Иҩымҭақәа реизга. Аԥшьбатәи атом - 11

иахьа, – иҳәеит Бинагә.
– Угәы иабаҭоу амҿы ԥуҟац? – днаиазҵааит Баҭыр,
илацәақәа еиқәыԥсаны дахьышьҭаз.
– Иманшәаланы иахьызбо, сеиха ахәыц еиҩнаҵәо
ицҳауеит, иазԥымҟар ҳәа сшәом. Ҵыԥх ашьха сахьыҟаз ма­
қьа­­ԥсыск аазган, аҵкыс еиӷьу сара сақәымшәацт, ины­қәсшьаақәсшьит – иаразнак аҳәа-ццышә иаҩызахоит.
– Уеизгьы, амҿы ылухырц угәы иабаҭоу? – ибжьы аарла
иҭкаауа, дҵаауан Баҭыр.
– Реиҳа ишшәыр-шшәырӡа ахьацақәа ахьеилагылоу.
– Убри, афы асны зыбжа амнахыз аџь ду уахьнаҵсуа игылоу
ахьацақәа урыламкьысын. Ажәытәангьы уаҟа мҿраарҭас иман
саб, – иҳәеит Баҭыр.
Арасеи аџьынџьыхәеи асаан ианҵаны, ауатка шҭоԥк азна
аваргылан дааин, ачымазаҩ ибацәа раԥхьа инықәлыргылеит
Буца. Ианбаҳзаалгари ҳәа иԥшызшәа, рхала инҭаҭәо, аиба­
ныҳәара иналагеит даргьы. Раԥхьаӡа аҩыџьагьы еицҿакны
иааныркылеит ачымазаҩ иныҳәаҿа. Бинагә иҳәеит игәыла
изыҳәан ажәа бзиас иҟаз зегьы. Изеиӷьишьеит имаҭацәа, уба­
рҭ рмаҭацәа дырхаанхартәеиԥш агәабзиара, аԥсынҵры. Ас­
тол ахь иааԥхьаны ирыддыртәалаз аҷкәынцәа, уи иныҳәашьа
џьашьо иазыӡырҩуан. Бинагә ицәажәара дазымӡырҩӡо, иара
ихатә хәыцрак дҭанагаланы даман ачымазаҩ. «Абраҟа уажәы
иқьаф ҭаҵаны даныҩагылалак, ишьап кьаҳәқәа дрыманы
рҿынархоит убри, сара иахьысҳәаз абнарахь. Исымҳәар иаҳа
еиӷьын. Игәаламшәашазаргьы – сара иугәаласыршәеит, уаҟа
амҿы бзиа шыҟоу. Амҿы, аха изеиԥшра мҿузеи! Қьырсҭас
иԥуҟарым ирыцҳашьаны. Иҵуазеи уи иеиха акьымсижьҭеи!
Ихьчо, аӡәгьы иԥмырҟакәа, исыманы сааиуан. Абга исцәафаз
ҳаиуанк иаҩызахеит. Сныҳәаҿа ахьиҳәозгьы, ирысса-рыссаны,

махәҭак аанмыжькәа иԥҟаны ауардын илақәҵа, сгәашә аԥхьа
ишиеигашоуп дзызхәыцуаз. Амышьҭацәгьа, есышьыжь иашҭа
дықәгыланы сынхарахь дшааԥшуаз, имышьҭа сықәшәаноуп
ахьҭа шсылалаз…»
Иҿы наҟ инаирҳәын, аԥенџьыр деиҭаналыԥшит Баҭыр.
Убри аамҭазы, ԥаса Бинагә данрыхәаԥшуаз еиԥш, иԥхеибарс
амжәа инаҵеибацалан, рыхәдацәақәа ҵибакаауа, аихәмарра
иналагеит иара илеи Бинагә илеи. Ихы ҩышьҭыхны акраам­
ҭа урҭ дрыхәаԥшуан Баҭыр. Ашьҭахь, имч уаҳа изымхазт,
дхьанҭаӡа иҽааиҵыхны, ихы ахчы инықәиҵеит. Бинагәи
Ед­рыси неихәаԥшы-ааихәаԥшын, блала, ачымазаҩ иԥсы
ишьоит, дыцәоит, ҳаиԥырхагахарым рҳәан, ашьшьыҳәа абар­
ҵахь индәылҵит, аҷкәынцәагьы амаҵурҭахь иналбааит. Егь­
иа­шаҵәҟьаны, аухантәарак ацәа згыз, иааԥсаз аҭаҳмада,
илацәақәа еиқәыԥсаны, ихыччозшәа ацқәа ҟәашӡа амжәа
иадкнаҳалаз дшазхәыцуаз, ацәа дынҭанагалеит Баҭыр.
Цқьа ацәа дамгацызт, макьана инцәырҟьа-цәырасуа иха­
ҿы иааиуан, ибаразы иааиз игәылацәа штәоу, иара да­
хьыцәо шхаҵарам, шнамысым, аха аҵхи амши анеилыҵуа
еиԥш, ацәареи ааԥшреи дахьынӡеиманакуазгьы, анаҟә ҵаӷа
иалибаауазшәа, ԥхыӡк дынҭанагалт. Едрыси Бинагәи цәа­
ҳақәаны ԥшак ҩарыҵас иаашьҭнаԥаазшәа, рхаҭақәа имбо,
ршьапышьҭыбжьгьы имаҳауа иныҵаба ианца, ибзианы еилир­
гартә, апҟара-пҟараҳәа ҽышьҭыбжьк иаҳаит. Дҟәашӡа, харԥ
заҵәы деилаҳәаны, имӡырхаҿы ашымҳа амҵан дгылахуп
иара. Аҽышьҭыбжь иаҳа-иаҳа иааигәахоит… Анаҟә иалоуп,
ахаҭа ибом, зан иашьҭоу аҽҵыс еиԥш, икьыркьыруеит,
импыҵар­­ӷәӷәа иику аӷәра аҟәынақәа, ахьхьа-хьхьаҳәа еила­
ԥсоит. Анаҟә ашьшьыҳәа еилыҵуа, иаргьы ааскьо, еиқәаҵәа
цыҩцыҩуа иаԥхьа иаагылеит. Иаргьы ишьапқәа лас-ласӡа,
иара ашаҟа иҿынеихеит, аӷәра ахеиҵар иҭахуп.
Убасҟаноуп иара данаба, «хыр» арган, ирҳаны иҩеиҭа­
ԥеит, аԥынҵа афақь кылҟьо, ашәах ақәыч ишааԥсазгьы, икәа­
лаауа аҿыҩанахеит. Агыгшәыг ашьҭалазу; уаҩы бааԥсык им­
пыҵыҵны аԥсы ицәагозу ирҳаӡаны иҟан, ахы азынкыломызт.
Иаргьы дыҩны дашьҭалан дахьнеиуаз, убасеиԥш ишьамхы

