Иҩымҭақәа реизга. Ахәбатәи атом - 13

аԥҳәыс қәыԥш ажәабжьқәа шылҳәоз:
— —Еи, уаҟа акәац аҿы иҟада? Иаажәгишь арахь, иаажәг?
— азузу ихга, абарҵа аҟынтә ҿиҭит аԥшәма Кәнач. Уаҳагьы
иуӡомызт уаб Ҳабашьыжә! Дадмыршьцылахьеи инаганы
имҵаҵара. Ишҿиҭуа умбои «иаажәга!» ҳәа. Уаб аиашаҵәҟьа
изиуит Баҭыршаҳ. Аарла дысгәалашәоит уи аҭауад, иԥаҵақәа
ыршаны, ауаҩы ҽарҳа ду. Дышҭауадызгьы, анхацәа бзиа
ибагәышьон иара, амала, имԥан иқәижьломызт зымгәада
хәыцырҭа змамыз аԥсымҭәқәа. Убри азоуп Ҳабашьыжәгьы
дызизгәааз. Иҩызцәа рхәы ифон, ахәылак. Аҟыԥҳәа еимҟьарак
шааибалакь, абкәыл дҭалозаарын...
— —Уара уоума, Басиаҭ, акәац здыркыз! Иҟарҵо акыр рдыруама арҭ аҳәса. Бзиала уаабеит, сгәыла. Асасцәа ансзааи,
иузҿысҭып ҳәа инақәсымкызи, аха уцәахьеит ҟасҵеит, — иҳәан
Басиаҭ, аԥсшәа иаҳәо днаидгылеит Кәнач. Иблақәа цымцымуа
аҩы рхылахьан.
— —Сара изӡыргьы иамоузеи! — иҳәеит Басиаҭ, уажәшьҭа
уаҳа ииҳәашаз аниҿамшәа.
— —Ахәыҷқәа реиԥш амца уҽҳәартәаны! Ма ушьапы умыхьуазар акы иамусын, аибашьраҿ зыбжак зцәыӡхьоу ауаҩы!
Hak имхи бара! — аԥҳәыс қәыԥш ибжьы налықәиргеит Кәнач.
— —Capa ахьурӡы иаҵысшьуеит. Аԥшәмацәа ҳзыҳәангьы
абысҭа утәуп, — лҳәеит аҽыԥ-ҽыԥ дыччо.
— —Аимакра абаҭаху, иара ӡхьеитеи, — иҳәеит Басиаҭ. Акәац
ааҽҳәиган, инарҳәы-аарҳәуа днахәаԥшит, нас ииҭарц инаирххеит.
— —Уаала, сгәыла, уххь згеит. Ҳара хыхь, акәасқьаҿ
ҳтәаны, уара араҟа ақәаҵаҿ ушԥагылоу! Уҽумырххан,
баша уҽумырххан! Ауаа заманақәа ҳҭоуп, аԥсшәа нараҳәа,

унарыдтәала. Араион аҟынтә иааит. Сара сысасцәа уаргьы
иусасцәами, акыр саԥсазар...
Абасоуп, аа, иаԥсшәа, ахәша иаҩызаха, зегьы ишына­
рҿишьуа. Уиак аҟны еилых димаӡам. Икәа дҭаланы имаӷра
дынҭысуеит, насоуп иблақәа шааԥшуа иҿаҵа аниҿихуа. Снаганы сумыртәахкәа, сара мыжда, уԥхӡаша зду насымҵоуҵап.
Уеизгьы-уеизгьы исаҽԥниҳәаша ажәа бааԥсык иасмыҳәац,
зыџьмақәа еимырҵәоз иаргьы акы ахы кны дахеит ҳәа,
жьыхәҭак рылысфаап санақәшәах...
— —Снеиргьы бзиами, аха, умбои, аҵх цахьеит, сара
ҭаҳмадажәк исзыжәуазеи!
— —Ус ухы умражәӡан, уара уаҵкыс сара сеиҳабымзар
сеиҵбым ҳәа сыҟоуп, Басиаҭ. Сыҩны уааины ус сзумун...
— Сара, абраҟа, аапкра иагаша, сла Мышәқьар сашьҭаланы
саан, аҩныҟа изгарц акәын, — ишьҭахьҟа дынхьаԥшын, ақәаҵа
дныҵаԥш-ааҵаԥшит Басиаҭ. Мышәқьари даҽа гәыла лаки
абаҩ еимакны ақәаҵа аҵыхәан еибарӷыӷуан.
Ишеишеиуа ирхаԥхон, ажәҩан агәахьы иҩеиз амза.
Аԥсаса рылахь еиқәшьшьы, рыхьча икәаӷӷа игылоуп. Иара,
ахьча, ишьапы ихьуашәа, алабашьа наиҵарсуа, аҳаҭхәыжә
иазқәынҵа днеиуеит. Ихы икәаҽуп. Иҭахымзар акәхарын
убри амҩа цәаԥҽыга ақәлара. Иҟаларын, фҩык лаҳалаҳауа
иԥынҵа инҭасны, имч мырхакәа дагозҭгьы. Басиаҭ уажәы убри
дназхәыцит. Ихьышьаргәыҵа ҳакәыхшоуп, зегьы ибла иабо,
зегьы илымҳа иаҳауа дықәтәазар хыхь, ашьа карҭәо аҟынӡа
изнеигазеи аишьцәа! Убасҟан аахыс акәхап аӡәы изыҳәан
даҽаӡәы аҳаҭхәыжә данаҵалаз. Иаахымкәаӡакәа ҩынҩажәа
мшы, ҩынҩажәа ҵхы ақәа леиуан. Аӡхыҵра бааԥс ҟалеит.
Убасҟан аҳаҭхәыжә, иԥсеиқәырхагоу зандалны инеизыҟалеит
Нои. Ԥсы зхаз зегьы аӡыблара иахәаҽит, иара ԥстәи ԥсаатәи
рыхкык рыхкыки ишьа злаз иҵакыреи иманы, қьаф уа,
аффаҳәа дыӡсо дхын, аӡы иагханы, аҳаҭхәыжә-зандал Ерцахә
ақәцәа инааханы, уа иаақәхаанӡа. Сара — уара узы, уара —
ҽаӡә изы, ахәыбли амцеи еимаздо рхнышьнаҵас, еиҿарԥаеиҿарԥо еибаркыроуп ишҳабжьдоу уи аҳаҭхәыжә «Аҵәыбзы»
иагагәышьаз уахатәи ашьтәагьы, уаҵәы џьара аӡәы изыҳәан
иҳаҭхәыжә-зандалхап.

