Иҩымҭақәа реизга. Аҩбатәи атом - 21

ашьха анаҩстәи ашьха иахьӡузеи? Бзыԥ ацҳа уаннықәслак,
мҩахәасҭақәоума иҟоу? Амҳаџьыраа рӡыхь ҭабаҵәҟьама?
Ашьха Дау мҩакоума хыҵхырҭас иамоу?» Уи аҭыԥқәа рзы­ҳәан
мацара, ауаа рҵас, рыламыс азыҳәан изҵаарақәа иаҳагьы
еиҳан. Мураҭ уажә ибазма Ҭабзала ақыҭа. Аԥсаатә бзиа
амҵәыжәҩақәа неиҵнахыр, наҟ-ааҟ иркыдсылоит. Ашьхақәа
убасҟак еизааигәаны, иаҿыкәырша иаҽԥынгылоуп. Бзыԥ
аԥшаҳәаҿы ԥхьарҭас ирымоуп ахьшьцәа зегьы. Шьхацан,
шьхыҵын аҳәымцақәа жжаӡа аҵх иналаҷҷоит. Хьчак дрыгны
ашьха ихалар, ҭабзалаа разҵаауеит деибгоума, дзымаазеи
ҳәа. Убасҟак еизааигәаны еибадыруеит.
Мураҭ аҳәара даҿуп ахсаала ианӡам, Билал зыӡбахә
имаҳаӡац мҩакы. Дара ҭабзаалагьы зегьы ирыздыруам уи
амҩахәасҭа. Ахьӡ ҷыдагьы амоуп – Абрагьцәа рымҩа.
Нхыҵҟа, аҟарачқәа рахь уагоит, Риҵа ахахьы, Ауадҳараҟагьы уалахыҵуеит. Амҩа ҳәа азуҳәартәгьы иауҟаху. Арбаӷь
аи­ка уахагылоушәоуп ушаҿысуа. Уаҩ дахәо иҟам, ашьха
зыҽԥызшәахьоу аӡәы иакәымзар. Анцәа ицәымыӷхаз, ауаа
ирцәыбналаз абрагьцәамзар анаҟа иаҿысуада. Дыбналаны
уи ақыҭахь ицаз ар хыҵны ишьҭазааит рҭахызар, ацыӷ напыла
иукраҳа, уаҩы дизкуам. Дара, уаҟа инхо рҟазшьа уанақәшәа,
рыкәа уҭаршәноуп ушырҵәахуа. Ииашоуп, урҭгьы аԥсуаауп.
Абарҭ ҳаиԥш, ахьхьаҳәа аԥсышәала ицәажәоит, аха уамак
ҳаилаҳәуам. Ҳарҭ, агатәылан инхо аԥсуаа, иаҳзымбатәбарахаша аҵасқәа, аҟазшьақәа рымоуп.
Мураҭ ииҳәо ажәак иаҩиршәом Билал. Еиуацәоу, ахҟа
зыбжьоу, иара ус, ҭыӡшәак рыбжьысны амца еимызымдо
зегьы дразҵаауеит. Иара еиҳарак ииҭахыз, аишьцәа Ҭарсхани Аруҭани бзианы идыруан иҩыза. Урҭ ртәы дааҭгыланы
диазҵааит:
− Иаҳа злеишәа цәгьада?

− Аиҵбы, Аруҭан. Дааизар дшәарыцаҩын. Даныцәоугьы,
ашәақь аҵхарҭа инацәа аҵакуп, – иҳәеит Мураҭ.
− Уиаҟара ибзианы дудыруама?
− Ахьшьцәа зегьы дырдыруеит.
− Аӡәыр дирҳәхьоума?
− Иара ихаҭа аӡәгьы диқәлаӡом. Иузынаицҳауеит, еилахарак сымоуп, шьтәақәак сзааҭи ҳәа.
− Иеиҳаби иареи шԥеизыҟоушь?
− Рҳәоу еиқәшәозаап, ариаҟара еицрымшәо ианеицыла.
Угәуҽаныз, џьара иуԥымҳалааит. Унапы уҩах анырҳәа,
аҽырххара – ҽшьроуп. Убла еихаҟәысаанӡа ухы наухырхуеит.
Ӡызлан дылҩызоуп раҳәшьа.Ӡызлан ахацәа мчыла,бӷарҵахьы
драқәԥаны илгозар, ари илгәаԥхаз ахаҵа дхылхуеит лыԥш­
ра-лсахьала, – иҳәеит дԥышәырччо Мураҭ.
Аҽы шьацәхныслан, аӷәра наимпыҵшәеит Билал. Ахәада
иаҳа-иаҳа инаарахон, ахалара азыцәгьахон аҽы. Иҳақьԥсықьуан, аԥсы еихәлахо. Ажәҩан агәахьы иҩеин, убла агәы
ԥнаҟо икацеиуан амра.
− Ахәаџа ҳаҩхалар, ҳаԥсы ааиҭаҳкып, – иҳәеит Билал,
аҳаиуан рыцҳаишьо инапы аҽы ахәда инахьишьит, аԥхӡы
ақәирбарц.
− Ҳамҩа хароуп, – иҳәеит Мураҭ, иажәа ааркьаҿны.
− Уажәоуп мес хәыҷы аныҩагылаз, абасҟак ишԥашоурахеи?
− Лбааҟа, архақәа рҿы, аԥшыжәла ҟьо, инарҭалахьеит
амхырҭақәа. Аҳауа зеиԥшроузеишь уаҟа, Ҭабзала?
− Аа, унаԥшы, ашьхақәа ирхыку, ажәҩан цқьоуп икаххаа.
− Аус злоу, асы шьҭыҵны, амҩа аатхьазароуп. Асы ацамҭа­
зы уаӷоу дыланыҟәааит.
− Аҩхаақәа рҿы имӡыҭыцт, хымԥада, аха амҩан уара
иуԥырхагахарым. Шықәсык, иҵегь саныҷкәыназ, ашьха сцахьеит уажәааны, – иҳәеит Мураҭ.
− Уажәы уҷкәынамшәа, афы умысааит! Иҵегь уаныҷкәыназ,
усабихын, уаҳа узаҟарадаз! – иҳәеит дԥышәырччо Билал.
− Уара изҳәо, аума ухымҵуеи! Шықәсык ала усеиҳабуп.
Шықәса ҩажәижәаба қәроума! Арҩаш ҭаҽҽарҭанӡа ҳнеироуп
уаха.