изыласын, абар, абар дахьӡоит, инапы ааиҵихыр, аԥырцәқәа
днарымҵасуеит… Аха ааигәаӡа даннеилак, иаӷәра аахьар­
хьаруеит, уи ашьҭыбжь, асар алашәага руубжьы раҳар еиԥш,
иаршәоит аҽеиқәа. Ашьамхы аҽанаргарц аҿыҩанахоит
инаҩс иҟоу ахәқәа рахь. Дцоит дашьҭаланы, дцоит ишьапқәа
адгьыл иқәымкьысӡошәа дласны. Игәаналагьы дхәыцуеит,
хымԥада, ашша аӷраԥҽуеит, ихәжәаны иԥсуеит. Снапаҿы
иааир, иргәыбзыӷны ишьақәыскып, арха илбааганы аӡӷьы иа­
ласыргылап. Асеиԥш аҩра азеицәоуп абзамыҟә, иара ахала
ахы ҭанархоит. Изыҟоузеи амацара, аҩызцәа изрыцәҟьала­
зеи? Абас дазхәыцуеит, ибжьы ҭганы иҳәоит аҩра иара
азыҳәан ишҭахароу, идырхуеит иара дашьҭыҵыр ишаангыло,
иара дахьашьҭоу иаҳагьы ишәаны ишыҩуа. Идыруеит
убри зегьы, аха иауам, ихы изынкылом, имч зқәымхо, мчык
ишьапқәа иҵырԥраа дашьҭагала дама ицоит. Убас мацара,
аанҿасшьа рзыҟамҵо ишеишьҭаз, имхырҭа иҭеицалеит. Уаҳа
аанда изахымԥо игылахьан, иахьнадыххылаз, иқәарқәашьеи­
уа иаадхалеит. Абар, абар ахәжәара аҿынӡа инеирц егьа­
гым… Ааигәара днеирц даналагалак, Бинагә имхарҭахьы
ахы рханы аанда инажәлоит. Уи анибалак, иаҳагьы дласны
дашьҭалоит иара. Аԥҳәаҟәа ақәны амжәа зхагылоу амасар
аан­да иадгьыжьылоит, иӡыӡымкуеит, ашақә иасуеит аҽы. Абар,
уаҳа налымшо аҟәара еиҵасуа ишгылоу, аӷәра аҟәынақәа
ырхьархьаруа, абла ихкыланы цқьа иахәарԥшуа, ашьшьыҳәа
иааникылоит аԥырцәқәа. «Аанда уахыԥаны ани иахь уцарц
уаҿызма? Уааи сара сахь, сара сахь…» Еилыбзаауеит, арацәа
ххыреиԥш ицырцыруеит аԥырцәқәа… Аӷәра наҿеиҵоны,
аԥсҭҳәа инапсыргәыҵа иҵахиҩарц дшаҿыз, аԥша наласыз­
шәа, аԥырцәқәа наимпыҵышшан, инкаба ицеит аҽы. Иаӷәра
имахәар иахаршәны, инапқәа рхаха икны дгылан. Ажәҩанахь
ицама ҳәа ихы данҩаха, ихы аҟныҵәҟьа, амжәа ашьапы
иадкнаҳалан икырц дзышьҭаз аҽы ахыбаҩ.
Аԥхыӡ далҵаанӡагьы, иибаз зегьы шыԥхыӡу идыруеит,
дааԥшырц иҭахуп, аха ацәа дзалҵуам, ԥхыӡла дазхәыцуеит
абри иибаз аԥхыӡ. Ихьанҭаӡа ихатәоу ацәа иаҳа иласхоит,
игәы иқәыҩуеит иаҳахьоу, иидыруа џьоукы рыбжьқәа.

– Дматанеиуеит, ишоура шьҭыҵзаап, – иҳәеит Бинагә.
– Инзырхазеи асҟаамҭа, адехәҭыр иаагара ицаз! – иҳәеит
Едрыс.
– Маҷ бжьоума, ианбаауеи, араионаҿ ицаны. Ани сааӡамҭа
дырбар, адырцәа бзиақәа имоуп, аҟыԥҳәа аӡәы дрыцҵаны
иааишьҭуан.
– Угәы иалымсын, Бинагә, аха Баҭыр иакәым, уара ухаҭа
уаашьҭахаргьы, дахьухәо егьыҟам. Уаха иааугхар дабаҟоу,
уа­беибеи. Дылбама ари ишьҭоу иԥҳазаҵә? Уаҵәызны даауа­
зар акәхап. Ушьацәхнысланы укаҳар, уааигәара игылоу иоуп
ушьҭызхуа.
– Дааԥшит ҳәа сыҟоуп, – иҳәеит Бинагә, Едрыс ииҳәоз
имаҳаӡозшәа, ачымазаҩ иахь дыԥшуа. Иаргьы уахь дныҩна­
леит. Ажәак иҳәарц иҭахны, изеиҳәозгьы ихшыҩ азышьҭны
цқьа дазхәыцырц диҳәозшәа акәын уи иԥшышьа шыҟаз. Ба­
ҭыр изы игәыблра уажәы игәаҵаҿ иааҿыхеит Бинагә. Иааҿы­
хеит, анышә ихәыҵаланы зҽызҵәахыз ацәыслампыр ҭаҳәа­
хаа ишыцәоу, амцабз ҩацрасны иарҿыхар еиԥш. Аха ишәаны
ицәырҳазшәа, иааҿыхеит аҟароуп. Днаиазҵааит:
– Акыр уҭахызар?
– Аҩсҭаацәа ирыхәхааит, изакә ԥхыӡузеи избаз! – иҳәеит
Баҭыр, иажәақәа ԥыҵәҵәа-ԥыҵәҵәо.
– Ԥхыӡымш убааит, угәы иамыхәазаргьы, игәнумган, ауа­­ҩы
ашоура анимоу, уи еиԥш егьа ибоит.
Едрысгьы дааҩналан, дыштәац ишьапоуқәа еиқәыршә
да­ны­натәа, ачымазаҩ дааҭгыла-ааҭгыло, иара ихаҭагьы даз­
хәыцуа, ирзеиҭеиҳәеит иԥхыӡ. Уи ахьынӡеиҳәоз, сара са­
ланакуамашь ҳәа дхәыцуа, дӡырҩуан Бинагә.
– Агыгшәыг ашьҭаны, аԥсы рыцәнагозшәа, ахы шхаз Бинагә
унхарахь аҿыҩанахеит, – аниҳәа, игәы ааҭрысын, аԥен­
џьыр далԥшны, инхара шыҟаз днаԥшит Бинагә, аха илаԥш
ааннакылеит амжәа ашьапы иадкнаҳалаз…
– Аԥхыӡгьы ауаҩы акырӡа данархәыцуа ыҟоуп, – иҳәеит
Едрыс.
– Сара абыржәоуп усеиԥш саназхәыц. Башоуп, аҽхыбаҩ
алаԥш цәгьа ннакылоит ҳәа ирҳәо башшоуп, – иҳәеит, изеи­

