Иҩымҭақәа реизга. Ахәбатәи атом - 18

дзықәдыршәаз?
Ирзымдырӡои,
ииашаҵәҟьаны Сталин дишьырц иҭахызу иҭахымзу?!
Уажәшьҭа уара уазхәыц, мыцла иҭаркыз ауаҩы деибганы
даарц рҭаху ирҭахыму? Иухьӡузеи уахьҭаку? Ажәлар раӷа.
Адунеи ршазар аахыс зныкыр аӡәыр иаҳахьазма, ауаҩы
ажәлар драӷахеит ҳәа?! Убри ҳахьӡуп ҳахьҭаку. Ажәлар
раӷа! Аплан ҳадырҵон абна аԥҟараҿы. Анагӡара даараӡа

иуадаҩын. Иԥуҟауа абна арахь, аӡәыр иҭахындаз. Ҳара
ҳнеиаанӡа, шықәсык, ҩышықәса ракәым, жәашықәса убри
аԥхьа иԥырҟахьазгьы уаҟа икажьуп.
Аквартал анаанҵәо, шәыплан нашәмыгӡеит ҳәа, ҳазегьы
астрои ҳҩықәдыргылон. Зны жәаҩык аарыԥхьаӡон.
Ажәеизатәи — уалҵ! Ҽазны хәҩык ааԥхьаӡаны — афбатәи.
Шәааскьа шьаҿақәак шәаԥхьаҟа. «Ахәынҭқарра ацәгьамыцәгьара ахьазыруаз, аплан ахьеиҵарҟьаз азыҳәан!» Ҳабла
ишабо инаргәыдҵаны иршьуан.
Урҭқәа зегьы уаӷоу иҳәеит.
Ишшәасҳәаз еиԥш, акануеи сиаԥцаны, аказарма
сындәылигеит. «Пошиол!» — иҳәоит, дсышьҭаланы даауеит.
Абџьар икуп ихаршаланы. Сишьуазаргьы, ԥыҭк
снаскьамгакәа сшимшьуа хәа агәыӷра сызҭаз, ари аныҟало
ҽынлоуп. Цәгьарак ҟаиҵазшәа ашьра зқәырҵоз, уахынла акәын ианыргоз. Узхыршьааша џьара акы мыӡбыкәа,
ҽынлаҵәҟьа...
Аӡы иаго аҭәыц дахьынҳалоит ҳәа, аԥсра ашҟа амҩа сахьану, схы сыжьжьоит. Скамҳарц џьара акы сыӡбуеит акәымзар.
изамухуазеи аҽнышьыбжьон сышьны сылкаижьыр. «Хырҷхырҷ» амшуп сшьапы иаҵаԥыҽҽуа аҵаа мыжда. Аха уажәы
ахьҭа иаҳа иҟәандахазшәа збо салагеит. Зынӡа ашоура санакыз, сшьамхқәа анкәадахаз, ҳказарма аҟнытә аҩадаҟа ҳхы
рханы ҳҿанынаҳхоуп. Агәра згеит ииашаҵәҟьаны ашьразы
сшигауа. Убри аганахьала акәын иахьыҟаз Ниандома ашьхеибаркыра ҳәа изышьҭаз. Аԥсны ашьхақәа ирыдкыланы иугозар,
урҭ ашьхақәа ҳәа рзуҳәаратәы иҟамызт, хәaдақәан, аха уеизгьы ашьхеибаркыра угәаланаршәон. Кавказ зегьынџьарантә
инанагаз, егьараан ҳнеидашшыло, ҳқәыԥсычҳауа урҭ
ахәадақәа ҳарзыԥшхьан.
Хаҵа бзиак, Џьгьардантәи Ашәбак дсыцҭакын. Уии сареи урҭ ашьхақәа ахьӡқәагьы раҳҭахьан. Ԥанаҩ, Аҩыраӡара,
инахьхьи, иҟәашӡа иааԥшуа, акәадыр угәалазыршәауа
Лыхҭоуп, анаҩс ицоит Ерцахә аибаркыра.
Убарҭ, Ниандома ашьхақәа шааиуа, ҳаpa ҳлагер аҩадахьала
ршьапы аанҵәон. Уинахыс иалагон ҵыхәаԥҵәара змамыз
абнаршәыра.

Шәсызжьом, сара сыблала исымбацызт. Башьасгьы иҟааз.
Нырцәы сыҟан, ибаны сааит уҳәар иаҩызан. Уи рбон ҩыџьа.
Аӡәы — ихысуаз, егьи иршьуаз. Аҩыџьегьы ҳара ҳзыҳәан
иҿаҳан. Убас ишыҟазгьы, алагер аҿы иаадыруан убраҟа
ишыҟаз абаандаҩцәа ршьырҭа. Зхала иԥсуазгьы ахьҭарыжьуаз
убраҟа акәын.
Скануеигьы саргьы ҳхы убрахь ихоуп уажәы.
Иулшозеи?
Урызхәыцла ауацәа, аҭынхацәа, уԥшәмаԥҳәыс, ухәыҷқәа...
Убӷа чыхәчыхәуеит.
Ихашәҵару, схы-сыхшара уҳәа, реиҳа исзааигәаз
ракәымкәа, иара, зшәақь харшала сышьҭахь иааиуаз акануеи изхәыцра салагеит. Шаҟа сизхәыцны, иара изыҳәан шаҟа
сгәанала абзиа сҳәауа, иара иаҳаны соуижьрашәа сгәы иабеит, уца, ухы уақәиҭуп ҳәа соуишьҭыр сызцошәа.
Сизхәыц ҳәа, уамакгьы дабазбахьоу. Аказарма ашә даалагылан, «Куджба, виходи!» — аниҳәа, снеиҿаԥшитоуп.
Ушԥаиҿаԥшри аԥсцәаҳа, ашә даалагылан, адәы уахьынӡақәыз
шьҭа иузхоит, уаала ҳәа уеиҳәар? Убас снаихәаԥшит аҟароуп.
Аха уажәы изхәыцра саналага, убасҟан, аказарма ашә аҿы
санихәаԥшыз, илакыҵақәа уаҩрак ыҵызбаазшәа сгәалашәеит.
Уаҩрак, ԥхаррак, гәыӷрак... Асысгьы ақәыџьма аблақәа
ирхыԥшылар, қьиарак рхушәа абозар акәхап. Уаҳа иҟоуҵои.
Сгәаҵан исырҿыхаз ашәахәа хәыҷы иазсырҳауа, исырлашауа сышнеиуаз, абри, сышьҭахь дгыланы, уажәымзаруажәы дсеихсуеит ҳәа сыззыԥшыз ауаҩ, ихашәҵару, сҩызак
дсышьҭагыланы даауашәа збауа аҟынӡа дуаҩыстәит.
Икәадахаз сшьамхқәагьы, иаҳа иааӷәӷәахеит.
— Сшьамхқәа кәадахеит уҳәахт, Гачхеит. Сшьамхқәа
ракәым, заа сгәы цаны сыԥсуан сара сакәзар, — иҳәеит саб
иажәа дшаалгалак иҽага нагӡаны ихырц ақлыб зкыз анхаҩы.
— — Анцәа уақәимыршәааит акәымзар, уақәшәар, сара исхызгаз аҵкысгьы ахыгара улшар ауеит, — иажәа инациҵеит
саб. — Зегьреиҳа ухы еилазго уасҳәап. Ирзымчҳакәа,
зҽызшьқәоугьы, убри рызхымгакәа акәын рыҽзыршьуаз.
Узҭаркызеи? Узыхдырҟьазеи? Цәгьарас иҟауҵазеи? Сара,
гәаҟ, нхаҩы лашәык, уамак иҟасҵахьаз?! Изакәызеи,

