Иҩымҭақәа - Заур Быҭәба. Аҩбатәи атом - 24

Хәыҷык сыԥсы неиҭак, уажәшьҭа ԥхьаҟа снеигәап
сҳәоны, хахьтәы убас быббжьык ааҩт, аха оумоуп... Иау­
уеи, имшәуп, иаӷьуеит – ашхырцә ирфеит убоу, арахь иаа­
уеит, џьара сҽыԥхьак снатәап сыӡбит. Аха ара иҭшәоуп,
хәбаҟа шьаҿа раҵкыс еиҳам, еиҳәоуп, ҭыӡқәоуп. Шьҭахьҟа
цатәуп, егьыс даҽа мҩакы убом, ԥхьаҟа узцом – арахь иаауеит...

Сласны, ԥхьаҟа сыԥшуа, аиҳәа аҭӡы ашьҳәыз аҟны уа­
хәак сҽавак снатәеит, астәи иаарушь ҳәагьы снахәыцт.
Сшыԥшуаз, зыбжьы гауаз нахьхьи иҩцәырҵт, сызҭоу
иҭаршә еихҳәо иаауеит, ахгьы наҟьоит, аԥынҵ, аԥышә
акуеит, атахҳәагьы икшоит, зынгьы бырбыр ахга, цыгә­
хыршәҭ ҟаҵан, ишьҭас хаҳәык шьҭԥаа шьҭахьҟа шьоукы
иргәыдҵ, иаӷьуа иаауеит...
Ҵаҟа сеихар, ари аеҳә сышҭоу такәы цатәуп, исхьӡоит.
Исшьрын сҳәаргьы – иааг ашәақь, убригь ҵаҟантә уа­
неихс, иухәыр – уакуеит...
Уахәа аукы, шәпакы, махәқәак иркшәа ишьҭан, иаҿ­
ҟьан илеиз ҵлакы иатәын, аеҳә ганха иҭан. Убри сахыҵ
ԥхьаҟа ҩада цатәын, аха уажәы ахы акны сыԥсы ӡаны
сҽыԥхьак сеиҳәҭҟәыҟә, ҵаҟа, астәи, снатәеит. Егьи, ан­
стәи, ҩадантә, иаауеит, сазԥшны, сазкылԥш избоит, цәа­
ӷәацәк еиҵам. Арахь ашхырцә патаз, ԥсынкәоу, шьоукгьы
«быввы», «пыввы» рыхга еивас иаауа иаԥыҩ исхҟьа лбаа
ицоит, сырфар ҳәахгьы сагьшәоит – азнык акы уабар,
егьырҭ уркуеит...
Сҽырԥсны абра абас сыштәаз, аббы ахга ҩадантә
мышә­мат шаауаз, еиҵас ақды агәҭа иҩхыԥт, иагьхьамԥшт,
е-есс исывс иахьцоз ҵаҟа илҭалт, иагьцеит. Ашхырцә,
мамзаргь ашьхымз ирфан ишны иаауан, умбои, уиоуп иагьахь. Саргьы уажәшьҭа сыԥсы ансоу, Анцәа иара
иџьшьоуп насҳәан, сҩагылт.
Абас саниеит – абас сеиқәхеит. Умшәар – џьалкы уа­
хыԥт зыхьӡугь иароуп.
Абжьгара
Заҟа-заҟа шаа, цыра рымоузеи абри ажәабжь аҟны ажәақәа
рызегь хазы-хаз? Ажәацыԥхьаӡа абжьықәыӷәӷәара иарбан шаау
(цыроу) изықәшәо? Еиԥшу акы шәаргьы еиҿартәны ижәҩы.

АБЛЫЗА,
МАМЗАРГ ЬЫ АБЛ ЕИ СИ
Ԥхынгәымзан. Иашыра саҿалан сышҩеиуаз, ҵаҟантәи
шәахәацык сҿаҷҷазшәа наснырит. Закәызеи насгәахәын,
сынҭгылан лбааҟа сыԥшызар, амшынҿықә харамкәа
аҽадкыл, акыргьы идуны, аҵыхәагь назԥаҟьан, ишиашоу Шыцкәара аганахь ихыршәлан инеиуаз оумажәык
нагәасҭеит. Шәпарыла уахәажәык еиҵамкәан, ицәым­
зан иаркушәа, ӡыркәиҵас еисиуеит, иахылԥхоит. Гәыл­
шьаԥзар насгәыхәит. Ишыӡсоугь азџьоушьап, лакьы-лакь
аҭыԥан аҟанҷ-хәац анныҟәо инеиԥшны аҟәаҟәа ҭар­
хәа-рхәо, ихылан ишиашоу ихыӡсан инеиуеит. Аметра
иануҵар, ҩажәихәба рыҟнынӡа идууп.
Сажьома насгәахәын, сеиҭаԥшит – сышԥажьо, избоитеи! – Ихылан ихыӡсо иҿҟьа-ҿҟьо инеиуеит!.. Ишәаԥ­
шьзар, џьаракыр ианҷҷозар насгәахәын, ҵәҩан­ҵәы­
ҟа са­­гьыҩаԥшт – жәаҩнгәашәа шәахәацкгьы аныԥхом,
ашәа­ԥ­шьгьы абаҟоу, нахьхьиӡа Хәылԥыеҵә ԥхазеиуеит,
ицәыр­ҵх
­ ьеит... Закәызеишь аҽцәырган ихылаз, ихыӡсан
иахь­неиуа уажәымзар абыруажә иҩалԥраап шысгәахәуаз,
аганахь иаԥыраз адәыӷба ахьыҵсуа ахәынаа иҩавалт,
иагьҩаҵәахт.
Сахьгылаз акыргьы амшынгәы еишьылӡа схыԥшы­
лон, шьҭахьҟаҳәа иаауазар избарцаз... Ихнымҳәӡеит, иабоубоз...
Убраҟа, иахьнеишаз, Шыцкәара амшынҿықә аӡыт­лакә
адыруеит... Ҳазшазгьы уаҳзылԥха насгәахәын, ашьшьы­
ҳәа ахәызқәа саҿалан сыҩдәықәлеит...
Ҽакала сазхәыцын, ԥҭа-хацык жәҩангәашәҟа иҩа­хан
икыдны ҵаҟантәи ианумбогь ҟалозар, убрантәи ианыԥ­
хан сажьазар насгәахәит... Ибзиоуп, уиакәхап сҳәазар­
гьы, амшынаҿ цәқәырԥацык убомызт, иҭынчын, инеиуаз
ахьыӡсоз иннажьуаз анҵашьҭа кеикеиуа ианылан избонеи?!.

