Иҩымҭақәа - Заур Быҭәба. Актәи атом - 27

Убасоуп, егьыс ҳәа ҽакала иҟамлеит.
Кәытрыбга ааҭрысын, иҿаԥны иҿамҟәеит –
Абраҟа аҵла амҵан Адәҳәынаԥ ҭахеит...
Инеиуеит Кәытрыбга, аҩныҟа ахы хоуп,
Иакугьы лабҷашьуп, ахылԥагь ахоуп.

XI
Кәытрыбга аанымҿаст, ицеит уи шьоура,
Аккара аҽаҭан, бгалаџҭархара.
Уа иамоу бгалаџаа иҭәуам рыԥсахы,
Иахызцақәаз зусҭцәоу иазхәыцуеит уажәы.
Ҵхыбжьонла урҭ ақәлоит аккарантә иааны,
Фатәума-ижәтәума еимырҵәоит икны.
Аҭыҩра ахьамоу ифҩышә ирԥшаауеит,
Аҭыҩраҿ инеины уа амҩақәа ркуеит...
Кәытрыбга шнеи-шеиуаз иазхәыцуа акы,
Иазгәамҭазт, иаҿаҳаит убраҟа шьоукы.
Ианынаԥш, каамеҭуп, хы-бгак уа иабоит,
Иныҵак ицхлымуеит, аҿаԥҳәа иҿамҟәоит.
Кәытрыбга, иҭрысӡан, шьҭахьӡала еихеит,
Мҩапала, аҽеиуатә, аҭыҩраҿ инеит,
Иҩҭалан, аҽхәыҵак, хәыҷык, аԥсашьеит.
Аха ашьҭахь иаагәалашәт убра иахьҭатәаз,
Ахылԥа иагахыз шахаз ишрыцәшәаз.
Уиакәхап егьырҭгьы изашьҭамла уа,
Ожәшьҭа иднарбахып, иабацо дара!
Абас ишҭахәыцуаз шьапышьҭыбжьы геит,
Бгадуаа рыхԥагь аҭыҩраҿ иабеит!
Аҭыҩраҿ инеин убра иҭафҩит,
Аҭыҩра иахыкәшауа амҩақәа ркит.

XII
Ахылԥа харкәаҟьан, лабҷашьгьы аакны,
Аҭыҩра аҿышәҭа инҭыҵт Абгахәҷы.
Бгадураа гылоуп, ирбом акагьы!
Аҿышәҭаҿ, ианҭыҵуаз, иааган убра,
Иҭымга иҵанаҵт кәтык ашьапқәа,
Ирбарҭан бгадуаа, иргарцаз иара...
Акәтыжь хәыҷ ангәарҭа, бгадуаа еисеит,
Ириааизгьы ыҵҟьаны уахь иццакит,
Иабаҟоу, акәтыжьаҿ анеира цәгьахеит,
Ириааиз ах-ҟәазгьы аҿышәҭа иҭахеит...
Егьырҭ уа игыланы уи иазыԥшуеит,
Аиашаҵәҟьа ухьит ҳәа усгьы рҳәауеит.
Абас уи шыҟаз лабашьҭыбжькгьы геит,
Зых уа изыцәҭахазгьы аҟәаҟәа ҟаԥшьхеит...
Зых уа изыцәҭахазгьы еихан иааҭнагеит,
Шәа шәоуп иҟазҵаз ҳәа ирыжәлеит, иҳәҳәеит
Егьырҭгьы, аагәаан, еигәыдлеит, еиқәԥеит,
Ашьарҩаш, аҟәада убра икадыршит –
Бгадуаа зегьы-зегь абра еибарԥсит.
Кәытрыбга, ирхыччо, инҭалеит аҭра,
Ауха аашаанӡа ицәт иҭахәхәа.

XIII
Мчыбжьыла-мчыбжьыла еишьҭалан ицон,
Цуҭа зегь аақәхуа ҵыхәабабагьы чон,
Ахылԥагь ыркәаҟьан иахан ианцауаз,
Акәтыжьгьы хьанҭамзи шьҭахьы ианаауаз.
Аӡә дарбан издыруа, акьафҵәҟьа ауан,
Ишаҭахыз иҟан, аҭыҩра иҭаиан.
Нааран иахьыҟаз, иараӡәк иазшаӡан,
Абду имх аҵыхәахь, уажә уа расран,
Измнахыз аашьышьын, аҭра цәнагахьан.

XIV
Кәытрыбгаа рызегь акәтыжь иазгәышьуеит,
Кәытрыбгаа рызегь акыргьы имлашьуеит,
Абри цқьа иназхәыцын, иналагт убра
Кәытрыбга-џьырмыкьахь акәтыжь агара.
Шықәсык иназынаԥш ианыхәаахәҭ абас,
Иамоут иахьагашаз аԥара иарҳаз...
Аҵыхәтәан дыԥшыхәны дагеит уи ԥҳәыс,
Иахшәазаап агәы нас ахала ус-ҳәыс,
Иннажьит аҭыҩра, ақыҭагь иналҵт,
Қалақь дук агәҭаҵәҟьа ҳҭынракгьы аанахәт,
Баашкгьы аргылеит ахәыԥшӡа аханы,
Баагәара иагәылак, дызҭамло ҽаӡәы,
Џьанаҭ уа иаҭыԥны, амшын ааигәаны.
Ҭынхала-ҭынҵыла, абгахәыҷ-мыҷқәа
Иара ашҟа ихәнаган, ирылнахт уаҩра.
Мамоу, бгахәыҷқәам ҳәа жәлары иднарбеит,
Мамоу, бгахәыҷқәам ҳәа џьоукых агәра ргеит...
Ҭынч-ҭынч ауп ишцәажәо, иаҳәом уи усҟак,
Ианцәажәо иахьцәажәо изкылкәом ажәак,
Аҭыԥ ду иа иамоуп, машьынагьы ус,
Дагарцгьы егьагым уаҩы уи хәыҩыс.
Иагьашьҭоуп уи цасҳәа хәыҩҩыс ҳәа дагарц
Ахылԥа зны аӡбахә еиҭазҳәоз изгарц,
Абду нхаҩ имаҭа, иԥылҵ, шьҭа кыр изызҳаз,
Ақыҭа ааныжьны қалақь ахь ицаз.
XV
Ахылԥеи лабҷашьи ницәырга инаркны,
Дырҟәаҵит уи Аҩсҭаа дызҿқәахыз зегьы,
Дырҟәамҵыргьы ԥсыхәак имоуит ҽакгьы,
Аҵыхәтәан, изымчҳазт, убасгьы ҟаиҵеит,
Амаҭеиҿ дынкылсын зегьы-зегь иҳәеит...
Амаҭа иаҳазгьы оумакны иԥхьаӡеит,
Зынгьы агәра изымгеит, зынгьых агәра игеит,