аменшевикцәа Аԥсны иқәцаны икаҳцар, ҳара, абольшевикцәа
ҳиааир, анхацәа адгьыл шәаҳҭоит, ҭауади аамысҭеи рхәы
шәымго шәҟалоит. Шәҳадгыл, шәабџьар шьҭышәх, шәеиха
анырҳәа, Кәыдры ацҳаҿы аӡәы ишьҭахь сымгылеит, исылшоз
ала сеибашьит. Егры ацҳа иқәцаны ҳхынҳәит. Убри акәын саветски власт азыҳәан иҟасҵахьаз...
— — Ухы умырчычиан. Уиамацара шԥаҟауҵахьаз! Уара
уакәӡамыз коллективла анхара иалагеит, ҳаргьы ҳалагап ҳәа
ҳазҳәоз? Исхашҭыз џьушьоума? — ҿааиҭит ҽԥныҳәарак еиԥш,
саб иаҵкыс қәрала акыр инеиҳабыз нхаҩык.
— — Уи ииашаҵәҟьаны исаҽԥнуҳәартә сыҟоуп, ҳаннархап
ҳамҳәеи. «Уаҟа мацароума ҳахьҩашьаз. Иабаҟоу, ишәаҳҭоит
ҳәа ҳазларжьаз адгьыл?! Ашьҭахь, иудыруеит, — абырг
ихы наиқәикит саб. — Укулакуп рҳәан, ибзиоуп, дадраа,
Џьабасиа сиеиԥшызар шәҭахызар, ишәымаскуам, ишәымаз
сҳәан, сырахә-сышәахә рысҭеит. Аха исымаз зегьы ансымырх ашьҭахьгьы, Џьабасиа сахьиеиԥшымхаз ргәы иалазар
акәхарын. Џьабасиа инапала иаарыхны лапҟьак аџьықәреи
ица иҭаимԥсацызт. Иашҭа аҳәыс ықәмҳәӡацызт, алеи ацгәи
мчыбжьык иҩнагылом, амла иагоит. Убри сахьиеиԥшымхаз
азыҳәан сушьуазар сышьгәышьа, сара сыԥсы ҭанаҵы
иабанырҵои иабанырхуеи ҳәа ауаа сызрылалом, уc саныҟала
схы илагәыдҵаны сҽысшьыр иаҳа еиӷьуп.
Изхысҳәаауа, сара уамак иҟасҵахьоузеи советски
власт азыҳәан, аха араҟа иҭакуп уамаӡаҵәҟьа ҟазҵахьоу.
Иҟарҵахьоу ухауршҭыргьы, рхы-рыхшыҩи рыԥшра-рсахьеи
рзыҳәан мацарагьы наҟ иоуушьҭып. Абаандаҩцәа зусҭцәада?
Акоммунистцәа. Иҭакны измоу, алагер аиҳабацәагьы
акоммунистцәа.
Иныҟаиҵазеи
шәанаџьалбеит,
уара,
Ԥаҵақьала?! Дара дара еибаиркит, инибарҵәо иҟаиҵеит.
Шәрызхәыц шьҭа абарҭ. Ахацәарԥар зыхшаз, изааӡаз,
ршьапы ианаақәгыла, иааҳәны зыхшара рышьра иалагаз ан излалеиԥшымзеи, уара, арҭ ауаа?! Изхысҳәаауа, абри
иазхәыцны ахыгара уаҳа анрылымшалак зҽызшьуа, ашәҟәы
ҩны инзыжьуаз... — иажәа ааиԥирҟьан, аиҳабацәа иахьырбоз
дацәыԥхашьауа, ишьҭахь инавакуа аҭаҭын иахоз ахаҵарԥыск
инапы наиқәикын, аҭаҭын сархаҳәа днаиҳәеит. Гәыҵха

хьанҭаӡак анимоу аамышьҭахь, абжьааԥны аҭаҭын дахомызт
саб. Иажәа инациҵеит. — Ишысҳәоз саҟәыҵит. Ашьхақәа ршьапы
ахьаанҵәо, гәаҩара ҭаҳарҭоуп, аԥсцәагьы убраҟа иҭарыжьуеит,
иршьуагьы убра инхықәргыланы иршьуеит ҳәа иахьаҿыз аҭыԥ
шыҟоу ҳцоит. Сизхәыцуеит зшәақь харшаланы исышьҭагылоу.
Сара, агыгшәыг еиԥш, иласгәыдҵаны сушьит. Иашоуп, сушьырц
џьоукы иудырҵеит. Аха уара? Сара суазҵаарц сҭахуп, уара ухаҭа?
Ауаҩра, аламыс... Уаҳа акгьы узнымхаӡеи, уанаџьалбеит. Ибзиоуп, сшьы, акды еиԥш агәаҩара сылҭажьны уца. Изакәызаалак
акгьы уасҳәом харак сыдзар. Аха цәгьарас иҟасҵазеи, сара
гәаҟ?! Исхараны избо акы заҵәыкоуп — аменшевикцәа Кәыдры
ацҳаҿы ианрабашьуаз, ԥшьшьаала, ашьшьыҳәа сзымтәазеи?!
Аколхоз шәалала, уброиуп еиқәырхагас иҳамоу ҳәа, иарбаныз
ауаа срылаланы, рхы зҭысҟьоз? Уаҳа иарбану иҟасҵахьоузеи?
— Абраҟа данааи, иажәа заҳауаз иахырҳәаауа еиликаарц
иҭахны, даарылаԥшит. Ииашаҵәҟьаны, ианбыкәыз уара гәнаҳа
аныҟауҵахьаз ҳәа инаидгыларц иҭахыз џьысшьеит. Аӡәгьы
анҿимҭ, иблақәа цәыҵыччауа, еиқәлацәоуп ззуҳәашаз нхаҩык
днаихәаԥшит, уара иахуҳәаауазеи ҳәа аанаго.
— — Ииашоуп, Гач, уи гәнаҳа амаӡам. Ҳара ирцәаҳгоз аҵкыс
еиҳаны дара иаҳцәыргон. Аамҭа ус иҟан, убри хаҵарас
иԥхьаӡан, — иҳәеит уи, дагьаацәыҵаччеит.
— — Гәнаҳа змам акы акәындаз, ҳаргьы иҳашәымҳәоз, —
иҳәеит даҽаӡәы.
— Ираҳҳәап, уара, Гач? — дахыҽхәауа ҿааиҭит убри анхаҩы.
— Уи гәнаҳа амазар, иара, Гач имацара иаҳа изихьӡарыз! Ииашоуп, изхарамызгьы нирҵәеит, иҵарҟәаҟәаша, Ԥаҵақьала, аха
бзиаракгьы ҟаимҵеит узҳәом. Ҳаҟәымҵи, ҳара ҳакәым, аӡәыр
даҿума уажәы уи?! Уажәшьҭа изааӡарызеи, иҟаҳҵоз уиоуп. Нхыҵ
Ҟабардаа рҿы ҳцаны, аҽқәа ӷьычны иааҳгон. Еиҳарак ибзиаз
аҽҵыс узӷьычыр акәын. Иааугеит, џьара иԥхьаукит. Ианузааӡа,
аҽырыҩраҿ аԥхьахә уара иутәын. Цәгьарас, гәнаҳарас
иҟасҵахьоузеи ҳәа саназхәыцуаз, Ҟабардаа рыҽҵарақәа
аасгәалашәон. Ҳазшаз иашьапкра саҿуп сгәанала. Усыцхраа,
ииашоуп, агәнаҳа ҟасҵахьеит, ҟабардаа рыҽҵарақәа рыгәнаҳа
сықәумыршәан, аха, ухьышьаргәыҵа сакәхшоуп, уара ухаҭа
иудыруеит, дара, кабардаа рхаҭақәагьы шмаалықьцәам. Арахә