Абыр уажә абраҟа абасҳәа ицәырган изшәасҳәа, зе­
гьы-зегь сымҳәазаргь, абригьы мышкызны иазхәыцша
дҟаларцаз азыноуп... Ажәытәан аблыза, аблеисыи зыхь­
ӡызгьы иаракәзар?.. Аҽыза, аҽызгьы ҟаԥшьыми, еилым­
ԥхо. Уиадагь аблыз(з)еи рымҳәозиз. Закәызеишь?!.
Абжьгара
Еилшәырга абри ажәабжь аҩышьа. Жәытәан аблы, абыл­
гьгьыҳәа изышьҭаз арбаныз? Абл(ы) ҭҟьара даҩызоуп, аблы­
хыҭҟьара даҩызоуп зырҳәоз? Издыруа аиҳабацәа ԥшааны
шәразҵаа. Мамзаргьы «Чаҵә Чагә ихҭысқәа» (2009 ш.) аҟны
шәа­хәаԥш. Шәаргьы абас хԥа-хԥа шаа змоу ажәала иҟоу
ажәабжьк шәыртәа, абжьықәыӷәӷәара ажәақәа зегь рҟны аҩ­
батәи ашаа иақәшәо ирыҭан.

АҶКАДЫ ӶӘА
ИҚЬАԤҬАҾЫ
Ажәытәаны Аҷкадыӷәа аԥсуажәлан – Ҳаҷкадыӷәа акә­
заарын, изыхьӡугьы ишьхагәаржәлоуп, хәадаражә­лоуп,
иаздуцәамкәа. Ҷадыӷәагьы (Ҷадуагьы) ыҟазаарын – лбаа-­
адәду, лбаа-арха, аԥсҭа-аҵа иҭанхалоз, Ҷкадуарахь иага­
қәазгьы... Иаарышьҭыз апап-чыпап иананырҵоз аҭаҩ­
раан маӡаргама идырхәанчан еицаркызгьы... Сыззааиуа,
иагьараан еиҭарҳәоны исаҳахьан зхаазҭаху дарбанзаалак Аҷкадыӷәа Иқьаԥҭахьы аныхәлалак дықәымларцаз
– азааигәа агәаҩаҟынтә акәараҷҷа аҩсҭаацәа ааҭы­ҵ­­ны
иаахалан ишаанӡа иқәхәмаруашәа. Шьапылоума, ҽыбӷа­
лоума дызламҩаслак рзеиԥшхушәагьы, иҽхьын­ԥалан

дҽы­жәырхуашәа. Убракәушәагь, акәатақәа дышреиҩаӡоз,
Гәы­деибыџа дахьеилаԥсаз.
Ҵабыргыҵәҟьан, ахаҭагьы ииашаҵәҟьоуп азуҳәаратә
иагьунарбон: аӡымаха хыргьагьаны иагәылакны, апҟыз­
рақәа ама-аман, аҭырасра аҽылакны, аҵла-мыҵла хыжә­
жәараны, зганкахьала иаӡхтыраны, амҩадугьы аӡывганы,
аџь-мыџьрақәа азхажәааны, иазраӷаны, адыд-мацәыс
адыруаны...
Гәыдеибыџа деилазыԥсаз аныҟалаз, ишыҟалаз ан­
реи­ҳәауаз ирзеиҭеиҳәон: акәатақәа антәауаҳәа иҽыр­
ҭынчны дахаҩогьы, деиҳәҭҟәыҟәланы аҭырасра иҽы­
лак­ны аӡымаха дышҽԥынтәалаз, иаалырҟьан апҟа­цаҳәа
ишьҭахьала ихахәдаџьал хәымбабисак дыҩкыд­ҳа­лан,
дыҩкыдсылан агәараҳәа дхырбыкьынгьы дылцәы­ҵа­
ижьт, дагьлыҵашәкәеит, дахьцаҳәагьы имбаӡакәа. Дҩа­
гы­лоны аамҭазы, адырҩеагьых, дахьынтәааз им­ба­ӡа­
кәа, ихахәдаџьал илақәиршәан, деиҭалкажьны, деи­ҭа­
ҵашәкәеит... Ҩадырҩанагь абасала дкаижьзаап. Дка­
ҳац­ԥхьаӡа, аҭырасқәа ихаԥаны дылахауан, даарыл­ҵны
дҩагылоны, деиҭакажьны деиҭаҵапҟон... Азааигәа аҭы­
расра илагылаз аџь-еилҩаа дҩалбааԥан дааизшәагь ааинарбеит аҵыхәтәаншәа...
Ҳацуҭаҟноуп, иаҳцәыхарам ахаҭагьы. Шьыбжьышь­
ҭахьык, сҩылаланы иааимыздан, иҭысҵааит. Иҟалазгьы,
Гәыдеибыџа дказыжьуазгьы закәхарызаз агәҩарагьы
насызкылҟьеит...
Аухаҵәҟьа, ацаблыкьқәа иҩарҽыҵган, такәаамҭа ҳах­
нымҳәыргьы иаҳцәымшәарцаз нараҳәаны, Хәа-Мсыи­
сагьы даашьҭыхны, ҳаигәылацәан, ҳахьцауазҵәҟьа рам­
ҳәаӡакәа, Аҷкадыӷәа Иқьаԥҭаҿы ҳаакылсын, хазы-хазы,
ҳаизааигәан, ҳҽаалаҳкит. Гәыдеибыџа иахьихабгаз аҭы­
ԥаҵәҟьан сеиҳәҭҟәыҟәланы, аџь-еилҩаа саазыԥшуа, аҭы­
рас­ра саалҳәҳәаны сыцәаара ааԥшлартәгьы, сагьаатәеит.
Амзаҿагь алаԥш-ҿаԥшы аанашьҭуеит.
Оумаӡакгьы азыԥшраҳәа ҳақәымшәаӡеит. Сышьҭахь­
ҟала апҟацаҳәа схахәдаџьалгьы дагьнасуаны – агәыз­