Кәытрыбга гызмалгьы азкылыԥш ҟаиҵеит,
Иазҩоит уи, еиҭазҩоит ахылԥаз игәы,
Дахаҩоит, дахаҩоит иара иахьагьы...
Ӡәыр илшон дҟалозар Кәытрыбга акра,
Уи ида ҽаӡә уаҳа дызбом уажә сара.
Шьҭа слакәгьы абраҟа аҵыхәа нсырҵәап,
Аԥылҵ* нас кыр илшар, изҳәаша дҟалап.
АДӘЫԤШӠА АМАӠА
АДУ-ЛАКӘ
Хәҭеи-хәҭеи уалхәаҭаз,
Ашҳам бзы, амыза кәкәы...
Уара уасны иурчит,
Сара саҭәҳәан исырдеит.
Ажәлар рҳәамҭахьтә

Агеи шьхатәылеи ирыбжьаршәны џьара,
Иҟоуп адәыԥшӡа, ижәбозар шәара,
Ага еишьылуп, аҿаҩа иаҵәоуп,
Амра лашароуп, аха аҵхқәа лашьцоуп.
Знымкәа, аӡәымкәа ирҳәон ауаа,
Дшырбахьоу уаҟа Џьыныш ихаҭа,
Дшырбало, дшыҟоу иара иахьагьы,
Нас ишраҳахуа уахынла ибжьгьы.
Акьанҿа даҟаран дцәырҟьоит дхәыҷны,
Иблақәа рҟәазны, ирпаҟьа ихиҿы,
Илшоит ласбоушәа, ушихәаԥшуа убра,
Дԥина хәыҷ шкәакәахар, ҷыӷәҳәа дышуа.

* Аԥылҵ – амаҭа (аԥҳылҵ – уи аԥҳа лҟынтә). Абарҭ ажәытә
хьыӡқәа еиҭашьҭыхтәуп! Еиҳагьы иманшәалоуп. Дара иҳәамҭоуп
ажәытә ԥсшәа бзиаӡак издыруаз ажәабжьҳәаҩ Ардашьыл (Гәыдҳа)
Маршьан.

Мамкәа даагылар уа уаԥхьа уаҩҵас,
Ԥҳәызбан, арԥызбан мамзаргь ҭакәажәҵас.
Ҽыуаҩ дизцәырҟьар, иҽы цом ԥхьаҟа,
Хыррҳәа иаангылоит, еиҭамҵуа џьара.
Ҽыда уаныҟоу оумоуп узықәшәо,
Дықәԥалоит узқәа, дахьынтәааз умбо,
Мамкәаны дуақәԥауеит дуҵагьежь уа,
Илшом нацәкьыскгьы уи иалшо иара...
Шәарак ҟамҵакәа уиҳәароуп Анцәа:
«Џьныш са сеилеимго, Ҳазшаз, иҟаҵа!»
Шәарак ҟамҵакәа абас ануызҳәа,
Даҵахоит Аџьныш, уеилгом уара!
Имшәаз абраҟа – уи ихьӡом акгьы,
Имшәаз абраҟа – дагьцоит деиқәхангьы,
Аџьныш-қаҷаа зынӡа дхәыҷханы,
Дцоит наҟ деиқәыӡыҭ, думбо дкабаны...
Иашан иаҳҳәозар, иазгәасҭоит абрак,
Асҵәҟьа агәымшәагьы дшумбо рацәак.

***
Тоурагәҭа иҟоуп Адәыԥшӡа, бнароуп,
Мҩакгьы аҿықәган амшын ахь игоуп,
Агәҭан уа алҳәыԥраҿ, хаҳәқәакгьы шьҭоуп,
Арасра рхыҵәеит, ашыцламшә иагоуп.
Амра егьынҭашәт – хәыҭхәыҭроуп изҿу,
Акәша-амыкәша абраҟа иаԥну,
Ирҳәо маӡошәа, ирдыруашәа акы,
Аџьныш дахьыҟоу еибырҳәошәа уны
Аҵла еидгылоуп еидкьысло ркьатрацә,
Иалаҳамҵозар хаз иҟоу абацә.
Ииасуеит уаҟа акәарагь хәыҷны,
Ахәажәра аманы, иагьҵлашьцааны,
Алахь еиқәнахуам есқьынагь иара,
Иамоушәа хьаас абри ақьаԥҭа.

***
Амра ҭашәеижьҭеи шьҭа ҳамҭак ааҵуан,
Манчеи Хачачеи еиҽхнылан иаауан,
Ӡҭалара иҟан, аҩныҟа рхы хан,
Ага имцази, хәыҷыкгьы ихаран,
«Аџьныш идәҳәыԥш» ала рымҩагьы ган,
Амзагьы ыҟамызт, аҵхгьы лашьцан.
Манчеи Хачачеи хәыҷқәаху уажәшьҭа,
Цахә азын иалгоит ашкол ахаҭа.
Аҵх лашьца иалак абра ианааи,
Аџьныш иакәушәа бжьыкгьы рмаҳаи:
Асаби иеиԥшны, игоз абжьы пан,
Асаби иеиԥшны иҵәуон, иқьуан...
Рҽы аангылеит, иахымсуа убра,
Шақәкгьы иагьасит «хырр-хырр..!» ргауа...
Аџьнышгьы дцәырҟьозар акәхап уажәшьҭа,
Ҩыџьа рҟны дцәырҵуам ҳәа рҳәонеи ауаа?!.
Дыԥахуоу дбылгьахуоу сеидроу убра,
Цасҳәан, иршәарцаз, икаҳарц дара.
Рыҽ ԥхьа ианымца, шьҭахьҟала игьежьит,
Наҟала ихыкәшан, ахәдаҟа иҵәиит.
Аҵх кыр инеихьан аҩнынӡа инаӡеит,
Ирбаз, ишырбаз џьаргьы ирымҳәаӡеит.
Рашҭа инҭалон егьырӡбит убас,
Дәыԥшӡахь уаҵәуха икылсны иҷаԥшьарц.
Бжьык ҳәа еиҭагар, закәтәу еилдыргарц,
Дылхны дызусҭоу, хьыӡ дуҵәҟьа ҟарҵарц.
***
Амра анынҭашәа, рҽырӡеит зегьы,
Алашьца ҭыҵын инықәтәеит адәгьы.
Манчеи Хачачеи ҷаԥшьоит итәаны,
Аҵлеилач амахә ду иқәтәоуп уажәы.
«Бџьарла» еибыҭоуп, рлашагала еиқәшәоуп
Даман ӡәыр дыҟазар, иаџьал уахоуп:
Иқәтәоуп, ус иқәтәоуп, акраамҭагь цеит,