ҳәоз раҵкыс иара ихазы ишиҳәоз мҩашьо Баҭыр. – Алаԥш
цәгьа анкылара акәым, аха зынӡаск даҽакызар ҟалап уи
ауаҩы игәаланаршәо, зынӡаск даҽакы…
– Аҽы атәы шыҟоу ҳәа ирҳәоны сара исаҳахьоу убриоуп, –
ҽырҟәышрала дышцәажәац дналагеит Едрыс, – раԥхьаӡа ауа­
ҩы анцәа дишаны адәы данықәла, ҩыза ҳәа аӡәгьы димаӡам­
кәа, имацара заҵәык дыҟан. Ихы ахьныҵеикыша ҳәа нхара
имамызт, агыгшәыг иҽызларцәихьчаша ҳәа бџьар иҟәнымызт.
Убасҟан, иара даныцәоугьы идтәаланы дахьчаларц, анцәа изи­
шеит ала. Дахьчон ала, гыгшәыг имԥан иқәнаҵомызт, аха уи
абаизхоз ауаҩы, џьара дцар акәын, даар акәын, ифатә, ижәтә
ԥшаатәыс иман. Убасҟан ауаҩы анцәа изишеит аҽы. Анхараанҵыра уеизгьы имамызт. Иахьааиқәхәлоз дааҽыжәҵны,
днықәиан дыцәон, иаашар, иҽы днақәтәан, ила ишьҭаԥало
амҩа днықәлон. Абас ишыҟаз, изыԥҵәаз иқәра анынҵәа, иа­
џьал анааи, дылкаҳан дыԥсит ауаҩы. Ԥшәыма дрымаӡамкәа,
цәгьала адәы иаақәхеит аҽи алеи. Убасҟан: «Сара инысҵраны
сыҟоу сықәра абжа ауаҩы имазааит», – аҳәеит аҽы. Убас
ҟанаҵеит алагьы. Ирҳәоит, убринахысоуп ауаҩы аҽи алеи
раҵкыс ниҵуа даныҟала ҳәа. Ауаҩы аҽы ажьы зимфогьы уб­ри азыҳәаноуп, шьак еицрылоуп ҳәа ирыԥхьаӡоит.
– Уи бзиоуп, ажьы убри азыҳәан имфозааит, аха ианԥслак
ахыбаҩ наганы акнаҳара дзалагазеи? – диазҵааит, аха аз­
ҵаара аҵкыс, усеиԥш ахьыҟаиҵо ҽеим, ииашам ҳәа аанарго
ауп ишиҳәаз Бинагә.
– Убри, Едрыс ишиҳәаз еиԥш, аҽи алеи раҵкыс ниҵуа да­
ныҟала, дшыԥсра ихашҭӡо далагазаап умбои. Алаԥш акәым,
аха убри игәаланаршәаларцоуп, илаԥш ахьақәшәалаша аҽ­
хыбаҩ зыкнеиҳаз, – иҳәеит Баҭыр.
– Уаҩы имаҳаӡац ауп иуҳәо, Баҭырхеит, – иҳәеит Бинагә, уи
ииҳәаз ицәымыӷханы.
– Аргамаду ԥхыӡ избеит сара убас, даҽакакәым, убриоуп
уи иаанаго.
– Уажәы ара усеиԥш ҳәатәым, аха, ҳаналацәажәах, исҳәоит.
Ицәгьоу џьышәшьома ауаҩы зны-зынла уи ааигәалашәалар,
– иҳәеит Едрыс.

– Усҟан зегьы даҽакала ҳаибабалон, зынӡаск даҽакала,
– иҳәеит иԥсы еихәлахо ачымазаҩ. Иблақәа ҵаакәкәалаӡа,
иаԥхьа итәаз днарыхәаԥшын, инапы рзырххо инациҵеит: –
Аӡы, аӡы сышәҭ, ашоура сыжәлаӡан…
Едрыс аҵәца азна аӡы ҭаҭәаны Баҭыр инеииркит.
Аӡын агәҭазтәи аԥша, алабжыш алыжжуа, иҵәыҵәӡа, иҿыр­
шәамкәа џьаракыр бӷьы цырак ацәҿахазар ҳәа ишәозшәа,
Баҭыр иқәаҵа иҵагьежьаауа еимнадон. Ашьжьымҭан ихахаӡа
ацәҵыхәа ажәҩан икыдызҵаз амра, ачымазаҩ дахьышьҭаз
аԥенџьыр ахь иԥсадаха иаанашьҭуаз ашәахәақәагьы, жәабран
цәашьы былны ианынҵәо еиԥш, иҭаауа инҿыцәааит, ирҵәахит
аԥсҭҳәақәа рҽеилацалан. Ажәҩан уажәы, зыжәымҭа цәгьахаз
аҭаҳмада иҩызаха, «агәы бжьысны», еихасаҟәаӡа ақыҭа иа­
хагылан. Ачымазаҩ дыцәоу, дааԥшуоу узымдыруа, иҳаидик
ыҟаӡамкәа, илацәақәа еиқәыԥсаны дышьҭан. Асеиԥшқәа раан
аҽы нади иаҩызахоит амш. Ачымазаҩ ибацәагьы тәан дасу
игәы дҭахәыцуа. Акы дазгәаазшәа, ашырҳәа дҩагылан, абар­
ҵахь дындәылҵит Бинагә. Деиҩаҳаҳа дахьныҟәоз ишьапқәа
хаҟәала-хаҟәало, ашьшьыҳәа уи днаишьҭалеит Едрысгьы.
– Дҽеим уара ари, – иҳәеит Бинагә, абарҵаҿ даннеи
даангылан, ҵаҟа дышьҭаԥшуа.
– Иажәа еилгоуп, аха дычмазаҩы ӷәӷәоуп, – иҳәеит Едрыс,
игәы иалырсны.
Уаҳа ҿымҭ-ԥсымшьа, акраамҭа абарҵаҿ игылан урҭ
аҩы­­џьа. Инапқәа нарҳәы-аарҳәуа, ихы рҵысуа, гәаныла
дцәажәон Бинагә. Знык аҟарагьы азал ахь иҿынеихеит, игәы
иҵхоз ажәак иҳәарц, аха изакәыз иара ихаҭагьы изымдыруа,
иҩныҵҟат­әи мчык дааннакылеит. Ишьҭахьҟа даақәгьежьаан,
Едрысгьы бзиала ҳәа иамҳәақәа, акәасқьа амардуан днал­
бааит.Мши-ҵхи еинышәараҳа еинымшәо џьара акы убри агәа­
раҭаҿ иҟалараны, иара ибла иаимырбарц дацәыбналозшәа,
ишьҭахьҟа дхьамԥшӡо, ашаца-шацаҳәа амӡырха ааихиҵәан,
агәашә дынҭыҵны дцеит Бинагә.