− Уи абыкәу? Сара издыруашәоуп ишуҳәо! – иҳәеит
Билал.
− Ашьха Дау ашьапаҿыҵәҟьоуп. Уи уахьынхыҵуа, уналаԥшуеит Ҭабзала ақыҭа.
− Исызхап убранӡа снаскьоугар, уинахыс сышԥаҟьалари?
− Ахыцәқәанӡа ухагалатәуп, амҩахәасҭақәа рацәоуп,
уҟьалоит.
Аиҩызцәа шеицәажәоз, иҩхалеит шҭа бзиак аҟара ииашараз ахәаџа ахыцәқәан. Араҟа иаҳа ихьшәашәаӡа, ахәхәаҳәа
инарысит, аҽага зку арашәаҩ, аиха зҟьо ауасҭа, зегьы рзыҳәан
иԥсеивгагаз аԥша. Амахәҭа дуқәа еилачны, ааигәа-сигәа уаҳа
шәаԥыџьаԥ гылаӡамкәа, аӡәы инапала еиҭеиҳазшәа, хьацаҵлак ықәгылан ахәаџа аиашараҿы. Инаскьагаҩ ишимуазгьы,
ашәшьырахь иҿынеихеит Билал. Дзықәтәаз акәадыр аҷҷаҷҷа алго, араӡын ҟәынақәа еилаарцыруан. Аҽы ааԥсан. Иаргьы аԥсеиҭакра иҭахын. Убри адагьы, Билал игәы аҳәон
агаҿаҟа, арха акаршәрахь анаԥшра, шаҟа аамҭа дырԥырҵуаз
изымдыруаз, дызԥырҵуаз убарҭ, изгәакьоу аҭыԥқәа, уажәы,
абрантәи бзиала ҳәа реиҳәарц иҭахызшәа.
− Ашьха закәу рдыруан азыҳәаноуп, ҳабацәа уахь ицаны
иааз уахьца уаалеит ҳәа изиԥылоз, – иҳәеит Билал.
− Рымҩа ныҳәаны ашьтәа рымшьуаз, – иҳәеит Мураҭ.
− Сара сан аныҳәагатәы лықәылҵеит, уск сымоуп, Ҭабзалаҟа сцоит, шәысцәымшәан анысҳәа.
− Уара уахьынтәи, ԥшӡала, уеибга-уеизҩыда уаныхынҳәуа, уахьца уаалеит акәым, узгаз рымшра ааугааит ҳәоуп
ишуаҳәатәу.
− Сеибганы сзыхынҳәыр, усами?
− Иаҳҳәа, иааӡа, даараӡа ишәарҭоу усуп.
− Аԥсра акәӡам ишәарҭоу, баша аҳәахәдеиԥш абжьаӡроуп.
− Мап укыр ҟамлаӡоз, Билал?
− Мчылаҵәҟьа аӡәыр иоусыдиҵах.
Аҽқәа рымгәырхақәа аадыркәадан, ишьаҳаны ианоурыжь,
аҳаскьын ԥсыла инылалеит аԥыжә-ԥыжә иҳәуа. Амла иакуан
аныҟәаҩцәагьы. Ашәеилаҵа, ацха кәакәарқәа ааԥырҟҟан,
иаармарианы акы инацҳаит. Агаҿанӡа ирбарҭоуп арантәи.

Алҩақ ҵаӷаӡа иахатәоушәа, аиқәара ахыҩло ишьҭоуп абна. Уи акалҭ иаҿашьқьыруеит, амра ахьхыԥхало, асаркьа
агәеиԥш ицырцыруа амшын. Афҩы ҵааӡа инаиҿасуа, уи
ахықә аҿы имҩасит Билал ихәыҷра. Изҿузеи уажәы, имажәӡо ауаҩаԥшь зыхьӡырҵаз иаб Лоу Ҳабыџь, аџьабаа аҵкысгьы, лыҷкәын ибла аҭаԥшра ахьлыцәмаҷхаз иахҟьаны зыхцәы ҟәашӡа ишлаз иан Хьфаф? «Билал даниуаз ихатәы еҵәа
ицгылеит. Имҩагьы уи аеҵәа инарбалап. Зхьышьаргәыҵа
сакәыхшоу дихылаԥшлап, ҳашә-гәашә амкырц ҳзықәгәыӷуа
ҳаҵәҩаншьап заҵәы». Абас лҳәалоит иара изыҳәан иан,
ацәашьы кыдҵан данныҳәауа. Ииашоуп, илаԥш дыҵмыршәо зыхшара ирышьклаԥшуа дреиуам иаб Ҳабыџь.
Аха иаамҭаӡами маҷк иҽникылар? Аамҭақәа рҽырԥсахит.
Иара иҳәашьа, дыззықәԥоз аус марымажахеит. Аҩныҟа
ихынҳәра реиҳа данақәгәыӷуаз, амҩа хара сымоуп, ԥыҭрак
сынхаргьы, шәысцәымшәан, хьаас сҟашәымҵан, иҳәеит. Умцан, иузхоуп иҟауҵахьоу, еснагь амҟәыба аӡы аанагом, ухы
ашәарҭа иахьынӡаҭаургылахьоу уцәмаҷума ҳәа, иаб иҳәарц
ихәҭақәаз, џьара ажәак ааиҿыҵимыршәеит. Ииашоуп, мдыршьа амамызт шаҟа ицәымӷхаз. Иԥшшәы наихыгган, гәаӷ
бааԥсык цхлымуа инархылеит иблақәа. Иҟаларын, аҷкәын
иаҵкьысгьы асеиԥш уи амҩа бааԥс дықәызҵаз ракәызҭгьы
иаҳа дзызгәааз. Рыҷкәын Билал иҩыза, амаҵура дахьалоу
еиҳабыс имоу, рыҩны данааилак, сани саби реиԥш пату
шәықәысҵоит иҳәахуеит. Аҩы инарҳәоитоуп, уаҳа акгьы.
Ԥсаҭала иуҳәозар, иқьаф ҭанаҵартә еиԥш аҩы имжәыц
знымзар-зны. Ичынқәа еилаарцыруа, аныха чаԥа даҩызаха,
ашәа иҳәоит, дкәашоит, аха аԥсреиԥш ибоит аҩыжәра. Убри
ачын ӷьазӷьаз иоуп, Хьфаф лгәанала, рҭаацәа зегьы уаҩҵас
иҭышәынтәаланы иахьыҟам зыхҟьаз. Аҭыԥҳацәа ссирқәа
ааиуеит агәыларантәи, дара еицны ианаалак. Уззымаауагьы
роума! Лыҷкәын усгьы мраԥхарас илызкыду иоуп, аха
егьи, иҩызагьы – аблахкыга, қәасабҵас иблақәа ҭыԥхаауа,
иӡара амацәаз икылуршәап. Аҭыԥҳацәа рацәажәахагьы
рымам. Даҽа уадак иныҩнеибагалоит дара ахҩык: лыҷкәын,
лыҭаҳмада Ҳабыџь, нас, ани, зегьы рхы дҭаланы, нхара-