Мҵык ҳәа ԥыруазар, абжьы уаҳауеит.
Аџьныш дабаҟоу, иргомеи ибжьы?
Дкылыԥш ибозар иахьықәтәоу уажәы?
Ус уа ишықәтәаз абраҟа дара,
Иалагеит Аџьнышгьы ибжь агара.
Хынтә заҵәык рышьҭахьгьы уаҳа имыргеит
Дыӡызшәа, дыҟамшәа ишьҭыбжь мгеит.
Нас уи еиҭагахт аарла, ирбоит:
Зных иааҟәыҵхуеит, ҽазных иара гоит,
Арасра илыҩуеит дәҳәыԥш агәҭаны,
Уахь узланеиуазеи ус марианы?
Ааигәа иҟоу убра нышәынҭроуп,
Џьнышу дыԥсцәаҳаху аилкаара цәгьоуп...
Ассирҵәҟьа, лакәума ирбо дара,
Рҿаԥхьан игылоу аҟәаш шьапаншәа?!
Ассир, уи ашьаҭаҿ ашә хәыҷ аатит!
Цәымзакгьы ҭылашо уахьынтә иааԥшит!
Чара дук ыҟоушәа, уаҟа шьоукы
Ргәырӷьабжьы ҭыҩуеит аууы рыхгоны.
Аишәа ҭагылоуп, ирбоит инаԥшны,
Аҵлаҩа гәаҩа иатыз шьапаны.
Афатәгьы мачхәума, иқәуп иҭәны,
Амаҭаԥшь ракәӡан итәоуп еикәшаны.
Абла асаркьақәа амоуп акы,
Иҟоуп ԥҵы змоугьы, ихәышлаԥсаны,
Ҽак ахы ҷашьахуп, иагьҭамадоуп,
Аҵәца кны игылан ицәажәо иароуп:
– Дад, абра итәоу зегь, ижәдыруеит, ҳаишьцәоуп,
Кәара анырцәынтә иаазгьы ҳа ҳауп.
Ажәа ахы мҳәакәа, аҵыхәа узҳәом,
Сажәа сымроукәа, иахәҭоугьы сызҳәом.
Асасцәа шәыҟоуп, харантә иаақәаз,
Шәарҭгьы ижәдыруаз нас ҳчара зыхҟьаз.
Дад, абри Дәыԥшӡа еимаҳкуан ҳара,
Ахьаԥарч ықәцан, иаҳтәаҳтәырц зынӡа,
Рабацәеи ҳабацәеи жәытә еибашьхьан,

Ҳҵеицәа иреиӷьыз абра иҭахахьан.
Еимаркуаз зеимаркуаз жәдыруаз шәара,
Ихәахәоу-иашоу ҳәа ныжьны зымҩа.
Дәыԥшӡа ҳаҭгәынқәа кыр шамоу жәбахьеит,
Жәытәаахыс иҟоуп, рыгәгьы ҭабгахьеит.
Ахьаԥарч рхылаԥшуан, руамызт ҳаар,
Ҳҭалан игәаҳҭар, убраҟа ҳнатәар.
Зинла ҳақәиҭуп, иҳаиҭеит Анцәа,
Акаамеҭ аныҟаз, ҳаԥсеитәит иара.
Наҩ зыхьӡыз далихын усҟан Анцәа,
Акаамеҭ ишыҟалоз иеиҳәеит иара!.
Аӷба ду ирҟаҵан, иалихт зыԥсҭаз,
Рызегь рыхкыцԥхьаӡа уа еиқәирхарц.
Акаамеҭ ныҟала, аӷба хнаҵеит,
Ӡыблара иаргьежьит, џьа ианнаҟьеит...
Акаамеҭ аилгара шагыз хы-мшы,
Аӷба ду кылнаҵәеит авара акы,
Рыԥҵәшагь икылҟьеит, инымкылт аӡы,
Амаҭқәа ҳаб адаӷь ԥсыхә ҟамлоны.
Ҽырқьақьа-ырқьақьо кылҵәара кны,
Наҩ инаиқәнаргеит усгьы абжьы:
– Са иузныскылоит, Наҩ ухаҵкы,
Сзыҳәо ҟоуҵозар, иуасҳәоит уажәы:
Сақәиҭыз афара са ауаҩжьы!..
Сшақәиҭу рдырааит еиқәхо зегьы!
Мап ҳәа ануҳәагь, сынкылсны сагьцоит,
Ӡычҳарагь здыруеит, ицәгьамкәангь сыӡсоит.
Шәарҭ ара иаанхо ӡы нашәҿаҵәап,
Аӡсашьа здыруагь аӡытлакә дагап...–
Наҩгьы ибзиоуп ҳәа ҭакс иҟеиҵеит,
Амала, ашьҭахьшәа усгьы неиҳәеит:
– Ҳиазҵаап Иаҳхылаԥшхәу, ииҳәо ҳаҳап,
Ҳхала иазаҳаӡбыр, ус иҟамлап...
Ажәҵыс, умшәакәа, удәықәла лассы,
Ииҳәауа арбану ҳаҳәа ухынҳәны!
Амаҭ, амарџьа, уус ҟаҵала,

Урқьақьа ҭаршан аӡы шәаҳала!
– Бжынагьы ацҵа, – аҳәеит Амаҭ убра, –
Рылаԥш еихыӡааит иахьцо-иахьаауа!.. –
Ажәҵыси Бжынеи ахьнеишаз инеит,
Ирҳәаз дазыӡырҩит, зингьы ҟаиҵеит...
Арҭ хынҳәы идәықәлеит, аха аимак ҟалеит,
Ииҳәаз ҳәатәума ҳәа, уи рыххатәхеит..
Ажәҵыс аалҟьаны ак џьанашьеит,
Насгьых иаацәажәан абасгьы наҳәеит:
– Бжына, убаашәитеи, да убыз сырбеи,
Иқәтатан збоитеи аҷышәи ҳәынҵәеи?!
Абыз анынҭнах, егьи иаахнаҵәеит,
Бжына быжжада азымҳәо иаанхеит...
Ажәҵыс аԥысын иаан ус аҳәеит:
– Дҳақәцәҟьаны мап иҳәеит, зин ҳәа ҟаимҵеит,
Дыҟанаҵ ифара – уи ҟалаӡом,
Иаџьал шьҭахь, усҟан нас, Нцәа акгьы иҳәом...
– Суа абанужьи?!. – ҳазегь ҳабду
Ажәҵыс иназҵааит, гәҩарас иаку.
– Сышьҭахь исышьҭоуп, изааиуам лассы,
Уигьы иаҳәап нас, ишааилак иаргьы... –
Бжы мҩа ишықәыз каамеҭгьы еилгеит,
Ацшьҭахь иахьааизгь быжжыҳәа инхеит...
Ажәҵыс акырцаз ҳабдугьы ҩеиҭаԥт,
Аԥшьҭагь быжькаҵәаӡа аҵыхәаҿ иннажьт...
Сажәабжь зхысҳәаауа, сашьцәа маҭраа,
Ҳарҭ зегь ҳақәиҭуп ҳаҭгәын аҭаԥшра.
Уи мап ацәыркын хьаԥарчажә зхарԥаз,
Ҳҭарымҵо иалагеит наҟынтә иаақәаз.
Ҳџьынџьоуп ҳәа игылеит, џьаргьы иашышит,
Ҳарҭгьы ҳааҭгылеит, аусқәа ҳаӡбит...
Ҳабацәа ирҳәоз ауп исҳәо сара,
Ӡәыр ишәмаҳацзар, иаҳааит иахьа, –
Х-ҷашь ауп ицәажәо, аҵәыцак акуп,
Иадгылоу рызегь иара иазыԥшуп.
Ажәа рацәазаргь, иахьа иҭамадоуп,

