Иҩымҭақәа реизга. Аҩбатәи атом - 19

иарбану уи сизхәыцны ари ауаҩ ас еиԥш зизысҳәо. Наҟ,
аҳаԥы иаҩызоу ҳқыҭа сналҵны Аԥсны аҟьаҟьарагьы снықәымԥшри...»
− Изакәызеи, нанхеит, ибҳәо! – дааицрашәеит Хьыса.
Ашырҳәа дҩагылан, лыбӷа аариашаны Шьазина дналыҵаԥшит. – Асыс мариала изауз, ари лоумашь ҳәа, аҵыхәа шьҭыхны
дахәаԥшуан.
− Бара уиаҟара бхы изақәыбҵазеи, нанду Хьыса?
− Иауазеи схы иақәымҵакәа! Бара, нхаҩык иԥҳа, акьалантар иаҩызоу аҭауад ҷкәын ажәа бниҵан, ибҳәо баҳауеит.
− Сынхаҩызар, сеиԥш зеиԥшу аӡәы синасыԥхап.
− Бызгалакгьы ҳәоума ишыҟоу, бара гаӡа! Аус злоу, абзиабароуп, абзиабара. Сара сгәы ҭацәны сыԥсҭазаара зегьы
шымҩасыз еиԥш бҟалар бҭахума? Аԥашьа ҩажәаҩык аҳәса
ҳиман. Мызкахьы знык сара сҟны дааирушь ҳәа сыԥшын.
Саргьы суаҩын, бхаҵкы сцеит. Сыӡӷабын, сцәа-сжьы шуан.
Иара сара сыгәхьаа икызма? Ус дзыҟаз зыбгәахәуа? Игәы
ҭацәын сара сзыҳәан. Убас, бара бызҭахӡам џьара аӡәы
бигар...
− Уажәы, Анцәа иџьшьоуп, амҳаџьырра ыҟам.
− Аԥҳәыс лзыҳәа еснагь мҳаџьырроуп. Уахь ҳагаргьы
ахацәа ргәы аҟаҵароуп ҳзызку, арахь ҳаҟазаргьы... Бысҭахьык
изыбуларц, ихәыҷқәа изыбааӡаларц аӡәы бигар аҵкыс, бара
дыбҿынҵәааны ихагахо ауаҩы быԥсы имабдар, аԥсҭазаара
қьаф алабуп, – лҳәеит аҭакәажә, инақәырӷәӷәаны. Лара
иаалҳәоз лхаҭа агәра гаҵәҟьаны дыҟан. Убас ихы лирбеит
Мырзаҟәыл. Шьазина уи деиҭанаизхәыцит. Иабаанагеи,
уҳәарауеи.. Ус еиԥш аӡәыр изыҳәан лгәы иҭашәахьазу...
Абар, ала ҵганы иԥхарс иаарцоит ақәыџьма. Икарахеит уаҳа
налымшо. Иакәшаны иркит амаҵуар лақәа. Афасара иасны

цашьа амам, агәашә иара ҭарыжьлом. Аандак аҽыкҿарӷәӷәаны игылоуп. Ишԥа рылаԥшуеи амаҵуар лақәа? Еиҳараӡак
Уахсиҭ захьӡыз ажәак аниҳәалак... Лара данлыхәаԥшуаз
илаԥш ҟәандахон. Зегь акоуп, ҵаа ԥҽыханы, лцәа-лжьы
лхырбзаауа лгәы инҭаԥхон.
Аҭакәажә дхәацыхәаԥшьха деицрашәаны дҩагылан,
ллабҷашь ныҵакшо лҿыҩалхеит.
– Бара бгәы иалымсын, нанду Хьыса! – лҳәеит Шьазина,
лыбжьы ныҵакны.
– Ибзеиӷьу ибдыруаҳа. Анцәа бахьимырхәааит, ҭфу! Баб
рыцҳа иԥсы ҭазҭгьы, бааидҿаҳәаланы иахьаҵәҟьа бииҭон.
Ҭауад дуӡӡак бара бҟны ихы аннеига, еицәоугьы инаалон! –
дҟәындҟәындуан Хьыса. Абриаҟара мыҟәмабара лхылга­хьан,
ауаҩы уҿаҿы иуеиҳәои игәаҵа иҭаҵәахуи шеиқәымшәало
иахьа уажәгьы илыздыруамызт. Лшьаҿақәа сса-ссаӡа еихго,
архәара днаваҵәин, даӷьуа, дшәиуа дцеит лыҩныҟа.
Иҟалап, Хьыса диашазаргьы. Изҭахым дызусҭада, лҿы
иааҳәо зегьы лыманы, лмаҵуцәа еихҟьашо, даҳкәажәха,
аԥс­ҭазаара қьаф алоура. Хынҭаҩынҭарақәак ҟаланы иқыҭа
дналҵзаргьы, аамҭала акәхап. Аҳкәажә, бхаҵкы сцеит ҳәа,
рыхҭарԥақәа рхыхны илымҵахырхәо. Ишԥаҟарҵои ара­ҟа
Ҭабзала ажьыӡ зырҭо данырбалак? Ҩнаҭацыԥхьаӡа дахь­
неиуа ацәқәа каҟьҟьа иршьуеит, шәаҳәароуп, кәашароуп.
Даҽакала ауаа ирыхәаԥшуазар Мырзаҟәыл иблақәа... Цқьа
ирхыԥшылатәуп урҭ аблақәа. Усҵәҟьа иҟаларым. Иабаанагоз
ԥсышьацәгьа зауз алаапк, издыруада, убри ишьара дықәнаҟьан дыҟазҭгьы раԥхьа данылбаз...
