyz, iaxtynxaaz,
iaanarphşyz aphstazaara uha atouryx kyr yqoup. Ui
çydala ztçlymhara azuny itutsaaşa problemaka iruakup hliteraturat phstazaaratçy. Haja aphsua jabj
ianazkxa, ui attsaara hakritikei hliteraturattsaarei
işyrualphşou anahgalaharşax, adzbax hamhar hia
1
Vladimir Atsnaria. Aamtei artçiamtei. Aşqtyjyrta
«Alaşara». Aqa, 1989. Ad. 358.
şaxom 1970 şyksazy itytsyz ajurnal «Alaşara»
(№7,8,9,10,11,12) adaqaka rtçy irnylaz, aimak-aitçak
zyrtsysyz, aphsua jabj iazkyz attsaarat statiaka.
Ui eitçikaait usqan ajurnal «Alaşara» akritikei ali
teraturattsaarei ryqşa eitabys aus zuaz, iaxa Aph
sny antytsgy eitsyrdyrua, abaoxatra eitsamk zmou
apoet, akritik, aitagao, akademik Muşni Taiia-ipha
Laşria. Aimak-aitçak aartyn izaamtanymka zyph
stazaara ialtsyz, htsarauao du, akritik, afolklorist Artur Anşba istatia «Iaxati aphsua jabj
atçiaratçy iqou xyrxartakak» ala. Ui iştax aphsua
jabj ajyt, atçat, atouryx, phxaqati apheiphş iry
latsajeit, ixatrou astatiaka, attsaamtaka azyrkit
htsarauaa nagaka, hakritiktsa Vladimir Atsnaria,
Sergei Zyxba, Boris Gyrglia, Şurbei Tsargyş
uha ub. eg.
Jaharada, ari aimak-aitçak ajurnal adaqaka
arlaxtçyxit, itsegy iiaşany iuhozar, aphxao aphsua
jabj atouryx, amilat saxarkyrat literatura atçiaratçy iamou atsak du zaku eilyxxa inarbeit,
izaaiganatit, ajakala, izgakou datça tsak axibaaua dqanatseit. Aai, izoydou, artçiaratçy xahara zlou,
atsylxra ztsam, aiaşa zho akritika, aimak-aitçak
ajurnal iataxu ixymphadatiu, asaxarkyrat literatura atçiara aprotsess iatsxraaua, idzyryzgo akoup.
Aoada zydzbax hamou aphsua jabj iazku aimakaitçak zxy alazyrxyz htsarauao du Vladimir Atsnaria
«Ajyti atçati aphsua jabj atçy» ha xys izmou
istatiatçy ioueit: «Aphsua literaturatçy ajabj atou
ryx zyoua «Atym joan atsaqa» ala iaairtyroup
ioymta akti adaqa akti aja» 1. Ari navalarta zmam
tsabyrgxatoup. Izbanzar, aphsuaa hdouhat phstazaara zda
ixartamyz aproblemaka rtçy h-Dyrmit du inapy zlakymyz iarbanu? Myştabziala zegy rkaka rxatsyrkra, amoa rzylxra datçyn ixy-iphsy aktsany.
Valeri Kaslandzia ioymta «Asas qala» uanaphxalak
zegy raphxadzagy uxatçy iaaiueit aphsua literaturatçy
ajabj ajanr aşata ggany işakxou, kabzk
eiphş işyşakgylaxou, nasgy axat touryx şamou. Ari axşyoztsara itsegy uazaaigany iuhozar,
darban aşqyooyzaalakgy iajabj anaphitso
aamtazy ui ajanr ala ialanagalaz aoymtaka znysyz rtouryxgy ubrax inalatsany, milat gadurala
italahau, itakphxykra harazkua douhat eimadarak,
nyrrak imourts zalşom. Darjavini Jukovskii yqa
myztgy dzyqalomyzt A. S. Puşkin ha akritik du
V. G. Belinski başa iauihax aurys literatura atouryx
dagylaphşny.
Syzzaaiua, iaxati aphsua şqyooy ity hhozar,
iaphitso: aprzat oymtaka uajazy natsakkyla iugozar rideiat tematikei, rsaxarkyrat napqazarei,
rystilt xyrxartei harakyzar, jaharada, dara rqyn
dza adunei zbaz (Dyrmit Glia iajabj «Atym joan
atsaqa» raphxa inargylany) iqartso anyrra iabzourou
kyr yqoup, iaaxtsany iuhozar, rtçiaoyk iahasabala
ui itakphxykra haranakueit iaaikyrşany iqou, ixa
ta dyzlagylou eibax-eibafara zgym aphstazaara inar
tsaulany dagylanarphşueit, nasgy imilat rzy atipra zlou, itsourou afyrxatsa (itsouramgy aganax in
myjka) ialibaart eiphş alşara inatoit. As douha
la aimadarakei aignyorakei asaxarkyrat lite
ratura iadialektikoup, iara axatsky, adunei işany
ikyrtsaz aaxys iaaueit adouhat phstazaaratçy ahra zua
aştamta antso.