Басиаҭ абас дахьынӡазхәыцуаз, ҭыԥҳа ԥшӡак дымҵаир­
суазшәа, иӡара инапы акәырша, дивагьежьуа, аҩы зқьаф
ҭанаҵахьаз асасцәа ршыкьбжьы здәылҩуаз акәасқьа амардуан дхеигалахьан Кәнач. Ажәҩан агәаҿынтә ишеишеиуан амза.
Иҳаҭхәыжә иазқәынҵа дахьааҭгылаз, дшьаҳиҭхан, изаҵәра
гәынго дааԥшуан ахьча...
Ианааҿыцәалакь, ацыблаахақәа неиҿажьны, еиҭаадыр­
ҿыцуан ақәаҵараҿ еиқәыз амца. Абаҩқәа еимакны, уажәыуажә иааиҿаххуан алақәа. Аԥша ӷәӷәахацыԥхьаӡа амшын
ашьҭыбжь ишацло еиԥш, иаҳа-иаҳа иазҳауан, ишьҭыҵуан
акәасқьа идәылҵуаз ахацәа ршыкьыбжь. Ирҳәо неидкыланы азхәыцшьа амамызт. Уаҩы еилиргартә иааҩуаз ажәақәа
рыла урҭ зегьы ирҳәоз ахькылсуа акаҿоуп: бзиа ишеибабо,
ишеишьцәоу, ԥсраҽнынӡа гәыкала ишеизыҟоу...
Амза ажәҩан агәы инхыҵын, шьарда иласкьахьаны,
аӷьеҩҳәа Кәнач икәасқьа ашә аатны иныдҳалеит. Асасцәа
џьоукы рыхқәа астол иқәҳахьеит, џьоукы ԥсраҽнынӡа
ишеишьцәоу неибыҳәаны, рыблақәа амца рхыҳәҳәыла
игәыдеибакылоит, даеа џьоукых, — иҟас-ҟасо аҩы зҭоу
аԥаҭхь еимырдоит. Илабашьа иҵарсышьа данақәымшәалакь,
икәалкәало инаимпыҵахо, ишьапы уажәы иаҳагьы иҵшьуа,
абарҵахь даадәылҵит Басиаҭ. Асасцәа рахь дынхьаҳәын,
ажәақәак нареиҳәеит, аха иажәақәа баша урҭ ршыкьыбжь
иналаӡит. Уи дишьҭахх даадәылҵит Кәнач. Уахь даннеигоз
еиԥш, еиҭах инапы Басиаҭ иӡара инакәиршеит. Аҩыџьегьы
шеивагьежьуаз иналбааит ахаҳәтә мардуан ҳаракы. Зқьаф
ҟазҵахьаз Басиаҭ ажәҩан днаҵаԥшит. Ацәқәырԥақәа
ирҵысуа ирыманы, амшын иӡсо ихушәоуп ишыҵыс-ҵысуа
амза. Ихы-иҿы еихаччоит уажә уаҟа иану ахьча. Аџьмақәагьы
аџьыка рырҭошәа, ртәыҩақәа рхаханы, рыхқәа шьҭыхноуп
ишааԥшуа. Басиаҭ илабашьа иҵарс дааҭгылан, акраамҭа
Кәнач дихәаԥшуан, нас, ажәак мҳәаӡакәа, игәыла имгәацәа
— инапы нахьишь-аахьишьит. Ибз ашьаҭа акыр иаркәадахьан
аҩы, ихшыҩ еиласмызт.
— —Уара, Кәнач, угәы иалымсызааит, анҭ усасцәа ишраҳауаз,
уаб ԥсаҭа шкәакәа изыҳәан исҳәаз?! Угәы иалымсызааит, ыы!
Сара Баҭыршаҳ изыҳәаноуп изысҳәаз, — ибз еилаԥаҭо дна-

лагеит Басиаҭ. Ацәажәара игәаԥхон. Аӡы иацлар — иласуеит,
иԥыруеит аӡлагара алуқәа. Аҩы илсуан, ихшыҩ иаҳа-иаҳа
иарԥыруан.
— —Уара иудыруеит, Кәнач, сара саншьа иакәын Жәан
Баҭыршаҳ. Уи дҭауадын. Сара акомхоз анааиҵәҟьа малс исымаз нашәысҭан, шәара сшәеиԥшхеит.
— —Сара исумҭеит, аха уара ухазы инаганы иалоуҵеит, —
иҳәеит, Басиаҭ иаҵкыс шижәызгьы, иаҳа зхы зтәыз Кәнач.
— —Мап, уара ухаҭа иусҭеит. Абыржәы избо џьысшьоит
убасҟан иусҭаз сыцәқәа. Исымаз зегьы нашәысҭан, шәара
сшәеиԥшхеит. Диашамызт Жәан Баҭыршаҳ! Дыҵарҟәаҟәааит
уаҟа дахьыҵоу. Иарбану чнырк, уаҩ рыцҳак ицәа зԥиҽуаз.
Абҟәыл дҭаланы ахырҵәы ифозар бзиа ибозар акәхарын.
Ифаландаз шаҟа иҭахыз. Ихажә хырԥа дышьҭасҵарын ус анизиуаз сара дызбандаз! — астол аҿы Кәнач иныҳәаҿа аникыз
еиԥш, еиҭах ибжьы ҭцаны Баҭыршаҳ изы аӷьра далагеит Басиаҭ.
Абаҳчаҿ абаҩ зҟаҟоз Мышәқьар, аԥшәма рахәқәак дрыҵаҟьоит
агәахәын, абжьы ҭаҟыҟӡа иҩҭнацан, аху-хуҳәа иаашит.
— — Уаҵәы, Басиаҭ ухаҵкы сцеит, уаҵәы еибаҳҳәалап урҭқәа.
— —Мап, Кәнач, сара уаха зегьы уасҳәар сҭахуп. Уара
аџьабаа ду збахьоу yaҩуп, учеиџьыка бзиоуп. Сара исҭахым
згәы ахырҵәы ықәҭәаны алақәа ықәрҵаз ҳәа изырҳәалар.
Иарбану убас еиԥш зузырҳәо? Уара маладец, Ҳабашьыжә
иԥа! Ҭфу! Угәы иалымсын, ухаҵкы сцеит, исамхаҳәеит
Ҳабашьыжә иԥа ҳәа. Иҟақәоуп џьоукы Ҳабашьыжә иԥа зҳәо.
Дара рхаҭақәаҵәҟьоуп Ҳабашьыжә иԥацәа! Кәнач, угәы
иалымсыҵәҟьазааит, Баҭыршаҳ уаб изиуз асасцәа ишраҳауаз
иахьысҳәаз? Угәы иалымсызааит, ыы! Сара уныҳәаҿа аныск,
уи сизаӷьноуп ишысҳәаз. Ани, ихьзузеи, ихы агәҭа аџьыка
ықәԥсаны аџьмақәа ықәрҵазшәа, икылҟьашааӡа итәаз асас,
иҿажә раҳаны аччара далагахт. Бааԥс сҳәама? Бзиа изиума
уаб? Дара, баҭыршаҳаа рхаҭақәа ракәҵәҟьан зызхара ҟамлоз.
Анхаҩыжәлар ирымаз зегьы рфахьан. Абҟәыл дҭалеит ҳәа...
— —Ииашоуп, Басиаҭ, ииашоуп. Узырццакызеи макьана,
уаҳҭандаз даҽа ԥыҭрак, — иҳәеит Кәнач, Басиаҭ наҟ дҭыҵырц
агәашә изаартуа.
— —Кәнач, сыԥсыр сумҵәыуан, ухаҵкы сцеит, исызимх ани
усас аҩны ахыб. Ақәа ҳҿыкәкәо ҳаҩноуп сҭакәажәи сареи.