ҳаманы, ашьха ҳанцалак, хацәқәа иреиӷьқәоу, зыда шьхыҵшьа
ҳамамыз, ҳаидара гага аҽқәа, ргәы бзиа, рхы бзиа ишыҟоу,
ашьыжь иангәарҵлак, уахынла изгәарымлооз? Исаҳәишь, иабацоз? Ҳаҽқәеи дара рхала Ҟабардаҟа ицозма ибналаны?!
Уаҟа еиҽԥнаҳҳәо ҳәа егьыҟам. Аригьы сазхәыцуеит, ишәақь
харшала, сышьҭахь иааиуа акануеигьы сиацәажәоит сгәанала.
Уаргьы ан думазар акәхап, уабгьы дҟалап. Урҭ умамзаргьы,
ԥҳәыс дааумгаӡаци, ахшара умоуӡаци? Уажәы ԥхәыс дааумгацзаргьы, иахьоума, уаҵәоума, ԥхәыск унапы налыкәуршап.
Ушьа злоу сабик даашьҭыхны днаугәыдукылап. Ушԥаҟалои?
Исаҳәишь, ушԥаҟалои? Унапы назыхькьыслакгьы инархьушьлап сара сшьа. Уара ухаҭа иухьымӡаргьы, иухшо ирыхшо
игәнаҳараха ирыцзаап. Иҟалазеи, абри адунеи дуӡӡа уареи
сареи ҳақәибамыргылартә еиԥш иҳабжьоузеи?! Ажәҩан дуӡӡа,
иҵыкка иаҳхагылоуп. Ҩынҩықәра нуҵыргьы, иузеимымдартә
иҭбааҭыцәуп адгьыл. Ухысбыжьгьы уаҩы иаҳауам. Сара схалагьы сыԥсуеит, иахьа-уаҵәы аҵаа сагоит, уара агәнаҳа
зыҟауҵозеи. Иахьуҭаху уца ҳәа наҟ соуушьҭыр, ари абнаршәыра
сзылҵып угәахәуама. Алагер ахь сзыхынҳәӡом. Уахьнеиуа, силгеит, исыдышәҵаз насыгӡеит уҳәар...
— — Убарҭқәа зегьы, угәанала акәымкәа, иаахтны иуҳәар...
— — Сахьгәаҟуа, уаҩыс дыԥхьаӡаны, сматанеиуеит акәымзар,
дуаҩу дуаҩыму сзымдыруа сыҟоума сышьҭахь игылоу.
Уацәажәара далагаӡом. Убраҵәҟьа илаугәыдиҵоит. Ус акәын
ишыҟаз апалачцәа зегьы. Аха абри ауаҩ иҿы сара сҩашьеит.
Гәаныла исматанеиуаз иаҳазшәа, мамзаргьы ус адҵа имазма,
ишыҟалаз, сеиқәзырхаз иахьа уажәгьы исыздырӡом.
Шәӡырыҩла.
Ишысҳәаз еиԥш, гәаныла сиашьапкуеит, сматанеиуеит,
«ххырҷ-ххырҷ» — ҳәа аҵаа ҳшьапы иаҵаԥыҽҽуа амҩа ҳануп,
ҳхы шхоу ҳнеиуеит, ашьха еибаркыра ашьапы ахьаанҵәо
агәаҩара мыжда ашҟа. Даҽа шьаҿақәак аанхеит, нас ахықә
сынхықәиргылоит. Иҟауҵои, иулшои, ауаҩы ацгәыԥсы
данаҩрымхуа аамҭа ҳҭагылоуп. Сабицәақәак сыхшан,
иеибакәеибаха адәы иахьықәхо ирыцҳасшьоит акәымзар,
цқьа ухәыцыр, угәы азыбылуа иҟоума аԥсҭазаара! Уара ухала узимыҳәарызеи уишьырц. Уаҩԥсы дызмауз шәаџьҳәара