Aphsua saxarkyrat jabjka rgalereiatçy oa
şara rykymka itsyrgoup, aphsua xatsa onutsqa
lagy teityphşlagy imilat xatçra znyphşua, eiha
iiaşany iuhozar, inadzaadzany iaazyrphşua afyrxa
tsa rxatçaxaka. Urt uboit Aphsny Asovet mçra şa
kgylaandzati ianyşakgylazti, ui adunei amtç
xakny işyqaz, iaxyz azymdyrua ianeilaha, ian
xybgala aştaxti aşykska zegy rtçy. Araqa,
haras iataxuzei, iaga aamteitasraka axtynxaa
zargy adouhat kultura atçiaratçy traditsiak eiphş
işakgylaxou akaleimadara aphsy toup, aus aueit,
alytsşagy labtçaboup. Us şaku dyrtsabyrgueit aas
kati abipharei tçyts aitsagylara iatçui aşqyootsa
roymtakagy.
Aphxao aphsua jabj adunei ax maçk aqara sxa
zyrphşyz, ui atouryx aqnyt faktkak inymoatny
izysgalasyrşaz Valeri Kaslandzia iajabj «Asas
qala» ixatrou, aky akny aphsua jabjka rtaatsa
ra du iaxalanagalaz aup. Ui adagy, ari ajabj
afyrxatsa xada Taraş iaxati aphxao ilaphş çy
dala idyzyrxalou, dizaaigaztua, uaandzatika, da
tçakala iuhozar, iara iqyndza aliteraturat phstazaa
ratçy ztyph ylyzxxou, naxxyndza aaxys iaadyrua,
zgybylra hamou, aphsua jabj janrk ahasabala ig
gatsadza aşapy ikzyrgylaz eiueiphşym aamtaka
irxatarnaku, eiueiphşym apersonajka (itsourougy
itsouramgy) ryşşyra izaqarazaalak dazytsax
dzom, ixaty filosofiat dunei imany dyzxaanu aamta
uadao dşatyştrou moaşaua daarphşup, kabzk eiphş
eilagaxou imilat kod ilamys imany. «Asas qa
latçy» afyrxatsa xada Taraş ixatçsaxa abas akapani anarharei rymany, igyltaany iqaztsaz ajabj
asiujeti afabulei avtor qazaryla iaxitçibaazi ia-
xeileisazi, ui aamyştax ixadarou eigyrt afyr
xatsei epizod hasabla itsyrtsua apersonajkei dosu
iaxyrtyphu iaxirgyloui, ixyçy idu inarygdzo
arolka aoymtatçy itso axtyskei, itsyrtsua asaxa
kei, iuhar auazar, imaakyrany iaxyqou roup. Ab
raqa iatsystsar staxup datça detalk. Ajabj «Asas
qala» atsyxala avtor sanitçtsajoz, iheit ajabj
aora şizymariaz, izban akzar, ifyrxatsa xada Ta
raş aliteraturat phstazaara aniitoz aamtazy iiboz, inyruaz iab iaşeitsby Nuri Şardyn-ipha Ka
slandzia ixatçsaxa şakyz, ajakala, ui douhala dşa
rggaz, prototip xsablany dşizyqaz. Artka zegy,
Sez Abhaz-Abaza ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Myk adzias axytxytbjy - 05
- Büleklär
- Myk adzias axytxytbjy - 01Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3544Unikal süzlärneñ gomumi sanı 23930.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Myk adzias axytxytbjy - 02Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3625Unikal süzlärneñ gomumi sanı 23840.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Myk adzias axytxytbjy - 03Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3481Unikal süzlärneñ gomumi sanı 23150.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Myk adzias axytxytbjy - 04Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3557Unikal süzlärneñ gomumi sanı 24170.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Myk adzias axytxytbjy - 05Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3558Unikal süzlärneñ gomumi sanı 23520.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Myk adzias axytxytbjy - 06Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3377Unikal süzlärneñ gomumi sanı 22630.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Myk adzias axytxytbjy - 07Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3530Unikal süzlärneñ gomumi sanı 23170.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Myk adzias axytxytbjy - 08Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3494Unikal süzlärneñ gomumi sanı 23120.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Myk adzias axytxytbjy - 09Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3530Unikal süzlärneñ gomumi sanı 22000.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Myk adzias axytxytbjy - 10Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 3545Unikal süzlärneñ gomumi sanı 23160.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
- Myk adzias axytxytbjy - 11Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.Süzlärneñ gomumi sanı 1346Unikal süzlärneñ gomumi sanı 10140.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.0.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.