Иихыбхуазеи сыҷкәын, иагьабеиҭаху. Ҳамҭас иусҭоит иҳәеит
иара. Ҳамҭоушәа избон, изыԥсаҵәҟьоу ала иансиҭа. Иара
инапаҿы акәзаап зегьы ахьыҟоу.
— —Зегьы ишраҳауаз иҳәеит уҩны злоухыбша акыц ҳамҭас
сара иусҭоит ҳәа. Уџьыба иҭоу акеиԥш иԥхьаӡа. Зажәа иеижьо
дреиуам уи.
— —Шаҟа исасцәа бзиақәоузеи, Кәнач, иуҭааз. Еиԥшу
еибамԥшаауеи! Ааи, ааи, еиԥшу! Уара ухаҵа бзиоуп, Кәнач.
Аибашьраҿы ашьа казҭәахьоу, аколнхарақәа анеиҿыркаауаз
раԥхьаӡа иалалаз анхаҩы бзиа Басиаҭ ҳәа, ажәҩан аҟынӡа
схагаланы усыхцәажәеит араион зымпыҵаку ауаа ишраҳауаз.
Ақәа ҳҿыкәкәо ҳаҩназаарын сҭакәажәи сареи, уара
уакәымзар. Ааи, ааи! Ноигьы анцәа дизылымԥхазҭгьы...
— Дабатәи Ноиу, џьым-џьым?!
— Ани, ҳаныхәыҷыз апап Никәа зызбахә иҳәалоз, аԥсҳа
шәҟәы иану, духашҭма? Ибааԥсны иҟаиҵама, нас, Нои
иҟаиҵаз?! Анцәа игәы ахьыҟаиҵашала дымныҟәазҭгьы,
ауаатәыҩса ҳнықәӡаауан адунеи. Аа, абни амза иану ахьчагьы аҳаҭхәыжә дзаҵоу убри азоуп, — инапқәа амзахь ирхаханы днаҵаԥшит Басиаҭ. Алабашьа аниҵих, даагарыгаҽеит.
Дкамҳакәа иҿынеихеит ашьшьыҳәа.
— — Ихы еивысма ари ашәикка! Дабатәи Ноиу ицәыҵиԥшааз,
— иҳәеит исасцәа рахь дхынҳәны дахьаауаз Кәнач.
— — Ааи, Нои, ухаҵкы сцааит, Нои. Уара уҳаҭхәыжәоуп
ауаатәыҩса
ҳаиқәзырхаз.
Ҳдаракәац
ыҟаӡамкәан
ҳнықәӡаауан. Адгьыл уқәаарыхуан, унхаҩын, нас, иамоузеи знык аҩы уашьызар. Нои, ыы, иамоузеи, ыы, знык
аҩы уашьызар... Аҩы гра хтыгоуп рҳәахуеит, гра хтыгам
аха бла хтыгоуп. Иарбану Ҳабашьыжә иԥа ҳәа зиасҳәаз!
— ихала дҟәындҟәындуан аҩныҟа дахьаауаз Басиаҭ. Ахы
игәаланаршәарц аҭахызшәа, агәашә инҭҟьан, азхара анафа,
ахәмарра агәаԥхо, иқәасқәасуа инаихьӡеит ила Мышәқьар.
— — Уабацои арахь! Алышькьынтыр уагааит. Усмыццахкәан,
сарамыжда, аҩны уахьнеиуа цәгьа ухәарҭоуп. Ухаԥыцқәа аԥша
рмысааит, амарџьа. Уҿы ааихухӡом абысҭа ҿахра умбакәа.
Уца наҟ! Кәнач иқәаҵа уныҵагьежьыр иаҳа иузеиӷьуп. Изакә
сасцәоу умбаӡои уи иҭааз. Дхаҵоуп Кәнач, дхаҵа. Ихаҵкы

сцааит. Аҩы анызжә акәӡам, астол снахатәаны санхәыцқәа,
уаҟа иқәқәаз анызба... Заҟа ибзианы иасҳәазеи уара иуеиԥшу
рами иуҭаауа ҳәа!
Илабашьа ныҵакшо днеиуан Басиаҭ. «Гәр-рах-кәах! Гәррах-кәах!» ҳәа ашьҭыбжь аагахит Кәыдры ацҳа иқәсуаз аи­
дара­мҩангага дәыӷба. Иара убригьы, иҟалоит, иҳа­ҭхәыжәханы
џьоукы ирызцозар. Ааи, адәыӷбагьы ҳаҭхәыжәхар ауеит.
Уфф! Аҭаҳмада хшыҩцажә, избеит ҳәа сахаӡан, сашьӡеит
ҳәа сыҟоуп. Уажәы иаҳагьы иҿыхьшәашәааӡа, ицқьаӡа иасуан агаҿантәи иаауаз аԥша. Аҵх аҭынчра иалыҩуан Кәнач
ибаҳчаҿы абаҩ еимакны еиҿаххуаз алақәа реибарӷыӷбжьы,
уи иналаӡҩон акәасқьа идәы­л­ҩуаз ахацәа рыбжьқәа.
Басиаҭ аҩны дшааиз еиԥш, ажәжәаҳәа иҽааилихын,
дышьҭалеит дыцәарц. Аԥенџьыр далԥшны амза дназыԥшит.
Ажәҩан агәы ихыҵны илаҟәын, игәыла Кәнач иҩны ахыб
иамариашаны икыдын. Дгазҽазуеит, дгарыгаҽоит уаҟа иану
ахьча, рҭахара шааигәахаз рдырызшәа, еилаҭыруеит аԥсаса.
Рыхьча аанҿасрак иқәым, дцоит иҳаҭхәыжә иазқәынҵа. Дцоит, дцоит, дыццакуеит. Ус, Басиаҭ дшахәаԥшуаз, амза ахаҭа,
шәха еилаҵа дук иаҩызаха, иҟәашәны, игьежьӡа ибла инарбо
далагеит. Убри ашәха гьежь ду ҵыс-ҵысуа, цәқәырԥақәак ирыманы ицошәа, иӡса-ӡсо Ҳабашь иԥа Кәнач инхара ахы ақәкны
илаҟәуан, илаҟәуан...
Аҵх анықәҵуаз, иара иналаӡҩа иама ицеит Басиаҭ
игәыла иқәаҵараҿ аухантәарак иҩеиуаз алҩаҵә, шьыжьтәи
аԥшаҿыхьшәашәаа иалшәшәомызт ажьҵаа афҩы аиуакгьы.
Иԥхыӡызма, иараби, иаха сызлаԥшыз ҳәа дхәыцуа дҩагылан,
ашҭа днықәлеит Басиаҭ. «Ани, Кәнач иаб, Ҳабашьыжә игәы
ахырҵәы ықәҭәаны алақәа шықәырҵаз атәы анрасҳәа, ҳаи,
уаа мыжда, ркьатеиах шԥаԥнаҵәеи! Сара Баҭыршаҳ сизаӷьны
акәгәышьоуп исҳәарц шысҭахыз, аха ус иалҵит умбои.
Уиаҟара сазхәыцқәо сыҟамызт, афаст! Убри анысҳәа, сызхара сахьурччаз азыҳәан аҩны ахыб ҳамҭас иусҭоит иҳәеит
ани, астол ахаҿы итәаз. Иара саргьы исыхәеит уи Ҳабашьыжә
игәы иқәырҭәаз ахырҵәы. Ишакәхалак, сыҩны ахыб сызрымхааит, нас!..»