сызуы ҳәа аԥша даҳәон иҳәеит. Уажәы ус сыӡбеит: агәаҩара
ахықәҵәҟьа санынхықәгылалак, сыбжьы ааҭыганы, сгәаҟрақәа
сҳәарц. Аха сазааигәахо саналага, ақәыџьма зԥаҳалаз
алеиԥш, сыбжьы сыхәлашәеит, сыԥсы ааины сгәы икылахеит, сшьамхқәа ракәзар, уаҳа ҳалшом рҳәан, зынӡаскгьы
икәадахеит. Убри аамҭазы сыбла иаахгылеит абасеиԥш.
Агәаҩара ахықә аҿынӡа шьаҿақәак набжьаны, сышьны скажьуп. Апалач шьапԥықәла дсыӷрасуа, сыркәымпылуа снеигоит. Дласыгәҭасны сыбӷеиҵеит.
Аччара шәакышт...
Сахьишьуа схашҭны, шьапыла дышԥасыӷрасуеи ҳәа си­
згәааит.
Иаҳа мчык аасылалан, ашацаҳәа снеины, агәаҩара ахықә
сынхықәгылеит. Наҟ снаханы инасыргылеит счамадан. Сылахь сыџьымшь аасӡатәит. Сышьҭахьҟа сӡырыҩуеит. Спалач
ишьапышьҭыбжьқәа неиқәтәеит. Сызқәа амцабз кыдланы
абылра иаҿуп. Ус сгәы иааҭашәеит: ашырҳәа сышьҭахьҟа
саахьаҳәын, усеихс ҳәа сгәышԥы имҵаскып, блеихаҟәысрак
аҟара дзымхыскәа дҟалозар, сшьамхы ҩарсны, соушьҭ ҳәа
сиҳәарц...
Счамадан иашьчик насыргылеит. Агәаҩара сынҭаԥшит.
Думеихсӡакәа, иара ус, днаугәҭасны улҭаижьыр, узҭыҵраны
уҟоума!
Ауаҩы илоугьы издыруам, ихигарц илшогьы еилкаашьа
амам. Аԥсреи сареи блеихаҟәысрак ҳабжьоуп, уажәымзар
уажәы ахысбжь гоит шысҳәоз, акгьы ҟамлаӡазшәа, сыцәаны
сааԥшызшәа, сгәалаҟара ҩышьҭыҵын, уахь исымҩазшәа,
агәаҩара ахықә иаваршә ашаца-шацаҳәа сҿыҩасхеит
Снаскьеит шьаҿақәак, снаскьеит даҽа шьаҿақәак. Скануеи ишьҭыбжь саҳаӡом. Уажәы ашәақь ҩышьҭихит, уажәы
дкылԥшуеит... Уажәымзар уажәы... дхысуеит... Сара иаҳа-иаҳа
снаскьоит акгьы сзымдырӡошәа, акгьы ҟамлаӡазшәа...
Сыԥсы анаасылала, сышьҭахьҟа сынхьаԥшит. Спалач
дгыланы дааԥшуеит. Иуқәшәира дшыччара, хырқьиараҳәыркьиараны ччаԥшькгьы насҿықәлеит. Ибжьы ҩҭиган: «Даваи, даваи, иди!» — иҳәеит иара ишҟа снеирц иҭахума ҳәагьы
аасгәахәт, аха ашацаҳәа сҿыҩасхеит, сара мыжда, сахьаана-

скьо саб иашҭа сҭало џьушьап. Уцар уабацои, уахьгьы иароуп
иузыԥшу, гәаҟрала аҭахара. Абри ибжьы анаасаҳа, еи, гәаҟ,
издыруада, уаргьы анкьа ууаҩызҭгьы, угәнаҳа рықәшәароуп
ууаҩра уцәзырӡыз сҳәеит.
Сыбӷа рџьыҟә-рџьыҟәуа, даҽа ԥыҭк санаанаскьа, изулак
игәаӷьны, еиҭах саахьаԥшит. Иахьсыргылаз, агәаҩара ахықә
аҿы, шәытаха, асы шкәакәа илагылоуп счамадан-иашьчик.
Скануеи изқәа сынкыдыԥшылеит. Ҳлагер ахь дцоит дхынҳәны.
Изакәызеи, уара иҟауҵо, сара сныжьны уабацои?! Ҿысҭуа,
акыр сҳәауа сыҟоума!
Иҟалаз абарҭ аӡәыр ижәдыруазар, саргьы издыруеит.
Ахәшә зырҭаз аӡы анызжә, уи зжәыз зегьы реиԥш, саргьы сыхдырра ансцәыӡ, дыԥсит ҳәа аморг санҭарыжь, аха сара сыԥсы
ҭаланы саныхынҳә, арахь сышәҟәқәа рбылхьан, исгәыдҵаны
сырзымшькәа, наҟ даҳԥырҵааит ҳәа соурышьҭыма, даҽа лагерк амҩа сықәырҵама, сишьырц идырҵаны, амҩан акануеи
уаҩрак изцәырҵма, анцәа идырп иҟалаз...
— Нас уабацагәышьеи? — днаиазҵааит аӡәы.
— —Шәысхыччашт, аха ишәасҳәап. Сшимшьуаз, сныжьны
дышцоз агәра анызга, сыԥсы ансылала, скануеи сишьклаԥшуа,
«еи, слуши, сара сабацои?» ҳәа сыбжьгьы ҭызгеит. Анцәа
иџьшьоуп сыбжьы имаҳартә дахьынаскьахьаз. Иҟасҵооз?!
Амҩа ианыршәланы сҿыҩасхеит. Ажәа шәасыршьит. Сызлалагаз ала ихсыркәшап. Уара иушьуа анцәа дишьуам ҳәа,
сеиқәхеит. Ахәлара сыхьӡаанӡа даҽа лагерк аҿы снанагеит...
— —Амра хҽит. Аусура иаамҭоуп, — иҳәеит саб ииҳәаз аҵкыс
иажәа данбалгои ҳәа ихәыцуаз абригадир.
1984

ЏЬАҲАНЫМГЬЫ ИМЫЦХӘХАЗ
Иҟалахьоу ажәабжь
Иаҳҭаз асас аибашьра аҟнытә хьӡи-ԥшеи зманы ихынҳәыз
аӡә иакәын. Убас шакәыз шаҳаҭра руан иҳазыр хәышқәа
иҩахыкны еилаарцыруа игәы икыдыз аҳамҭақәа. Аха уи