нҵыра рымбо ишьақәызҟьаз. Шаҟантә иақәылкхьоузеи,
уаҳа абрахь уқәымлан, уаҳҟәаҵ, ԥҳәыс улыхшазар, ҳхы
нықәҵаны уаҩҵас ацәаха ҳаҭ ҳәа иалҳәарц. Избанзар, иара
дааны данцалак, лыҭаҳмада Ҳабыџь мчыбжьыкгьы ишьара
дықәлаӡом. Уахынла дныҵашьшь џьара дцалап, ҽынла,
илым­баӡац џьоукы аҩны иааганы драцәажәалап... Абарҭқәа
рзыҳәан, иалҳәаша ажәа џьбарақәа ырмазеины, ллакыҵа­гьы
усҟак имырччацәакәа диԥылақәахьеит уи, лыҷкәын иҩыза,
ачын ӷьазӷьаз. Илыӡбуеит, иахьылзымҳәаз лгәы дахаԥжәо
лара илзынхоит, уаҳа акгьы. Узлаиҵаҟьарызеи, илаԥш ԥхаӡа инаулсуа, агәашә дшааҭалалак, инап дуқәа рхаханы: «Бышԥаҟоу, сан?» – ҳәа уаагәыдызкыло. Ҽнак, уеизгьы, лгәы
аҟычартә аҟара, ԥыҭк иалымҳәар лымуит.
− Нан, шәусгьы бзиоуп, аха анхара-нҵыра ҳәа акы ыҟақәоуп, иудыроу? – лҳәеит, лыблақәа ыргызмалны дихәаԥшуа.
Лара лгәанала, ибзиаҵәҟьаны аҵәы илалҵеит уи, лыҷкәын
иашьак иеиԥш иибо иҩыза, ачын ӷьазӷьаз.
− Ҳус ами, Хьфаф, нхара-нҵырас иҳамоу, – иҳәеит иара,
илакыҵа ҵылашаауа.
− Аусхымкәа.. Уара уҩыза Билал, дины дынкашәазар аахыс,
ихы ҭҟьан, сыԥсып, машәыр сыхьып издырӡомызт. Уара уакәын, нан, иаҳа сзықәгәыӷуаз. Иухьзеи, уаргьы узеиӷьымхеит
иара иаҵкыс?
− Ҳҟалоит, ди, бара ишыбҭаху ҳҟалоит иаарласны. Уамак
нымхеит уажәшьҭа.
− Ианба, шәанбаҟалои уаҩҵас шәынхо-шәынҵуа, уаҩы
иибац аԥсҭазаара шәыманы? Сара сгәы шәыцәцеит.
− Ҳусқәа ҳшаарылгалак, ди, ҳусқәа, – иҳәеит иара иччаԥшь
ԥшӡаӡа дԥышәырччо. Аҩны дантәоугьы, ихәда иҵарххны
икьаҿ цәыш аҳәынҵәрақәа еибаркуп.
− Акраҳҿабҵар, ди, нас абра ҳаангылоит, уаха џьара ҳцом,
– иҳәеит лыҷкәын, иҩыза иеиԥш иаргьы иқьышә аччаԥшь
еиманакуа.
− Аҳәынҭқараа рус нҵәара ақәӡам. Шәара шәыхәжәап,
нанраа.
− Уажәык еилахараӡоуп, бымбои...

− Анхаҩыжәлар ахақәиҭра рзааҳгеит, шәымҳәеи, аамҭа
ҿыц мааи, нас уажәшьҭагьы иҟалазеи?
− Асаби диит, аха уи дыхьчатәуп. Даара ӷәӷәала дыхьчатәуп, – иҳәеит иара, Хьфаф лаҳәара аҵкыс, иара ихазы.
− Шәара шәхаҭақәа шәсабицәахуп, афы шәмысааит! Шәара
шәхаҭақәа дшәымпыҵамԥсааити, асабиҳәа узҿу! – иҵегьы
лгәы лҟычарц, даӷьқәар лҭахын уи аҽны, ас ԥыҭрак иаанханы рымариа анлоу. Аӷьрахьы дкылсырц лара аҽырхиара
дшаҿыз, данынаԥш, изқәа, аҭӡамц икыдҵаны, ацәарҭаӷәы
дшықәтәаз, ацәа дагахьан дынҭаҳәахаа. Хьфаф амарҭақ
изаалган, сабик дҿыхар ҳәа дицәшәозшәа, ашьшьыҳәа дны­
қәлыриеит. Егьи ауадахь дныҩналан, иԥсы ишьарц дцеит
лыҷкәын Билалгьы. Иаха идыршазар акәхап, аҽнышьыбжьон
ас ацәа ианага. Еиҭах рҿынархоит амра шынҭашәалак. Фатә
ԥхак рхьысыгӡап.
Хьфаф, лычуан аӡәӡәара дахьаҿыз, гәаныла дцәажәон:
«Уажәы зегьы рыҭра иҭҟьаны, ибыжкноуп ишыҟоу. Даныхәыҷыз зынӡаск даҳмышьҭӡандаз Аҟәаҟа. Уҩыза днаувшәар дахьуцәыӡыз умбаӡо, изаҳҭахыз ақалақь. Аа, абан,
ҷышәрак рыздырӡом Жьи Дыргәын ихшаз, аха акыр рыхьма уи азыҳәан. Анцәа ишиҳәара инхоит-инҵуеит. Рҽагақәа
ҟьаҟьаӡа ианырашәо убар, мфара-мжәра срыхәаԥшландаз
уҳәап. Аҩсҭаа илымҳа џьгәоуп, уахьихәаԥшуа, деилаҟацаӡа
дыҟагәышьоуп с-Билалгьы, аха егьа дыӷәӷәазаргьы, ари
иахәода! Имшәхәы имсаӡацызт Кәыдры ацҳаҿы аибарԥсра
бааԥс иҟалаз даналахәыз. Иҵхьоузеи уи аахыс? Аибарԥсра
анысҳәалак, аибарԥсра акәым, нан, ахақәиҭраз аибашьра
иҳәахуеит иара. Урҭқәа зегьы схы иқәыскрын, уажәы абри
амҩа дықәымлазҭгьы. Ҭабзала ақыҭа аҵыхәала дзазҵаалак,
уаҟа унеиаанӡа, ма алашәага урфоит, мамзаргьы абрагьцәа
уршьуеит, рҳәоит. Егьизеиӷьым ахацәа, гәыԥҩык еицымкәа,
уахь амҩа иқәлом. Иара!..»
Аныҟәаҩцәа рыҽқәа бзианы ианҳәы, даргьы рыԥсы
аныршьа, иҩеибаргылан инҽыжәлеит. Амра шьыбжьагәы
ианхыҵ, иаҳагьы икашуан, иаҳагьы иҟәыкын аҳауа. Хәадак
иқәсны, инаҿалон даҽа хәадак, аҽқәа аарла ршьапхыц акуа.
Дасу ихатә хәыцрақәа дырҭанагаланы дрыман. Ари амҩа