— Усҭыҳә! Изакәызеи сшьапы иақәҵәиашо иҟанаҵо! —
иҳәан, Басиаҭ, амгәацәа аԥахә ааҭиргеит, деибга-деизҩыда
аԥшәма ашьыжь дахьыҩагылаз еигәырӷьо имҵагьежьуаз ила
Мышәқьар.
1968

ЕСНАГЬ ИУЦУ АБЗИАБАРА
Иҟалахьоу ажәабжь
Сара исгәалашәом иарбан лакәу, иарбан фырхаҵаратә
ажәабжьу раԥхьаӡа исаҳаз. Иҟалап, агараҟәҟәақәа рыла
снапқәа ҿаҳәаны сахьгараз, акыр сзеилкаауазшәа, сан
аҳәара даҿызҭгьы, ижәлар дзырмыхәо, дунеилашара
имбартә, зынџьырла аҳаԥы лашьца дышҭаҿаҳәоу Абрыскьыл.
Иҟалап, аҽҳәаҿы саатәаны сылзыӡырҩыртә санҩеидас,
саб имҩа дахьаԥшыз, аҳәара даҿызҭгьы, дзаҭәазымшьаз
иашьцәа хьҭашьны имԥсырц аеҵәа кыдԥааны ишырзааигаз
Нарҭ Сасрыҟәа. Уи сара исгәалашәом, ишысгәаламшәо еиԥш,
иарбан шьыжьу, ианбыкәу, ашәаԥшь аԥшӡашьа сыбла хнакуа, раԥхьаӡа санаршанхаз. Аха сара ибзианы исгәалашәоит,
ожәы-ожәшьҭангьы исхамшҭуа сгәалашәараҿ иаанхеит,
убри Ауаҩ ихьӡ раԥхьаӡа иансаҳаз амш. Убри аҽны инаркны, уаҳа иаасԥырымшәацт. Есҽны иаҳа-иаҳа исзааигәахо
сааиуеит. Саныхәыҷыз, уи ахьӡ сара сзыҳәану, игәышьҭыхгоу
легендак афырхаҵа ихьӡ иаҩызан. Акыр сҩеидасаанӡагьы,
агәра сызгомызт, усеиԥш ауаҩы ииашаҵәҟьаны дыҟоуп,
абарҭ ҳаиԥш длеиҩеиуа, дтәо, дгәырӷьо, зынгьы дгәырҩо
адәы дықәуп ҳәа.
Аибашьра ианасакьаҳәымҭаз акәын. Кәыдры ашыкьыбжь
иалыҩны, аҵх ԥыжәжәо, ашьхақәа дырхыџхыџуан абомбақәа
рытҟәацыбжь. Уахынла рымамызт, ҽынла рымамызт, ҳшәаны,
ажәҩан ҳзаҵамԥшуа, иӷызы-ӷызуан аҳаирпланқәа.
Афронт аҿы ашьа кашуан, аԥхӡы каҭәон амхырҭақәа рҿы.
Аҳәсеи, аибашьра ирымгакәа иаанханы иҟаз ауаа бжақәеи,

аҭаҳмадцәеи, ибӷарҟәҟәо, алашьцара иаарымнахаанӡа аҳә­
сҭа­­­қәеи ачаирҭақәеи ирхын.
Ашколқәа рыргылара ахы змадаз. Уиадагьы, усҟан, идыру
ҭагылазаашьақәак ирыхҟьаны, аԥсуа школқәа асовет закәан
иаԥаԥсаханы иҟан. Сара сахьиз аҳабла, Кәыдры ахықәан,
ашкол ахьыҟаз ақыҭа агәҭеи, ирыбжьан хә-километрак
инареиҳаны. Зшьапы инанагартә иҩеидасхьаз ахәыҷқәа, уи
ашкол ду ҳәа изышьҭаз ашҟа ицон. Аха сара исықәлацәаз, маҷк
инасеиҳабацәазгьы, уиаҟара аныҟәара злымшоз, ҷышәрак
ахьаҳҵаша ҳамаӡамкәа, ҳҭынхадаха, аҳабла ҳалаԥсан. Ма
ҭакәажәык дыбӷарҟәҟәо, асарақәа реиԥш ҳаид-цала дҳацын,
мамзаргьы аӷьара ҳахтәалан, амра ҭашәаны аҩныҟа ҳанбарго
ҳанацәа ҳәа ҳаԥшны.
Убасҟан ҳара даҳзылԥхеит рҵаҩы ԥҳәызбак. Анс-арс
акәымкәа, даҳзылԥхаҵәҟьеит. Усурҭа лмоукәа дмааит, мчылагьы уаҩы дааимышьҭит. Зыԥсҭазара зегьы ажәлар рылахтра иазызкырц зыӡбаз аӡәы лакәын уи. Ҳара ҳахьзымцоз,
ашкол ду анаҩсан иҵегьы инахараны дынхон. Иахьагьы
саназхәыцуа, иџьасшьоит, абриаҟара ихараны аара злалышоз
ҳәа. Ма изакә мҩаз дызлаауаз, абнаршәыра дылсны, шьамхахьы аҳәынҵәа дылаланы... Уи даанагазар акәхап сара схәыҷы
хшыҩ иазеилымкаауаз уалԥшьа ссирк, бзиабара дук. Дааит
убри аԥҳәызба убрахьынтә, «алахтра аныҟала, зегьы аҵара
ианашьҭала, Кәыдры Ахықә аҳаблаҿтәи ахәыҷқәа алашьцара
ҳцәыҵамхарц».
Лышәагаа уамак идуцәамкәа, дахьыҟаз деилашәыгәӡа,
лыхцәқәа лыгәчамах инықәсуа, зҿаԥсшәа уамашәа ихааз,
зыччаԥшь ԥшӡаз аӡә лакәын.
Ԥсҭазаара бзиа анцәа илиҭалааит, иахьагьы лыԥсы ҭоуп.
Илаҭәам, ма лгәы иамыхәаша ажәак сҿыҵашәар ҳәа сшәаны,
лыхьӡ анысҵом араҟа. Лхахәы ҟәашӡа ишышлаз еиԥш, касышла имҩаслааит лажәра!
Аибашьрахьтә аӡә даныгьежьлак еиԥш, мышкы ахалаҵыхәала аҳабла иналаҩит рҵаҩы ԥҳәызбак дааны дыҟоуп,
ашкол аҭалара азыҳәан, ахәыҷқәа ашәҟәы ианылҵоит ҳәа.
Усҟан, ақыҭаҿ, ҵарак змаз адунеи амаа дара иркушәа, ркарандашь хаԥагәақәа кны, анхаҩы иашҭа изҭалалоз арахә