– Шьазина, ажәқәа ашҭахь иҭацала, ажәқәа! Бынзырхазеи
уаҟа? – лыбжьы лыргеит Шьазина лан. Абаџьар хыб алҩақ
иашәны еиқәаҵәаӡа изқәыз амаҵурҭа абарҵа дыҵагылан
уи. Шықәса ҩынҩажәижәаба лхыҵуан, лоура дуцәамкәа,
лԥынҵа шәпа ақә ырхәаны, ԥҳәыс џьбарак, ԥҳәыс еиҿамск
лакәын лара. Илыхшаз шхәыҷқәаз, ларгьы лқәыԥшра дыш­
ҭагылаз деибахеит. Мышкы шьыбжьаанӡагьы лыҩны-лгәара
ианылмырԥшит ахаҵа инапы шагхаз. Лыцәмаҭәа лы­ҵар­
шьшьны лнапала дцәаӷәон, асас дымҩахыҵыр, лыџьмақәа

хык аарылхны илкажь ишьны, лмахәҿақәа еилҳәа, ацәа
нахлырҵәраауан. Убри азыҳәан, ақыҭаҿы еимакык ҟалар, ма
џьоукы ажәа бааԥс рыбжьысыр, аинышәараз ахацәа анеизоз
ларгьы днарыԥхьон. Аха Мактина еиҳарак дызлардыруаз
даҽакгьы далаҟан: ахшара зауаз аҳәса еиллыргон...
Анрагьы абрагьы ззылуаз лыхшара мыцхәы дырхыбаауан.
Лҿы иалырҳәомызт акәымзар, лгәаҵан дазхәыцлон, илҭахын
лыԥҳа Шьазина уажәшьҭа џьара лхы лырхар. Иудыруазеи,
аҭыԥҳа зегьы зеишәарыцо ақәасаб даҩызоуп. Илыԥсам аӡәы
дигоу, аҩны дшыҟоу хьӡык лхырҵауоу... Хҭырԥа зхазҵо арԥыс
бзиак дигәаԥхар, уа мшыбзиақәа ҳәа иаахтны дымҩахыҵааит. Сасҵас дҳадаҳкылап, иуаҩышьала лара дылгәаԥхар,
ҳара ихы-иҵыхәа ҳнаиазҵааны днаиаҳҭап. Леиԥш зеиԥшу.
Лара зегьы дреиӷьым, зегьы дышреицәам еиԥш. Аиҳабы,
аиҵбы дылдыруа, исылшоз ахәыҷала дсааӡеит. Аҩсҭаа илымҳа џьгәоуп, Шьазина лакәзаит, сыҷкәынцәа, Ҭарсхани Аруҭани
ракәзааит, аӡәгьы сҳәатәы дахыԥагәышьом. Ианыхәыҷыз
исыцәшәон, уажәшьҭа рхы апату, рынамыс аҟнытә, саҳаҭыр
рбагәышьоит. Лашьцәа шԥамеигәырӷьои иаԥсоу, дара иры­
вагылаша амаҳә дроур. Акы рҳәар сара избарын, амала, иара
ихҭарԥа ихоу даԥсаны ихазар, иаахтны дҽыжәҵааит ҳаҩны.
Ҳаҩнаҭа ианакәзаалак иацәымӷуп ацәыҵацәажәара. Згәаҭа
цқьоу, иблақәа аартны ублақәа дырхыԥшылоит.
Шьазина лан дшааиуаз анылба, дызцәыԥхашьашаз маӡак лан илыҵылдыраазшәа, иаалцәымыӷхеит. Хьыса бзылҭахыз, ибалҳәоз ҳәа длазҵаар, илҳәаша дназхәыцит.
Дзылҭахыҵәҟьаз аахтны, аиаша лалҳәар? Баша амала лгәы
ԥнажәоит, усгьы акгьы злымҵуа усуп, изҳәатәузеи? Иҟоуп
иԥшьоу амаӡа, ангьы – дануп, аха иара убригьы илаҳәатәым.
Алаԥш акып аӡәы илыҵидыраар бырфын хҭарԥа иблақәа
илыцрарҵаз амца. Ерцахә ахаҭа даҿалама, иарбан хроу шәарыцара дахьцаз асҟаамҭа дынхартә? Ажәеиԥшьаа рашәа
ҳәауа инеиԥылап даныхынҳәлак. Амашәыр дацәыхьча,
ухьышьаргәыҵа сакәыхшоуп.. Иара... Иара ихы шьҭых,
иҽырԥагьашәоуп ауаҩы дышихәаԥшуа... Уи азыҳәан, иаҳагьы агәазҳара инамҭозар, аӡәыр ицәымыӷхахьоума, абарҭ

ашьхақәа! Урҭ раҟарагьы зхы шьҭыхны иааԥшуада... Бара,
Нана-Гәында уи иблақәа бырхыԥшыл, ибхагылоу ажәҩан ус
иҵаулам, тәарҭас иахьбымоу ашҭаҿы аӡыхьқәа ус ицқьам.
Иара имаџьар иазқәынҵа ахрақәа дырҿоуп, иидыруазеи,
уажәы, абра, иахьа ашьжьымҭан, Бзыԥ аӡиас ахықәан ажәак
ишаӡбуаз анасыԥ, алахьынҵа. Ибырфын хҭарԥа шәыршәыруа,
изымхаӡои ашәарыцара! Дылбааны даар абрахь... Убри
изыҳәангьы, инҭыкәкәа ицаз арҩаш ашьҭыбжь шкацәо
еиԥш, наӡаӡа имаӡахап, иӡып иахьатәи аицәажәара. Иӡып
хьаас иҟаимҵарц. Лара лхаҭа лхы дыҭҳәааны длыӡбазар?
Дасу игәы иҭоу иаҳауеит, дара урҭ, лакәушәа исаҳаз, аҩжәакгьы ӡбоуп, алакә иалхуп. Иара убри алакә ԥшӡоуп уи
аҽы дақәыртәаны аԥхьахә изыргаз, нас ажәеиԥшьаа рашәа
изырҳәартә дзышәарыцоз. Шаҟа лакә ссир аанагозеи ааԥын!