Аҳабла агәҭа иагәылганы игаз агәарабжьарала днеи­
уан. Гәашәк аҟнытә ԥина лак аакылҟьан, иҷыӷә-ҷыӷәуа,
идгье­­жьыло иеишра иналагеит. Дцон иара уи алашбжьы
зынӡаск имаҳаӡозшәа, иеиха импыҵарӷәӷәа икны. Изқәа
икыдыԥшылалак, ари ауаҩ шәаџьҳәаҩык диҭааит, деиҵа­
нарӷәӷәартә гәырҩак имоуп игәахәрын. Дышнеиуаз, Баҭыри
иареи рынхарақәа ирымариашаны, амҩа нымҩахыҵ, ҿыц
анхара ашьапы зкыз арԥыск дааиԥылеит. Уи ачымазаҩ иба­
раҳәа дцон. «Дахьынтәааз анцәа идырп, иан дҳаздыруам,
иаб дҳаздыруам, даан ҳгәашә аԥынҵаҿыҵәҟьа дынхеит.
Уажәыҵәҟьа дыҿио днықәлозар акәхап, анцәа дирҿиалааит!
Ажәытәан сара истәгәышьан, уи адгьыл. Изысҭахузеи, сԥа
дынхом, сыԥҳа дынхом. Адгьыл аԥҳәыс илҩызоуп, изгаз итәуп.
Анцәа дықәирӷьацааит!» – иҳәеит Бинагә, гәаныла уи изыҳәан.
Иара, Бинагә дшааивалаз:
– Иҟалазеи, Бинагә, ухы укәаҽ, умхы арахә ирфазшәа? –
иҳәеит, ихаԥыц ҟьаҟьақәа аарԥшны дԥышәырччо.
Иҟалоит аԥсуа ҳаблақәа рҿы убасеиԥш ҭаҳмадацәақәак,
дара дрықәланы, еиҩызцәаха, хьыӡрацара ҳәа ажәытә
аахыс еицныҟәозшәа, аҿар дырзааигәаны алаф рылхуа,
рус-рҳәыс иҽалархәуа ирацәажәо. Ус иҟоу аҭаҳмада дара
аҿар­гьы мыцхәы илашьцылоит, рымаӡақәа иарҳәоит, их­
лафуеит, ихыхәмар­уеит. Драцәҳауазшәа, еснагь ираӷьны дыш­
рацәажәозгьы, дызлаз аҳаблаҿы аҿар убас дырбон Бинагә.
Бинагә иқәраҿ инеихьоу даҽаӡәы иеиҳәомызт ари арԥыс
асеиԥш иҟоу ажәақәа, аха Бинагә ишиеиҳәоз заҳалакгьы,
уԥа­ҵа иахьынхало арԥысуп ҳәа изиҳәомызт. Аха арԥыс баша
дыԥшын Бинагә лафны аҭак ҟаиҵоит ҳәа.
– Ашьшьыҳәа убрахь умҩахь уцеи! – иҳәеит Бинагә,
иажәақәа еилаҟәаҟәо, дҟәынд-ҟәындны.
– Иқәшәазеи ари, иаџьал аама? – иҳәеит арԥыс, уи
дишьклаԥшуа.
Днеиуан ус, ихы дҩаханы нхарак дахәаԥшуамызт, гәара­ҭак
дҭаԥшуамызт. «Иаанагозеи аҽхыбаҩ иазкны ииҳәақәаз? Са­
ра дысҭахы, дысцәымӷ намысла исҳәозар, иара иарбанзаалак
акаҿы зхәы ҭазырхо уаҩым. Баша имҳәеит, иԥхыӡ иахҳәааны

ииҳәоз урҭ ажәақәа. Еидихәыцлақәаз рацәазар акәхап…»
Изгәамҭаӡакәа, гәашә хәыҷык аԥхьа дааҭгылеит Бинагә. Ихы
дааҩахан, адгьыл аҽықәырҟәыҟә игылаз амаҵурҭа дназԥшит.
Араҟа дниас-ааиасуа ишыҟаиҵац, ишиҳәалац еиԥш, уажәгьы
бышԥаҟоу, акыр баргәаҟуама ҳәа ибжьы иргарц иҿы ааихи­
хит. Убри аамҭазы, ахышә лхы аакыллырҳәеит лара, аԥшәма
ҭакәажә. Ҭаҷкәым ҟәазк иаҟараны лхы ашьҭахь еидкылаз
лыхцәы шкәакәа, данычча иааԥшыз лхаԥыц хаххалақәа,
зегьы еидкыланы илаԥш ианааҵашәа, лаԥшҵашәарак
иналагӡаны Бинагә ибла иаахгылеит иахьантәарак дахьцалак
ишьҭаз, нахьхьи, амжәа ашьапы иадкнаҳалоу… Абга зԥылаз
алеиԥш, ибжьы наихәлашәеит. Иара еснагь алаф злихуаз,
дызхыччоз уи аҭакәажә лҟәыдырԥарагьы цқьа дназхәыцит.
Егьараан дибаргьы, лыбӷа џьыҟә-џьыҟәуа, лыбла гызмалқәа
лгәы иҭоу аӡәы ирхибаалар ҳәа дрыцәшәошәа, лхы дҩа­
ханы уаҩԥсы диҿамԥшӡо, аӡәыр дылцәыԥсхьаны уаҩы
иши­зым­дыруазгьы, касы еиқәаҵәала лхы-лҿы ҭаҳәҳәан.
Аҟәыд ырԥаны даналгалак: «Ахәшә ахьыҵырхуагьы, џьыка
цырак ыҵадыршәуеит», – лҳәан, ацәа ахкыҷааӡа лнапы
нарымҵалкуан. Бинагә еиҳараӡак дызлыднагалахьаз даҽа
хныҟәгашьакгьы лнапы алакын уи аҭакәажә: наӡынла аԥара
длырԥсахуан.
Агәашәаҿ аӡәы дшааҭгылаз анылба:
– Хье-хье-хье! – лырган, дааччеит, лгәаналагьы: «Сла ажьа
акит иахьа», – лҳәан, лыбжьы ҭаҟыҟӡа: – Уҭал арахь, уҭал,
ара сыҟоуп, – ҳәа ҿылҭит ахышә лхы шылакыз, Бинагә уаҳа
лылаҿымҭкәа, агәашә днавсын, ихы рҟәы-рҟәуа иҿынеихеит.
Агәарабжьара аанҵәан, нхаҩык дықәӡартә иҟаз адәҳәыԥш
аҿы дынкылсит. Данԥшы, иаԥхьаҟа иццакы-ццакуа иааиуан
хҩык. Ҩыџьа зусҭцәақәаз харантәгьы идырит: адехәҭыр иаа­
гара ицеит ҳәа Буца дызҿыз аҳаблаҿтәи аҷкәынцәа ракәын.
Ианааиԥыла, дара аԥсшәа рҳәеит, аха иара ҿимҭӡеит.
– Иаҳцәышьыбжьааит, иахьантәарак адехәҭырцәа ҳаш­
рышьҭаз. Арахь изоуҳәалак даауам, – иҳәеит арԥарцәа
руаӡәы.
– Дышԥаҟоу ачымазаҩ? – дҵааит аҩбатәи.