ашәҟәы ианырҵарц, мамзаргьы шаҟа ҵла шьапы изгылоу,
шаҟа метр адгьыл иҵанакуеи рзыҳәан мацара акәын. Убри
иашьцылахьаз, ахәыҷқәа ашәҟәы ианылҵоит анырҳәа, агәра
зымгақәазгьы ҟалеит. Даҽа џьоукых, ҭаҳмадцәақәак: — Ар еибашьуан, Ҳабыџь дцәаӷәон ҳәа, аԥсреи аӡреи ҳанырҭагылоу
аамҭазы, иабатәи школу!
— — Игаӡацәаз
џьышәшьома, ҳабацәа, урҭ рабацәа,
жәытәнатә аахыс зыҷкәынцәа, раԥхьаӡа иргыланы абџьар
акышьа дзырҵоз?! Акарандашь уазеиқәырхом, дад, акарандашь! Аԥсадгьыл хьчагас иамоу абџьаруп! — рҳәақәеит.
— — Ахәыҷқәа еизылгашт, аха араҟа школ гылаӡам, ашкол ду ахь дара зцом, иабалырԥхьагәышьо, — рҳәеит ҭакәа­
жәцәақәакгьы. Аха аҳаблаҿтәи ахәыҷқәа ҳанацәа, аԥсеи­
қәырхаҩ дылбааны, ихьышьаргәыҵа иакәхшозшәа, илыла­
ҳәаҵаны дыркит арҵаҩы ԥҳәызба.
Иахьа саназхәыцуа, сгәы иаанагоит, ашкол ҳахьҭалҵоз,
аҵара ахьаҳлырҵоз адагьы, дара русура азыҳәан рхы
иақәиҭны, ишырҭаху инхартә-инҵыртә аамҭа ахьроуаз,
ҳахьырҟәылкуаз акәзар ҟалап ҳәа уи еиҳарак излеигәырӷьоз.
Сани, сашьеиҳаби, сареи ҳакәын аҩны иахыз. Саб жәаа
шықәса рзыҳәан Кәыдрытәи аидыслара далахәын. Уи аидыслара ахы ахьцоз-иахьаауаз еилкааны, иабџьар аашьҭых
абольшевикцәа дрыдгылеит ҳәа шәасҳәар шәызжьеит.
Узқәаарыхуа адгьыл уара иутәхоит ҳәа иазҳәаз, шәахьыԥсуа
сшәыцыԥсуеит ҳәа реиҳәеитоуп. Иахьа дацәымшәакәа,
ҿыӷәӷәала, дахыҽхәашәа, дахлафшәа иҳәалоит Аҟәа абааҿы
Нестор Лакоба дышицҭакыз. «Шәымшәан, ҳара ҳаамҭа ааихра
иҟоуп, шәгәы кашәмыжьын, уамак нымхеит!» — ҳәа уи ареволиуционер ду ииҳәақәоз наигәалаиршәоит.
Дынхаҩын, анхаҩы иаамҭа ааирц дықәԥон. Аицынхарахь
ианиас, иаргьы иҽага аҿы ҟьаҟьаӡа икны, иаԥханагьлацәа
днарылагылеит. Иеиԥш зеиԥшу аӡәы ишьҭахь дынхаргьы
иҭахымызт. Абас дшыҟаз, ҭынч дшынхоз-дшынҵуаз, ихәыҷқәа
ҳшиааӡоз, иахьа уажәгьы дызҿу, ҩыџьа ргәы нибархар,
реиныршәара дшаҿыз, иаалырҟьаны, «ажәлар драӷахеит».
Ажәлар захьӡузеи? Уара ухаҭа, иухшаз, урҭ ирыхшаз, уашьцәа,
уаҳәшьцәа, уаншьцәа, уаб иашьцәа, уҳабла, уқыҭа, уҩызцәа,

уқәлацәа, ажәакала, ауаатәыҩса зегьы. Урҭ зегьы зцәымыӷхаз,
«ираӷахаз», ҳәарада, наҟ дрылгатәын. Дхырҵеит Иҵааршәу
аокеан ахь. Хышықәса ҵхьан. Аха абри, сара сызлацәажәо
аамҭазы, саб машәырла, насгьы насыԥла доурыжьҭын, Аԥсныҟа
дхынҳәхьан. Аԥсныҟа зысҳәо, Аԥсны анхара-анҵыра азин
иман, аха ихшара рбара, иҭаацәа рылаԥхьара, иашҭа аҭалара
дақәиҭымызт. Акыр ҵхьаны, урҭ аамҭа хьанҭақәа ҳанырҭыс,
адәқьан аҿы ҳан, дымшәа-дмырҳа, сапынқ, џьыкак раахәара
азин анлоу ашьҭахь, ҳаб излеиҳәоз ала, Иҵааршәу аокеан
ахықәахь даныҟаз азалымдара дзықәшәаз ахыгара иаҳа изымариан, иҩны ааҵраҿы дыҟаны, иҩныҟа ааира данақәиҭымыз
аасҭа.
Ажәакала, зысабицәа зыманы зхала аҩны иахыз ҳан,
арҵаҩы ԥҳәызба лыӡбахә анлаҳа, асазанра иқәхаз, ӡыхьк
днахагылазар еиԥш деигәырӷьеит. Ашьҭахь, агәылара
данынаҵаа-ааҵаақәа, иларҳәаз лылахь еиқәнаҵеит. Иҟалаз
уиоуп, арҵаҩы ԥҳәызба ашкол иҭалҵарц ашәҟәы ианылҵақәоз
рықәра дахыԥахьан сашьеиҳаб, сара сықәра аҵанакуамызт,
фышықәса сырҭан. Аха дшымгәыӷӡоз ала зегьы маншәалахеит,
лныҟәашәа ԥшӡаӡа, дҷыҟәрышәӡа ҳашҭа данааҭала лара,
арҵаҩы ԥҳәызба лхаҭа.
Уажәы санлызхәыцуа, сгәы иаанагоит, уи аԥҳәызба,
егьиашацәҟьаны, арҵаҩра аҵкысгьы, ахәыҷбаҳчаҿы аус
луашәа, ҳхылаԥшра, ҳааӡара акәын иаҳа дызҿыз ҳәа. Мамзар избахьада, ахәыҷқәа ршәырақәа амгьалсақәа ҭаҵаны
ашкол ахь ицо, насгьы шьыжьы инаркны хәлаанӡа аурокқәа
нымҵәаӡо. Уи аҟны имҩашьеит, лара данааҵәҟьа илеигәырӷьаз
аҳаблаҿтәи ахәыҷқәа ҳанацәа.
Ашкол азыҳәан хазы хыбрак алхны иҳазҭодаз. Ҩнык
аҵаҟа ҳаҵан. Абраҟа цәгьа ихәарҭахеит, цәгьа дарманшәалеит
ҳарҵаҩы ԥҳәызба лышәагаа ахьмаҷыз. Ауаҩы наӡа-ааӡа
иҽынеиҵыхны дзыҵагыломызт уи аҩны аҵаҟа. Лара
ишылҭахыз длеи-ҩеиуа дыҵан, ҳара усгьы ҳхәыҷқәан.
Зегь реиҳа уадаҩрас иҟалаз, зегь реиҳа деиҵазырхоз
— ҳазлырԥхьаша ашәҟәқәа рыԥшаароуп. Убри аҵкысгьы
аԥшаара цәгьахеит ҳахьҩышаз ақьаад. Сашьеи сареи, насыԥла,
ҳан қьаадла ҳаиқәлыршәеит. Дранда дахьцаз, машәыршәа