дықәларц аҽазыҟаҵара далагеижьҭеи, хәыцра заҵәык акәын
имаз Билал. Ас еиԥшҵәҟьа иҟаз аус инапы ианырымҵацызт.
Агәра изымгеит, аиҳабы диԥхьаны ианиеиҳәа. Диацәажәон
ԥыҭрак днахыкәша-аахыкәшо. Билалгьы днахыхәмарит,
ажәа знырҵо аҭыԥҳа даназыҟарҵо еиԥш, изаҭахузеи асҟак
сазырхиара ҳәа. Егьа иҳәаргьы, инаигӡац дҵак иеиԥшыз
џьишьон.
Араҟа иаҭахын уаанӡа иара иԥимшәац, иҟаимҵац аҟазара. Дузымдырӡо иҽеиҭеикуеит асцена иқәу артист. Асабра­
да иҿеиҵоит, ибжьыҵәҟьагьы иԥсахуеит. Иара ихаҭа ихы
шаҟа ихашҭуа, убриаҟара ибзианы дыхәмаруеит ироль.
Ҳәа-рада, ибаҩхатәроуп иқәҿиара зыбзоуроу. Аха иҟоуп
убраҟа акырӡа зҵазкуа даҽакгьы. Иҟалап, убри акәзар
иаҳагьы ихадоу. Уи – артист игәы-иԥсы аҭынчроуп. Араҟа,
Билал «ихәмарраҿы» зынӡаск даҽакуп. Ацаҟьаҿы икнаҳауп
иԥсы. Баша амала ирҳәоит, ахаҵа акы дацәымшәозароуп
ҳәа. «Напызаҵәла амшә ҭыҩра дҭалоит, гәышԥыла ахызаҵә
да-ԥылоит ҳәа ашәагьы ианырҵалоит џьоукы. Ауаҩы, аԥсра
дацәымшәозар, нас дзыцәшәозеи? Уаҳа ԥсыхәа аныҟамлалак
даҽакуп, насгьы, уара уԥсы даҽаӡәы изыҳәан еиқәырхагазар.
Агәыҭҟьара иаиааиз иоуп агәымшәа зыхьӡырҵаз. Баша ама­
ла аҽҭархара...» Аҽы нышьацәхныслан, аӷәра наҿаирххеит
Билал. Агәеизҳара инаҭон, иааикәыршаны иибоз аԥсабара.
Ашьхаҟа инаскьацыԥхьаӡа, аԥарда иаҳа-иаҳа иаатуазшәа,
ихтуан уи аԥшӡара. Анаҟә ҵаӷа ҭатәазшәа, улаԥш налаӡуеит
аԥсҭа еиҩыхаара, уи аҭацәыра ду, ахәылԥаз, амра аҭашәам­
ҭаз, ажәҩан мыцхәы ианҵаулоу, ианыҳараку иаҩызоуп. Уԥсы
аивгара уцәуадаҩхоит уахьыԥшуа. Билал даҽа тәылак аҟнытә даазшәа акәын уажәы абарҭ аҭыԥқәа шибауаз. Ашьха
ухалаанӡа иахьынӡаҳараку аилкаара уадаҩуп, аԥшӡарагьы
ула иацәыԥхьакны иагәылаҵәахуп аҩныҵҟа. Дахьцо имҩа,
уаҟа дахьнеиуа изыԥшу аус хьанҭа, ари аҩыза адҵа анирҭоз
иарҳәақәаз, изакәызаалак акгьы азхәыцра иҭахымызт уажәы
Билал.
Акреиликаауа даныҩеидас, ажәабжь лакәс иааиаҳауаз
зегьы ирылан ашьхақәа. Ашәарыцаҩ иҩыза деиқәирхазар,
абарҭ ахрақәа роуп дызҿигаз. Хаҵа-ихаҵак иқыҭа рҳәны

ицоз ақәылацәа драбашьызар, абарҭ ашьхақәа рҿоуп
дахьрыхьӡаз, итҟәаны иргоз ауаажәлар абрантәи ауп иахьиргьежьуаз. Арҩаш ашьҭыбжь шузацрымхуеиԥш, аԥсуа ихәыцра, ицәажәара ашьхақәа иузрыҟәгом. Нас урҭ, рцәеижь
амҳаџьырра иагартә, ирызҵысыз афырҭын, изакәытә мчы
ԥсҭыхгаз иамаз, анаџьалбеит! «Ааи, ааи, – иҳәеит Билал
игәанала, – рцәеижь мацара. Избанзар, ари аҳауа знык
илбааздаз, арҭ аӡыхьқәа зҟырҟы дырхәхәыз, рыԥшӡара
згәаҵа ианхалаз, уи, дахьцалак, ицәеижьы заҵәыкоуп ииго.
Иԥсы ықәҵуам, инхоит араҟа. Иара имацара иакәым, атәым
дгьыл аҿы, иара ихшогьы, урҭ, урҭ рнаҩс ииуа ирыхшогьы.
Иҟалап, раԥхьаӡа ари адгьыл Аԥсны ахьӡызҵаз ауаҩы, хара
даҟәыганы иагаз аӡәы иакәзар, уи иҳәозҭгьы сыԥсы ахьынхаз
атәыла ҳәа...»
– Мураҭ, усхыччаргьы, абыржәы сзызхәыцуаз уасҳәап, –
иҳәеит Билал иҩыза иахь даахьаҳәын, дзызхәыцуаз инацҵаны. – Сара Аԥсны здыруаз џьысшьон иахьа уажәраанӡа.
Исымбаӡацзаарын уи. Изакәызеи, уанаџьалбеит, ара иҟоу.
Шәҟәык саԥхьахьеит, абасшәақәа аҳәон уаҟа, хра цыҩ-цыҩк
ахаҳә цәҳәқәа сыргәыдыԥшылар исарҳәо аҵкыс санаҳәоит
иҩежьхаз аҵла абӷьыҳәа. Уи зҩыз, ҳәарада, иҟәышыз уаҩын, аха сара иџьасшьоит, акгьы шԥаианамҳәеи ахра данагәыдыԥшыла! Аа, уазԥшы ани ахра, ҳҭоурых зегьы аӡамҩа
иаҿысызшәа, ашәахсҭақәа анпыҟҟала... Аԥсҳа шәҟәаҿы
зыӡбахә аҳәо ацаҟьақәа иреиԥшуп зынӡаск. Амала, урҭ
раҵкысгьы излеиӷьу ҳара ҳахрақәа, ҳацаҟьақәа ирылҽҽа
илеиуеит арҩашқәа. Аӡы ахьыҟоу, уеизгьы, аԥсҭазаара
ҟалоит, ихҩааз аҵла иаҩызоуп аԥсҳа шәҟәы зыӡбахә аҳәо
ахәадақәа. Зны-зынла, ҳҭоурых саназхәыцлак, саӷьуа, сгәаа­
ны, аԥсуаа ԥсадгьылс даҽа тәылак ҳаурауааз, сҳәалоит. Алакә
аҿы иҟами, бжь-мҩак ахьеихагылоу, бжь-ԥшак ахьеиҿасуа
ҳәа, иумаҳахьеи? Убасҵәҟьа иахьыҟоу аҭыԥ аҿы днеины
ианхалаз ҳаиҩызоуп ҳара. Лаба зкны лада ицогьы, ҩада
ицогьы, ҳхы инықәсуа ҳааиуеит. Шаҟаҩы ирабашьрыдаз.
Џьоукы ықәаҳцеит шырҳәо, даҽа џьоукы нықәҳауан, алаҳәа
иаҩызаха, ижьышо.