ҳәагьы ахысбжьы неилаҳантеит. Саахбыкьшәа саарбыр­
бырт, сагьыҩаҵҟьеит – исыжәлауаз ахьыҵапҟаз сыз­­гәам­
ҭаӡеит. Хәа-Мсыисагьы даакылҟьеит. Заанаҵы еибаҳ­
ҳәахьан, иаракәхозар, иҳамшьырцаз. Даххысааит.
– Аӡымаха аԥарақәа ахҭынҵаны иаанахәеит, адаӷь­
қәагьы уиакәзаап изтәыҵәҟьоугьы, ишуҳәаҵәҟьоу, ама­
лаҳәа иунаҭом, ирхыбаауеит!.. – даахыхәмарт Хәа-Мсыи­
сагьы.
– Аԥацәақәак амазаргьы, ирыцәшәаны, ирхыбааны
иауазаргьы иаадыруеи... Иахьынтәааз узгәаҭазар?..
– Аџь-еилҩаа иавагылоу ахьацаҿы аҭыҩрагьы амазароуп, убрантәиоуп иахьыԥрызгьы.
– Ажәытәангьы атыҩарҩар иакьысуамызт, аты-кьиу
аарбаны ҟалаӡомызт...
– Иззакәхари?
– Аты-кьиу мышьҭацәгьаны иазырԥхьаӡон, игызмалуп... Атыҩарҩар – дыԥҳәысзаап. Лхәыҷы-заҵәы длы­цә­
ҟьаланы абнаршәыра дылцәылахан, дизеим­дауа дишь­
ҭазаап, ахәыларцәа. «Схәыҷы-заҵәы дысцәыла­хеит!..»,
«Схәыҷы-заҵәы дыжәбахьазар?!» – ҳәо-еиҭа­ҳәо аҵха­
гәазы иҳазҿылҭуеит...
– Хәылалкааит... – нахиҳәааит Хәа-Мсыисагьы. – Аты­
ҩарҩар хьышәарыцо иахыбаауеит... Аԥацәагьы шаҷаԥ­
шьауа аиҳабацәа ирзымдырӡоз, изырымҳәоз?!.
– Есыфара Иҿакьасҭеи Аԥримаӷәа Икьабҭани ирҩы­за­
ны абылқәагьы амазароуп абраҟагьы. Уиазакәхап абаса­
ла изацәдыршәоз. Инахьхьишәа, акәараҷҷахь албаарҭа
ахы­лаӷьаҿ, хәыҷ-хбыџакы дазыҳәазан дынҭаларатә,
уб­ра­ҟагьы аблытәара акылҵәарсҭа ыҵагалоуп, иум­
бахьеи?..
– Исумырбоз...
Сшәарыцага ланарԥшыга аамысхит, Хәа-Мсисагьы
иаамихит. Аҩадала ҳҿыҩаханы ҳаахыкәшан, акәатақәа
ахьтәақәашаз ҳҽааԥхьаҳкит.
Абжьгара
Ари ажәабжь ԥшь-шаак иҟоу ажәала иртәоуп, бжьықәыӷә­
ӷәарала ахы иақәиҭуп. Абас еиԥш иҟоу жәабжь кьаҿк аиҿар­
тәра шәарҭгьы шәҽазышәк. Егьырҭ раасҭа ари иаҳа ишә­
зымариахароуп.

Ц ӘГ ЬАРҲӘ ЫҲӘ-М АӠАРХӘЫ ХӘ
(Алакә-цуфара)

Д

ыҟазаарын, иахьауажәыгьы дагьыҟазаап, Цәгьа­
рҳәыҳә-Маӡархәыхә. Аҵәылаҵара, ашьыцыр­­гыд­
ра, аԥсықымқымра, ацәгьаҳәарақәа, ацәгьаршрақәа­гьы...
иԥсақәараны, дагьрызҟазаны. Данаахшәауаз, данын­ка­
шәаҵәҟьа, алаҳәақәаџа ааиҵарԥхьаны иқәрыԥшьа­заап,
убриакәзаап, изларҳәауала, ихарахазгьы. Ажәытәаамҭан
убасалагьы адԥшьаларақәа, ақәԥшьаларақәа ҟарҵозаа­
рын – ирықәдырпҟҟон.
Цәгьарҳәыҳә-Маӡарахәыхә ацәгьаҳәагақәа имазаа­
рын. Еиқәҵа-еиқәҵаны, еиқәырҽаҽаны, еиқәыртаташь­
ны, абаӷцәлымсашьаршь ыртатианы инагәылаҵан, има­
ҟаҿаҳәара иавҵумбаартәы иагьимӷыҵреиҵон. Данааи­
лахоз, ианааиҭаххоз, тапанчаҵасгьы иаавҵԥааны, данаа­
фыҩлак – ацәгьаҳәаразы амыч-ҷыдагьы иланаҵауан.
«Цәгьа­рҳәыҳә-Маӡархәыхә иааиҿархәыхәишь!..» – ана­
қәиҳәалак, хнеижәижәохәҟагьы гәарашь-кылҵәақәа ба­
ҩашԥсараха хьыр-хьыр-хьыр-хьренҳәа... имҵанаԥса­
уа иҟазаарын. Деигәырӷьаҵәагьы, дқьышәҳампалӡахан,
дых­­ҵәырԥсаӡагьы, иааизиҳәҳәауан.
Цәгьарҳәыҳә-Маӡархәыхә аҵәы-лаҵатәқәа ҿыԥсаҿы­ԥ­­саны, агәыраӡӡақәагь шьыҵәра-шьыҵәраны, арым­
ӡаагьы, кьабзыҭ-ҷыдаҵас имаҟачаԥа иахьынирҳалон.
Иав­­ҵеиҵақәозгьы, илыҳәҳәақәозгьы маҷӡамзаарын, иу­­­
лам­­кшакәагьи дагьзувсӡауамызт. Иааиеиӷьхауаз дна­ры­­
ҵашьыцны, иҵәылакшатәқәа, игәыраӡӡақәа ахьрылеик­

шашаз дазышәарыцон. Ауаарацәа иҽаарылак, иу­мыр­
баӡакәа инаулеикшон. Амцашоурагьы ацранаҵауа ихы­
м­жьыжькаар, агәахәарагьы изаанагон. Даареижьаны,
имашәырхазшәа, данрывалалоз, ианрылеик­шоз­гьы ыҟа­­
заарын. Дыҩкылатәангы, иҵәы-лакшатә­қәа ашьы­цыр­
гытыԥ иааҭаҵаны, илауқәкыхын дыҩҭаҭә­ҳәахынгьы
аҿы­леирхон даҽазныхынгьы.
Арысҭоуара, Аԥшаҳәасҭара шынеибакугьы дахьа­
зым­дыруаз, дахьнанамгацыз, инапыхьараџь асаргәы­ҵа­
ҵәҟьа иаҟарахашагь дгьылҽыҭкәамҟьарак узыԥ­шаа­­­­­ры­
мызт. Аԥшаҳәасҭахьы Аҳампалфарҭахь ҳам­па­лфа­­­
­­­­ ра­ҳәа
даареижьаны, шьхамаџьрааҵәҟьагь да­­зы­­­кәа­­ра­ҵан, даа­
кәарынгьы, днараԥызаны, иаа­неи­ԥхьа­­хуан. Аҳам­пал­
жәы­га ахьыруачуанқәагьы днархагыланы, ҳам­па­ла­џьак­
гьы нарзеиҭаҳәаны, арысҭаархык, арсы­ҭоу­ма­дык, арыс­
ҭоу­­теилык, арысҭажәҩакы, аԥша­ҳәамаџь­заргь ицә­гьамыцәгьақәа аацәыригон, акрырдыруазар, идир­ҳәа­разы.
Аамышьҭахьы, дӡыргаӡыргауа, Арыс­ҭоуа­ҟа иҿы­лаханы,
еиҳа­бацәақәа иҩареиҳәарцаз. Убарҭ-егьырҭ­қәарз, есым­
за­тәины, садаҟыҳасаб, иуа­ла­фа­хәыз их­ын­ҩеи­жәи­жәохә
қьаад­ԥарагьы иҵаҟәни­ҳәа­лоз ихьаҭ­ра­џьагьы инаиз­
ҭарҵон.
Даҽазныхгьы, еиҭаԥ-еиҭаԥо еибарқәасқәасуа аҽада­
ԥақәа, акьенгуруқәа дрыланыҟәалон – ажәытәаам­ҭан
аԥ­суашьҭрақәак ирзанызаап, аҽада-ԥа ҳәа иагьзахь­ӡыр­
ҵазгьы убриакәзаап, еиҭаԥ-еиҭаԥо, ишьҭыԥа-шьҭы­ԥо
аны­ҟәашьазы. Ага-ԥшаҳәаны, рџьыкафарҭаҿы, даарықә­
тәаны, имашәырхазшәа иудирҵыгьлон. Дара-дарагьы еи­
баирфалон – агәахәарагьы инаҭалахуан.
Акылԥш-кылӡырҩра оумашәақәагьы дагьазыф­раҭын,
убасалаҵәҟьа дагьазышәақьын – аԥсуа-абаза ажәытә­бзар­­­
бзанжәла амыд-шәақьаҵәҟьа, Арабсҭан­тәылаҿ мод­фақа­
ҳәагьы еицырдыруаны излеибашьуазгьы, иагьа­ԥига­рын.
Ахангылаҩцәа, агәҭангылаҩцәа, аивагылаҩцәа, аишь­­­
ҭагылаҩцәа, аилацалаҩцәа, аилатәалаҩцәа, аива­тәа­
лаҩ­­­цәа, аилагылаҩцәагь, аиқәҿыҭыҩцәагьы; аицала­