– Дыҟоуп, – иҳәеит Бинагә, иуқәшәира дшыҟалара
дыҟоуп иҳәар иҭахызу, дыбзиахәха дыҟоуп ҳәа аанаиргозу
узеилымкаауа.
– Аиашаз, уаҩы дахьааша ҭыԥым араҟа. Амашьына абна­
хьхьи, иабыкәу, ҵаҟа џьара иҳаргылеит, – иҳәеит арԥарцәа
руаӡәы.
– Шьыбжьааит, шәанаџьалбеит, уажәраанӡа шәабаҟаз?! –
иҳәеит Бинагә.
– Дузыԥшаауам, арахь иааша дузыԥшаауам! – актәи арԥыс
даагәамҵит.
– Заҟаҩы ҳрацәажәаз удыруама, аха амашьына знеиӡом
анаҳҳәалак, мап ркуан, – иҳәеит аҩбатәи арԥыс.
– Уажә дыжәбазма, ани, сааӡамҭа, сыҷкәын Едыгьа, уи иҟны
шәнеир, аҟыԥҳәа аӡәы днашәыциҵон.
– Ҳаҟан уи иҟынгьы.
– Нас, нас?
– Ҳаҟан, уаҳа закәи.
– Иоумҳәои ҳашидикылаз.
– Уара иоуҳәарауеи.
– Ишәеиҳәазеи, уара?
– Иҳаиҳәазеи умбои, «Сара адехәҭырцәа среиҳабу
џьышәшьома?!» – иҳәеит.
– Ичмазаҩу дызусҭада ҳәагьы даҳмазҵааит.
– Мцуп ишәҳәо, ус иҳәомызт Едыгьа!
– Уигьы данҳацымхраа, араионгьы араакәым, уаҳа ҳза­
хьымӡеит.
Ивсны рҿынархеит. Бинагә урҭ дрышьклаԥшуа, ихы ларҟә­
ны дгылан.
– «Араион араакәым», – иҳәахт. Сҭампыл иҟоу џьушьап!
Аа, абасоуп, иаауқәшәан унышьҭахар, уԥсы ишахьымӡо! –
нарышьҭеиҳәеит дҟәынд-ҟәындуа. Усҟан дара уи иажәақәа
рмаҳартә инаскьахьан. Шәбашақәоуп ҳәа аанарго инапы ааи­
ҟьан, дахьцоз имҩахь иҿынеихеит иаргьы. «Уара уцәа-ужьы
иалҵыз, – игәы дҭацәажәон, – уара ухшара, ма уарӷьажәҩа
уашьа уааигәара даныҟамла, башоуп, ауахәа иахыҩрны ика­
ҳаз аҳаиуан еиԥш, уахьынкаҳаз унцәыҵаԥс уцоит. Убаӷьаӡа

ушьапы уахьынӡақәгылоу ауп акәымзар… Алакә шԥасарҳәеи
уара, алакә! Ибзиоуп, сара сычмазаҩхар ус имҳәаӡааит,
иааигааит адехәҭырцәа, аха ианба, ианбааигои? Сара даба­
сыхәо, сынхара амца акны абылра иалагар – ԥшьырҳак аӡы
изақәымҭәозар. Сара сыҵкыс дызлеиӷьузеи иара Баҭыргьы.
Аҳаблаҿ цәгьарак-бзиарак аан, иара иаҟарагьы ацәацәашь
еиԥш игылахьадаз! Аха зегьы башоуп, абзиара ашьҭахь,
бзиара ыҟам!..»
Зхәы каԥсаны ицәҳәыз акамбашь азқәа еиԥш, икылӷьашакылӷьашааӡа ишьҭан Бинагә дзықәланы днеиуаз адәҳәыԥш.
Уи аиашара аанҵәан дахьынҭалаз, ашьҭахь анаара икы­
дырҟәыҟәла, аԥхьаҟа аҽы анхьышьарххо еиԥш, ашьаҟақәа
аҵаркьакьа, анаара иаҿагылан идрыс икәасқьа. Нхарасгьы
имаӡаз убри акәасқьа хәыҷы акәын. Амардуан ахьаҿаҵәҟьаз
иаҵагылаз ашьаҟақәа дышрыхәаԥшуаз, ихы иҭамкәа, игәы
иҭамкәа, иааигәалашәеит Баҭыр икәытҵара ашьаҟақәа. Иам­
уӡар, урҭ акәытҵара ашьапқәа иаҳагьы иӷәӷәоуп, иаҳагьы
нырҵуеит. Амшын қашьхаргьы иара амҳаҵә иоуам ҳәа, Ед­рыс
дизхәыцуан Бинагә. Иашоуп, хыбрала акәым ауаҩы дзыԥсоу
ахә шыршьо, аха Баҭыр иҳәанеиԥш, аҽықәтәашьа ззымдыруа,
даҽаӡәы иирҵарц даламгароуп. Абриоуп Едрысгьы Баҭыргьы
ирыхьыз. Иагьиашаҵәҟьаны, Баҭыр икәытҵара ашьапқәа
иаҳа еиӷьын уи акәасқьа иаҵагылақәаз раасҭа. Уаҟа ачеи­
џьыка имфацшәа, дымтәацшәа, дымгылацшәа ҿыцбарах
ибаны акраамҭа дазыԥшуан, ахаҿы ҭакәаҳа игылаз акәас­
қьа. Бинагә уи иақәыз аҟауар иара ишитәыз, иахьагьы Едрыс
ахә шимшәац аҳәара даҟәыҵхьан. Аԥсҭаҿы иршьшьан,
жәҩала мацара ихагыланы, иара инаныра иақәиҵарц игәы
ишҭаз, ауаа иниҵеит Едрыс: инаныра макьана иачҳартә
иҟоуп, абааԥс, аӡынра сӷыҵахеит ақәа сҿыкәкәа, сиҳәоит,
ахә азыҳәан дысмеигӡааит, иҟауар сахимбааит ҳәа. Зныкҩынтәгьы илымҳа инҭишьит, аха: «Сара исиҭозеи, иара
иеиқәа изыԥсаххуамеи», – иҳәан, наҟ диҟәаҵит. Инхараинҵыра, еилаҳахьаз иаандақәаҵәҟьа, зегьы ҿыцбарах ибаны,
иара Баҭыр иаҵкыс ҳаҭыр зқәиҵо, зажәа даххәыцуа Ед­рыс
ихаҭагьы даҽакала дизхәыццыԥхьаӡа, уи ауаҩ изыҳәан
ихшыҩ аӡы млага иаҩызоуп, ашьҭыбжь ахылҵуеит, арахь