Аиаша, уи ааԥын ааимҭазы асыԥса абгароуп, нас Мырзаҟәыл
иԥшышьа, аҭакәажә лҿала иааицҳаз ажәақәа... Аӡы хыҵраны
ианыҟоу, ацәаҳәа хәашьқәа налсуеит, урҭ аӡы ацқьара
иалаӡыҭит, акгьы рылшом, нас иаҳа-иаҳа ирацәахоит ацәа­ҳәа
хәашьқәа. Шьазина алакә хәыцра ԥшӡақәа даарылырхуеит
аҭакәажә илҳәақәаз анылгәалашәалак. Иаанагозеи лцамҭазы лымақарра? Иара убри амацара рызхоит лашьцәа
ираҳар. Ашхырцәаӷь иацыҵҟьо ауаа џьбарақәа. Аиҳабы иԥсы
рыхҭниҵоит арахә, ма иара итәындаз, аҭауад ирахә, ихьчоит
ауп, уаҳа акгьы. Ааԥҭра дышҭац дҭаӡоуп, иныҵыҩ-ааҵыҩны
изларҳәақәо рыла, аҭаацәара далаларц игәы иҭазаап. Ир­
ласны дааигандаз, ҭацак иаалырлашарын рыҩны. Аиҳабы
дҭышәынтәалап. Уиадагьы, уи Ҭабзала ақыҭаҿтәи аҿар бзиа
ирбо Уахсиҭи иареи еиҩызцәоуп, рымаӡақәа еилоуп. Лашьа
еиҵбы иоуп аус злоу. Шаҟа цәашьы кыдҵаны илбылхьоузеи
иан! Иара уаҳа дзаҟәымҵит, рахәыс имоу шәарахуп, ахра
цыҩцықәа роуп ҩнысгьы ихагылоу.
Лашьцәа гәадурала дышрызхәыцуаз, иахьаанага лзымдырӡо, асыԥса иаҵсыз ԥшаҵас ихьшәашәаӡа, лыбла иаахгылеит Мырзаҟәыл иԥшышьа. Ииашаҵәҟьаны лгәы иҭашәеит
раԥхьаӡа данылбаз. Уи иԥшышьа амаҵуар лақәа икҿарцалаз ақәыџьма аԥшышьа еиԥшын. Ахьычԥаԥыр амҵәыжәҩа-

қәа амца иахькьысыр ихнаблаап. Ааԥынра мшазы акырцх
алеира иаҩызаха, ллакә хәыцра ԥшӡақәа рцәа иҭаҟәаҟәо,
цәалашәара бааԥсык налылсит Шьазина.Иахьеиқәшәашаз заа еибырҳәахьан. Зегь реиҳа иманшәалоуп Сҭеԥан иҩны. Уи абарҵа аҟнытә унаԥшыр, акыр
инахараны иубоит, аӡиас аԥшаҳәаҿынтә иҩкыдланы, анаара иаҿганы иаагоу амҩахәасҭа. Аҩны ашьҭахьҵәҟьа аҽышьҭнахуеит ахра. Уаҵаԥшыр, угәахы нҭыԥсаап. Акьышәкьышәра шьауардынқәак нықәымтәозар, уаҩԥсы ишьапы
иза­ҿаргылом. Аӡиас аԥшаҳәаҿынтә иаауа амҩахәасҭа за­ҵәык
ауп Сҭеԥан иҩнахьы неишьас иамоу. Араҟа еиқәыршәарҭас
иалырхаанӡа, Уахсиҭ ихаҭа дааины игәеиҭеит. Агәаҽанызаара ӷәӷәаны иаҭахуп. Иҽы зардагь дақәтәаны, ишькылқәа гьа­
ло, ақыҭа дналс-ҩалсит ауриадник. Иара иаҳа дучҳап, уи иҿы
иҭаԥшуа роуп уаҩы изихымго. Ааҵрақәа инарывҵаӡырҩуа
идәықәуп. Иаазқәылаз, ԥаса-ԥаса аҵкыс еицәахеит, аԥсшәа
раҳәаны унарывсыргьы, аҟыҿыҳәа ицҳауа игәамҵуеит. Ашхырцәаӷьҭра алаба ҭушьыр иаҩызоуп... Илаԥшықәырҵаз,
иҩнаҭа ашә адыркаанӡа ицрыҵуам.
Ари еиԥш иҟаз аус азыҳәан иара аԥшәма Сҭеԥан ихаҭагьы
игәрагара зцәуадаҩхаз ҟалақәеит. Аха, Мардасоу дназлаз
уҳәа, уи изыҳәан бзиарамзар, цәгьарак аӡәгьы имҳәеит.
Ихы-иҵыхәа бзианы ирдыруан Ҭабзала ақыҭан. Иҳаҩсыз
ашәышықәса анҵәамҭазы, абри ашьха қыҭаҿы даанагеит
уи иаб. Иеибашьыга маҭәақәа рҳәынҵәрақәа цырцыруа,
унеигәыдԥшылаанӡа иудыруан асолдаҭцәа дышреиуаз.
Бызшәала еиқәшәомызт. Ирыздыруамызт игәҭыхаз, дзыргәаҟуаз. Дахьныдгылоз аҩнаҭаҿы, акриҿарҵон, акридыржәуан,
дсасуп, ус иаԥсуа ҵасуп ҳәа. Иара ҵасс иман, дахьныҟәыргаз
аҩнаҭа иџьабаак надиҵар акәын. Амҿы рызԥиҟон, аандақәа
икуан. Ԥыҭракгьы џьоукы рыԥсаса ихьчон. Иара аԥсшәа
аниҵоуп иаашьахаз анеилыркаа. Иҟәаҟәа-чаҟәаны иҳәон
Петербург дышиз, дшааӡаз, афицар ҵара шимоу, иара дыз­

лаз ар Ҵабал ақыҭа ццышәтәуа ианалала, иполк кажьны
дшыбналаз. Аамҭа ԥыҭк аныбжьыс, ииҳәоз шиашаз агәра
анырга, напеилаԥса ҟаҵаны џьаргәал ҩнык издыргылеит.