азыҳәан мацара акәхарымызт асҟак еигәырӷьаны изиԥылаз
сани саби. Жәытәла еиуарак ҳамазаарын.
— — Жәытәнатә аахыс аиуара мырӡкәа, пату ақәҵауа иаазгаз, дад, шәҩык ауацәа ҿыцқәа драҩсуеит, — иҳәеит уи данца
саб.
Ашҭа данааҭала, аԥсшәақәа еибыҳәаны ишаалгаз, иаразнак убри асас ихәы аҟаҵара дашьҭалеит сан.
— — Уааишь, нан, Митра, ари сызшьи, — лҳәеит, асас имаҳартә
лыбжьы ныҵак. Аҩны ашьҭахь давагылан. Абжьы азмыргартә,
аԥыц еихагәаны илкын акәты.
— — Ари акәтаӷьқәа аҵоит, даҽакы ҳшьыр еиӷьӡами? —
сҳәеит.
— — Ишьтәуи иныжьтәуи уара исурҵома!
Акәты ахьылшьуаз ларгьы ишылцәыхьанҭаз збон, аха уаҳа
сас иҿалҵоз лымамзар акәхарын.
— — Сара иаҳагьы исзеиӷьуп, аусҳәарҭахь акәтаӷьқәа
ргара сықәшәаӡом, — сҳәеит. Усҟан аԥсҭазаара зегьрыла
игәазырҳаган, ишәҭыкакаҷуан. Ус акәын ишырҳәоз агазеҭқәа.
Амчыбжь анаанҵәоз ҳкәытқәа иаарҵаз акәтаӷьқәа ааизганы
аусҳәарҭаҿы ираҳҭалар акәын.
Знык-ҩынтә раҟара, аԥыц сымпыҵҟьазшәа, акәты
сырҟыжит, аха асас имаҳау, иаҳаны исзыршьааит иҳәоу,
ишакәхалак иҽанимырҵысы, ахәда аахысҵәеит.
Ԥхынран, ишырҳәо еиԥш, ала абз хәтәуа ишоуран.
Ҳашҭа иқәгылаз ахьаца амҵан ашәшьыраҿы итәан асаси
саби.
Аӡыржәтә рзаазгеит инарымҵаргыланы сцарц. Сан афатә
ахьыҟалҵоз слыцхраар акәын.
Ибзианы издыруан, иаалырҟьаны деилашәон саб. Дан­
гәаалак, ииҳәо аилкаара уадаҩын. Иажәақәа ҭыԥ рибамҭо,
еишьҭаххы рҿаархон. Ус деилашәон изааигәоу, ҳаҭыр зқәиҵо
аӡәы изыҳәан иакәымк иҿыҵшәар дзацәажәауа. Уаанӡа асас
ииҳәаз смаҳаит, аха саб аҭак иҟаиҵаз ала аилкаара мариан:
аибашьраҿы асас иҩызцәеи иареи, Аԥсадгьыл ианаҭахха, рхы
иамеигӡеит, ашьа карҭәеит. Ус ҟарымҵеит саб иеиԥш зеиԥшыз.
Урҭ ирыбаргәыз, ашәарҭа иҭагыламызт. Ииашоуп, абахҭа
иҭакын, аха рызынтәык ацәыхьчан аӷа ихымҩас.

— — Ҳара ҳаума, уара, аԥсра иацәыхьчаз?! Ҳара ҳаума
Аԥсадгьыл азыҳәан зхы ашәарҭа иҭазмыргылаз?! —
ушәыргәындоуп ҳәа иарҳәазар аҟара игәы иалырсны ҿааи­
ҭит саб.
«Исҳәаз дазхәыцыр акәын сан, ари ауаҩ изыҳәан
ишьтәымызт акәты».
Амца сацхраарц саб дышсыҳәазгьы, сымцакәа, сна­
рзыӡырҩит. Абжьааԥны аиҳабацәа анеицәажәо, уара уус
алам аниҳәалоз ыҟан, сырзыӡырҩлар усҟацәак иҭахымызт
саб. Уажәы, асас аҭак анииҭоз, сара сҭыԥан зынӡаск даҽаӡәы
дгыланы, ииҳәоз дадгыларц иҭахызшәа, сара сышҟа
дынхьаԥшит.
— — Уара, иуаҳахьоу ауаҩы иԥсадгьыл ахьчара дақәиҭымкәа?!
— ашырҳәа дҩагылан, асас дкылкааны днаихәаԥшит. —
Иуаҳахьоу, уара, зныкыр иуаҳахьоу, ауаҩы иԥсадгьыл ахьчара
дақәиҭымкәа?!
Асас ииҳәара иҿашәомызт. Иԥшышьа злаҟаз ала, хымԥада
уаанӡа ииҳәазгьы дахьхәит, аха арҽеишьа дақәшәомызт.
Иқьышәқәа ҵысҵысуа, саб инациҵеит:
— Уақәиҭзымтәуа, уҿазҳәауа зусҭцәада?! Уара утәқәа.
Акыр ухараны, цәгьарак ҟауҵаны уҭакызар, ухы иавумбои! Еҳ, аҳәара иаԥсам! — инапы ааиҟьан, асасгьы саргьы
ҳахьыҟаӡамыз дыԥшуа днатәеит.
— Сара, Гач, уара узыҳәан акәым изысҳәаз, уара баша
усызгәааит, — ицәымыӷхеит асас, — ус исҳәеит. Усҟан шаҟаҩы
рхы ахьырҵәахыша иашьҭалаз удыруама? — хырқьиарак
дналаган, саб игәаара хиҽырц, усеиԥшгьы нациҵеит: — Ҳара
ҳқыҭан аӡәы, ихьӡ сымҳәаргьы уаргьы дудыруеит, ачымазара бааԥс сыхьуеит ҳәа алеиҳәарц, аваенкомат ашҟа
иԥхьацыԥхьаӡа, иԥхашьара ашхырцәаӷь аирцҳауан...
— — Исыздыруам уи иҟаиҵоз, иԥхашьара иан...— ицаҳәцаҳәуа
ихәы наииҭан, уаанӡа ииҳәоз инациҵеит саб. Аха уажәы
иаҳа иҽынкыланы, асас ихароузеи, издыруам, даламԥшит,
имаҳаит ҳәа аанагауа: — Аибашьра ианбалагеи? Мес хәыҷы
азыҳәан, ус ами? Ҳара иҳаҳаит аӡынра ҳанӷыҵалоз. Иҳаҳауан
уҳәансҳәанны. Ҳҭакуп Ниандом. Уаҟа аԥхынра закәыхи,
акыр ыҟоу џьушьоума, кәты ҿырҳасрак. Иниасит шуҳәо, еиҭа