акгьы иаԥсаӡамкәа ҳәа зны Баҭыр иеиҳәаз дазкылсуан,
гәыла дақәшаҳаҭхон.
Иҩеижьӡа аккара хҟьаны иҵаԥсан абӷьыжә. Уи азхомызт
аӡынтәи аԥша хьшәашәа; аҵлақәа рцәа иҭарӡыӡо, рымахә­
қәа еидыкшало иҵагьежьаауан. Иааикәыршаны бнароуп.
Ишшәыр-шшәырӡа игылоуп хәыблыс, уасхырс анцәа
иишаз аџьқәа, ахәархь анаҿакрада ус рымам, аршьынак
иҟьаҟьаны аӷәы злыҵша ахьаҵла ссирқәа, зҭәымҭа иҭагы­лоу
аҳәсахәыҷқәа реиԥш, рцәақәа ирҭыԥхаауеит. Ҿыц ан­хара
ашьапы икны, амҿы маҭәахә дашьҭоушәа, аҵлақәа днар­
гәыдыԥшыла-ааргәыдыԥшылоит Бинагә. «Уажәы исымоу
ахшыҩ сымандаз, асеиԥшқәа ракәмызт сшынхоз. Ахшара
анцәа сылахь данимҵеит, аха, зегьы акоуп, саныҟамлогьы
ԥыҭрак инеиртә ахыбрақәа сымоуп. Агәы мыжда ҭәуам, ак­­гьы
азхом акәымзар, иара исымоугьы зысҭахузеи! Алакә шԥа­
сарҳәеи, уара, «адехәҭырцәа сара среиҳабу џьышәшьома»
ҳәа иҳәеит рҳәеит… Ишьапқәа лас-ласӡа иахьиргылоз, «хырҷхырҷ» дыргон имагәқәа рышҵа иаҵаҟәыҷуаз абӷьыжәқәа.
Иеиха аԥынҵа анышә иныҵаикшан, ахәы инапсыргәыҵа
ақәырӷәӷәа икны, иаԥхьаҵәҟьа игылаз ахьаца днаҵаԥшит.
«Сҭакәажәи сареи алӡынрак иҳазхаша амҿы алоуп». Аа, абри
ахьацоуп Баҭыр афы асны зыбжа амнахыз аџь уахьнаҵсуа
игылоу ахьаца уаламкьысын, ажәытәангьы уаҟа мҿраарҭас
иман саб ҳәа зыӡбахә имаз. Абан иахьгылоу, уи зыӡбахә
имаз аџьгьы. Абна зегьы дылсны, иара аамышьҭахь уаҳа
иԥиҟаша ҵлак ыҟамызшәа, абри ашҟа даанагеит, дазхәыцны,
еилкааны имамыз мчык. Дахааным, игәалашәом абри аџь
афы анасыз ҳәа. Иҩаҳаракны азганк кыджәан. Издырхуада,
шаҟантә акәша-мыкәша ккаӡа иҭацәны, амацара иаанхахьоу.
Иҟалоит, аџь заҵәы афы асуеит ҳәа ирҳәо иара азыҳәан
ииашахаҵәҟьазар.
«Аџь заҵәы афы асуеит!»
Дызҵаԥшуаз ахьаца агәҭа иалиааны, егьырҭ амахәқәа
ирхыҳәҳәо иахагылаз амахәҭа иҩалԥрааит хьажьык. Уи
ахьықәтәаз ашәақьгьы иазнагомызт. Даҽа хьажьыкгьы, ам­
ҵәыжәҩақәа ӷраҷкәынӡа ирхахо, иара убри амахәҭаҿ иқә­
тәаны, ишамчыз иҟыжуан. Бинагә днаскьан, дгәанамҭартә

адыӷаҷара иҽавакны, иџьашьо дазыԥшуан. Уи аҳәацәара
ишаҿыз, иалԥрааны ицаз хынҳәны иаакылсит. Аҩыза ава­
раҿыҵәҟьа иҩықәтәан, ахәыцқәа ӡагәадарха еиларгыланы,
уигьы аҿы ацәа ахыхра иҩалагеит. Аккара ыҵырцәажәаауа,
иҵыҩуан реибарҟыжбжьы. Ардәынақәакгьы, урҭ ахьажьқәа
абгахәыҷы, ма абнацгәы рбеит ргәахәу, рааигәа-сигәа инаԥры-ааԥыруа, рыбжьқәа аамысҭашәаха иҿықә-ҿықәуан.
«Афы зысыз аџь уахьнаҵсуа игылоу, ахьаца…» – аӡәы
иҳәамҭаны, аха изҳәаз дихашҭхьоушәа, бжьык игәы инықәҩит
Бинагә. Иеиха аҿы ҟьаҟьаӡа инымҩаниҵеит. Дасуан, инапқәа
еиҭныԥсахланы дасуан, аԥхӡы иҿыкәкәа икаҭәон, иԥсы
ааиҭакны, агәаӷ имоушәа дасуан… Абар, аиха аҿы аҵрыра
аҵла агәыцә инҭашәо иҭаԥиҟеит. Уи иара деигәырӷьан, имч
еизганы, еиҭах еиха аҿаныҩаирхоз аамҭазы, ԥсы зхоу рхәыржьы еиланаргло, абна агәы ҭырӡыӡаауа иааҩит аҳәҳәабжь.
Лыбжьы ҭцаны дыҳәҳәон ԥҳәыск. Бинагә дахьгылаз даа­
гьежьы-хын­ҳәит. Аҟыгәҳәа ижәҩа инықәкшеит иеиха ахәы.
Деиҭанахәаԥшит агәыцә аҟынӡа ахәра зниҵахьаз аҵла. Уи
ахәра, гыгшәыг митәык асаса араҳазшәа, иҟьаҟьаӡа иаатны
иҿаԥшуан. Би­нагә луанытә дқәыԥсычҳаит, иԥсы ааивиган,
ахьаца аԥсы ахьҭаҵәҟьоу иарбаны иеиха аҿыларханы иҩа­
лаирҟацеит. Аха аккара иҵыҩны иааҩуаз аҳәҳәабжь, афы
исызшәа, деи­ларӡыӡо иҩаилсит. Имахәарқәа ԥсыдахеит,
иеиха дҩахеит, аха иалымхыкәа, ашырҳәа даақәгьежьаан,
ахьа­ца дҩад­ҵын, иҿынеихеит. Дахьынаскьаз, деиԥхьхәыцаа­
уа дааҭгылеит. Ишьҭахьҟа даагьежьын, уажәшьҭа иззынижьуа
ҳәа аӡәыр дыҟазшәа, ихаҭагьы уаҳа уи амԥан дықәымларц,
ирҭрысны длаханы, иеиха ҩалихит «афы зысыз аџь уахьнаҵсуа
игылаз ахьаца…» Цәгьарак ҟазҵаз ауаҩы аӡәы дибар ҳәа
дышшәо еиԥш, иблақәа шаҟьо аккара дыҵаԥшуа днеиуан.
Иеиха ашьҭыбжь шааиқәтәаҵәҟьаз, еиҭах иҩаихыкны аибар­
ҟыжра иалагеит, амахәҭа еимакны еисуаз ахьажьқәа. Ишәыршәыруа еилагылан, иарбан ган-ҩнызаалак уасхырс, қьырсҭас
иазыбзиахашаз аџьанҵақәа, рцәа шкәакәақәа рхыԥхаауан
аҵлашқәа. Ахьажьқәа, амахәҭа кажьны иаԥырҵу, рыбжь­
қәа ааиқәтәеит. Урҭ ирхыччозшәа иҷырҷыруаз аҵарақәагьы
ааҭынчхеит. Еиқәышьшьы, иҟәиҭԥсиҭха игылан абна.