Дышнеиуаз, Ҭабзалаа данрымаҳәха, иааигаз аԥҳәысеиба
лҭынхацәа акгьы ахырымҳәааит. Убарҭ ирхылҵыз иоуп Сҭеԥан. Аҭӡамцаҿы икыдуп, дизгәдуны зыӡбахә иҳәало иаб
ипатреҭ. Иара, Сҭеԥан ихаҭагьы, ҭабзалаа рҳәашьа, жәлары
дызлархамышҭыша абаҟа ҟаиҵеит. Ашьхақәа рынхыҵ,
Ҟәбинаҟа дцаны иааигеит акартош. Уаанӡа уи араҟа уаҩы
илаимҵацызт. Ихаҭа илаҵаны иааирыхцыԥхьаӡа, џьамла
ишаны агәылацәа инариҭо, уажәы уԥшыр, ашәҭ ҩежьӡа,
уҭрацыԥхьаӡа улаԥш нақәшәоит. Ахақәиҭра иашьҭаз иаб да­
хьынхаз, ари ашьха қыҭа ԥсадгьылс иԥхьаӡон Сҭеԥан. Иа­ра
ихшазгьы аԥсуа ҵасқәа, аԥсуа милаҭ рыбзиабара рылаиааӡон.
Убри аҟнытә акәын иԥҳәыс Селымхан аурыс биццеит ҳәа
уаҩы излаҽԥнимҳәоз. Абарҵаҿы дықәтәан лара уажәы.
Гәырӷьарак лыманы, ашәала илымҳәар лзымычҳауашәа,
агитара лнацәкьарақәа аҿархәмаруа дацшәаҳәон. Ашҭаҿы
ихәмаруаз ахәыҷқәа иџьаршьон илзыҟалазеи, изакәытә
мыргәырӷьароузҽи ҳан лхы иҭашәаз иахьа ҳәа. Лара уажәыуажәы днаԥшуан агәашә ахь. Ашәа шьҭыҵуан... Агәашә иҭа­
лоз налеихырхәаны аҩнаҵаҟа иныҩналон. Ашәа иарҭәуан
ашҭа...
Ҭынч еицәажәон аҩнаҵаҟа еизаз:
− Иахьа ҳзеизаз, аҩызцәа, ҳагәҭыхақәа неибаҳҳәап,
ҳқыҭа иагу, иабзоу ҳалацәажәап ҳәа ауп, – иҳәеит Сҭеԥан.
Уи иҭахын реиқәшәара еизараҵас акәымкәа, ҭаацәашәала
еицәажәарак еиԥш имҩаԥысырц. – Раԥхьа ажәа имазааит
Уахсиҭ, қәрала иҵкыс иеиҳабацәоу ыҟазаргьы...
− Уи иажәа далагаанӡа, Сҭеԥан ухаҭа аказы суазҵаауеит
сара, – ҿааиҭит абырг Мардасоу. Уи уаҩ ҟәыӷас дыршьон,
иагьиххәыцуан Ҭабзала ақыҭан.
− Издыруа акы акәзар, Мардасоу... – иҳәеит Сҭеԥан,
игәиҽанҵаны. Цәгьак-бзиак рылацәажәарақәа раан дизыӡырҩқәахьан Мардасоу. Идыруан уи иҟазшьа. Азҵаарақәа
рылоуп дшалаго. Дзацәажәо цқьа дҭиҵаароуп, игәаҵа дҭа-

ԥшыроуп, насоуп иара игәаанагара аниҳәо. Аҭаҳмада иажәа
ахы абаирхаришь ҳәа иааицәымӷхеит Уахсиҭгьы. «Ҳара ҳус
азыҳәан акырӡа аҵанакуеит Мардасоу данҳадгыла. Иара
иахьиҳәаз иццоит анхацәа», – иҳәеит уи, гәаныла.
– Уара аҭынхацәа умоуп, уантәи ашәҟәқәагьы уоулоит,
рҳәоит. Уаб иԥсадгьыл ауп Петербург. Аҳәынҭқар дахырҳәеит
рҳәоит, ииашоума? – иҳәашьала иубартә иҟан аҭак иара
ихаҭа ишидыруаз.
− Дахырҳәеижьҭеи акрааҵуеит уи, уххь згеит, Мардасоу, –
иҳәеит еснагь еиԥш, иажәақәа ырԥшқаны.
− Иашоуп, крааҵуеит дахырҳәеижьҭеи. Уи здыруеит. Ис­
зеилымкаауа, дахызҳәаз зусҭцәада?
− Аусуцәа. Ахәура згәы ԥнаҵәаз аусуцәа рабџьар
аашьҭыхны аҳҭынра илажәлан, дахҳәаны дылкарыжьит.
− Нас ҳаргьы убас ҟаҳҵароума ишәҭаху? Дара аусуцәа
ҳамаӡамеи, иабаагои? – Мардасоу Уахсиҭ иахь днаԥшит
дԥышәырччо.
− Аусуцәа ҳамам, аха анхацәа ҳаҟами. Ҳара ҳуааӡами! –
иҳәеит иаарымчны уаанӡа ҿымҭ итәаз аӡәы.
− Сара аурыс ҳәынҭқар сидгыланы акәым ишысҳәо. Аԥсуаа
ҳаҟарагьы зшьа ижәхьадаз уи. Ҳажәлар ахганы амҳаџьырра
икеицеит, абӷа азеиҵымхуа иҭаирцәит Аԥсны. Иҳәынҭкарра
дахырҳәа акәым, дыҵарҟәаҟәо Анцәа исирбааит! Сара ис­
зеилымкаауа, ҳәынҭқар дахагыламзар, аҳәынҭкарра ҟалашьас иамоузеи? Ишәҳәеи, шәара шәтәы шәҳәалеи, сара
исзеилымкааз уиаҟара ихьаам...
− Даҽакыс иарбану ҳазлацәажәо. Убри, уара Мардасоу,
исзеилымкааит ҳәа узҿу ауп ҳқыҭаҿы ирацәаҩны ирзеилымкаауа. Ауаҩы амҩа дықәлозар, дахьцо заа идыруазароуп, –
абас дналагеит Уахсиҭ. Ҵара дук змаз аӡәы иакәмызт иара.