− Уара, ҳәарада, сара саҵкыс унаԥшы-ааԥшхьеит, акыр
убахьеит, акыр уаҳахьеит, Билал. Иуҳәо мцым, – иҳәеит Мураҭ.
– Иахьагьы, уахагьы, уаҳа ԥсааивгарак намҭаӡо аӡиас, ма
амшын ацәқәырԥа агәыдсылозар, егьа аҽышьҭыхны игылаз,
егьа ихра ӷәӷәаз, иҵшәаны, ихәаш-хәаша еиланамыжьырц
залшом. Уара иуҳәан еиԥш, лада ицозгьы, ҩада ицозгьы
ҳ-Аԥсны инықәсны агәахы ахьҭаԥырҽра акәын изышьҭаз.
Урҭқәа зегьы идыру усуп. Сара сызлацәажәарц исҭаху даҽакуп. Уазхәыцхьоу, ҳарҭ аԥсуаа ҳхаҭақәа шаҟа ҳхароу?
− Уигьы ыҟамкәа. Ҳҽыжәҵып, Мураҭ. Абраҟа ҳашҽыжәу
аҽқәа заҿысуам.
− Иаҿысуеит, араҟа уажә избама! Ҳара, аԥсуаа, ҳәарада,
ҳара ҳхаҭақәа ҳзықәгылоу амахә акырынтә иԥаҳҟахьеит.
Аламыс ҳәа акы ҳамоуп, нцәахәҵас ҳзамҵаныҳәом, уаҳа
акгьы ҳагым. Иара еиҿрышәшәо уахәаԥшуа уҿааухар,
исҭоубоуп...
− Уара ҳаԥсуа ламыс уазгәааны уҟазаап, – иҳәеит Билал.
− Мап, џьоушьҭ! Ус сеилумкаан. Уи анҳамам, ҳаеҵәахә
кыдшәоит ауп. Аха исҳәарц исҭаху, ацәгьеи абзиеи, уи иамоу
такә еилыхтәуп. Егьырҭ зегьы акәым, уамак аҵанамкуашәа иу­
баргьы, сара ибзианы издыруа ҿырԥштәы хәыҷык уасҳәоит.
Ҟәараш ақыҭан дынхон ԥҳәызба ԥшӡак. Лаб дыԥсхьан, лани
лареи рымацара ракәын аҩны иахыз. Аанда ахьылаҟәу
зегьы хымҵуеи, дзыцәшәашаз уаҩ дышлымамыз ибан,
арԥыс намысдак дижьан, лыламыс иҟьашьит абри аԥҳәызба.
Ԥшра-сахьала лара иаҳа-иаҳа дыбзиахон. Лцәа-лжьы шуан.
Дазгәыҳәуан абзиабара, аха иабаҟаз! Дызгәаԥхоз арԥарцәа,
илыхьыз анраҳалак, иналԥырҵны ицон. Иамҳәакәа аӡәы
диццар, дышкаижьуаз лдыруан, иаҳагьы лхы лраргамон, хьымӡӷын. Дыҟагәышьан. Исыхьыз сылахь ианызаарын, лҳәан,
лҽаанылкылеит уаҟа. Аха аԥсабара иара атәы ҟанаҵоит.
Илыхьыз ламысдарас изымшьоз, ахатәарагьы ԥхазымшьоз
аӡәы длыдылкылеит. Дтәым милаҭын иара, аха ахаҵа баӷьа
замана, лгәы бзиа, лхы бзиа, лцәа дҭыԥхаауа аԥҳәыс даниоу,
убас аҿиара далагеит, уи аҳаблан, зегьы еидкылан ирыхшаз
аҟара иара ихала ихшеит. Уажәы унеишь, иҟоу убап. Иԥҳацәа
хаҵа ианца, иааганы иара иванирхеит, иҷкәынцәа аҳәса

ааргеит, иваӷӷа аҩнқәа дыргылеит. Иара итәхеит уи аҳабла...
Сара сыламыс дууп ҳәала уажәшьҭа уара!
− Адинхаҵареиԥш, убри аламысгьы џьоукы рхы иадырхәон, убри акәгәышьоуп иҟалаз. Аԥсуаа ԥсҳа шәҟәыс ирымаз
аламыс акәын,– иҳәеит Билал.
− Уара антихрист, дад, Билал Лоуба, амыцхә иуҿахацәеит уи
аԥсҳа шәҟәы аӡбахә, – иҳәеит Мураҭ, иажәа аҵәы налаҵауа.
– Уара изҳәогьы Анцәа имҵаныҳәо аӡә уакәӡам...
– Сара ақыҭаҿы маҵура хәыҷык салоуп, «Зылԥха ҳауша»
писаруп. Аарла ҷышәрак здыруеит. Уиаҟара уаҩ ибла сыхгылом, уара уоуп...
− Сара усазҵаауазар, исҳәо убриоуп, уаӷа бџьарс имоу
цқьа иузымдыркәа узиабашьуам. Ҳәаҭыхлеи шәақьымцалеи
ақәԥара аамҭа, Анцәа иџьшьоуп, ицеит. Уажәшьҭа ақәԥара
аҭахуп даҽакала, зынӡаск даҽакала. Ақәԥара, ауаҩы иԥсы
азы... Ақәԥара, ҳара ҳиашара ауаа рхы-ргәы иҭаҳҵарацы.
Агәызҳәа ухысны ауаҩы ишьра уамак ахшыҩ зҭаху усым.
− Ииашоуп. Ухаҭа ус уҟамындаз, иахьа уахьцо амҩагьы
уқәломызт. Амала, маҷкгьы ухы уеиҷаҳалар цәгьам. Ахысрада
акгьы злам ауаа, ирызныҟәымгоз аҭыԥқәа ныркылеит. Аӷа
диҵәахуеит, дихьчоит ҳәа хҭынҟьак урымҭааит. Сара схаҭа­
гьы, сшымгәыӷӡоз снанагеит, писарс аусҳәарҭаҿы сахьыҟоу.
Изхысҳәаауа, сара стәы мариоуп, уара уоуп...
− Ухы абзиара аҟнытә иуҳәоит. Уара уаҟарагьы ари аамҭа
ааира иазықәԥада!
− Усышьҭаланы уааила, ахаҳә дукәа ҭажьуп, аҽы ахҟьашар
ҟалоит, – иҳәеит уажәы аԥхьаҟа инеиуаз Мураҭ.
Агәгәаҳәа еилаҽҽон арҩаш, ашәах хчыла, ихәашьӡа.
Рыбжьы еиныҩуамызт иеицәажәо амҩа иқәыз. Арҩаш
алҽҽан иахьаауаз инаркны, аҩхаа зегьы ахәхәаҳәа иҭасуан
аԥша. Агаҿан, аҳауа ҟәыкӡа иахьшызынтә иаауаз, ари ашьха
ԥшалас гәырҷкәынгаха инарылсит. Аҽқәа гәаҵаӷаранӡа аӡы
рхьыҵәҵәа, арҩаш ирны ианынаскьа, ус иажәа инациҵеит
Мураҭ:
– Аӡәы игра иӡап, сара схатәоуп исҳәо. Сахьыҟоу аҭыԥ
аҿы машәыршәа снанагазшәа схы збоит зны-зынла. Аамҭа
ҿыц иааиуаз ахы ахьцо-иахьаауа еилыскаауа сыҟамызт.