Иеиха иҩыҵршьны днеиуан Бинагә. Адунеихаан хыхь
иҟоу ҳәа аӡәы диашьапкны, ԥсы зхоу акы ашьа каимҭәацызт,
ҳаԥшьак дахымныҳәацызт. Иахьыҟарҵо дақәшәар, лафк нах­
ҳәааны, иқьаф ҩҭаҵаны дцон. Џьаҳаным ҳәагьы акы дацә­
шәо, ихы ҿыхтәыс иԥхьаӡо акәым, уажәы дызкыз ахәыцра,
изҵысыз ашәара зхылҵуаз. Уи рҿыхагас, ԥсхаҵагас иамаз,
иара ихаҭагьы цқьа изымдыруа, зынӡаск даҽакын. «Сшьапқәа
ԥҵәароуп, сабаиԥылоз, иҽы дақәтәаны, аҽҵыс ишьҭаԥало,
ашь­жьымҭан аӡлагарахь данцоз. Мышьҭак изнауны акәым,
аха уеизгьы…» – убриак игәалашәахт уажәы.
Абнахь мҿыԥҟара данцоз, дзықәсны дцаз адәҳәыԥш аҟ­
ны дынкылсит. Игәеимҭеит акәымзар, усҟангьы икәыкәыцыкәуа абраҟа адәы иқәын аҽҵыс зцыз Баҭыр иҽы. Уажәы
илаԥш шнақәшәаз, игәылеи иареи шаазымеицәажәаз, ирзеи­
бымҳәаз гәҭыхак аҽы еиҳәарц иҭахызшәа, ааигәара днеин,
дахәаԥшуа дгылан. Аҽҵыс агәы каршәны, ихәхәаӡа адәаӡа
иқәианы ицәан. Абасҟак шықәса ахәы ҭазҵоз, аҵа зрыцқьоз,
абасҟак шықәса ԥшәымас иамаз изыҳәан иааҩуаз, иара
лашбжьык иазаҩызаханы, ицәылашьшьӡа ихырсысуа игылан
ан. «Даҽаӡәы акәадыр нақәиҵап. Анахәҭа ахаиршәып,
ибжьап аҽҵысгьы ҩеидасыр. Аҳаиуан – изгаз итәуп. Ауа­
ҩы ида, ауаҩы изыҳәан егьыҟам, башоуп зегьы…» Згәыцә
ихәыз аҵла дадҵны иҿанааихоз, еилкаам, изымдыруа мчык
изнар­ҵысны дзымҽхазкыз агәыҭҟьарагьы наиԥырҵын, гәигәаҵәеи иӷрамшәа, адунеи зегьы ккаӡа иҭацәны ибеит. Иара,
убри адунеи ҭацәыраҿ, ахы зыднакылаша амаӡамкәа, аҳауа
иаларшәу аҭәыц даҩызан.
Аҳәса рыбжьы рацәа иалыҩны иаҳаит иара иԥҳәыс
Хаџьгәагәа лыбжьгьы. Ихаҿы иааигеит, уажәы уи лҩыза,
уажәшьҭа иԥҳәысеибахаз Буца лгәы шылҟажо, лҩыза дзықә­
шәаз хьаагаҵәҟьаны, амыткәма иалаҵаны ишылҳәо, аҳабла,
ақыҭа дзакә уаҩԥсы бзиоу иаԥхаз. «Шәуардынқәа еивҵахаз­
шәа, еимашәкуа ҳәа уамаӡак шыҟам ҳәа ишсаҽԥнылҳәоз…
Аԥҳәыс хшыҩ ҳәала уара!».
Ихаҿы иааигеит уажәы уаҟа Едрыс иҟаиҵо. Маӡажәа дук
иманы, лахьынҵак иӡбуашәа, иааихьоу аҭынхацәа, агәылацәа
наскьаԥхьаны, аҵәҩан ршьеиԥш, дҩаҩаӡа дрылыҳәҳәо, аԥ­

сы дышдырҽеиша, иҟарҵаша ҳәа рабжьара далагахьеит.
Усоуп иара анцәа дшишаз, уҩны амцаԥшь қьоуқьадха
иақә­ҵәиаашо ибылуазар, аӡы злақәуҭәаша, ишақәуҭәаша
еиҿыршәшәаны уаҳәара далагоит, ихаҭа аԥшьырҳа азна аӡы
дахагылазаргьы, иаашьҭыхны иақәиҭәом. «Абни иакәын сара
иаҳа пату зқәысҵоз!» Дкылԥш-кылӡырҩуа, лыцқәа хаххала
днарылс-аарылсуа дрылоуп уажәы аҭакәажә-ҟәыдырԥаҩ. Ша­
ҟаҩы рхәышҭаараҿы аӡы ҩеиуа, шаҟаҩы рыхабар мааҩуа
ибжьаӡыз, лара лзыҳәан имшаԥшарахоит. «Абни лакәын сара
иаҳа алакҭа хаа зсырбоз!»
Амӡырхаҿы агәылацәа, аҭынхацәа еилаҭыруа, игәжәажәо
еилан. Убарҭ зегьы игәыҭшьаагаха ирхылҵуаз абжьы иша­
хәаҽуазгьы, ақаруаш ахьхьаҳәа еилаԥсошәа, абаҳча анҭыҵ
игон, иҟалаз ирласны изхашҭхьаз ахәыҷқәа рыхәмар-ччабжь­
қәа. Бинагә агәараанда даваланы дышнеиуаз, анхаҩы бзиа
ихааӡага ахьиуа, қәыцк ыҵиааны ибар иазгәааны ишы­ҵижәо
еиԥш, ашьжьымҭан игәыла ибара даннеиуаз иҵихыз аҵәҩан
днадгылеит. Алакациа агәаԥшь ршьшьаны иалхыз уи аҵәҩан,
аџьаргәал аадна аваҵыск ԥҵәазшәа икәалкәало баша
иаларшәын. «Данбанӡаху аҩны иԥҳәыс лымацара. Днықәҵ­
ны дцозар акәхап. Иқьаԥҭахеит. Уаӷоу игәылара қьаԥҭахааит.
Ашьжьымҭан, ухәышҭаара амца ыцәар, уныдыххыланы амца
узаамго, зегьы нахараны инхоит. Аа, инахьхьигьы агәырӷьаччабжьқәа здәылҩуа аҩнқәа гылоуп, урҭ рнаҩсан инхоит даҽа
џьоукы. Инахараны иҟоу… Инахараны инхақәо… Уааҵраҿ иҟоу
иоуп укаҳар ушьҭызхуа, уҩны амца акыр, уԥсы иаԥшәмахо.
Иқьаԥҭахеит, башоуп…» Еиҭах гәи-гәаҵәеи иӷраӡамкәа, аӡы
зҭабаз аҵеџь еиԥш, гәаӷҵәҟьакгьы игәы иҭаӡамкәа, дыккаӡа
дҭацәны дналагылеит адунеи ҭбааҭыцә. Аӡәгьы дгәеимҭартә
ашьшьыҳәа иҽаалаирҟәын, аҵәҩан аанкылан, иахьыҵихыз
аҭыԥ иҭаршәны, инапқәа қыџь-қыџьуа иныҵаиршьшьит, нас,
аҩызеи иареи кьахьҵас инеихижьын, аџьаргәал ҩышьҭыхны
рыжәҩа инықәиҵеит. Уажәраанӡа шәсыхәаԥшландаз даҽа­
кала, уажәшьҭа изхәарҭоузеи ҳәа ранаҳәарц аҭахызшәа, иччо
иааԥшуан амжәа ашьапы иадкнаҳалаз аҽхыбаҩ…
1968