Аҟәа даарган ашкол дышҭаз, иаб данԥсы, иҭынхацәа дҭыганы
дыргеит. Инеихшьаланы шәҟәыԥхьарак идыруан аҟароуп. Ус,
ԥсабарала «анцәа ииҭан», ахшыҩ змаз аӡәы иакәын. Дарԥыс
еилҟьа-еилӷәыцәын. Аҭыԥҳацәа маҟарас дыргон, арԥарацәа
маҳәҩызара рзиуан. Ишизхәыцуа зыцәа еиԥҟьалоз аҳәсахәыҷкәа инарҳәа-аарҳәақәон Уахсиҭ араҟа, Ҭабзала ақыҭан

аӡәгьы дызлыхәамԥшуа, Аҟәа ашкол данҭаз инаркны аӡәы
бзиа дибоит, ашьхақәа днархыҵны, убри лбара дцалоит ҳәа.
«Дхәыҷын ашкол данҭаз, аха бымбои, акәиц еиԥш, убасҟан
игәы инҭашәаз, уаҳа дааихамышҭӡеит. Аӡы шыцәаз илымбеи
бхаҵкы сцеит, уи аҭыԥҳагьы». Егьиашаҵәҟьаны, аԥхынра
иналагӡаны ҩынтә-хынтә днабжьысуан Аҟәаҟа. Аха иара
дызцоз ԥҳәыс усмызт, зынӡаск даҽакын...
Аҭаҳмада Мардасоу иҭаҭынжәга, аарҩара еиҟәнажәжәаз
адгьыл еиԥш, амса аҵаланы еиҟәыԥԥа иҟаз инапсыргәыҵа
ԥахә-ԥахәҳәа ианҟьо игәы дҭахәыцуа дтәан. Аԥсны агаҿахь
иҟа­лаз аиҭакрақәа иаҳахьан иара. Аамҭагьы ауаагьы
рҽеиҭаркуан. Убри акәын дзыцәшәозгьы. Игәахы ашьа ааннакылон данқәыԥшӡаз дызлаԥшыз ихаҿы ианнаигалак. Уи
игәалашәон, инеиԥынкыланы х-ԥхынрак, алаҳәа реиԥш, ар
акәшаны ианрықәтәаз Ҭабзала иахагылоу ашьхақәа. Нхыҵҟа
узымцо, агаҿаҟа узышьхымҵуа, амҩақәа кын. Уахынла
амамызт, ҽынла амамызт, шәақь-мца еилаҵаран изҿӡаз.
Аҳәса рыхцәқәа ԥыртла ирықәыԥсаны, ашәеиқәара рхьыссы,
ҩнаҭак аҟнытә даҽа ҩнаҭак ахь рҿынархон. Аҽы аӷәра акра
злымшоз ахәыҷқәеи дара аҳәсеи ракәын аԥсцәа анышә
иазҭоз. Ԥсеиқәырхаган аӡын ааира. Асы леины амҩақәа
акаанӡа, ар цон наҟ инхыҵны. Аха ахԥатәи аԥхынраан
аӡынранӡа ирызнамгеит ҭабзалаа. Дара дызлеилыркааз ала,
Аԥсны аҳгьы чарҳәара рзиуит, иҭиит. Шәаҟәыҵ, шәабџьар
шьҭашәҵа ҳәа реиҳәарц дааит ихаҭа. Убасҟан ауаа, абнақәа
рыгәҭа еизо, аҩнқәа рҿы рҽеиқәдыршәо, маӡала агәыԥқәа
ҟаҵаны еицәажәон. Иҟарҵаша рыӡбауан. Дырмоуит ахара
ихәыцшаз напхгаҩык. Абар иалҵызгьы – амҳаџьырра.
Аԥсуак адәы дықәнаҵы, аԥсӡы иаҳазшәа, игәахы ҭнашьаалап
ари ажәа. «Ҳаидымгылара иахҟьазгьы рацәаӡоуп. «Амҵәышә
аҵан амца анацрала, аӷәарӷәал ахыччон». Ицәгьоуп ажәлар
рус, даараӡа ицәгьоуп. Уажәы маҷк ҳҭышәынтәалашәа
ҳаныҟала, даҽа рыцҳарак ҳақәымшәандаз. Аԥсуа дгьыл
уеизгьы аԥсуа изыҳәан ишәиуп. Ҳшьа нықәымҭәар иҿажәкуа
агәахы ҭаҩоит. Аԥсны агаҿаҿ еиҭах ашьа ақаҭәара иаҿуп,
рҳәоит. Ҳара-ҳара ақәибахра ҳалагазар, зынӡаск ҳҵыхәтәа

ааԥҵәап», – абас игәы дҭахәыцуан Мардасоу. Иблақәа
ааихмырсыӷь дизыԥшуан ацәажәара иаҿыз Уахсиҭ. Ихаҭа
абасҟак дқәыԥшны «ажәлар ԥхьаҟатәи рԥеиԥш», «ажәлар
рхақәиҭра» ҳәа, ас еиԥш иҟоу ажәақәа рҳәара абаихәҭоу ани
макьана. Иумбара иҟоузеи. Зегь раҵкыс иџьоушьаша, ииҳәо
шиашоу, убри аамышьҭахь, даҽа мҩакы шыҟам, иара ихаҭа
убасҟак агәра игоит, уахьиго узымдырӡозаргьы, иахьиҳәо
уиццап. Уи идыруазар акәхап, аӡәырҩы ирзымдыруа џьара
акы.
Ашьыбжь агәы инхыҳәҳәон. Ашьхақәа инарывҵалеит амра.
Аҭашәаразы акыр агуп макьана. Ахра ҳаракқәа рхыцәқәақәа
дырцырцыруеит ашәахәақәа. Акәасқьа абарҵаҿы агитара
арахәыцқәа ирҿахәмаруеит Селымхан лнацәкьарақәа. Лашәа
иазыӡырҩырц аҭахушәа, ашҭа иахыкны иԥыруеит ашьауардын. Аӡиас аԥшаҳәантәи иаагоу амҩахәасҭа ккаӡа иҭацәуп.