цәа­­­­ҵәҟьагь ирзаарыгӡа, арымӡааҩык хысла-гәыслагьы
иааи­­леиҵахьан, напышьашәалагь еиҿеигалахьан. Еи­
вам­гыларатә, еиламгыларатә, еидымгыларатә, еидым­
тәа­­­лартә­гьы, еиқәҿырымҭратәгьы... еимиргәгәаахьан,
еи­­­­диргә­­гәаахьан... Хәаџьан-ду-гызмал, дызусҭахыда –
да­ниркалалк, зныкҟьаралагьы, даҵаирхауан – даахьаԥ­
шынгьы димыхәаԥшратәы, диаҭәеимшьаратәгьы уб­
риа­ҟара ацәгьаҳәарақәеи цәгьашьыцрақәеи... дыр­зы­­
ман­шәалан, агызмал-рупап ҟамчыркалагьы днаи­ҵа­
шьыц­рын. Аду-муқәагьы еигәыдиҵауан, ркәы­кәы­ла­
ха­қәа анықәеибахлак, иаарҭынхауаз аҭыԥ-кәа­цәрагьы
инахь­­хьиӡашәа Аӡахәаҭраҿы, Ақәаҵараҟны, акылшә­
шәаах­­қәа иҽрыдкыланы, иҽрымадангьы, икыла­тәаны
ицәы­ҵаӡырҩуа ицәыҵааԥшуаз ишьашәа­латәык даакы­
лыргәгәаны днахадыртәарцаз, дрымҵашьацә­хартәуа
дрым­­ҵакәашаларц...
Абасалагьы акыраамҭа дыҟазаарын Цәгьарҳәыҳә-Ма­
ӡархәыхә цәгьархәыхә-маӡарҳәыҳә. Даасгәалашәан са­
низхәыцлауаз, убаашәыхит, дабаҳԥырхагоу зыԥсҭа­заара
иҩалӡааны џьаҳанымтәара иҭеицалахьоу шихыс­ҳәаа­
уаз, аабыкьашәа Аԥшаҳәасҭаны Ажькырараҿы аҳам­пал­
фаҩ­цәеи, аҳампалҳәаҩцәеи, аҳампалхәмарцәеи рҭо­
уеи­ҳәҭадаҿы рҳампал-ҭоуараҿ зымбатәбараха иахьеи­
бырҳәауаз саазыӡырҩит – Цәгьарҳәыҳә-Маӡархәыхә иа­­­­
хьа­уажәыгьы, акымзаракгьы дазымгаӡакәа, иҽыр­ҩа­шьа­­­
ны дҳалазаапеи!.. Шәанаџьалымбеит, шәгәышә­ҽа­ны­за­
роуп!!! Шәеигәыдимҵааит!!!
Абжьгара
Игәашәҭ абри ажәабжь аҩышьа, иаҳәоугьы закәу шәах­
цәа­жәа. Шәарҭ ус ӡәыр иӡбахә шәаҳахьома?.. Абас еиԥш иҟоу,
хәшаакрыла зажәақәа зегьы ртәоу жәабжь хәыҷык аҩрагьы
шәҽазышәшәа.

ЖӘ Е И НРА АЛАЛА АЖӘЕИ ЛЫԤШААРА

АУАҨЫЗАҴӘ
ИМҨАЛА
...Ауаҩызаҵә Имҩа ҳәа ыҟоуп, уи ахьаҿгоу адыд
адыруеит... Ҩыџьа еиԥылар, изеивысуам...

Адыд хысын, аҵла игылаз амца акит,
Абахә ӡыӡан, уаҟа иҭрысын сымҩа акит,
Хаҳәк уа иалҟьеит, бӷак уа ибӷалеит, ҵлак аҿҟьеит;
Хаҳәк уа ишааиуаз, саԥхьа ишьҭасын амца аҿҟьеит.
Цас иауашәа, аԥсҭҳәа хчылеит, аа, абар,
Митә ҟалозма, лԥхак насыҭан, сымҩа абар?
Снашьацәхныслан иаҭахума са сҭахар,
Мамкәа ҳәеиак сҭанагалан уахь сҭахар?..
Цас иауашәа кырцхкгьы леит сызгара,
Цас иауашәа, рҩашкгьы хыҵит сызгара...
Урҭ сыҽрысҭом: уа срымгакәа са сынхарц,
Дәык ахь схалан, қәацәк наргылан нас сынхарц,
Снеиуеит, снеиуеит... Сымҩа шәарҭан ус ицоит –
Иалшәшәа-алшәшәан, бӷац еишьҭалан, зымҩа ицоит...
Арс иҭшәарроуп, анс иҿҟьарроуп, абахә бӷоуп,
Ма даҿҟьап ҳәа, ԥсҭала исыцҵа иҩеиуа бӷоуп...

Ус ишәарҭаз, ус иҿҟьарҭаз сымҩа уа,
Снеилап, снеилап, саԥхьа гәаҭо, ҟәышра уа!..
Аамҭа еикәшо, мап, са суццом сахьаго!
Сымҩа шшәарҭоугь – уи издыруеит сахьаго!
Абжьгара
Ажәеинраала зегьы 11 шаа змоу цәаҳәала иҩуп, ҽакала иу­
ҳәозар – 11 цыра, 11 слог. Абжьықәыӷәӷәара актәи инаркны
иалагоит, ак бжьажьны акы иақәшәо ицоит, ари – аритм ауп.
Абас иртәоу ажәеинраала иахьӡузеи ?
Шәҽазышәшәа шәаргьы абас иҟоу акы аҩра, уи ус артәара
иахыццактәым, ҩба-хԥа вариант ҟаҵатәуп, ажәеилԥшаара
аҭахуп, насоуп иангәылшәо.