Иацызфо-иацызжәуа ԥшызарц рыхәҭоуп...
Манчеи Хачачеи уа ирбо мбатәуп,
Х-ҷашь маҭы иацнаҵоит, ажәахә акуп:
– Дәыԥшӡа аагарцаз аџьаҵәҟьа аабеит,
Мчыла ианаму, маанакгьы ҟаҳҵеит:
Кәуак азыҟарҵан ҳабацәа зны,
Ус иуԥхьаӡозар, ицалап ожәшьҭа шәкы,
Ԥсыӡ-хаак аҿарҵан, ианыршьышь ахы,
Уаҳа лахымзар зымбацыз акы,
Ахаа анафа, ианахәа агәы,
Ҳарҭ ҳаиуацәоуп ҳәа аҳәахит иаргьы.
Насгьы илықәыршә Хьаԥарч ахь ицеит,
Уаҟа иахьнеиз абасгьы наҳәеит:
– Ахьаԥарч, сгәыла, фырхаҵа уара,
Ҭахак ҳәа рымҭа урылгоит маҭраа!..
Аҵлаҩа ашьаҭаҿ сшавсуаз уҩнра,
Сныдгылт ҳаицәажәап, иаҳшьап ҳәа ҳаԥсқәа...
Са усазҵаауазар, аԥсра сацәшәаӡом,
Маҷуп исиааиуагьы, аӡәгьы дызбаӡом.
Иашоуп, сыӡмахаҿ иҭалоит уажәы,
Знырҳа доумбеиу камбашьқәак ааны.
Сзымныҟәар сзымласкәа, срыҵашәоит уа,
Сзыҵымҵуа сныҵашьшь сагьашьҭуеит ҵаҟа.
Нышәаԥшь саалахоит уа са схәаҽуа...
Иарбан, фырхаҵа, уара узыцәшәауа?!. –
Ахьаԥарч ҭакс ҳәа иаҳәахит убра:
– Дмаҷуп сзыцәшәаҵәҟьоу, аиаша хаҵа.
Ҵоуп, аҭабгаррақәеи жреи са срыцәшәоит,
Сҭаҳар ҵаулан, сызҭымҵуа сҭахоит...
Дыӡын ҳа ҳгәылак, иҵуеит шьҭа акры,
Ҳишьҭан, даабомызт, зегьы, ҳаҽшаны.
Ашьҭахь уи дгәаҳҭеит дышҭажьыз дыԥсны
Нышәынҭра гәаҩак, даҳнарԥшааит ифҩы... –
Ас анаҳахгьы Акәуа ҳәазеит...
Амаҭқәа ирыдтәалан уи зегь аҳәеит.
Ас еиԥш ҳабдуцәа аус анраҳа,

Аӡбаҩцәа иақәырҵеит ԥшыхәра цара...
Аӷәӷәақәа ԥшыхәра ҳәа иршьҭыз хынҳәит,
Руак ус иаацәажәеит, егьырҭ зегь ӡырҩит:
– Х-нышәынҭра гәаҩак ҳара иаҳгәаԥхеит,
Ахьаԥарч ҭаҳар, убра инҭаԥсуеит,
Ахԥагь ҭабгоуп аз, маншәалоуп зынӡа,
Х-кылҳарак рымоуп, укылсны уцауа.
Ахьаԥарч ушьҭаҵан, уа уанҭашәкәа,
Иԥан иҭаԥалашт, уафарц уеихҵәа.
Кылҳарсҭа пала уацәцоит адәахьы,
Ахьаԥарч зҭымҵуа ицоит инҭаԥсы.
Рабашьра абасала ҳзалагар ҳарҭ,
Ахьаԥарч ҳрылгоит, ҳшаиааиуагьы гәашәҭ!
Нышәынҭреи-мышәынҭреи зегь наҳзынхап,
Адгьыл ачашәрагьы ҳарҭ ҳаиҳабхап!
Амала, жәдыруазар, иагьусцәгьоуп иарак,
Ҳҩызак ахҵәахагь ҳнахаҳаит џьарак... –
Ԥшыхәрантәи ихынҳәыз рзыӡрыҩит зегьы.
Уи шьҭа анбыкәу, иҵлап амбатәы.
Уижьҭеи иазыӡбан иагьыҟоуп убас,
Ырӡра ҟамҵакәа, маӡа ҳаибашьларц...
Ахьаԥарч зыхәангабжь уажә игауа,
Ахьаԥарч зыхәангабжь ишәаҳауа,
Ҵыхәтәантәи шакәугьы жәдыруаз зегьы,
Ҳрылгеит, ианаҳхит, иаҳтәуп шьҭа адәгьы!
Ҳасны ҳанхароуп ҳаҭгәынраҿ уажәшьҭа,
Хыбаҩ аҩнуҵҟа иҭаҳшьап ҳаԥсқәа!
Зыхәангабжь гоугьы ҭаԥсыроуп уаха,
Жәохә мыш ирыцны иҭажьуп убра!
Амаҭаԥшь ҭаԥалан, уа икәараҵеит,
Кылҳарсҭа пала, ишцац еиԥш, ицеит!
Ахьаԥарч акәзар, изҭымҵт, иҭахеит,
Амаҭаԥшь иақәкыз уи абла лашәхеит!
Ӷас ҳәан иҳамоу зегь рыҳәҳәабжь гауа,
Ҳарҭ аишәа ҳҽаҭан аҩыкәкәеи аажәуа,
Ада ҽа хьаак ҳа иҳаумҭан, Анцәа,