Ҭынчрамызт аӷәтәы ҩны аҵаҟа. Иблақәа амца рхыҳәҳәыла,
аӡәаӡәала еимданы дырҿаԥшуа, ацәажәара даҿын Уахсиҭ.
Аҭаҭын иахоз, рҭаҭын рҳәқәа рҿахьы аҩагара рхашҭны,
ихыблаауан. Иажәа даналгоз ус еиԥш дразҵааит:
− Ишәымбаӡои? Иаҳамбаӡацыз ауаа рыла иҭәит ҳқыҭа.
Изусҭцәада?
− Иуҳәаз иашоуп. Изусҭцәада?
− Иабаанагеи?
− Ахаан иҳамбаӡацыз ауаа!
− Ишәгәаламшәои, ҵыԥх аԥхынразы, иԥаҵақәа аужьны,
ҿаҳа-дагәак абра дҳалан.
− Аҭакәажә Хьыса длыдкылашәа илымазу?
− Ааи, убри.
− Ииуазеи?
− Шәара дышԥажәдыруаз?
− Ҿаҳа-дагәак иоуп, уаҩ рыцҳауп ҳамҳәеи.
− Ишәымбои шаҟа имарианы ҳаижьаз. Ҳарҭ, аԥсуаа
џьара-џьара ҳуаа гәыԥшагьаҭҳақәоуп. Ауаҩы ииҳәо акәу
џьаҳшьоит.
− Ҳчеиџьыкоуп изхароу. Ааи, ааи, иџьашәымшьалан, ҳчеи­
џьыкоуп зегьы аазыхҟьо.

− Асасдкылара акәхап узҿу?
− Рыҩбагьы акоуп. Дызусҭзаалак уҩны иааиз дсасуп,
пату иқәҵатәуп ҳәа акы ҳдыруеит. Шәазхәыци иаԥеиԥшхо
ашьхыц, исасуп ҳәа аҭра ашхырцәаӷь ҭанажьлар?
− Уи иашоуп! Ииуазеи нас ани аҿаҳа-дагәа?
− Аҿаҳа-дагәа уҳәоу? Уара уҵкысгьы ибзианы иаҳауан.
Иҽырмашьцаны дҳалан абелогвардеец. Ишьҭаланы иаакылсын, деиқәԥах дҿаҳәаны дрыма ицеит. Ауаагьы ишьхьазаарын, ара иҽыҵәахны дыҟан.
− Иаадыргәышьоз, илахь ианым, ҳара цәгьара ҳзимуит.
− Ашьамҭлаҳәқәа инапқәа ианынархарҵа, шаҟа аҷҷаҳәа
дцәажәаз шәаҳандаз!
− Уи дҳалыргеит, аха абарҭ апапцәеи адикәанцәеи
ҳалзгода?
− Ииашоуп иуҳәо!
− Ҳара ҳтәқәа ҳгәахы кыдырххьан. Урҭ ҳзымхозшәа,
Аԥсны агаҿынтәи папы дикәан ҳәа аӡәыр дыҟазар, азакәациа
ззыҟалаз ирҩызаха, рымаҭәажәқәа ааҵәа иҭажь, рҟәаҟәа
иқәҵаны, ҵыхәаԥҵәара рымаӡамкәа аара иаҿуп.
− Рхала иқәҵны иаауеит угәахәуама?
− Иқәырцеит, урҭ уаҟа, иқәырцеит!
− Зегьы шԥақәырцоз уара?
− Мчыбжьыкҟа уажәаԥхьа, Дау ахыҵырҭаҿы сшааиуаз,
сыԥшызар, ржакьақәа иршьаҳауа, рнаԥарқәа ирҭаԥало, ҩыџьа
еишьҭагыланы иаауеит. Шәабацои ҳәа сразҵаан, Ҭабзалаҟа
ҳцоит, рҳәеит. Ҭабзала мышәҭыҩроу џьышәшьома, уаҟа зегьы
рҽырҵәахуа, сҳәеит. «Антихрист! Антихрист! Антихристцәа
рыла иҭәит адунеи. Анцәа уаҭанаимҵааит! Ихьышьаргәыҵа
ҳакәыхшоуп!» – ҳәа рылахь-рыџьымшь аӡатәра иалагеит.
Ашәақь ларҿакны рышьҭахьҟа исырхынҳәып сгәахәт. Аха
снеиԥхьхәыцаан, уаҩҵас Анцәа иашьапкуеит, цәгьара сзырымуит, срыдызцалазеи, сҳәан, сырҟәаҵит.
− Умбои ҳашхәыцуа, сара цәгьара сзырымуит, сры­
дызцалазеи...
− Схада хәыцырҭа сымамшәа сумԥхьаӡан.
− Ухы изақәуҵеи, уара узыҳәан мацара исымҳәеит.
Ииа­шоуп, амҩан џьоукы уԥылазар, ухагахазшәа ашәақь
абарҿоукрыз.

− Урҭгьы аӡәы ҳәа инарыцлеит. Ҳқыҭа гәамкажьырҭоу
џьушьап...
− Ибзианы иуҳәеит – агәамкажьырҭа. Амала, уи баша гәамым, ижәдыруаз. Убас еиԥш иҟоу гәамуп, азҩа ҿкы ахылҵны
иҳалалара ҳаҟоуп, ижәбалап...
− Иахурҟьацәеит, ус убахьоу...
− Ааи, ааи, убасҵәҟьа акәхоит. Ишәхашәмыршҭын сажәа...
− Папгьы дикәангьы рдаракәыц ыҟаӡамкәа уахыкала
иузынсырҵәап, иуҳәаз ажәак иадамхаргьы ианиашаха!
− Угәы иаанагома дара рнапала цәгьарак ҟарҵоит ҳәа?
− Анцәа дылбааганы дҳажәырҵару?