дақәшәан, анышә ԥшра аҭаны, акьыԥшь укыр, ихамҟәалаӡо,
аҽуац қьаад ҳәа изышьҭаз, қьаадк дақәшәан, иаахәаны иаалгеит. Тетрадк иаҟараны иԥылыҟеит. Агәҭа рахәыцла илӡахит.
Еихамгылаӡо, рыҿқәа раҳаны ирҭан ҳшәырқәа. Аха уи еиӷьыз
абаҟаз, арезинеимаа алакьаруан шьаҵа ианаҩсуаз аамҭазы.
Арымӡқәа хәхәа-хәхәаӡа иргыланы, дара, убарҭ арымӡқәа
раҵкыс маҷк ргылара ааиҳаны, аишәақәа иреиԥшыз даҽа
рымӡқәак партақәас иҟаҵаны, ҭӡамц змамыз, «ҳашкол»
ҭбааҭыцә, ҳаҩны аҵаҟа ҳаҵан. Ҳаблак аҿтәи ахәыҷқәа,
фышықәса инадыркны жәашықәса рҟынӡа зхыҵуаз зегьы
ҳанеизылга, ҩба-хԥа класс ирызхаша ҳҟалеит. Актәи акласс
ашәҟәакәын ҳазегьы иаҳҭахыз. Аибашьра ахьцоз адагьы,
усҟан аԥсышәала ашәҟәқәа рҭыҵра даараӡа иуадаҩын. Инахараны, џьара алаԥшҳәааҿы иҭачхьан, шықәсқәак анааҵлак,
аԥсуа школқәа зынӡа ихызҩашаз аԥҭа еиқәара. Урҭқәа зегьы
ҳара иабеилаҳкаауаз, иабаҳхьааз.
— — Ишәыдысҵаз шәҵама? — ашьжьымҭан днаҳазҵаауан
ҳарҵаҩы.
— — Иа-а, излаҳҵоз, иа-а, ашәҟәы ҳамаӡамеи?! — ҳҳәон.
Ҳчанаба аҽыкәаша захыԥомызт.
Ҽнак, ҳҿабӷ-ҿабӷӡа арымӡ хәхәақәа ҳрықәтәаны, «ҳаи­
шәақәа» ҳархымыҳәҳәаӡо ҳашлыхәаԥшуаз, лгәахы анкы­
дгылаӡа акәхап, лыла-бжышқәа ҩхаҟәҟәалан, лқьышә
ԥшӡа­қәа еихарӷәӷәаны, лара лхазы ишылҳәоз мҩашьо, ҿаалҭит:
— — Сцароуп, Дырмит иҟынӡа сцаны сиҳәароуп, уаҳа ԥсыхәа
ыҟам!
Уи лгәалаҟазаара ҳаргьы ҳаланахалан, илҳәаз ажәақәа
ҳаргьы ҳагәҭыхак рҳәазшәа, ԥсеивгараны ҳаақәԥсычҳаит.
Аӡәгьы дҳаздыр-уамызт Дырмит ҳәа дызҿыз дызусҭаз.
Амч ӷәӷәа зымпыҵаку аӡәы иакәхап. Дшаҳзымдырӡозгьы,
ҳарҵаҩы лаҳаҭыр азыҳәан мацара, лгәала абас ихьаалымгарц, ҳнацәақәа ҳԥынҵақәа ирҭаркьакьо ҳахьтәаз,
дынцәазшәа, убри Дырмит ҳәа зыхьӡ лҳәаз ауаҩ гәаныла
иҳәара ҳаҿын, ҳарҵаҩы дзызиҳәо лзыҟаиҵарц. Ҳара
ҳакәзар, ашәҟәы акәмызт хәыцырҭас иҳамаз. Аибашьрахьтә
ашәҟә-шәаџьҳәагақәа аауан. Аҳәҳәабжь налыҩуан ақыҭа.

Аха, егьа игәҭшьаагазаргьы, аҳәҳәабжь иазеиқәыртәомызт
ашьхарахьтә иааҩуаз ахысыбжьқәа. Ирласны иҳазҳар, нас
ашәақь ларгәыдҵаны иаҳшьуан, ҳаԥсадгьыл иақәлаз алемсаа.
Убри Ауаҩ ихьӡ анылҳәаз ашьҭахь мышқәак ааҵхьан.
Ишыҟаҳҵац, ашьыжь шаанӡа ҳаҩны аҵаҟа ҳаизеит. Ҳарҵаҩы
дыҟамызт. Ауха «ҳак-ласс» иҩнатәаз аҳәарақәа руац ыҵганы,
икеикеиуа иаҳрыцқьеит, иҳаԥссеит дыӷаҷала.
Ҳарҵаҩы дыҟамызт.
Ҳшылзыԥшыз, усгьы игәкыз лыблақәа, мыцхәы иҭыла­
шаауа, лқьышәқәа аччаԥшь рықәҳәҳә даакылсит. «Абри,
хымԥада, Дырмит ҳәа дызҿыз ауаҩ иҟны дыҟан. Ашәақьқәа
кны уи дзыхьчо наҟ днарыҵаҟьан, лара дааԥхьаны, ибҭахузеи,
бзыргәаҟуазеи ҳәа длазҵааит. Лapa лшьамхқәа нарсны
диҳәеит...» — сгәанала аҳәара саҿын сахьтәаз. Аҵӷа хәхәаӡа,
амгәацәа пахәӡа иҟаз лсахҭан шәыра цәиаҵәа дынҭалан,
уаанӡа акласс зегьы еицаҳзеиԥшны иҳамаз анбан шәҟәы
еиԥшыз ашәҟәқәа хәбаҟа ааҭылгеит. Зныкала еизакны, уиаҟара
ашәҟәқәа сара уи аҽнынӡа исымбагәышьацызт. Ҳрымӡқәа
ҳнархибаҳәан, ҳарҵаҩы дзыдгылаз астол ҳнадибаҳәалеит.
— —Уажәшьҭа аҩныҟа ҵатәыс ишәысҭо, ашәҟәы ахьсымамыз
азыҳәан исзымҵеит хәа аӡәы ишәҳәо смаҳароуп! — лҳәеит
лара.
Еизааигәаны инхақәо, гәыԥҩык шәҟәык еицырзеиԥшны
ирыҭо, ишԥырымжәаша, ишеимырдалаша хәа нараҳәо дааиуан. Шәҟәыцыԥхьаӡа инацылҵон:
— —Пату ақәшәҵала. Дырмит Гәлиа ихаҭа ишәзааиҭит!
Абри азыҳәан акәзаарын уи дызиҳәоз. Изызӡарызеи,
ашәҟәы сымандаз, аԥхьашьа бзианы исҵандаз ҳәа сацәнымхо
сыҟамызт. Исымамзар, ашәҟәы сымамызт, исзымҵеит, сҳәон,
иаҳагьы еиӷьын. Аха уажәы, абри, сара бзиа избо арҵаҩы,
лылабжышқәа хаҟәҟәало, ԥсеиқәырхага нцәахәык иеиԥш
зыхьӡ лҳәахьаз Дырмит иахьлиҭаз, насгьы, уаанӡа акласс зегьы еицаҳзеиԥшны иҳамаз ашәҟәы заҵәы аасҭа, арҭ ашәҟәқәа
иаҳа иахьҿыцыз, рыкра уеилаҳартә иахьыҟаз аҟнытә, саргьы акы сылҭандаз аасгәахәт. Ҳааигәараӡа инхоз, ҳҩызцәа
гәыла ҷкәынцәа ҩыџьа, сашьеиҳаб, сара уҳәа, ҳҽеидкыланы
ҳахьтәаз арымӡ ашҟа лҿаалхеит.