иаахынҳәуеит аӡын. Убри аамҭа кьаҿ азы абаандаҩцәа рыхьчара иаҳа идырӷәӷәоит, избанзар ибналақәоз ыҟан.
— — Цашьа амазу изыбналар? — днаиазҵааит асас.
— — Хҩык еицызар, аӡәы, ианеиҳаха ҩыџьа рыԥсы ргар
ҟалон.
— — Егьырҭ?
— Ҩыџьа заа еицәажәон. Иацәажәон ахҩыктәи, хазыхаз. Уи дыларыԥшыхәуан, ақәыџьма ауаса шаланаԥшыхәуа
еиԥш. Нас дрыманы ибналон. Ахьӡ ҷыдагьы иман ус иргоз — акәуа. Ҳабналап, акәуа сыԥшаахьеит иҳәон, аха еицу
шәҟнытә дарбану икәуоу? Реиҳа зымч маҷхаз. Абнаршәыра
илоуп мчыбжьык, жәамш... Иабааргои афатә? Анҭ аҩыџьа
дышьны дырфон ахҩыктәи, акәуа. Иаанхоз рҿынархон. Дара,
урҭ аҩыџьагьы, имлашьны аԥсра ианалагалак, иаҳа зымч
ҭаз егьи дишьуан, дифон. Убас ҟазҵаз, зхала иаанхаз аӡәы,
ашьҭахь дрымԥыхьашәан, дырхынҳәны дааргеит алагер ахь.
Ишаҳбоз илаигәыдҵаны дыршьит. Абри зуасҳәо удыруама?
Иҟан урҭ иреиԥшызгьы, урҭ егьҭактәын, ашьра рықәырҵаргьы,
угәы иалсуамызт. Аха изусҭцәадаз егьырҭ, аиҳараҩык? Еи,
анаџьалбеит, адунеи аҿы иаша ыҟам акәымзар, изакә уаауазеи еиларкыз! Апрофессор дуҭахума, аинралцәа уҭахума...
Имфа-имжә срыхәаԥшландаз, сырзыӡыраландаз уҳәап. Ар
ираԥызашаз, жәларык ахы рызҭашаз... Абандитцәеи дареи
еилакын. Аибашьра ҟалеит, алемсаа ҳақәлеит, Аԥсадгьыл
ашьаарҵәыра илагылоуп, ауаа рыԥсадгьыл рыхьчар, рхы
ақәрҵар рҭахуп, изышьҭуада, иҭакны, иҿаҳәаны ирыдтәалоуп.
Уи шәҩык ракәындаз, уи зықьҩыкындаз! Шаҟаҩы ыҟада,
шаҟа нызқь! Ахыцәхәыц! Ҳанҭарк инаркынгьы имыцхәыз
уаан ҳара, аха уажәы, аибашьра ианалага, зынӡаск ҳгарҭа
рмоуа ҳрымпыҵахеит. Уажәраанӡа абналара згәы иҭазклоз,
егьыбналақәоз абандитцәа ракәзар, аибашьра ианалага,
иаарҳәо акы иахыԥом ҳәа сызхәаԥшуаз, кәапеишәа зыхшыҩ
ҭәыз ауаа ламысқәагьы, иныҵак-ааҵак, лымҳа ҭахәыҭ-хәыҭла
аибыҳәара иалагеит абналаразы. Абри сара сылала избеит, —
иаҳа-иаҳа иажәа рҭынч инациҵеит саб, — аурыск дҳацҭакын,
уаҩы наӡааӡак, имахәарқәа унапы рыкәымшо, алемсааи
иареи еиуужьыр шәҩык зимшьрызеи зныкҟьара. Ашәҟәы

алеиҵеит знык, ҩынтә, афронт еиҳа иахьеилашуа сшәышьҭы
ҳәа. Ахынтә раан, мап шицәыркыз ала аҭак аниоу, дыҳәҳәеит
абри ауаҩ, азаақьҳәаҵәҟьа дыҳәҳәеит, суолочқәа, Ҳаԥсадгьыл
аӷа дықәланы даауеит, ҳара ҳҿаҳәаны ҳшәымоуп, шәара
шәоуп афашистцәа, шәызегьы шәкыдҵаны шәышьтәуп ҳәа!
Ишԥаизыруи? Уара иубахьоу, иуаҳахьоу акагьы ихарамкәа
иҭаку, сшәышьҭы афронт ахь, Аԥсадгьыл сыхьчоит ҳәа
дшыҳәҳәо илаигәыдҵаны дыршьуа? Ишуасҳәоз саҟәыҵит.
Абарҭ ауаа ҟәыӷа дуқәа, уаанӡа аӡәыр абналара игәы иҭеикит,
цәгьарак ҟаиҵарц иӡбеит ҳәа раҳар, ус ҟаумҵан, иаарласны
акгьы шаҳхарам ааԥшуеит, аужьра ҟалоит ҳәа иҳалбжьоз,
уажәы рхаҭақәа абналара аҽазыҟаҵара иалагеит. Убас
рыӡбеит, Архангельск шыҟоу идәықәларц, знык уанӡа изнеир,
нас аҩныҟа ицо џьушьоума, аибашьра иҩалагылоит. Иԥсуа
дыԥсып, иаанхо, издыруада, хақәиҭрак иоур. Сара сеиԥш
иҟақәаз, шәҟәык знапаҿы изымкыцызгьы, ҳрыладырхәуа иалагеит. Иҳарҳәоит иҟаҳҵара. Лак абз иаҟароу ача анҳарҭалак,
абжа-абжа наҳҵәахуеит. Ҳҽазыҟаҳҵоит. Абри маӡа дуӡӡаны
ишынеибырхәа-ааибырҳәоз, ҳчаҿаҵақәа шхәыҵаҳҵәахуаз,
аӡынра ҳхаагеит. Аӡынраҵәҟьа дәықәлашьа амамызт.
Уеимгәашәы уцоит. Ҳдәықәлап, иааԥхаррахар, ҳаршьыргьы,
бзиарак ахь амҩа ишықәыз иршьит рҳәап.
Ааԥынрахь ҳаннықәла, аихақәа ырмазеины алагер азааи­
гәара изҵәахыз дубап, џьоукы аҳәызбақәа ҟарҵеит, даҽа
џьоукы — алабақәаҵәҟьа ҳархиеит.
Еҳ, анаџьалбеит, ауаа мыжда, изықәдыршәахьоузеи! Уи зегьы уаӷоу иҳәааит!
Цкьа шәӡырҩы, сара ишәасҳәап, рыԥсы шҭаз џьаҳаным
иҭаргалаз, аха уаҟа, џьаҳаным иахьларгазгьы, дара рзыҳәан
ибзиацәоуп ҳәа ианраҭәарымшьа, џьаҳанымҵәҟьагьы иахырбааз, џьаҳанымгьы имыцхәхаз ишрызныҟәаз.
Ҳлагер азааигәараҵәҟьа, ҩныргәык иаҟараны, аӡиа ҭатәан.
Араҟа, ҳара ҳабнақәа рҿы акәадаб рхышьшьыла, адаӷьқәеи
амаҭқәеи рыла иҭәны иҭатәоу аӡытҟәажәқәа иреиԥшӡамызт.
Аӡба уамкуазаргьы, икеикеиуа уанхыԥшылалак, шьыри,
изжәындаз угәахәуан. Анаҩсшәа аӡыхь ныҵыҵны ишааиуа
убри аӡиа иналалон, нас наҟ иналсы ицон. Абаандаҩцәа рна-