Шаҟа иргәаԥханы иччазеи! Ииашаҵәҟьаны, Анцәа дхазҵо
аӡәыр дрылазҭгьы, хымԥада, дрыцәгәаауан. Изҳәақәаз
ҟалеит уажәгьы: «Анцәа шәаҭанаимҵааит», «ихьышьаргәыҵа
ҳакәыхшоуп» – ҳәа. Убарҭгьы шьцылара ҵасуп акәымзар,
игәаҵанӡа илаҵәаны адинхаҵара аӡәгьы иламызт. Жәытәнатә аахыс убас иҟан ҭабзалаа зегьы. Арахә рыманы, иҵегьы, дара рнаҩс, ашьха цәҳәырақәа рахь ицоз ахьшьцәа,
ахәышҭаара ахаҳә ааршны амгьал лақәыжь ирзырӡуан. Уи
арахә-ашәахә рынцәахәы Жәабран имгьал акәын. Шьтәа
бзиак шьны, агәаҵәақәа неидырбон. Шьашәы, Ажәеиԥшьаа,
Аиҭыр, Нана-Гәында, Ӡиуау уҳәа ажьақәеи акәытқәеи
инадыркны зегьы рныҳәақәа рзаԥын. Иҟақәан, хазы-хазы
рыҟаҵара ргәахы анақәԥҵәа, амшаԥ аҽны акәзаргьы, мышкы
урҭ анцәақәа рыхьӡала кәакәарк-кәакәарк ныҟаҵаны,
рызегьы зныкала ирымҵаныҳәаны иалгақәоз. Ашьҭахь
қьыр-сиангьы ԥсылмангьы неилатәаны рқьаф ҭарҵон ҩылеи
уаткалеи. Абас ишыҟазгьы, ақыҭа агәҭаны, ахәы ҳаракыраҿы
игылан ауахәама. Уамак идуцәамызт. Аҭӡамц иадҭыхланы
иҟаҵаз Христос исахьақәа, ацәаакыра иахҟьаны ианкыдыԥԥа,
арамақәа ирҭасаны ана-ара инкыдырҵа-аакыдырҵақәеит.
Лакәҵас ирҳәоит ажәытәанӡа ауахәама аԥшӡашьеи изакә
мчызи иамаз. Иахьагьы ҭабзалаа аҭаҳмадцәа аӡбахә анырҳәалак, алԥха-агәыԥха шәоуааит, изакәыз жәдыруама анкьа ҳәа нацырҵоит. Уажәы амч згази, гәнаҳа ҟазҵаз ихы
изамысуа, ӷьыч дазымкуа избашахазеи ҳәа уразҵаар:

«Аҭыр­қәа иҟьашьит, дад, аҭырқәа, уи иԥсылманра иманы
дан­ӡхыҵ инаркны ҳуахәамақәа ртәы башахеит», – рҳәоит.
Уаҩы иџьеишьаша, ақьырсиан динхаҵара алаф алызхуаз
шеиҳазгьы, апапцәеи адикәанцәеи ирылшоз рацәан Ҭабзала
ақыҭан.
− Шәгәы иаанагома урҭ дара рнапала цәгьарак ҟарҵоит
ҳәа, – иҳәеит уаанӡа излацәажәоз инацҵаны аҩны аԥшәма
Сҭеԥан, – уажәы иаабама анҭ. «Аби ԥеи пату еиқәышәҵала!
Аешьцәа шәнапы еикәырша, бзиа шәеибабала» – ҳәа рылахьрыџьымшь рӡатәлашт. Аныҳәара ашьҭахь ихәыҭхәыҭуа
ирацәажәоит ҳара ҳтәқәа.
− Ирарҳәозеи?
− Иаарҳәны ҳара иаҳҿадыргылоит.
− Ииашоуп. Маӡала аизарақәа ҟарҵоит. Ирҳәоит, абна
илоу ауааи дареи еимадоуп ҳәа.
− Абна илоу шәара шәырцәымшәан. Урҭ рацәаҩым, сара
издыруеит. Ишәҳәа, аӡәыр цәгьара шәзырухьоума?
− Ацәгьароума, ажьыӡ ахьимшәоз азыҳәан, Адгьац дырбаандаҩны дшыргоз, амҩа аарзыркын, дрымхны иҩныҟа
ддыргьежьит.
− Ҳара иаҳԥырхагоу аӡәгьы абна дылам. Аамҭоуп дара
заӷоу, аамҭа, азакәан. Џьоукы ҿымҭ-ԥсымшьа ҳтәоуп, аха урҭ
уи ианымшәеит.
− Уаҩҵас рхы иҭагаланы ирацәажәо даныҟала, сара агәра
згоит абна ишылҵуа.
− Уаҵәыҵәҟьа аизара ҟаҵатәуп ақыҭаҿы.
− Уаҵәы иазууазеи, аха ирластәуп уи.
− Ирашәҳәозеи еизыжәго?
− Иалцатәуп ҳқыта иаланагалаз ауаа ҟьалақәа.
− Ҳаӡӷабцәа ирхьынҳалап, ҳаҳәсақәа ахьӡ рхырҵалап,
иазхоуп ари уажәшьҭа!
− Азакәан иаӷоу дыбналар – ҳара ҳахь даауеит, маҳагьарак
ҟазҵаз иқыҭа далырцар – ҳара ҳахь иҿааихоит.
− Дызусҭада ҳәа сшәазҵаауеит, Мырзаҟәыл ҳәа Асҭарнтәи
дааны Бегьлар иқьаԥҭа иахылаз. Дызусҭада?
− Иара ииҳәазоуп, уаҳа ихы-иҵыхәа уаҩҵас аӡәгьы
иҳаздыруам.

− Уаҟа иҽырҭынч ақьаԥҭа даху џьышәшьоит акәу? Ихы
зланыҟәигозеи? Ҳауала дчома? Ҳаҭауад Ҟазылбақьи иареи
еимадоуп.
− Сара иџьасшьо, ҳаҭауад Ҟазылбақь иҟоу имбаӡои,
зҿимҭуазеи?