Иақәшәааит амин, иаанышәкыл уажәшьҭа!..
Манчеи Хачачеи хлымӡаахҵәҟьа рбауеит,
Амаҭқәа гылоуп, иахьцәажәо ирҳәауеит:
– Ахьаԥарч гәаҟбжьы даара иҳаҳаит,
Ахьаԥарч гәаҟбжьы ҳа ҳгәахәа знарҳаит!
– Ахьаԥарч гәарԥоуп абраҟа ҳахьтәоу,
Дарбан иаҳцәызго, уажәшьҭа изылшоу?!
– Бзиоуп, иазхазааит, наҟ ашә ашәыркы,
Иалыжәдраауазеи дӡырҩуазар аӡәы?!. –
Ашә хәыҷ ианнаха, ҵлагәаҩа накит,
Манчеи Хачачеи уа нас иццакит.
***
Манчеи Хачачеи уа рыҵла илбааит,
Манчеи Хачачеи ласын иԥшааит.
Сишь, нышәынҭроума уи ирбаз уажәы?
Ҳаи, нышәынҭрами! Иааҭрысит зназы.
Аа иахьҭыҩуагьы абжьы игауа!
Аа уи Аџьнышгьы дахьҭанхауа!
Мап, уи дыџьнышым, ирдыруеит уажәшьҭа,
Дарбан абраҟа иаҿу уаха ԥсра.
Нышәынҭра гәаҩа инеин иҭаԥшит,
Дарбан иҵәуозгьы уаҟа иааԥшит.
Аџьныш дабаҟаз, иаҿымзи аԥсра,
Ахьаԥарч хаҵа, хьаԥарчаа рҵыхәтәа.
Иԥан ианҭаԥал, изҭымҵуа иҭахеит,
Шәсыцхраа ҳәа ишыҳәҳәоз, акыр иҭатәеит.
Ахьаԥарч аҳәҳәабжь зҿасуаз ауаа,
Аиқәырхара акәым, ицон ишәаҟьа,
Аџьныш ибжьоуп ҳәа игоз иацәшәауа,
Аџьныш даабеит ҳәа уаажәлар жьауа...
Ахьаԥарч ҭырган, ԥшьаала идыртәеит,
Нас иццакыхын убасгьы нарҳәеит:
– Ахьаԥарч хаҵа, ушзахәо уеиха!..
– Амаҭаԥшь хыҵын иргоит уқьабҭа!.. –
Манчеи Хачачеи аақәгьежь еимдеит,

Уаҟа аԥсыжрақәа иҵегьы рбеит.
Ирбаз ахьырбаз зегьы-зегь ҭабган,
Кырџьара ахьаԥарч рыбаҩ ҭаԥсан.
Нас иааласыхын иахьықәтәаз инеит,
Шаанӡагь иқәтәан иахаҩарц рыӡбеит.
Иамамкәа иҟам дырҩегьых маӡа,
Иарбану руагьы шьҭа ираҳара?
***
Маҷк еиҳа мҵыцкәа, ацәажәабжьы геит,
Рхыцәқәан, иахьықәтәаз, ицәажәоз ирҳәеит
– Кырӡа иаҳгәалоуп хьаԥарчаа зыниаз,
Анкьа Адәыԥшӡа изџьынџьны инхауаз.
Ҳарҭ аҵларкәыкәқәа иҳалшои мамзар,
Ҳазегь ишԥаҳҭахыз амаҭ нҳарҵәар...
– Кырӡагь ишәарҭахеит ҳарҭ ҳаҭрақәа,
Амаҭаԥшь ҭаларгьы алшоит маӡа,
Хыхьгьы иҩхалан, инхылан убра,
Кәтаӷьгьы аанрыжьрым, ҳарфап ҳхаҭақәа..
– Нхыҵҟа ҳацҳашан хьаԥарчраахь ҳцаны,
Хәынхыҵ иагьыҟоуп инхан хԥаҟа ҭӡы...
– Арҭ иааҳаҵырдраар, ҳуысқәа цәгьахап,
Илҵуа ҳакәҷарақәа рызегьы нарфап...
– Ҳаи, џьоушьҭ, закәызеи уахак иҳаҳа,
Аџьашьатә, ассир, ашана ахаҭа!.. –
Уаҳа кыр рҳәома ҵларкәыкәаа абра?
Манчеи Хачачеи ӡырҩыхуеит еиҭа.
Рлымҳагь инҭашт ҽа бжьык иара убра,
Аҵла иахыҩуа, иаҿуп агара:
– Ишәҳәоз саҳаноуп, ҵларкәыкәаа, сзаа,
Аҵла ацәавҵан сынхоит са ҵаҟа,
Шәыцәгьагь насҳәеитоуп Ахәынхыҵ шәанца!..
Шәыҟаз ашьшьыҳәа, абра шәынхала,
Аҵла ахьшәарҭам шәынҭалан шәцала!
Амаҭқәа сзыҟоуп, ҳаҭыргь ҟашәҵала...
Нас ишәԥырхагам, шәыхгьы шәыхьчала...

Усоуп абраҟа аҟәыш дшынхауа!..
– Иашоуп, уи иашоуп!.. – игеит даҽа бжьык,
Бтызу Мариалзу, ҵаҟа ашьапанытә.
Манчеи Хачачеи ашанақәа рбоит,
Ахьаԥарч гәарԥан уа аџьал рыӡбоит.
***
Ашә хәыҷы днадгылан дасит аӡәы,
Амаҭаԥшь хыҵны иахьҭоу ҵлашьапы.
Ҿиҭит: – Акәуа, сара, шәҭынха ду,
Шәызегь, сышәхашҭны, шәагьтәоуп шәшеибакәу!..
Ных, малабашаӡа ҳарҭ ҳаиуацәоуп,
Ашә аашәыртуазар, аҩыжәраз сыхиоуп!.. –
Ашә аадыртызар, ацәымза ҩныҷҷеит,
Ахьаԥарч хаҵагь ашәхымсаҿ ирбеит.
Кәуа абаҟоу, иаазаап Хьаԥарч,
Амаҭ ахьеизаз, убра иҭаннарҵәарц!
Бџьарла еибыҭоуп, кьарахәгьы акуп,
Аҳәа цырцыруеит, агәгьы аҽануп.
Ашә иаахангьы уи аззырты
Амаҭ еихыхны икаҳаит хазы.
– Шәалга, шәырҩаха шәнапажәқәа, шәласны!!! –
Ахьаԥарч хаҵа иарӷьеҩын абжьы,
Наҟ иныҩнаԥалт убра рыҭрахьы,
Аџьал азԥызҵәоз иахьыржәуаз аҩы,
Рызегь шьхынԥсылеит, ирҩахеит рнапқәа,
Ирбоу ахьырбоу ирбоит џьашьатәшәа.
Ахьаԥарч цәажәеит, иҩҭыган абжьы:
(Иҵысыз уаҵәҟьа еихнахуеит уеизгьы.)
– Сгәарԥаҿ шәааины абра шәыҩнатәоуп,
Агәҭан итәоугьы, узбоит, ҭамадоуп...
Уакәмыз инеиз сахьҭажьыз жәацы,
Снышәынҭра гәаҩаҿы, шьыжь шарԥазы?!
Усҟан иуҳәахит, сҭабгарра уҭаԥшуа:
«Ахьаԥарч ҳшәылгеит, инхада уажәшьҭа?!.
Ԥсыжрақәан иҟоу зегь урҭ ҳа иаҳтәуп,