пы ҭарыӡәӡәаны ишԥаҟалоз. Ӡыжәырҭас иҳамоуп, ажәакала.
Аҟәрышька нҭушьит, икеикеиуа аӡыхь. Уахынла аӡба уакны
угыланы унеима, ҽынла унеины иужәыма, иҭатәоуп ицқьаӡа,
иҳалалӡа. Иареи ҳареи хаиужьзар, уаҳа ԥсҭазаара уҭахума,
аха иааг, иузҭоузеи. Убраҟагьы рнапы нарыгӡеит ҳҭазкыз.
Уаҩы ихаҿы изаамгауа, ацәгьара ҳзырураны ианырӡбаз
аҽны, шьыбжьон акранаҳфоз, аԥсыӡ ҳарҭеит. Ҵаны, уи
ԥсыӡрҩамызт, аха аџьыка рацәаны иаман. Ҳасны иаҳфеит.
Иаҳамфоз, иаҳҿарымҵоз ҳәа иҟаз.
Ҩ-ажәак еихысҳәаалоит. Зны, абнаԥҟара ҳахьцоз, аҵла
анԥаҳҟа, иахькаҳауаз амҵәыжәҩақәа ԥҵәазу, изышьҭымԥраау,
абнакәты иақәҳаит. Ҳнамҵасын, ажәжәаҳәа иаахәылаҳхит.
Амца ааиқәҵаны, иара убраҵәҟьа иааҟәиан иаҳфеит.
Уаҩҵас аӡыха азҭодаз. Изхысҳәаауа, ирӡыма, иржәыма ҳәа
иахәаԥшуадаз аԥсыӡ, иааимҵәаны иаҳфеит. Аухагьы еиҭа
убри ҳҿарҵеит. Аха уи ԥсыӡырҩан. Уҿы еимаҳәахны иакуа,
аџьыка иаганы иҟан. Ача кәамԥа, аԥсыӡрҩа... Шаҟа аӡба уанаркуа уажәшьҭа шәара шәазхәыц.
Сааԥшит аҵх агәы еиҩнашахьаны. Убас сҿажәкуеит,
сгәахы кыдба ицоит. Ашоура сымаз џьысшьеит. Сеихеит ҳӡыхь
ашҟа. Џьоукы аӡыхь аҟнытә иаауа сԥылоит, даҽа џьоукы
сывсны уахь ицоит. Ҳқьышәқәа ҭаршьшьны, ҳасны иаажәит.
Иаҳжәыц, иаабац акәу џьаҳшьоит. Егьи акаамеҭ азырухьазаап. Аҟәҟәаҳәа иаҳгәыдҵаҵәҟьаны ҳашьра азин ыҟамзар
акәхарын. Ирыӡбеит даҽакала ҳарԥырыргарц.
Сызхара аӡы ыжәны сааит абарак ахь схынҳәны. Џьоукы
рыӷызымызбжьқәа саҳауеит. Даҽа џьоукы уажәы-уажә
индәылҵуеит, аха агәхьаа мкыкәа сынхәыҵаланы сыцәеит.
Ианаацәылашоз сааԥшит, аха уқәшәира дшааԥшыша.
Исзыҟалаз сзымдыруа, сыԥсы сыхәлахо, аҳауа сызхом.
Сӡырҩызар, угәахы ҭнашьаартә, иаҳа-иаҳа аӷызбыжьқәа
ирыцлоит. Сывараҿы ииаз убас хаҵа бзиан, дсашьандаз
уҳәарын. Абри иԥсыԥ алагаҩагашьа сгәамԥхеит.
— Суш, ставаи! — сҳәан, снаицәхасит даасырԥшырц, иухьзеи ҳәа сиазҵаарц. Снапы дамҵасит. Акы иҳәарц иҭахуп,
аха изҳәом. Егьи далгахьазаап. Аԥсеизгара даҿызаап.
Исылшагәышьоз, дыԥсит. Дыԥсызар дыԥсит, аԥсра уажә иаа-

бама, ҳашьцылахьеит. Сихан, дырҳәазаны наҟ дындәылызгеит.
Ашә аԥхьа днышьҭасҵеит. Ус ҟаҳҵалон. Аӡәы данԥслак,
адәахьы дындәылганы дышьҭаҳҵон. Ашьжьымҭан ма аџьанах
ааины дагон, мамзаргьы ҳбарак анаҩс иҟаз аморг дҭарыжьуан.
Адәахьы сындәылҵызар, уаӷа иибаша. Аухантәарак аԥсцәа
дәылганы реиқәыжьра иаҿызаап, еиқәыжьуп, аха шаҟаҩ
еиқәыжьда! Схы еилагаз џьысшьеит. Сыбла иабаз иашоума ҳәа сшуазыруаз, шәыпату схы иқәуп, аӡкаҭәара сҭаххеит.
Сеиқәа аԥыртлаха соуам. Иҟаԥшьшьӡа аҿаанахеит ашьа. Иаауеит аха, нкылашьа амоума!
Абарак аҩнуҵҟа аӡәы дыҳәҳәоит, ҽаӡәы ҿиҭуеит, игәаҟуеит..
— Иҟалазеи? — уаанӡа ииҳәахьаз дшахьхәыз мҩашьо,
ҿааиҭит асас.
— —Ҳӡиа хәыҷы ахәшә арҭазаап.
— —Ус убахьоу! Ахәшәҵәҟьа арҭану?! — агәра игомызт асас.
— —Уӡырҩла. Аӡы касҭәоит сҳәан... шәыпату схы иқәуп,
ишәасымҳәеи, нкылашьа сзаҭом ашьа. Акымзарак сыхьӡом
сыҩнуҵҟа. Акы заҵәык, аҳауа сызхом, уаҳа акгьы. Угәы
хынҳәуам, уарӡәом. Сагаҵәҟьоит сҳәаратәгьы сыҟам! Изакә
хәшәыз уара идыр, шаҟа ашьа уцәцо, иаҳагьы иузеиӷьушәа
убоит. Ихааӡа, итатаӡа ацәа уҭанагалоит. Избоит сӡаакәкәала
сышцо, аха иҟауҵои, иулшои...
Сышгәаҟуаз, ишшара ишеит. Анаҟа аӡәы дыԥсны дкажьуп,
араҟа ҽаӡәы аԥсра даҿуп. Жәаҩык, ҩажәаҩык ракәындаз.
Шәҩыкгьы ракәындаз. Хышә-ԥшьышә, анцәа идырп
шаҟаҩы ԥсхьоу. Уаҳа сылымшо саналага, ашьшьыҳәа снеин,
сҽаарҭынчны, сҭыԥ аҿы снаиеит. Еи, сыԥҳәыс, сеиқәбырхарц
аџьабаа иббаз башахеит, бхәыҷқәеи бареи шәеизынхеит,
иамугәышьеит, сзырцәымцеит сҳәоит, уаҳа иҟауҵои.
Ада имыӡбароуп уи ахәшә зыӡбаз, убас уҟанаҵон, ацәа
уҭанагалозшәа... Кәыдры аԥшаҳәа савоуп, ашьха скыдуп. Уф
гәышьа, иаҳагьы еиӷьуп. Анарцә акыр ыҟазар, мышкызны уахь
ҳаиқәшәап схәыҷқәеи сареи.
— Аӡы мыжда изымжәқәаз ыҟазу? — уаанӡатәи ицәажәашьа
аҽаԥсахын, ачеиџьыкагьы инапы изамыркуа дтәан асас.
— —Иҟамкәа! Ацәа изалымҵыкәа, ма иаашьаны, ичны, ауха
ӡыжәра имцаз, ашьыжь ианааԥш, иҟаз анырба, аӡы ржәуазма!