Шәҟәык снаԥхьо, ҷышәрак сҵазаргьы, сызҿыз џьмахьчаран.
Ажәлар рус ҳәа, сҽазҵәылхны акгьы сашьҭамызт.
– Уашьҭаӡамызт? Ҳа-ҳа-ҳа! – ибжьы ҟәандаӡа даччеит
Билал.
– Усхыччома?
– Ааи, ааи, сахыччоит, иуҳәаз сахыччоит! Ари аамҭа иашьҭаз среиуаӡам уҳәарцоума иуҭаху? Даҽаӡәы иҳәар даҽакын.
Схы сгәалашәозар аахыс уздыруеит сара. Ҳаблак ҳаицалҵит,
ҳхәыҷра еицымҩасит.
− Нас, ҳамҩақәа хазы-хазы ицеит...
− Усшәа иубоит акәымзар, мҩак ҳаицықәуп. Цқьа уазхәыци? Ак уасҳәашан, жәаа шықәсазы, Кәыдры ацҳаҿы,
ахаҳәгәара даваианы аменшевикцәа ирылахысуаз дарбану? – иҽы аӷәра наҿархханы даахьаҳәын, иҩыза днеиҿаԥшит Билал.
– Урҭ ашәақьымца рыласҵон, ииашоуп. Саншьак дынхоит
Баӷлан, амшын аԥшаҳәаҿы. Уҳәа далам, ууы далам, ашьац
зшьапы иаҵазмырҟьыцуа уаҩ ҭынчк, уаҩы ныхгыла-аахгылак
иоуп. Игәнаҳа рзымгартәы, убарҭ аменшевикцәа Аԥсны
иахаԥаны ианыҟаз, уахык илеины илаиқәлан, иҩны, иказарма, икәытҵара, хыбрак ааизаанмыжькәа амца лацраҵаны,
илықәыццышәаа иргеит. Аамҭа ҭагалан акыр инахысхьан
еиԥш, ацәҳәыра аҟнытә аԥсаса ҳаманы ҳалбаан, хьаа-баа
ҳамамкәа аԥсҭа ҳҭан. Саншьа изыруз ансаҳа, сашьа гәакьак
илеигәыдҵаны дыршьызар аҟара сгәы иалсит. Убас сгәааит,
сыԥсы ааины сыхәда икылахо.Сшәақь, стапанча, сҟанҭаруаз
сыкәыршаны сҽааибысҭан, амҩа снықәлеит, саншьа рыцҳа
ишьа зурц. Ҵабал салсны, Маҷара ацҳа ахьху снаӡон еиԥш,
санԥшы, џьоукы еиқәных иаауеит. Ирацәаҩуп. Џьаԥҳаныла
ишеибыҭаз ала, бзиарак згәы иҭам џьоук шракәыз здырит.
Снымҩахыҵны сҽааԥхьаскырцгьы сыӡбеит, аха сзықәтәаз
аҽы ҽы-ццышәк акәын, иҭрысны аҿынанахеит дара рышҟа. Абрагьыҩҵас сеибыҭаны санырба, сдырбаандаҩырц
рыӡбан: «Уабџьар шьҭаҵа!» – ҳәа ршәақьқәа ҩасықәыркит.
Удырбаандаҩыр – хьымӡӷуп, уԥсыр еиҳа еиӷьуп. Сара
сҭахоит, аха сыԥсы мариала ишәысҭом, сҳәан, сыԥан сын-

ҽыжәԥан, ҵлак ашьапаҿы сыҽлавакны: «Ламыс шәымазар,
шәысԥырхагамхан, сара сшьа зурц сцоит. Санышәмышьҭ,
ԥыҭҩык шәласышьҭуеит!» – сҳәеит. «Дызусҭада зышьра
уцо?» – ҿиҭит аӡәы. «Саншьа дыхдырҵәеит аменшевикцәа.
Аҭаҳмада ихыччашьа зеиԥшроу дсырбарц сцоит!» – сҳәеит.
«Уара ҳара уаҳтәызаап. Аменшевикцәа рабашьра ҳцоит
ҳаргьы!» – ҳәа ҿырҭит дара. Схәыцын, схала заҵәык қәылара
сызцарызеи, исыццаша ар еиқәных ишгылоу, сҳәан, срыцны
Кәыдры ацҳа шыҟаз сҿынасхеит. Уаҟа, ишудыруеиԥш,
ҳаибарԥхақәеит шәақьымцала. Кәапеила истеит саншьа
ишьа..
– Уаншьа инхара зыблыз рықәхра уашьҭан, уиала
еиқәурхон, Мураҭ, уара ухаҭа унхара. Ибзиоуп, ҭаҳмадак
ихыччаны иахьцаз мацара угәы ԥнажәазааит. Ишсоуҳәара,
ҳқыҭа Аԥсара абольшевикцәа Асовет мчра анышьақәдыргылоз урмыцхрааӡоз?
– Абольшевикцәа адгьыл шәаҳҭоит анырҳәа... Адгьыл
атәы цәгьоуп, умбои, афаст.
– Уажәы сара уахьсыцу?
– Ари даҽакуп. Уареи сареи ҳаиҩызцәа бзиақәоуп. Ҳшыхәыҷыз ҳаибааӡеит. Аԥсреи аӡреи урықәгыланы, амҩа хьанҭа уанықәла, сумыцхраауазар, уаҳа санбаухәо, Билал. Исҳәар,
ҳәашьа сымам акәымзар, даараӡа ишәарҭоу, ихьанҭоу амҩа
уқәуп, – иҳәеит Мураҭ.
– Уаҳа ԥсыхәа ыҟам, – иҳәеит Билал, игәы дҭахәыцуа.
− Ус акәхап, аха ашхырцәаӷьҭра унапы аҭшьра...
− Унапы зҭушьуазеи? Уаргьы ушхырцәаӷьханы, рыҭра
уҭалар?..
− Сара ибзианы издыруан урҭ аишьцәа. Аиҳабы ауаҩы
ҟәымшәышә ззырҳәоз иакәын. Аԥсаса ҳаманы ашьхаҟа
ҳанцоз, ҳанаауаз шаҟантә ҳамҩахганы пату ҳакәиҵахьаз.
Раҳәшьа, ран, зегь рыла Анцәа игәаԥханы иишаз ҭаацәаран.
Зегьы леиқәыбга ишԥацеи! Сара данызба зынӡа дқәыԥшӡан
раҳәшьа, аха убасҟангьы дшыԥшӡахара дыԥшӡахахьан. Лашьцәа шԥалықәӡи! – иҳәеит Мураҭ.
− Илхарагәышьоузеи? Излаздыруала, лара лхаҭа дылшьырц иақәылкызаап лцәа ԥызҽыз. Ашәақь кынԥааны