Шәҟәык ауп илзаанхаз. Егьырҭ лшахьеит. Инарҳәы-аарҳәуа
дахәаԥшуеит. Лгәазхара илзымбо, абӷьыцқәа еихлырԥхьоит.
Лхазы инылкылозар акәхагәышьап. Шаҟа иҿыцузеи иара!
Иабаҟаз напы иамкыцыз ашәҟәы. Шьыри!..
— Ирод, Гәыӡба, Кәасҭа, Џьанҳәаҭ, — ҳәа, ҳахьӡқәа аал­
ҳәан, егьырҭ ишралҳәоз еиԥш, дасу инапаҿы ианыҟалалак,
ишимҟьашьыша, ишԥимжәаша, ҳаибарԥшны ишеимаадалаша
ҳәа, ашәҟәы ԥшьа лкны дахаԥхьозшәа, днаҳалабжьаны, лара
лышҟа иаҳа сааигәаны сахьтәаз акәу, мамзаргьы ҳаԥшьҩык
ҳаҟнытә сара сахьеиҵбыз акәу, иҿыцҳҳараӡа иааслыркит анбан шәҟәы.
Насыԥла лгәаҵа ҭҭәааны, лыстол днахагылан: Пату ақә­
шәҵала, Дырмит Гәлиа ихаҭа ишәзааиҭит, — лҳәеит еиҭа,
уажәы акласс зегьы еицаҳзеиԥшны. Лара аҳәара даҿын
ишылгәаӷьыз уи иҩны анеира, аханатә дидыруазшәа дышидикылаз, илеиҳәаз ажәа ҟәышқәа адунеихаан ишылхамышҭуа,
ҳара ҳгәырӷьаҵәа ҳрыхәаԥшуан, «хаҭала ҳдырны» иаҳзааиҭиз
ашәҟәқәа.
Абас, ишырҳәо еиԥш сыбла анаахт инаркны, зыда ԥсыхәа
ыҟам уаҩԥсха, уи Ауаҩы сара сгәы-сыԥсы далалеит.
Адунеитәи алитература зегьы ҳазхәыцыргьы аиашазы, сара саӡәыкны, дсыздыруам даҽа шәҟәыҩҩык, Дырмит
Гәлиа иаҟара «ес ииуа ирыциуа, ес иажәуа ирыцажәуа» даҽа
шәҟәыҩҩык. Қәрас иухыҵуазаалак, уԥсы ҭанаҵы дуцуп уи.
Иҟоуп ашәҟәыҩҩцәа дуқәа, иналкааны қәрак уанҭагылоу
аамҭазы зҩымҭақәа урыԥхьо, уинахыс, уқәра анынаскьалак,
уи ашәҟәыҩҩы, ԥхыӡ ԥшӡак дузаҩызаха, угәалашәараҿы
даанхоит, уара устол инықәлоит даҽа шәҟәыҩҩцәақәак
рышәҟәқәа. Дырмит Гәлиа қәрас узҭагылазаалакгьы раан
узыԥхьаша ухшыҩ иацҵауа, усахьаркыратә гьама иаззы­
рҳалаша аҩымҭақәа иҭынхеит. Иара аҩра даналагаз
ашықәсқәа рзыҳәан, амилаҭ дуқәа рлитературақәа рҟны
аиҭакрақәа уаҩы иааџьеишьаша апроцессқәа мҩаԥысуан.
Џьоукы ирымаз атрадициа бзиақәа еихарҳауан, амҩа ҿыцқәа
ылырхуан, аха даҽа џьоукых, ма аформа мацара иашьҭан,
мамзаргьы аҟазара зыҟоу аҟазара азыҳәаноуп хәа иқәгылан.
Дырмит Гәлиа «аизмқәа» рышьҭалаха, рызхәыцха имамызт.