— Схаҿы исзаагом?!
— Зхы зтәу ихаҿы изаагома?! Уӡырҩла. Сылала избоит сшыԥсуа, аха исылшои. Сцеит сынҭакәкәа... Сыхдырра сцәыӡма, зынӡаск сыԥсны сыбзахама, ишыҟалаз анцәа
идырп. Акы заҵәык ибзианы издыруаз, санԥсуаз амш лашан,
санааԥш... Ӡмыжьк, ӡмыжь ҟәандак сҭаҳазшәа, сҵаакәкәала
сцоит, хдырра хәҷыкгьы сымоуп, аха исықәжьу сеидара
сзаҵыҵуам, сзалҵуам. Уахь сахьыҟоу сыҟазаргьы цәгьа избом, арахьгьы схынҳәыр сҭахуп. Дызусҭоу сзымдырӡо, аӡәы
дсыхошәа збоит. Сгәаҟуеит...
Изулак, мчыла сыблақәа хыстит. Ихысту, ихҩоу цқьагьы
исыздыруам, избанзар алашьцара жәпаӡа исхатәоуп. Сганахь, схахьы, сыварахь, снапыршьшьуа сшеимдоз, слым­
ҳашьҭа инамариашашәа, акы сымԥыхьашәеит. Снахо, снахо,
изакәызеишь искыз ҳәа саанапыршьшьызар, ауаҩы инапы. Абар инапы ахәда, абар инацәкьарақәа. Ауаҩы инапы сымԥыхьашәалар yaжәшьҭа исыбаргәузеи, сеиқәхеит.
Исырҵысҵысуеит, иоусышьҭуам!. Уажәымзар-уажәы даасыхоит, дсыцхраауеит. Сызҭаҳаз атыша сҭигоит. Ахьҭа мыжда,
сыхьҭашьуеит, аҟәараҳәа аиҵасра саҿуп. Анапы скуп, аха
уаҳа иҵысӡом. Усыцхраа, усыхәа, аха башоуп. Зегьакоуп инапы аусыжьуам. «Аа-ы!» сыргоит. Усыцхраа, абаа, саагыларц
маҷӡакоуп исҭаху... Сыхдырраҿ сшааира сааит. Еимгәаҳа
илашьцоуп. Егьи аԥсы инапы кны сахозаап. Сҳәазаны
сдәықәлеит. Снапқәа аӡәы иԥынҵа иақәшәоит, ҽаӡәы ишьапқәа
срықәҳәазоит... Разҟыс исоуз, ашә ывҵраан. Сҳәазаны уанӡа
саннеи, аарла снагәҭасит. Анцәа ииныҳәаша, иаатит. Аҳауа
анысҿас, ашә снылаҳаит. Исгәалашәом, аха иҟаларын, сыхдырра сцәыӡны сшыҟазгьы, сҳәазаны сцозҭгьы, избанзар
ашьҭахь, дсыҵагыланы аказармахь саазгаз, абаандаҩы иҳәон,
аморг ашә аҿынтә ԥыҭк сааскьазаарын санибоз.
Иҟалаз уиоуп, ахәшә зжәыз зегьы реиԥш, саргьы сыхдырра
анысцәыӡ, дыԥсит рҳәан, аморгахь сганы, аԥсцәа срыларыжьзаап. Сара изымуит, сымԥсит.
Уара уиарҭа, сара сиарҭа ҳәа далаԥшуазма, иахьҭацәыз нарак снықәижьит саазгаз. Иибаз џьара акы насықәиҳәҳәеит.
Сыцәама, сыԥсы маҷхама, акгьы сыздыруам. Адырҩаҽно­

ума, адырхаҽноума, анцәа идырп ианбыкәу, сааԥшит, салҵит.
Сыԥсы сылалауа салагеит.
Иҳаихсны ҳашьра азин рымамызт, арахь хәшәла сырзымшьит.
Мышқәак анааҵ сшьапы сықәгылт. Ишцаз, шаанӡа иаагыланы, рбаланда ыфаны, абнаԥҟара ицоит абаандаҩцәа. Уахь сара
сназышьҭуада. Дыԥсит ҳәа аморг санҭарыжь, сдокументқәа,
сыхьӡ ахьаҳәоз, зегьы рыблызаап, арахь сара нарцәынтә
схынҳәны сааит. Ишԥасзыруеи?! Абарак сыҩнатәоуп иахьа,
сыҩнатәоуп уаҵәы... Абригадир сиҳәеит, акануеи... «Суш, ни
чалавек иа?!» — сҳәоит, изаҳауада. Аибашьра иалагаанӡагьы
имыцхәхаз ҳакәын apaҟa иҭакыз, аха аибашьра ианалагоуп зынӡа цәгьала ҳанрымпыҵаха. Ҳаҟоуп џьаҳаным, аха
џьаҳанымгьы смыцхәхеит. Аԥсцәа рахь сара сцом, абзацәа
рахь саарышьҭуам. Ашьҭахь сзықәшәаз, сахьагақәаз... Урҭ зегьы уаӷоу иҳәеит, изышәҭахузеи...
Акраамҭа ҿымҭ, иаҳаз изыхьанҭаха дтәан асас.
— Иумбои ҳшеибамдыруа, жәытәнатә аахыс аиуара ҳабжьоуп, арахь уаҩҵас ҳаибамдырӡозаап, — иҳәеит
аҵыхәтәан.
1985

УАРА УЗЫНИАЗЕИ
Иҟалахьоу ажәабжь
— Аибашьраан алемсаа итҟәаны иргаз аӡәы уажәааигәа
иҳаиҳәон дзыниаз, ихигаз. Имацара иакәым, абаандаҩцәа
зегьы зықәдыршәоз. Игәы иалсыр ҳәа сшәан, ҿысымҭит
акәымзар, алемсаа атҟәацәа ирыхҭыргаз ҳәа уи ииҳәоз, сара
сахьтәаз ачча санаркуан. Сталин илагерқәа ирыдкыланы иугозар, алемсаа рлагерқәа акурорт иаҩызан, ииашоуп, атҟәацәа
рыԥсы шҭаз ирбылуан, рнапала анышә дыржны, рыԥсы шҭаз
илҭажьны, анышә рықәрыжьуан. Урҭгьы агыгшәыгқәа ирзеибамушаз ауаа ирзыруан. Аха ҳара ҳбахҭақәеи ҳлагерқәеи
рҿы абаандаҩцәа зықәдыршәоз уаҩытәыҩса ихаҿы изаа-

гом. Еиҳарак абаандаҩцәа рырҳәацәараҿы. Акыр удыруаны,
иудырҳәарц иаҿызар, маӡа дук уҵәахуазар, мчыла иудырҳәааит.
Ацәгьара угәы иҭазҭгьы, ма ацәгьара ҟауҵарц ушаҿыз
уақәыркызар, усҟангьы удыргәаҟааит. Ишахәҭоу, ишуқәнагоу
удыруеит, иудыруеит иҟауҵазгьы. Иагьа удыргәаҟыргьы, дара