ды­шнеиуаз, лашьцәа лыхьӡеит. Иҟалаз анеилыркаа – уи
акәхеит. Иаразнак ихьӡаны дыршьит. Иара аҭакәажә аҩны далаибылхьан. Иҷкәынцәа бзиақәан, аха знык абна
ианылала, абна иара атәы ҟанаҵоит. Рыкразы ицақәахьеит,
ирыкәшахьеит, аха кышьа рмоуит.
− Уара ухалазаҵәык уабарыхәагәышьо..
Ашьха ацара-аара иашьцылахьаз ҽын Билал дзықәтәаз
аҽы. Маҟаҵас ипаӡа, џьара иҭахәало, џьара аҽыриашо,
анаара иаҿганы иган аныҟәаҩцәа зныз амҩахәасҭа. Уи
амҩахәасҭа, аӡы анҭаба, ашьац зҭиааз аӡышьҭра еиԥшын.
Шьхацанынӡа, ишәаԥырҳаԥуа шәарахк нанымсуазар, уаҳа
шьапы иакәаҳауам. Иаауқәыӷәӷәартә иҭынчын ашьхақәа.
Ахәларагьы, аҩхаақәа ҭырлашьцаауа, ашьшьыҳәа ашьхақәа
рықәцәахь аҩеира иаҿын.
– Иуцәызӡар акгьы иаԥсам, удам здам даҽаӡәы инаскьагаразы саауамызт абрахь, – иҳәеит Мураҭ.
− Ушәома?
− Сзымшәарызеи! Урҭ аишьцәа абрагьцәа цқьа рыӡбахә
умаҳацзар ҟалап. Уаӷоу-саӷоу иԥылааит амҩа ҭшәараҿы
Ҭарсхани Аруҭани.
− Акыр бжьоума уаха ҳахьԥхьонӡа?
− Ҳахьналбаауоуп. Шьхылан, шьхыҵын ахьшьцәа ԥхьарҭас ирымоуп уаҟа. Амца аиқәҵарҭа маншәалоуп.
− Уара ашьжьымҭан шаанӡа аҽқәа уманы ухынҳәыроуп
аҩныҟа, – иҳәеит Билал.
− Унарԥшны иусырбап дара аишьцәа ахьынхо, нас аҩны
уахыкәшаны анеишьа, уара уазхәыц. Рымариа шубалак –
урылга!
− Исҭаххозар исыцхрааша ҩыџьа ыҟоуп уи ақыҭан. Уахсиҭ
Канбеи аурыс Сҭеԥан Максимови.
Адәҳәыԥш агәҭаны иқәгылан амҵан еиқәырҵоз амца
зган цәнарбблыз ахьаҵла. Аныҟәаҩцәа рыҽқәа акәадырқәа
рықәырхын, иҳәларц ишьаҳаны иноурыжьит. Ахы неихәларкит амца. Рыҵаҟаҵәҟьа аҩхаақәа ирыбжьҟьа, ахаҳә дуқәа
ирынҟьа-рынԥо, ишәах мацараха илеиуан Бзыԥ.
Шьхатәылан раԥхьатәи иҵх далаӡырҩуа, ауапа икәырша­
ны диан Билал Лоуба.
Ҭабзала ақыҭан иахагылоу ахра ахыцәқәантә асыԥса
рбганы хынтә иларышьҭхьан х-ааԥынрак. Ес-ааԥынра ацәа
ҿыц рхало рҽеиҭаркуан дәи-бнеи. Акырӡа аҽеиҭанакит
ауаа рыԥсҭазаарагьы. Еиҵеиуа, жәла бзиа, жәлада ҳәа
«иаҳхылаԥшхәу» уаҳа еилимхуа, алаба рыхнашьылеит аамҭа
ҿыц.
Амра ашьхақәа ишрывҵуеиԥш, уи аҽеиҭакра амш, Аԥсны
агаҿантәи ашьхақәа ирхыҵны, Ҭабзала ақыҭа ианалаԥха,
мшқәак ааҵхьаны, Шьазина илшәылҵаз ашәы иахьа уажәгьы
илшәуп лыԥшӡара хнашьаауа. Арҭ ахышықәсак ирхымҵуа
лыблақәа ирху алахьеиқәҵара, дааузымдыруа, еицанакит
лхы-лҿы.
Абар хышықәсоуп ишәаԥыр-ҳаԥуа, аҵх лашьцара рҽалак,
мызкы-ҩымз рахьтә знык-ҩынтә рыҩны иааины, ашара
адәы иқәлаанӡа, еиҭах аҳаԥы лашьцарақәеи абнатоуреи
рыҽ­рымардоижьҭеи Шьазина лашьцәа Ҭарсхани Аруҭани.
Урҭ раб игәараҭа иацәыӡит. Шьазина лакәзар, лыблақәа
ирыхбалеит анасыԥаз лгәыӷрақәа, лхәыцра ссирқәа. Дышқәыԥшӡаз дыԥҳәысеибахан, зыбз ада зыхәламыз хҩык ахшара лымацара заҵәык иааӡаны ршьапы иқәлыргылеит, иуаалтәит ран. Амаҳә гәазырҳагеи аҩнаҭа зырлашо аҭацацәеи
рзыԥшрада хьаа анлымамыз аамҭазы, иаалырҟьаны ибгаз
ахреиԥш, лгәыӷрақәа зегьы мышкы иналагӡа ихәаш-хәаша
инеилаҳаит. Лыԥҳа лыпату аԥҽра, лыҷкәынцәа зықәшәаз
ауаҩы ишьра лыбла ишабоз лхәышҭаара аиқәыцәара, арҭқәа
зегьы лзылхымгеит. Ааԥынра анааиуа ашьац ԥшқа нықәиаауеит, абаҳча аҵыхәан, раб ивараҿы дахьжу лҳаҭгәын.
Инавсуа усгьы нарҳәоит: «Былахь егьанымызт акәымзар, бхы
аџьыка ықәхны ибааӡаз быҷкәынцәа бхагыланы бымҩахь
бнаскьагазҭгьы, џьанаҭ бымцоз!» Шьазина, уи аҳаҭгәын аҿы
амыткәма анылҳәоз, лан лызхьра адагьы, илҵәуон лхаҭа
лынасыԥдара, лашьцәа рлахьынҵа, рԥеиԥш.
Ԥаса ирымаз арахә рацәа уажәшьҭа избодаз, насгьы
изҭахыдаз. Инырххьан. Жәхьа заҵәык рызгәарлон. Шьазина
лыблақәа заҵәык ааԥшуа, касы еиқәала лхы-лҿы ҭаҳәҳәа,