Ахьаԥарч ҵыхәтәажә, абра уҭашьтәуп!» –
Асгьы насоуҳәан, усазҵааит еиҭа, –
«Кыр иаԥсаӡами абрантә уцара?
Уақәшаҳаҭхозар, нас усҭ ахамы,
Наҟ узлаҭыҵша, узгаша дәахьы.
Знык иноушәуҵар, иушәхаӷьауеит,
Уеиуара аԥсахуеит, уагьмаҭхауеит.
Кылҵәарсҭа пала унҭыҵып убра,
Насгьы иуаҳҭап ицәгьамкәа еиҳабра,
Гәыкала абраҟа ҳҳаҭгәынқәа хьчала,
Ҳада, ҳа ҳмыда изҭамлартә иаауа!
Малла ҳнауцхраап, заҟа уҭаху,
Ԥароу, ма шьароу, мамзаргьы баҩу?!» –
Ас еиԥш насоуҳәан, иркьакьан ухы,
Иршәны иҭоужьит убраҟа акы.
Иршәны иҭоужьит зын цәас иухарԥаз,
Ҵыԥх икоужьхьаз, ихәахәа ицахьаз,
Амаҭқәа, усоуп, ишәԥсахуеит шәа шәцәа.
Усгьы узбахуан сацәшәозшәа аԥсра.
Мап ҳәа ануасҳәа, унҭажьцәеит ҵаҟа,
Арҵәаа саныҳәҳәа, уцеит уеиқәшәаҟьа.
Схықәан унықәбан, уҵыхә сҿаҟьаны,
Уҩны уагьцахит убра уҳәазаны.
Ашарԥаз шаанӡа унеихын иацгьы,
Шәымаӡа соуҳәеит, уҭаччо угәгьы.
Анкьа аахысгьы шәышҳашьҭаз шәара,
Иҟашәҵоз амаана, ҳарҭ ҳҭархауа...
Амала иалшон са уа сааҭаԥсыр,
Суа ду самбазҭгьы уи Цәыслампыр.
Адгьыл аакылҵәан, аҭыҩра ҳаны,
Ҽнак ала икылнахт сахьҭажьыз ахы.
Наҟҵәҟьа сазҭымгазаргь, схәы аанагон:
Ахәаци, аинцәыши, быжлагь сарчон.
Шәызегь шәагьхәыцуан, маҭаԥшьраа шәара,
Ҳрылгеит ҳәа, дрымам ҳәа уаҳа ҭынха.
Хҩы ԥацәа сымоуп, иаҿуп аҵара,

Ҳхыбаҩқәа шыхьчатәу рҵоит урҭ убра.
Анхыҵҟа иҟоуп, иаап шьҭа лассы!
Ҳаҟамызт ахьаԥарч ус ҳаганы...
Ҳадгьылаҿ ахьаԥарч қәыџьма ҳаркхьеит,
Ҳадгьылаҿ ахьаԥарч мышәраа ҳаркхьеит,
Усҟан, иаҳдыруеит, шәагьрылан шәаргьы...
Ҳажәа еиқәымшәа ҳагьарӡит ӡәырҩгьы...
Ахьаԥарч рхьышьҭрахь мышкы-зны ихынҳәуеит,
Рнышәнап ҳахьчарцаз Анцәа иҳәахьеит.
Ҳнышәынҭра шәҭалахуа, уи ҟалаӡом!
Ԥсыбаҩ какахуа, мап-мап, шәагьызцом!!! –
Ахьаԥарч акьарахә ҵыс-ҵыс-ҵысит –
Амаҭ еилаҳаит, ацәымзагьы ԥсит!
Нас иааласыхынгьы ашә анаркит,
Иҟаз ишыҟаз убра иҩнанакит,
Кәаш ҩа ду ашьаҭагь амца анаркит.
Аршәаагь аҵалан еибанаркит.
Манчараагь амцабыз рыбла хнакит.
Амаҭқәа рҽеибыҭан ашәгьы иагәҭаст,
Зныкымкәа, ҩынтәымкәа, иахо иацәхаст...
Амаҭқәагь алаблит уаҟа зегьы
Шәы-ԥсык ҳәаны рхазаргь инхомызт акгьы.
***
Манчеи Хачачеи агәымшәа ҟарҵеит,
Аџьнышгьы имаӡа ргама еилдыргеит,
Ԥсыжра ҭабгара еимарԥсеит зегьы,
Аџьнышгьы дыҟам, диԥымлац аӡәгьы.
«Аџьныш идәҳәыԥш» ҳәа иҳәом уажә аӡәгьы,
Иашьҭоуп Адәыԥшӡа ҳәа ажәлар зегьы,
Амҩақәа авгоуп, икаххаа ицоит,
Ахьаԥарч ашьҭрагь абраҟа инхоит.
Амаҭқәагь ыҟоуп, абра иԥшашо,
Ахьаԥарч ықәыргарц амӡбатәқәа ӡбо,
Ацәгьахәыц дыршоит, ицо-иаауа,
Ишашьҭац иашьҭоуп Адәыԥшӡа агара.

Салгеит сҭоурыхгьы, алакә ианҵаны,
Исҳәаз заҳазгьы ижәдыруаз шәаргьы.
НҴӘАРА ЗҚӘЫМ
ИҞАН-ИАНЫН АШЫШКАМС
I
Иашәымкәа-иахамкәа, аӡара паӡа,
Аламгәа егьҭамкәа, хҭарԥажәк ахаҵа,
Ашышкамс хысхысуа ицон иццакуа,
Аҩнынӡа снаӡап ҳәа, ицон хәылбыҽха,
Еидаракгьы иаҵа, иеиҳан хараӡа.
Иахьылсуаз аккара атоура еилачын,
Инеиуан ахала, мҩа-пак иара анын.
Атоураҿ иоумаҷху Ашышкамс зфара,
Ашышалым акәху иара зыцәшәара?
Ишәаргьы-имшәаргьы аҩныҟа цатәын,
Аҟәаҟәа иахшьызгьы убрахь игатәын,
Ахџыџ саҟә ахыцәқәан иахьамаз аҩны,
Акәара ахықәан, аккара аханы.
Иаандаз ҳәа игылан хәыҷ гәарҭак зегьы
Ахџыџ саҟә ихалан, аккарахь иԥшны...
Аҩхынӡа егьбжьамкәа инеихьан иара,
Атоураҿ, харамкәа, аганахь џьара,
Аҟәақҳәа имацәысуа, агәақьҳәа идыдуа,
Аккара иахысуа, иаакылҟьеит ақәа.
Иҵӡози сынтәала имлеижьҭеи иара.
«Аҩарқәа сзырмыруа ихыҵып уажәшьҭа,
Ладоума-ҩадоума иахьдәықәло дара?
Азнык ихнаҵогьы хаирла дызцом,
Нахьхьи исзыԥшқәоугьы, сагар, изынхом...» –
Агәы инҭахәыцын, Ашышкамс ласны
Убраҵәҟьа имҩахыҵын, ҵла дук ашьапы