ЛАҴ АРАМЗАН
Ахьҭа ықәҵит, шәҭышхеит аца,
Ажәла ҭигеит Ҭаҳ ица.
Иԥшәма лыхш иналҭан аца,
Рызегь ҭыҵт, ура ҳәа ица.
Ажәла ҟьогьы уа иаҿамлеи,
Ҟәаԥаҿаԥароуп изну.
Ргәарԥ абаҳчагь цәгьа иаҿамлеи,
Амза бзиахар изну.
Кыр уааԥсама, рарԥыс Гәада?
Ҷын уҩахан ус иумкын!
Ацәқәа рхала иахоит, гәада,
«Хыҵаркьакьа»91 усс иумкын.
Хыҵаркьакьа – хәыҷы хьӡуп.

Шьҭа ихдыркәшеит, шьҭа иҭыҵит,
Ҵыхәарқьақьа рла рзыԥшуп. –
Ҽаҩра беиа ҵыԥх иҭыҵит,
Уажә сынтәа – еиҳа рзыԥшуп!
Абжьгара
Ари ажәеинраалаҿы актәии ахԥатәии ацәаҳәақәа 8-8,
аабатәии аԥшьбатәии 7-7 шаа рымоуп рызегь. Абжьы­
қәыӷә­ӷәарагьы актәи ашаа (ацыра) ала иалагоит. Нас ак
бжьажьны ак иақәшәо ицоит – аритм ус иртәоуп. Ари­
жәытә бырзенла хорҿа ҳәа иашьҭоуп, ԥсуала ахьӡ амоуп,
ишәзыԥшаару? Ацәаҳәақәа рынҵәамҭақәа жәеихдала ир­­
тәоуп, ажәақәа еиԥшуп, ахарԥакқәа хаз-хазуп. Ас иҟоу аԥ­
суала ирыхьӡузеи?
Абас жәеинраала хәыҷык аҩра шәҽанышәшәа.

АЦАЛАҞ ЬА
РБАӶ ЬҚӘА
Раԥхьа иқәтәоуп Абрабар –
Итәанхалаз Аҟәарҟәар.
Иаваҟәыҟәуп Аҳарҳар,
Иашьҭаҟәыҟәуп Аҩарҩар... –
Цас ихдыртлан аҟарҟар,
Аанда рҽарҭеит аҟарҟар...
Ашыш ҵыршәан акәыркәыр,
Аԥшгьы кылшәшәоит ахьырхьыр.
Аԥшәма дыҟам, Аӷьарӷьар,
Урҭ ирхызҟьо атартар.
Абжьгара
Шәыхшыҩ азышьҭны шәазхәыц абри ажәеинраала аҵакы,
Ацалаҟьа зыхьӡузеи, насгьы ара изыхҳәааузеи? Араҟа ацәаҳәақәа
зегьы шаҟа-шаҟа шаа рымоузеи? Абжьықәыӷәӷәара зықәшәақәо
арбақәану? Ацәаҳәақәа рҵыхәан игылоу ажәеилыԥшаахқәа
хьыӡшьароу хьӡыртәроу? Акаркар – кәытқәоуп, акәыркәыр –
ҳәынаԥқәоуп, ахьырхьыр – ԥшуп, џьықәреиуп, Аӷьарӷьар – злеи­
шәа цәгьоу аԥшәымоуп, атартар – пҟага ҷынуп. Егьырҭ аԥ­хьа
иҟоу зусҭцәоу шәа шәазхәыц.
Абри еиԥшу жәеинраалак шәзыҩуазар гәашәҭ.

ҨАРҨАР ДШЫ Џ АР ЏАР Ы З
(Алаф)
I
Иеиҳаб ҟармыгә дҟәарҟәаруа,
Имаҵ шиуаз дкәаркәаруа,
Ӡнума-ԥхнума дҳәарҳәаруа,
Хәы дшизаҵаз дхәархәаруа,
Дихан дҩеиган, дҩарҩаруа –
Ҭыԥ ԥхак ииҭеит дџарџаруа.
II
Дымкәаркәарит, дымхәархәарит,
Дымгәаргәарит, дымҳарҳарит:
Ԥшьаала днеин уи дхьархьарит –
Ҭыԥгьы ааихәеит, дагьџарџарит.
III
Дагькәаркәарит, дагьгәаргәарит,
Дагьурурит, дагьҳарҳарит.
Шьарда еизыҳәҳәан, уи дхьархьарит –
Ҭыԥ дук ааихәеит, дагьџарџарит.
Хыхь данхала – нас дбарбарит.

IV
Дагьгәаргәарит, дагьӷьарӷьарит,
Аӡә дыхиршәҭын, дагьџарџарит.
Зҭыԥ игаз из дагьмақарит.
Абжьгара
Еилшәырга ажәеинраала артәашьа, аиҿарԥшышьа. «Дхьар­
хьарит» зыхьӡу, аԥара – аҵарҭыш ишәеит ауп, хь-ԥарала
ишәеит, «хьар-хьар» зызҳәогьы уиоуп – хьуп, ирацәаны ишәеит
ауп.
Ацәаҳәақәа рынҵәамҭаҿтәи ажәеилыԥшаах шәрыхәаԥш.
Аиԥш зеиԥшу ак аҩра шәҽазышәк.

АԤСШӘА
Ажәытәӡан ҳабызшәаҿ 500 шьҭыбжь иреиҵамызт.
Иахьа реиҳарак маӡашәарқәаны ҳаԥсшәа иаласуп.
Урҭ узгәаҭар, аԥсуа-шәуа-дыӷа жәытәӡа ҭоурых
џьашьахәтә дуқәа цәырыргоит.

Амаӡа дуӡӡақәа реиԥшуп ахәыҷқәа,
Гәҩарас иахьумаӡам рҽырӡоит дара,
«Ҽӡа» ҟаҵо ихәмаруашәа, рҷыт мыргауа,
Рышьҭа унхымлакәа, рысҭа умбауа...
Амаӡа дуӡӡақәа аԥсшәа ианҵоуп,
Жәытә шьҭыбжьла иалаӡан ус иҟаҵоуп.
Зных дара злаҵәаху даҽа мааноуп,
Дыршьас ирымоугьы ҳбызшәа ахаҭоуп!..
Знык ак ангәоуҭагьы, даҽак ааигәоуп –
Ржәытә хьыӡла рықәҿуҭыр, рызегь еизоит,
Рызегь ааукәшан, уа ассирқәа рҳәоит,