Уи акритикатә реализм хырхарҭас иҟаҵаны, жәлар рпоезиа ашәага-загала, ажәлар еилыркааша ахшыҩҵак наҭо
акәын ишаԥиҵоз иҩымҭақәа. Алҩаҵә иаԥштәхо акәмызт
дзызхәыцуаз. Еиқәҵатәын амца ахаҭа, еиҿикаар акәын
ахәышҭаара. Зны диҩызахар акәхеит зыжәлар ашәҟәыҩҩра
рызҭаз Машҭоц, нас — алитературатә бызшәа аԥызҵаз Данте. Римлианаа дуӡӡақәа рлитература хацыркхеит абырзен
бызшәахьтә «Одиссеиа» аиҭагарала. Дырмит Гәлиа ибзоурала
ҳара ҳлитература ашьаҭа акит иоригиналу ҩымҭала.
Аԥшацәгьа анаслак, абна иахыҳәҳәо аҵлақәа роуп
раԥхьа изысуа. Шәҟәык ианӡалом, Дырмит Гәлиа шаҟарыла
иԥырхагахо ишьклаҳәуаз хәаџьандураа, шаҟаҩы шаҟа
ҩысҭаара иҵаргалахьаз, шаҟаҩы шьыцралеи гәаӷлеи ргәы
ҭәны шаҟа хәымгара изырухьаз, аха иара мшаҽны, иблахтыгаха, имилаҭеиқәырхагаха инапаҿы иххаӡа иааникылаз
ацәашьы, егьа фырҭын бааԥсы асзаргьы, игәеисра еиқәтәаанӡа,
имырцәакәа ишикыц икын. Згәы дагәаз напхгаҩцәақәак, Аԥсны
аангылашьа имоуа аҟынӡа даннаргагьы, алашара зыцрыҵуаз
икалам импыҵхра рылымшеит. Ишдыру еиԥш, иҟам даҽа
бџьарк, акалам аҟара зхашьа зхала изуа, аха иара, акалам зкыз
ихаҭа, убарҭқәа зегьы дырмырҟәрыртә амч илазҵазеи? Уи,
хымԥада, идыруан, уахәамаки шәҟәыки шзеиҩымсуа ззымдырыз аԥсуа ҳәынҭқарцәа Леон иакәыз, Баграт иакәыз, мамзаргьы шьҭрала иаԥсуаз, афилософ Иоан Петриҵи иакәыз, аԥсуаа
рзыҳәан аӡәгьы изыҟамҵаз, иара иҟаиҵараны, лахьынҵас
ишиоуз, уалԥшьаны «анцәа» ишидиҵаз. Убри аҟнытә ицрыхоз
рзыҳәан «ала шуеит, аҽы ҳәуеит» иҳәозар акәхарын игәанала.
Игәы дамжьеит. Абна дылсны, адәы лашарахь ицо амыӷ ицрымхар ауам. Еиҿсырԥшуаны акәым, аха ашәҟәыҩҩцәа рмилаҭ
рзыҳәан изыԥсоу ззымдыруа рзыҳәаноуп изысҳәо. Мартынов
знык дхысын, игәеисра еиқәиртәеит Лермонтов. Убриаахыс
иааиҵагыло абиԥара ҿыц иеихсуеит, ҿыц деиҭаршьуеит Лермонтов. Дгьыли жәҩани ыҟанаҵ, Христоси Иудеи рыхьӡқәа
реиԥш, еицылеит, еидҳәалахеит урҭ рыхьӡқәа.
Уамак иџьашьатәым, арҵаҩы ԥҳәызба, абык иеиԥш диқә­
гәыӷны, Дырмит ихьӡ усҟан иахьылҳәаз, уамак иџьашьа­
тәым иаргьы ашәҟәқәа лзыԥшааны иахьлиҭаз. Иаҳа уаҩы

иџьеишьаша, ҵара змаӡамыз, адунеихаан знапаҿы цәмаамзар
шәҟәы зымкыцыз, зықәрахь инеихьаз ауаагьы, убри арҵаҩы
ԥҳәызба леиԥш, уи ауаҩ иӡбахә иахьалацәажәоз, ныҟәара,
хьӡырҳара иццахьоушәа, ибзиаӡаны дшырдыруа нацҵаны
ихьӡ ахьырҳәауаз акәын. Сара сгәы иаанагоит, абри зыбзоураз Дырмит ишәҟәыҩҩра, ҵара-дыррала иусура мацара
акәым хәа. Уаҟа, хымԥада, иара иуаҩра ду иабзоураз рацәан.
Рыцҳарас иҟалаз, аԥсҭазараҿ лассы-лассы уаҩы иԥылом,
урҭ аҩба — ашәҟәыҩреи ауаҩреи — узеицрымхуа ианеимадоу. Изхысҳәаауа, сара ашәҟәыԥхьара сзымдырӡаргьы, Дырмит Гәлиа сыԥсҭазара далалон, аӡәы рыцҳарак дақәшәар
идгылауа, дҿызхуа, агәымшәара злоу, иҽықәтәаҩу, еизара
уаҩу ҳәа, зегьрыла ажәлар лыԥха зырҭаз аӡәы иакәны. Ҳара
ҳаҩнаҭаҿы уи иӡбахә убасҟак иалацәажәахьан, сара акыр
сҩеидасаанӡагьы, агәра ганы сыҟан, уи ма саншьцәа дреиуоуп, мамзаргьы ҳаешьара џьоукы драаӡамҭоуп ҳәа.
Сара сан Қәаӷәаниа-ԥҳауп. Ԥсабарала ииуа ахьыршәыгә
еиԥш, дпоетны анцәа иишаз, аха, зегьы анцәа аӡәы ииҭауам
ҳәа шырҳәауеиԥш, қәрала ԥсынҵры змауз Иуа Кәаӷәаниа
дизааигәоуп ешьарала. Абри адагьы, саб еицырдыруаз
аҽыбӷаҟаза, Иуа иаб, Абас ҽыҩҷкәынс диман. Ҳара ҳаҩнаҭаҿы,
абарҭқәа ирыхҟьаны, Кәаӷәаниа Абас, Кәаӷәаниа Кәасҭа ду,
Кәасҭа хәыҷы ҳәа, Кәаӷәаниаа рыӡбахә анырымҳәоз ыҟамызт.
Иуа иӡбахә анаацәырыргалак, ҳан:
— —Гәахәтәхьымӡа, Иуа рыцҳа, иаҳәшьа сакәымыз иԥсышаз,
— ҳәа нацҵаны, лылабжышқәа аахаҟәҟәалон, аха знымзар зны исмаҳацызт Иуа ихьӡ иадкыланы Дырмит ихьӡгьы
рҳәауа. Раԥхьаӡа уи ихьӡ арҵаҩы ԥҳәызба лҟнытә иансаҳа,
убри ашьҭахь, сара схы агәра зласыргаз ала, Кәыдры
ахықәан иқәынхо ахәыҷқәа ҳахьӡала иааиҭиз ашәҟәқәа руак
сгәыдырҟәыҟәла, ахәылԥаз сашьеи сареи ашҭа ҳанааҭала:
— —Иузҭада, нан, ари ашәҟәы? Исырбеишь, — лҳәан,
дзаԥхьозшәа, иаасымхны днахәаԥшит сан.
— —Дырмит иаҳзааиҭит, — иҳәеит сашьеиҳаб, ҳхаҭақәа
ҳаидыруаны иаҳзааиҭизшәа.
— —Дырмит дызусҭада, џьым-џьым? — иааџьалшьеит ҳан.
— —Дызусҭада, бымбои, Дырмит Гәлиа! — сҳәеит сара.

Сҳәашьа дарччеит ҳан. Ашьҭахь, иҟалақәаз цқьа ианеилылкаа:
— —Даанӡа шәымнеиааит, Иуа рыцҳа аҵара изырҵаз иами.
Усҟан Кәтол аус иуан рҵаҩыс. Иаб дааимхны ашкол дҭеиҵеит.
Ашьҭахь, Иуа Аҟәа данҭала, Дырмитгьы уахь диасын, уаҟагьы
рҵаҩыс диман. Аҩны даацыԥхьаӡа, иӡбахә шиҳәара издыруамызт, — лҳәеит ҳан.
Шәазхәыц уажәшьҭа, лашьцәа иреиуаз, Иуа зны аҵара
изырҵоз, уажәы, лара реиҳа агәаҟра данҭагылаз, Кәыдры аӡы
ҳанахырбаауаз аамҭазы, лхәыҷқәа ашәҟәқәа рзаазҭиз ауаҩы