Инадгылт иҭрысын, ихәнарцаз уажәы.
Уи џьын, игьардын, ацәа еиҟәшьаны,
Амҵиаагьы аман, хьакы, ишшаны,
Иахьеидгылаз ҳәыгәран, ибахӡа ибаны...
Изҵаз ажәҩа инықәхын, инықәыжьны ахы,
Иҩкыдлан иҭрысын, ианхала такәы,
Ашышкамс варала инавҵалт ҵла-цәа,
Цәыкәбаркгьы уажәшьҭала изнеишам убра.
II
Рацәакгьы мырҵыкәа ақәа ахнагеит,
Ашышкамсгьы мԥшыкәа аҩныҟа иеихеит.
Сцалап ҳәа иандәықәла, ацәажәабжьы геит,
Ицәажәоз, уа ӷәӷәала игәы нхан иҳәеит:
– Абраҟа сахьгылоу усхалт, усхаԥеит,
Сдац-ԥашәқәа ахьыҵоу убарҭгьы ухәаҽуеит,
Цәыкәбаркгьы наулҟьан қәа цырак збаӡом,
Сахьгылоу, уа умҵан, мрахәага сурбом.
Угылоуп, агьарда, умыҟә-хәахәаха,
Азҳарҭа ҳәа сымҭа, ииашоу, схәыҽуа!
Ажәытәан аҳәыгәра расацраа иртәын,
Увҵиаан уангыла, иԥсит, иуахәаҽын...
Уҭыԥан сдыргылар, убас ҟасҵарын:
Ииашоу ҵла гылар, ишиашоу исышьҭрын!..
– Ҳаи-ҳаи, авҵиаа, изумҳәои уажәшьҭа,
Са сымҵан уангыла, уандәықәла ҩада?!
Иудыруоу уахьгылоу?.. Ҳәнаԥуп уа уаазгаз!
Уҭыԥ аҟны иҟоу имҳәароуп жәа ҟәаз!.. –
Ашышкамс аацәырҵын, илакәшьан иԥшуеит,
Еиҿыхоит еидшылан Хьаҿыси Џьы-ҵлеи!
– Ахаҵа, уабаҟоу, агьардажә сашьит,
Сабацо, иабасҳәо, абраҟа схәаҽит!.. –
Хьа-ҿыс па ахьгылаз абасгьы ҿнаҭит.
–Ҳаи-ҳаи, иухәыруама, Агьард, иҟоумҵан!!! –
Аҳәеит Шышкамсына, иахьцәывҵыз иҳәҳәан.
Иҳәҳәеит, нас иагьалҟьан икаҳаит, ишьҭаст:

Иахьавҵуаз иазцасҳәан Ашышкамс канажьт.
Иахькаҳаз иадырит изқәыз аҽшаршәшәаз,
Игәаан, иагьыҩит аҩныҟа ахы шхаз.
III
Ашамҭаз ашышкамс абраҟа еизеит,
Уи ашьаҭа икыдлан уаҩ ишәара ихәнеит,
Гәырҭыԥкгьы нырмыжькәан иаакәшан ирфеит.
Ацәа зегь цәырҵәан, илалбаангь ицеит.
IV
Акыр шықәса бжьысит. Шьыбжьонк агәазы
Ашышкамс аацәырҵит аҳәыгәра аханы.
Аккарахь наҟ иҟан, аҩныҟа иаауан,
Изҵазгьы еидаран, аҵкьысгьы еиҳан,
Ажакьагьы ҟәашхон, уажәшьҭа ишлахьан,
Асабагь ахьтатан, аԥхӡашагь иаган.
Дырҩегьых аҳәыгәраҿ еиҿыхабжьы геит,
Дырҩегьых аҳәыгәраҿ ицәажәоз иҳәеит: –
Ашьшьыҳәа сахьгылоу усхалт, усхаԥеит,
Сдац-ԥашәқәа ахьыҵоу убарҭгьы ухәаҽуеит,
Уахьгылоу, уеимиаан, лашарак сурбом,
Иуҿало хьараџьқәан, иахьсықәшәо иӷьаӡом..
Угылоуп, аџарда, унаа-хәахәаха,
Азҳарҭа ҳәа сымҭа, ииашоу, схәыҽуа!..
Ажәытәан аҳәыгәра Агьард-Џьы иатәын,
Увҵиаан уангыла, икаҳаит, иршьын...
Уажә уи абаҟоу, ихырҵәҵәан иргеит.
Аҳәыгәра, ҳахьыҟоу, зегьы уахаԥеит!..
Уҭыԥаҿ сызҩеир, убас ҟасҵарын:
Ииашоу ҵлак ҩеир, ишиашоу исышьҭрын!.. –
– Ҳаи-ҳаи, авҵиаа, изумҳәои уажәшьҭа,
Са сҭыԥан уангыла, уандәықәла ушшаӡа!.. –
Ашышкамс ааҭгылан, илакәшьан иԥшуеит,
Еиҿыхоит еидшылан Хьа-џардеи Хьацеи.
Ишцәажәоз, Хьаца-шша абраҟа иҳәҳәеит:

– Ашышкамс, ахаҵа, Хьа-џардажә сашьуеит!!! –
– Ҳаи, Џарда, иушьуама, уаҟәыҵ, иҟоумҵан!!! –
Аҳәеит Шышкамсына, Хьа-џардахь еихан. –
Иухашҭма иухугаз Агьард уанашьуаз?!
Иухашҭзар, иудыруаз уаргьы ушҭахаз!..
Аҳәыгәра анурҭа, избоит, ухәахәеит,
Ииашоу ахьҩеиуа убригь ухәаҽуеит!.. –
Хьа-џарда атахҳәа хьаԥарч мҩаннаҵеит,
Ашышкамс ианақәшәа, акыр ажьацеит.
Насыԥла, имԥсықәа, ианеиқәха, еихеит,
Игәаан, жәа мҳәакәа, аҩныҟагь ицеит.
V
Аныхәла, ашамҭаз, ашышкамс еизеит,
Аҳәыгәра иахьакәшоз Ахәаҷа иабеит,
Махәҭакаҿ иахьықәтәаз ишалшозгь иҳәҳәеит: –
Хьа ду, ҵаҟа ухәдаҿ ашышкамс еизеит!
Аӡәгьы имбаӡакәа, ицәывҵит ҵаҟа!..
Акылҵәарсҭа пала иҩеиуеит дара!..
Сыҳәҳәаргьы моу сымам, аусқәа цәгьахеит,
Нахьхьынтәи, ҵҩа рымам, ҵаҟала иаауеит!
Иукәшан, иудиаан, игылоу хә-хәажәак
Махәҭала еилиаан, ихырҩит дарак.
Аԥшыхәцәа укыдлеит, егьырҭ рыҽдырхиоит,
Иуцәадлар – уцәдырҵәоит, уцәдырҵәар уҩоит!.. –
Иҿыхазшәа, иаалҟьан, Хьа-џарда аҽаршәшәеит,
Ахәаҷажәгьы лалҟьан, илҭахәаша ицеит.
Ашышкамсқәа кыдшәшәан ҵаҟа имцаӡеит,
Хаԥыцла ицәдырҵәан, илакәшан ирфеит.
Раԥыза раԥгыла, инҭалан ҵаҟа,
Акылҵәарсҭа пала ицеит ишцара.
VI
Акыр шықәс еиҭаҵыхт. Шьыбжьышьҭахьказ зны,
Ашышкамс аацәырҵит аҳәыгәра аханы.
Шықәсыла иабаҟоу, акырӡа иажәхьеит,