Рҽыҵәах иахьыҟоу, ишыҟоу удырбоит,
Жәытәи аҿатәи ҳҭоурыхқәа дырккоит,
Ирласны ҳцәырга ҳәа, рҭыԥ ахьгьы ицоит...
Ҳашьҭа дырхозар ҳәа уа дара ԥшуп,
Ԥсуак ҳаибозар ҳәа, уажәгь иаҳзыԥшуп...
Ҳаамҭа еикәшоугь асыга иаҿшьуп,
Ҷышьа рахәыцуп, Шьашә-Ра-ҳа иануп...
Суҳәоит, Иаҳхылаԥшхәу, Анцәа Ҳазшаз –
Ҳабызшәа аартра ҳарҭ ҳахьыгӡаз!!!
Иалаԥшуа дзалаԥшыр, уи џьашьахәтәуп –
Адгьыли Ажәҩани Рымаӡа ануп!!!
Абжьгара
Ишԥеиҿартәу ари ажәеинраала? Аԥсуа бызшәаҿы иҭаӡу
ацәахқәеи, амаӡақәеи, аҭоурыхқәеи шаарԥштәу зҳәо шәҟәыс
ижәдыруазеи, шәзыԥхьахьоузеи?.. Ажәеинраалаҿ аҭоурых­
қәа аазырԥшуа ажәытә(ӡатә) шьҭыбжьқәа, амаӡашәарқәа,
егьырҭ амаанақәа ҳәа зыӡбахә ҳәоу арбақәану? Ари аҭак уажә
иазыҟаҵам шәыҟазаргьы, нас азын шәҽазышәшәа, шәгәы иҭаз!
(«Чаҵә Чагә ихҭысқәа», 2009 шықәса, аҟны шәахәаԥш, аԥсы­
шәалеи урысшәалеи).
Абраҟа Шьашә-Ра-ҳа (Шьашә Раҳгьы иароуп) ҳәа зыӡбахә
ҳәоу закәызеи? Амра заҟа хьӡы амааз ажәытәан: Шьашә-Ра-ҳа,
Шьашә Ду Шьашә-Ра-ҭәа (арҭгьы аформа кьаҿқәа рыман)... –
уаҳа ?.. Аԥсуа-шәуа-дыӷа бызшәақәа рҟны Амра ахьӡ аҭоурых
дуӡӡақәа цәырнагоит (Шәрыхәаԥш «З. Б. Иҩымҭақәа», актәи
ашәҟәы (атом), 2005 ш., азгәаҭақәа, иара убас «Чаҵә Чагә
ихҭысқәа», 2009 ш. рҟны).
Сара сахьахәаԥшуа, иахьа ажәытәӡауаҩ Адунеи дықәланы,
аԥсабарашьҭыбжьқәа гәынкылан, убарҭ рыла ацәажәара деи­
ҭалагаргьы – аԥсшәа алҵуеит, иаԥсуа-шәуа-дыӷахоит, аԥсшәа
ыӡӡом, зназы ибжьаӡшәа иҟаларгьы... Ус Анцәа иақәи­ҵеит,

убриаҟарагьы ахыҵуеит, нас аҽашеит, иплеит... Аха иагьа ус
акәзаргьы, еицакыр, иарҩашьар алшоит...
Ажәытәжәабжьҳәаҩцәа дуқәа ус рҳәон: ухаҭеи, ухылҵи,
уԥылҵи (умаҭацәеи) амырҩашьарц уҭахызар, зыԥсуа бызшәа
бзиа избо уакәзар – уи анишоз иаҵаиҵәахыз, иуҵанаҳәарц
иақәиҵаз амаӡа аилкаара, аӡыргара, ахьчарагьы уашьҭаз,
уџьабаак адҵа уахьыҟазаалак, маӡарак ақәуҵозаргьы ҳәа. Уинас
иаҳа иануҭаххаша иаваргылангьы иузархынҳәуеит ҳәа. Зегь
Анцәа инапы ҳануп, аха ҳарҭгьы анапқәа зҳаиҭа иаҳҟьаларцоуп
ҳәа. Насгьы рныҳәашьала иныҳәон: ҳаззегь ҳаԥсуараз, ҳаԥсуа
бызшәаз ҳнапы анҟьатәу, иахьҟьатәу, ишҟьатәу аадырлартә
Анцәа Ду иҟаҵа, абри адоуҳа иақәшәааит, адоуҳа иакааит ҳәа
(Адоуҳа захьӡу «Чагә» аҟны шәахәаԥш). Аҵыхәтәан, иҵаауан,
дад, уара аԥсшәаз кыр уаҿума, уи омаӡакгьы уаргәамҵуам,
иара ахаҭа бзиа иубозар – уаргьы уабоит, угәрагьы агоит,
хыхьынтәгьы дузыԥшуеит, духылаԥшуеит ҳәа. Усгьы ацырҵон:
амала, иудыруаз, Ҳазшаз аԥышәарагьы уахижьуеит, иарбан
уҳәар – ауаҩы дины данынкашәо инаркны Амаалықьхәи Аҩс­
ҭаахәи ҳәа ҩыџьа ииҭоит. Амаалықьхә (Анцәахәгьы рҳәон)
арӷьажәҩа дықәтәоуп, абзиа иҵеиҳәоит, абзиа иирҟаҵоит,
Аҩсҭаахә арма жәҩа дықәтәоуп, ихала днеины абааԥсы
иҵеиҳәоит, абааԥсы иирҟаҵоит ҳәа. Дара рыбжьқәа рдуны,
иаҳа изырдууа ҳәа, аӡә ииҳәо аӡә иимырҳарцаз ауп ишиарҳәогьы.
Аус злоу иара ауаҩы ихаҭа дыззыӡырҩуа дарбану, убри­
оуп ҳәа. Дкәанызануа дрыбжьахошәа, ма аиакәым, абааԥсы
ашҟа дагошәа игәы аҟәышра инарбар, иаразнак, иҽаамжәан,
иҽааикәаԥсан, ибжьгьы ааҭганы Анцәа диҳәароуп Амаалықьхә
ибжьы, ма итәы иарга ҳәа, иарӷьа жәҩагьы деиҭазыӡырҩы­
роуп, бжьы иаҳа-имаҳа, – уаҳа аҭахӡам ҳәа... Амала зны-зынла
Аҩ­сҭаахә гьангьаш ауаҩ илымҳа данҭалогьы ыҟоуп, аха аҳаҳи
дизымӡырҩыроуп, димацәажәароуп, ииҳәогьы ҟаимҵароуп,
мап ҳәа аанарган ихы ӷәӷәала ирҭрысны иааҟьа-ааҟьан, дахь­
гыло дааиҭаҵны убасҟангьы Анцәа диҳәароуп Амаалықьхә
итәы иарга ҳәа... Ари ус баша иҳәам, ихазымҵо дҟаларгьы,
ажәы­тәуаа ак гәарҭахьан, ак рбахьан, иԥыршәахьан азыноуп
акәымзар ус рҳәомызт ҳәа, усгьы ацырҵон ажәабжьҳәаҩцәа...