ашәы лхьыссы ажә лхьарц дааиуан аныга лыманы. Ақыҭа
аҭынчра ахазыртәаз ааилашәшәра, даԥштәыкны далаӡҩон.
– Изысҭахузеи ажә исхьо, баша амала аҳәыс иаԥсырхоит
ахш. Иацтәи ахырҵәгьы абҟәыл иҭаҵәыҵәит, – лҳәан, агәашә
аартны, ашҭахь инҭалыжьлеит ажә. Аҳәыс гәырӷьаҵәа, аҵы­хәа
авиҳәа иҟьо, ан инаҵалеит. Аӡәы дылԥылар, лхы-лҿы ибар
ҳәа дацәшәаны, лкасы иҵегьы иналҿыкәлыршан, адәахьы
дынҭыҵит. Ԥшахьк налҿалырсыргьы лҭахын. Аҽнынтәарак,
адәахьы даадәылымҵӡакәа, лашьцәа рзыҳәан амаҭәа асра
даҿын, лхы хьанҭаӡа, дкараха дыҟан. Лыбла ааҭнахӡеит
асра. Изырҭахузеи лашьцәа ариаҟара, аха лара лызаҵәра
алалхылгоит, насгьы, уаҳа иҟалҵарызеи лара урҭ рзыҳәан?
Шаҟантә дахьхәуа илгәалашәахьоузеи, усҟан, уи амш мыхәла
аҽны, лхы иҭашәаз адунеи аныҵра – иара убасҟанҵәҟьа
иахьыналмыгӡаз. Анцәа дырзылԥханы инхозаарын-инҵуазаарын лашьцәа. Аха уи ҟалҵар, хыдараны илбеит. Иԥаҵа
далаччо дцон уи. Лшьа лурц лҭахын лара лнапала. Иамуит.
Дәи-шьхеи агәыҵаҳәҳәа, иууаӡа ирхатәаз аҭынчра
иалҩуан, ашшы ахга Бзыԥ аӡиас ашьҭыбжь. Арҭ ахышықәсак
илхылгахьоу, дызлаԥшхьоу агәырҩеи алаӷырӡи идырҩаз,
лгәы иҟәандаӡа цәанырра ԥхак нҭысит абыржәы. Еиқәцәашь,
еимгәашәы, инахьхьынтә иааԥшуа ашьхақәа рыжәҩа иқәу
анаҟәгьы инакьыслоит амшын ахьтә иҟәандаӡа иаауа аԥша.
Уи аԥшоуп Ҭабзалатәи ашәаԥыџьаԥ зырҿыхо, ашьамхы
зырҵаруа, абӷацамкыра дәкаршәраны иазыҟазҵо ақәасаб.
Лгәы иҭысыз аԥсҭазаара аԥхарра хра бӷаларҭак дынхықәгылазар аҟара даршәеит Шьазина. Изакәызеи? Иабаанагеи?
Абасҟак дызлаԥшхьоу ашьҭахь, лашьцәа рымҩа аԥшреи
лан лҳаҭгәын ахылаԥшреи рҷыдахаз, иарбану хәыцырҭас
илоураны иҟоу?
Лыԥсҭазаара мҩасроуп, Хьыса ԥсаҭа шкәакәа леиԥш,
азаҵәра лышьклаҳәуа ишлышьҭоу. Егьырҭ зегьы ракәым,
убри аҭакәажә лыԥсы мацарагьы ҭыԥ лнаҭарым. Шаҟантә
лхы агәра алыргарц лҽылшәахьоузеи аҭакәажә лҭахара
лара ишылхымҟьаз, лара ишылхарам, лынамыс уи азыҳәан
ишыцқьоу. Иауам. Убригьы лызхәыцра мчыдахеит уажәы.

Ацәахаа дҭахәхәа дшалоу, ԥхыӡ ссирк даашьтнаԥаалоит
ауаҩы. Дцоит дәи-бнеи, шьхеи-ԥшаҳәеи дырхыԥраауа. Иара
ахала инҵәаанӡа, иԥхыӡ абара дзаҟәыҵуам. Дымчыдоуп
ауаҩы усҟан. Абри иаҩызан Шьазина илызҿыхаз агәаҳәара.
Ихышхыҵәаны иаауан нкылашьа лзамҭо, дытҟәаны дышьҭыхуа. Амцаԥшь иаблыз аҵиаа еиҭах илнагарцу ажәҩани
амреи ирзыгәышьуа абӷьы иаҵәа?.. Дцароуп наҟ иаарласны,
дцароуп аҩныҟа. Дныҩналаны лҽылҵәахып, ҳаҭгәынҵас
дацәшәо, илцәымӷу аҩны ҭацәы. Алампа ҭааӡа иаркны,
лашьцәа аӡәыр аԥенџьыр днасуама ҳәа дшыԥшу илыршап,
мамзаргьы илыргьежьлап лдырдха гәыԥҵәага.
Издыруада дааир лгәыла ӡӷаб Алиса. Ишеицәажәо ԥыҭк
аҵх ргап. Мап, лыҩныҟагьы дашьҭуам лгәаҵан иҿыхаз.
Бырфын хҭарԥа... Изхәыцрагьы даҟәыҵхьеит. Урҭ аҩажәакгьы
имҳәаӡазшәа, иҽыныԥхьеикит ашьшьыҳәа, акамаршша ацәа
ианҭалауеиԥш. Лхы дыҭҳәааны, лакәҵас дыӡбуа, аҟазшьа
ссирқәа илҭақәаз зегьы наимнахын, дзакәыҵәҟьаз аахтны
иаанарԥшит, ҽнак лара илшәылаз ашәы. Анасыԥ азхәыцшьас
илымаз лара, аха иара итәы иҳәандаз. Убригьы изымгәаӷьит.
Дыҟаӡамызт ус еиԥш ауаҩы, лара длыӡбеит, лара дагьылышьҭит бла дахьамбо. Шаҟа илцәымӷхазеи, жәаха ҽнак
ҽыла дшаауаз данаалԥыла. Аҩы дашьызшәа, лшьаҿақәа
еилаԥсеит. Икаууа ԥсҭа еиҩыхаак инҭаҳаны ицеит лгәы. Ԥхыӡ
бзиак иаҩызаз хәыцрак лгәаланаршәеит уи аиԥылара. Уаҳа
акгьы. Лқәыԥшра ҽырххыла иаалԥылан, иналывсны ицеит
иныҵаба. Изылҭахузеи иара убри агәаларшәарагьы?
Аа, абар, шаҟа иласу Бзыԥ ихыхәхәала иасуа аԥша.
Аҵәгәырқәа рҭаҳара иаҿуп ҷкәынцәа хәыҷқәак, аилашәшәра