Шәи ҩынҩажәа шыҟоу уажәшьҭа инаӡахьеит.
Ашьшьыҳәоуп ацашьа, еидаракгьы агоит,
Иакуп алабашьа, зымҩа ишьҭанакшоит.
Дырҩегьых абраҟа еиҿыхабжьы геит.
Дырҩегьых абраҟа ицәажәоз иҳәеит:
– Уиашан ушгылаз, унаа-хәахәахеит,
Азҳарҭа ҳәа сымҭа, абра сухәаҽуеит!..
Уҭыԥан сдыргылар, убас ҟасҵарын:
Ииашоу ҵла гылар, ишиашоу исышьҭрын!..
Ажәытәан аҳәыгәра Хьа-џарда иатәын,
Увҵиаан уангыла, иԥырҟеит иршьын...
Аҳәыгәра зегь стәуп ҳәа, ухала иукит,
Усхыҳәҳәар ҟалом ҳәа, ҩада сумышьҭит!.. –
– Ҳаи-ҳаи, авҵиаа, изумҳәои уажәшьҭа,
Са сҳәыгәраҿ уансыҵиаа, уандәықәла ҩада?!. –
Ашышкамс ааҭгылан, дырҩегьых иԥшуеит,
Еиҿыхоит еидшылан Хьаца-ҵлеи Л-ҟатеи.
Ишцәажәоз, Ал-ҿыс-шша абраҟа иҳәҳәеит:
– Ашышкамс, усыхәа, Хьаца-хәажә сашьуеит!!!
– Иумун ус, иушьуама, уаҟәыҵ, иҟоумҵан!!! –
Аҳәеит Шышкамсына, иахьгылаз иҳәҳәан. –
Иухашҭма аԥасан Хьа-џарда ушашьуаз?!
Иухашҭзар, исҳәашан уаргьы ушҭахаз!
Ушиашаз, иџьасшьеит, избоит, ухәахәеит,
Убардхеит, угьардхеит, егьырҭ урхаԥеит.... –
Хьаца-хәахә ахьгылаз иеиҵас аҽаршәшәеит,
Ахышәҭ быӷьқәа хьлеиуаз Ашышкамс ианҟьҟьеит,
Имԥсыкәа ианеиқәха, аҩныҟа иеихеит, –
Ари ас анакәха, игәаан ицеит.
VII
Ашамҭаз, иҿыхан, Хьаца-хәахәа ҳәҳәеит –
Ашышкамс ахықәҩаан, ацәа хых ирфеит.
Ал-ҿыс-шша ахьгылаз ҿнаҭын ус аҳәеит:
– Исхашҭуам, издыруаз, уара сеиқәурхеит,

Ашышкамс ҭаҳмада, уа уоуп са сҭынха,
Абраҟа, са сымҵан, уааин уԥсшьала!
VIII
Дырҩегьых такә бжьысит. Ашышкамсгьы ԥсит.
Аҳәыгәраҿ аӡә ҿиҭит, аккара ӡырҩит:
– Ашышкамс, уабаҟоу, абраҟа схәаҽит,
Сабацо, иабасҳәо, Л-бардыжә сашьит!..
– Ҳаи-ҳаи, авҵиаа, изумҳәои уажәшьҭа,
Са сҳәыгәраҿ уансыҵиаа, уангыла ушшаӡа?!. –
Еидшылан еидгылоуп аҳәыгәра агәҭа:
Ал-бардык иашьырцоуп убраҟа Џь-ҟата...
Аҳәыгәра аҵыхәан аӡытҟәа ҭатәан,
Акәуа ааҭыҳәҳәан ицәажәт, ус аҳәан:
– Сара, дад, абраҟа абаарраҿ сынхоит,
Шәи ԥшьынҩажәа рышҟа, абар, сықәра цоит,
Аҳәыгә ҳаракыра еимаркхьои заҟа,
Инҵәом шәа шәӷьал-палра, иԥҵәаҵәҟьеит ҳагәқәа!
Уажәшьҭа, дад, иазхазааит, ҳаргьы ҳаихатәӡам...
Аҳәыгәра шәызхазааит, шьҭыбжьык ҳәа ргатәӡам...
Аӡҟычра иҭагылоу апҟыз шәырзыԥшы:
Еисуам урҭ ахьгылоу, рнапы еибаркны.
Шәҭагылазҭгьы гәаҩак, ҵәҩанҵәы шәеиццарын,
Ишԥаԥшӡоу ҳәа даарак, зегьы шәдырҽхәарын... –
Ал-бардқәа ҩагылан Аџь-ҿысқәа рхәаҽит,
Рдац-ԥашәқәа рҵаулан аҳәыгә зегьы ркит...
– Ухала ухы уахәа, уџьыми, уқәԥа!
Аӡә дыҟам иуҳәо, ал-бардк уанацәшәа!..
– Ных-ных, иазҳазаргьы, ахәыгә зегь агап,
Ҵла иашак ҟаларгьы, убри инахаԥап... –
Абаарра иҩылҩит абас абыжьқәа,
Аккара еигәныҩт, аҳәыгәрахь иԥшуа.
Ишԥшыхыз, ашьшьыҳәа, кәымжәаԥшь шәыршәыруа
Акамаш цырцыруа, аӡара таруа,
Агәчама ҳәымпылӡа, ахы еиқәаҵәаӡа,
Иаацәырҵит абраҟа ашышкамс аԥа.

Ашьшьыҳәа инхьаԥшит аҳәыгәрахь зназы,
Инҭгылан иаахәыцит, иаҟьеит анапы –
Имҳәакәа ажәакгьы, наҟ амҩахь ицеит –
Ашышкамсқәа рыргьы абрахь имааӡеит.
А З Г Ә АҬА Қ Ә А
1. Аџьына – ҵыџьжәлоуп, жражәлоуп, тышажәлоуп, ԥсҭажәлоуп, ҟҟаџьжәлоуп, иҵегь аҵакқәа амоуп. Жәытәла џь
ауаҩ­гьы ихьӡын, аџьар – ауаа рацәа. Аџьармыкь. Ҩыџьа.
2. Хыҵаркьакьа – ахәыҷы хәмарра иахҳәааны ирхәмарны
иҳәоуп.
3. Аламыс – ӡуп, анамысгьы. Сс... – ӡышьҭыбжьуп, аб­ри
аҟынтә мыс, мсы, масы... ссыҳәа абжьы змоу ҳәоуп иаҳәо,
амшынгьы убас шшшы... аҟынтә ауп. Ла, лы, ларҭ – ажәытә­
ӡатәи агыларҭақәа рыхьӡоуп. Иахьа Бзыԥҟа гәарԥык рҳәоит,
Бжьуҟа – ҭӡык, лакы, ларҭак ауп. Арҭ ашьҭахь исҳәаз аҩбак
ажәытәан ирзеиԥшны иҟан. Абас уахәаԥшыр, аламыс гәарԥ
ӡуп, ҭӡы ӡуп, иахьыҵыҵуа аларҭа аман усгьы иахьӡлар ҟа­