Ажәытәӡан аԥсшәа амҵәыжәҩа аман, иԥырхьеит аназырҳәоз
аамҭаз аҳақьымцәагьы, иахьатәиала иуҳәозар, аԥсихолог ду­
цәагьы, ыҟазар акәӡамыз?.. Абригьы убрантәи иаауеит ҳәа
азуҳәартә унарбоит ажәытә ԥсшәа, иахьа ари зхазы иԥыз­
шәахьоугьы ыҟоуп, изыҳәаны иџьазшьахьоугьы...
Абри зхысҳәааз уиоуп – ҳаԥсшәазы, ҳаԥсуаразгьы, Амаа­
лықьхә-Анцәахәы ииҳәо ҳаззегь иҳаҳалартә итәы иаго, уи
анаг­­ӡараз аӡәк иеиԥш ҳаидгылан ҳамч ақәхалартә Анцәа иҟаи­
ҵааит! Ажәытәуаа ишырҳәоз еиԥш, ҭаала ҳиҳәап!
Иахьа ҳхьыԥшымра аназхарҵо аамҭаз аԥсуа бызшәеи аԥс­
уа ҭоурыхқәеи рыԥсҟы ӷәӷәала ҩнапыкла иаанкылан – ани
ԥаса ганха, имҩахҟьарц, ишдәықәырҵақәоз акәымкәан – урҭ
рхьхьышьҭралаҵәҟьа изырҵәиша, идәықәызцалаша аҿар шәоуп.
Ауадаҩрақәа ракәзар – урҭ еснагь иҟан, иагьыҟалоит, аха рыз­
зегь шәыриааилартә, шәымч рықәхалартә Анцәа иҳәааит. Уи
маҷк дагхошәа збо шәыгәҭан аӡә дҟаларгьы – игәы каимыжьа­
аит, ачҳарагьы имазааит – дԥишәоит ауп – сызԥишәозеи ҳәа
усгьы дназхәыцааит – шәымш иныҟәоз мыш-ныҟәак игхеит
ҳәа жәаԥҟаны ирҳәогьы, иззырҳәогьы, игәалашәааит.
А ԤСШӘА А МА Ӡ А ҚӘА РАХЬТӘ

АМАӠА З ҴАҴӘАХУ
АЖӘ ЫТӘ АЖӘАҚӘА

А

жәытә жәабжьҳәаҩ дуқәа, аҭоурыхҳәаҩцәа ирҳәон
аԥсшәа быжьџьараны иҭаӡуп ҳәа; хыџьаран иҭа­
ӡуп зҳәозгьы ыҟан. Аҭаӡра – ацәашьаршь акәыршан,
илаҳәан аҵәахроуп, аҭаҵәахроуп; уи аӡы иадҳәалоу да­ҽа
ҵакыкгьы амоуп, аха. Ацәашьаршь – ашьхымза асаранџь
иамырхуаз ацәа, жәытәла иуҳәозар – ацәы акәын.
Ирӡыҭны аш ма даҽа ба жәлак, маҭәа жәла ҽыҭк ӡаар­
шьы­лон, уи цәашьаршьын – измаҳац, иззымдыруа ӡәыр
шәы­ҟазар.
Абра ҵаҟа ианысҵо ажәытә ажәақәа, ахьӡқәа даҽа­
калагьы ирҳәон, аҩбатәи ахьӡқәагьы рыман, урҭ ама­ӡа­
қәа рыҵаҵәахуп, дара ԥшааны ирҳәо закәу еилызкаауа
аартра ҟаиҵоит, аԥсуаа ӡырызгаша ржәытә ҭоу­рыхқәа,
рымаӡақәа цәыригоит, уаҳагьы хныҟәгагак иҭах­хом
рҳәон. Убарҭ ажәақәа, ахьӡқәа зыҽрылазҵәахуа ажәытә­
ӡатәи ашьҭыбжьқәа – амаӡашәарқәа – змоугьы ыҟоуп,
«ма­ӡашәшәара» аҟнытә, иагьмаҷымкәа... Урҭ раарԥшра
ус имариоу усым. Аха аӡәгьы дгылап рҳәон. Жәларык
рҭоу­рых аӡәк иҭигаргьы алшоит. Сахьынаԥшуа ус аӡәгьы
дызбоит!..
А б а р д а р а аж ә ы т ә аж ә ақә аг ьы :
Адгьыл, Хәылԥыеҵә, Асар Рымҩа, Жәгараа, Еҵәаџь(а),
аԥс­уа, аԥхазз(а), аҿарпын, аҟарма, аӡахәа, ацха, ақәаҵа,
алҩа, ажәҩан, аҳә(ы)ды, аеҵәа, Амза, Амра, Ахажә (Ахажә
уахымкәшакәа узнеиӡом – ажәаԥҟа), Аҳажә, Ҳатла, Ҳаҭла,

аихымца, ашьанҵа, ахәышҭаара, аҳәыҳә, аԥсаатә, аԥса,
алаҳәа, аҩҩы, анапы, аҩнду (аишьцәа ахьеиҿыҵуа аҩ­
нарҭа), ала, ацгәы, аҳәа, анышәаԥшь, аӡкыра, аԥслымӡ,
арашәыга, анцәеижә, аҭәа, ара, аракәа, аҵыҭәа, ака­
лам, аа, ашыц, алакәымҳа, ажьынҵәры, абгыӡыр, абҳәа, ал,
адыӷаџь(а), аҳа, амшаԥы, ацил (акәтаӷь ацил), ашьабсҭа,
аԥслаҳә (шәарахуп), аԥслы, акәакәиа, акәакәыбла, адыр­
ды, абыз, амхылдыз, аҵәынҵәлаӷь, аӷьатама, асаԥыџь,
ауӷә(аоӷә), аҩны, аҩнаргәы, аҩы, аҩцара, ананыра, ажь,
аққа, ақьаад, акалам(аҩыга), апҟыз(аԥҟыз), аҟыз, акәты,
амҵәышә, агәаргәал, ажьа, ашьапы, агьаргьалас(а), ауар­
гьала, аԥсангьари (аԥснгьари), асакьаҳәымҭа (ианаамҭо
иақәыршәан уск аҟаҵара, аилашыҩкмҭаз ааира, ахҭы­
гәлара...), аныга, агәмыркатыл (агәмырӷьаӷь), абацә, асы,
аҵаа, аккара, акаӡӷа (акаӡӷы), аҳаԥшьа, аҳаԥсы, афрына,
ашьапызаҵә (зымшьҭа цәгьоу ҳәа иԥхьаӡоу ԥсаатәуп, аткиу азгьы убас рҳәоит), апҟат(ыжә) – астраус; ашышкамс,
амса, асаркьал, абыкь, ахәра, аныха, ачамԥаз, аԥ, аԥрынџь(а)
– абрынџьгьы иароуп; аҟаб, ашы, ачыс, амҵырбӷьы, ашша,
аҵәах(а) – ҵ ала изҳәозгьы ыҟан; аҳаҭа, акьыр, аҭлаҩа,
аҳалт, аҳалӡ(гга), ашәалт, аҵалӡ, ашьауардын, ажәҵыс,
ажәардәына, ахаз, ажәытә – Ҳажәы(тәа)(н), аҿатә – Ҳа­
ҿа(тәа)(н), абгыӡ, аԥсҭҳәа, аԥҭа, ашәы, аҿа, амаҿа, аӡӡа
(ӡакы), аԥашь – аԥач, аԥас(а), аӷра, амгәа(цәа); абашаанацәа (анацәкьыси агәабжьынацәеи ирыбжьагыло, хьӡыд(ҳ)
а-нацәа ҳәагьы изышьҭо), амацәа, амацәаз, анацәкьыс,
ашә, аҳашә, Ҳаԥснажәа, Ҳаԥсныжәа, Ҳаԥсынражәа (абас
акәын жәытәан ишырҳәоз, аԥхьеи ашьҭахьи игылоу ама­
ӡашәарақәа анаӡа Аԥсныра акәхеит – уигьы ӡуп, аха да­ҽа
ӡызаргь ҟалоит), ашәахьа, мыдихәыц (мыдеихәыц) – мы­
ди­ҳәыц (мыдеиҳәыц – убригь иароуп, аԥхьа а андыргылоз­
гьы ыҟын), аџьар(а), акьанџьар(а), акьанџьа, ахәымџьар,
ам­ҵәыжәҩа (амҵәыжәаҩ), абираҟ, амаҟа, аҟама, аҷаҷ(а)
– аԥхьа ҳ гылан, алу, алда (алада), аҩда (аҩада), абаҩ, абаҩ­
хатәра (абаҩхатәры), ақәа, акәтаӷь, акәуа, аца, аоԥс­
ҵәы(аоԥсҵәа), ахәшьад(ахәшьаҭ), алыра, аика, ака, аԥсыӡ(ӡ)