АԤшәма ишьҭашуан ала
Аҵх агәы еиҩнашахьан Адамыр дахьиз, ихәыҷреи иқәыԥ­
шреи ахьымҩаԥысыз Аԥсара ақыҭа данаалалоз.
Амшын иаԥну ақыҭақәа макьана ирыласуан аԥхын
ацам­ҭаз иацрыҵуаз аҳауа ԥха, аха ари ашьха қыҭаҿ иҿы­
хьшәашәааӡа иасуаз аԥша ацәаакыра алалахьан. Аҳауа ԥха,
аҳауа зҩыда дацәхҟьахьан Адамыр. Иаҳагьы еиӷьишьеит,
иаҳагьы игәалаҟара шьҭнахит асы зқәыжьыз ашьхақәа
рҟнытә илбааҟьаны иаауаз аԥша хьшәашәа.
Шьапыла амҩа дықәын. Зны ихы дазгәаауа, ҽазны изым­
дырӡоз џьара аӡәы изы даӷьуа, игәы дҭацәажәон: «Атакси
шзымааиуаз, ацҳа шҭабгаз здыруазҭгьы, Аҟәа аҳаирплан са­
наақәҵ, саҳәшьа лышҟа сцон ԥхьара. Сымаҳә дсеигәыр­ӷьон,
аҵәыцақәакгьы аанаҳкылон. Урҭ ахьынхо дгьыл иашароуп,
ақалақь иазааигәоуп, ари аҭыҩра иаҩызам, амҩагьы каххаа
инагоуп рыҩны».
Хәадараны дахьыҩхалаз, дааҭгылан, игәалаҟареи иааԥса­
реи хибашьаауа, ԥсеивгара-гәыԥсыршьаганы даақәыԥсыч­­
ҳаит Адамыр. «Ҳаамҭазы, аҩажәатәи ашәышықәса анҵәам­ҭа­
зы, амашьына нықәсыртә ацҳаҵәҟьа рзыҟамҵеит. Сԥарақәа­гьы
баша инаисҭеит атаксист. Уи хымԥада идыруан имашьы­на
мҩабжаранахыс ишзымцоз. Ҳанеилаӡа, иҽырлаф­ны, иҽыр­
гаӡашәа, заа аԥара аасымихит. Ацҳа хымзар, амашьына зым­
неиуазар, исхароузеи иҳәеит. Иоуҳәозеи!»
Ажәҩан днаҵаԥшит Адамыр. Анхаҩы игәы зыхшәаз
ақыҭаҿ ахәышҭаарақәа шмаҷхо еиԥш, иаӷаны икыдыԥсалан
аеҵәақәа. Ҵаны ажәҩан дара иртәын. Рыбла агәқәа ҭҭәааҭҭәааӡа, хәашьра рхымызт.
Ашьхақәа иҩарылҵит, анаҟәоуқәа иреиԥшха ишкәакәацәышҳабиӡа амза.

Иԥсы ааивиган, имҩахь иҿынеихеит Адамыр. Ихәыҷра
иадҳәалаз ԥхыӡ хаак иаҩызаха, лакәк ацәаара днахьыԥшит.
Убри амза ашьшьы-шьшьыҳәа ашьхақәа ирылҵны ажәҩан
шамҽханакуаз еиԥш, ихәыҷра иҭыҵны иааиуаз алакә, иҟәан­
даӡа, маӡала иҭәны, ихы-игәы инарҭалеит Адамыр. Иаб
иакәын бзиа избоз, изҳәалоз уа алакә хәыҷы: «Аӡәгьы
издыруам, ауаҩы днаӡоу амза аҟны, мамзаргьы амза ахаҭа
ауаҩы ишҟа илаҟәу, аха, ирҳәоит, уахык урҭ еицәажәеит
ҳәа. Еибырҳәазеи ҳәа узымҵаауазеи? «Ишсоуҳәара, амза,
ашәахсҭақәа ирҩызаха, иунызҵазеи абасҟак ашәытақәа?»
– ҿааиҭит ауаҩы. «Сара амра ԥсыс исхоуп. Уи ашәахәа
ахьснымиоу аҭыԥқәа ахаҳә еиԥшхоит. Мрас иумоу иарбану
уара, ауаҩы»? Абарҭ, зҵаарала инҵәоз аҵыхәтәантәи ажәақәа
аниҳәалак, Адамыр иблақәа днархыԥшылон иаб. Ҩынтәхынтә иҳәон: «Ишсоуҳәара, ыы, дад, мрас иумоу иарбану уара,
ауаҩы?» Уажә дибо џьишьоит Адамыр уи азҵаара зауаз асаби,
уи азҵаара зауаз арԥыс, уи азҵаара зауаз ахаҵарԥыс. Еснагь
ԥышәырччаран аҭакс иҟаиҵоз. Ажәала… Ажәакгьы. «Сгәанала,
иара саб ихаҭагьы издыруам ҳәа сыҟоуп уи аҭак».
Амҩа нымҩахыҵ, алҿарақәа игылаз махәык аахжәаны,
алаба аалихын, ичамадан амаа иаҵырҟьаны, ижәҩа ины­
қәиҵеит Адамыр. Аҵлақәа дрылԥшны ажәҩан даҵаԥшыртә
рыбӷьқәа каԥсахьан. Иццакуамызт аԥша цәаакы. Рхала