а (амацәа дуи арбага нацәеи еиҵыхны ирыбжьанакыз),
аԥацхь(ахь), агәашьа, ага, аха, аҩ, аҳакәа, аҳаҟәа, акәакәар
(аҳакәакәар, ахакәакәар), ахәажәа, аԥхьаӡара...92
Абра еиқәысԥхьаӡаз рахьтә акык-ҩбак сшәызрых­
цәа­жәоит, ажәабжьҳәаҩцәа дуқәа ишырҳәаз еиԥш. Аха
дара убарҭгьы аҩбатәи рыхьӡқәа ҳәа изҿыз, шамахак ада
ирыздыруамызт, ҳаԥхьаҟа урҭ аазырԥшыша аӡәгьы дгыларан дыҟоуп ҳәа усгьы ацырҵон.
Акәуа. Жәытәан акьыбагьы абас ахьӡын, аабыкьан­
ӡагьы; акәуа ихьт, гәаҟцәгьа, шьҭа дзалымҵыр ҟалап
рҳәон. Излархәшәтәуазгьы кәуан. Аха уажәтәиқәа акыр
иреиҳан, ашьагьы иаҵәан рҳәон. Иушьыр ҟаломызт, акә­­
таӷь хәшәын, иашан аха, ашьагьы. Имԥсыртә еиԥш иа­
лырхуазар акәхарын, ишаӡаз иржәуазу идырҩозу уи сеи­
дроу, ирыздырамызт... Уажә уи аҩыза џьара дгьылк аҟны
инханы иҟазар, уаҩы еиликаар илшоит. Ус анакәха урҭ
ма Аԥсны ианын, иаҳа иԥхарран – Аԥсны жәытәан идуун
рымҳәози, ма аԥсуаа-ашәқәа, аԥсуа-абазақәа рҟәы­ҵәак
наҟ хара тәыла ԥхаррак аҟны инхон. Аха уи абы­кәыз?
Убригьы уаҩы еиликаар алшоит, аԥсшәа цқьа дза­лаԥ­
шыр... Уа ианӡароуп...
Акалам. Абригьы акьыба ҳәа иашьҭан, иара алахыр­
ҽуан, иалархәышәтәуан – акалам еиқәаҵәа (ашәы-калам)
аҟа­тара еиҵарԥхьаны ма ирҵәны. Иара уахык ала метрак аҟынӡа иазҳауеит, иҵыҵны ианҩеиуа; акаҭран мҩа
омак ижәпамзар, икылжәан ихалоит. Егьырҭ акаламқәа
рҟатарақәагьы рҵәны ихәшәуп, аха уанӡа иҟам... Жәытәан
ачымазара зыхәшәтәуаз аҵиаа иара ахьӡ ахьӡырҵон, иахьа ахәра – ахәрабӷьыц ҳәа ишыртәоу еиԥш...
Ахәра ҳәа иашьҭан ишьаркәкәоз амаасилгьы. Излар­
хәышәтәуазгьы хәрабӷьыцын. Аҳаҟьа гәаҩаҿ иҭаҟәаҟәан
Ажәа «аԥхьаӡара» иаҵаҵәаху амаӡақәа «Чаҵә Чагә ихҭысқәа»
рышәҟәы аҩбатәи ихарҭәаан аҭыжьраҿы иҟоуп (аԥсышәалеи
урысшәалеи, 2009 ш.). Уа ижәбоит абраҟа еиқәԥхьаӡоу рахьтә ԥыҭчытқәак, ара иҟамгьы акык-ҩбак, иаадырԥшуагьы закә жәытә
ҭоурыхқәоу, изҳәазгьы зусҭцәоу, ианырҳәазгьы, иахьанҵоугьы.
ажьӡы (асок) алырхуан нас акы (еихатәымыз) иҭаҭәаны
ахҩа ахарҵон, еиламшырцаз иҵаз ҳаԥшьак аҵан иҭа­
дыргылон, аҳаԥшьа ахҩа арҭон. Уажә ажьӡылхыга (соковыжималка) ыҟоуп, архьшәашәага ыҟоуп... Ҽнак хынтәны
иржәуан мҳаҵә дула, крырфаанӡа сааҭбжак аҟара шагыз.
Ибзиахаанӡа убас иржәуан. Ҩба-хԥа мчыбжьа, мызкы –
уаҳа аҭахӡам. Ас ахәшә анужәуа арыжәтә ҟалом. Ари иахьа
изызцәырҵуа аҿаргьы ыҟоуп, шьҭрала ироургьы ауеит,
ахәшәгьы цқьа ирыздырам, афрангь ҳәызба кны аҳақьым
ианԥиҟогьы убап, аха ус ҟаҵатәым... Ажәытәуаа ус рҳәон
ахәшә ааҵраҿ иҟоуп, ҳара иҳаздырам акәымзар ҳәа... Аӡәы
ахәшә сақәыршәа ҳәа Анцәа иҳәара данаҟәымҵ, уааҵраҿ
уеимда, умаашьан ҳәа бжьык иаҳаит... Хәыҷыкгьы абри
ихьуан, ирзыхәшәтәуамызт... Иара ацәажәара далагахьан, иани иаби Анцәа дидырҳәеит ахәшә сырба ҳәа.
Ажәы­тәан убас ахәыҷқәа дырныҳәон, ахаҳә шкәакәа
иқәыр­гылан, Анцәа иаҳауеит ҳәа, изыҳәозгьы ҟалон
рҳәон ажәабжьҳәаҩцәа. Избанзар, ахәыҷы гәнаҳа имаӡам
ҳәа усгьы ацырҵон... Ари згәы бааԥсыз, Анцәа иҳәаз
ахәыҷы ауха дахьыцәаз «Ахәырбӷьыц, ахәырбӷьыц!...»
ҳәа дцәажәеит. Уи иани иаби ираҳан – далархәышәтәит,
дыбзиахеит. Ас еиԥш иҟоу, Чагә иажәабжьҳәаҩцәа ис­
дыр­ҳаз аҳәамҭақәа маҷым, иузҭыжьуазар... Абарҭқәа
рнаҩсан, аԥсуа жәлартә хәышәтәра, жәлартә медицина