− Иара иԥырхагоу ҳқыҭа аӡәыр даланагалама?
− Иԥырхагоу уҳәоу? Иԥырхагоума, урҭ иаҳагьы ихәоит.
Иара ииҳәо ауп имҩаԥырго.
− Анхацәа ҳәа иҟоу заҟаҩы идгыло жәдыруоу Ҟазылбакь!
Џьоуки иареи ааӡара рыбжьоуп, даҽа џьоукы дыҩнардахьеит, ажәакала, бзыцәашьреи хәыԥҳареи рыла еилысхьеит.
Аиаша шәасҳәап, Аԥсны азыҳәан уамак иҟарҵаз сыздыруам,
аха дара рхазыҳәан, ҭауади-аамсҭеи цәгьа иҟәыӷақәоуп.
Аԥсуа дшыҟоу, умбои, аҟамчы лаихҟьаны, дыршәаны ахәура
дузҭацалаӡом. Ус уизныҟәар, аҟама науӷырҳәаны, абна днылашәкәа дцоит. Ҭауади-аамсҭеи ишыҟарҵо шәазхәыци, рхәыҷы ааӡара дрырҭалап, ныҟәара ианцо, ҩызцәас анхацәа рыҷкәынцәа шьҭырхлап, нас ҳара ҳтәқәагьы рыгәқәа ԥшқаханы
иҩнардалап. Ажәакала, дареи ҳареи убасҟак ҳаилысны
ҳаҟоуп, еилыргашьас иҳауа сыздыруам. Ианбыкәу, мшәан,
Ҟазылбақь инхара анҭ абна илоу ҳабрагьқәа анақәлаз?
− Ҵыԥх мес азыҳәан ами. Инибарҵәа иҭеибаҵарц акы
аарыгымхеит.
− Деиқәзырхада Ҟазылбақь? Анхацәа! Ицәгьоуп, дадраа, ҳара ҳтәы, даара ицәгьоуп. Амҳаџьырра шаҟаҩы агазеи
убри иахҟьаны. Ҭауадк, иҿы ахьымааҳәра дцартә, дыхҵәаны Ҭырқәтәылаҟа иҿанынеихалак, ҳахәыԥҳа дахьцо
ҳара ҳаангылома ҳәа, џьоукы наишьҭалон. Иаргьы санаӡӡеи
дышԥансыжьуеи, иҳәон. Ианаӡӡеи анхаҩы диԥҳәысын. Уи
ахшара лыман, ран дахьцо илыхшаз налышьҭалон. Ихшаз
ихыҵны раб дзынгыломызт, уи даныхҵәа, ҳашьа дықәҵны
ҳара ҳазланхозеи ҳәа иашьцәа наишьҭалон, нас – раншьцәа,
раншьцәа – рашьцәа, нас урҭ рҭынхацәа. Ажәакала зегьы
еихьыԥшуан...
− Уигьы ыҟамкәан, аха амшә иакыз баба, баба, иҳәеит,
ҳара уаҟагьы ҳаанымгылеит. Амҳаџьырра ҳара ҳхаҭақәа
иҳахҟьазшәагьы аҳәара ҳалагеит. Ҭырқәтәылан амшын қа­

шьуп анырҳәа, рхала иқәҵны ицазшәа егьизшәа... Умч
анымхалак, иухыччо урылаччароуп.
− Уи уаҩ ианаҳәо рацәаӡоуп, аха аамҭа аҽеиҭакра ааигәахеит. Аԥсны иҟалақәаз арахьгьы имаап ҳәа шәыҟоума? Анхацәа ҳхы-ҳаԥсы ҳақәиҭны ҳаныҟалалак, иахагыло рзоуп
изысҳәо. Аҩеигәылацәа рышьтәа шьышьа еиԥшым, рҳәоит.
Даҽаџьара ишыҟоу мацара ҳәа ҳқыҭан, Ҭабзала ианалага,
сшәоит, аусқәа ҽеимхар ҳәа.
− Урҭқәа сара исыздыруам, сусс алам. Сара исҳәац еиҭасҳәахуеит. Ирыцқьатәуп ҳқыҭа. Ҳнышәынҭрақәа ирҭагәыгәуа,
ҳӡыхьқәа ҟьашьуа иҳалоуп ауаа ҟьалақәа. Уаҳа ҳзычҳауам,
ирыцқьатәуп ҳқыҭа.
Еиҳабы-еиҵбыла еибарԥшны еицәажәон. Ажәак-ҩажәак
ныбжьаиршәуан Уахсиҭ. Аԥенџьыр азааигәара дтәаны, дасу
ииҳәоз акакала еиҿыршәшәо дрызхәыцуан. Уаанӡагьы
иидыруаз ракәын ара иҟаз зегьы, аха уажәы иаҳа иааԥшны
ибон дасу дахьынӡаиқәгәыӷша. Аҵыхәтәан Аҟәа даныҟаз
уажәы ааскьаӡа, ани ахаҵакьаҿ ихаҭа дидикылеит. Ииҳәара
дақәымшәо акәын дышихәаԥшуаз, убасҟак дицәыԥхашьон.
Абасҟак бахҭеи шәақь мца еилаҵареи зхызгахьоу, зыхьӡ
неимырҟьа ирҳәо ауаҩы ҿыӷәӷәала диацәажәартә иҟаиҵахьоузеи иара, ашьха қыҭа ҳарак иааӡаз арԥыс? Иибахьоузеи,
иҟаиҵахьоузҽи фырхаҵарас? Дагьзланеизеи уи ахаҵа-кьаҿ
дахьтәаз. Ҭаҳмада шлаӷәаӷәак дыҩналазшәа днеихаҵгылан,
иаԥхьа днаиртәеит. Шаҟа иҳәарц иҭахыз Уахсиҭ! Ажәақәаҵәҟьагьы ирмазеихьан: «Нестор, сара Ҭабзалантәи сааит.
Иҟоуп убас еиԥш аԥсуа қыҭак, хаха-хымш ныҟәа бжьоуп
Аҟәантәи. Сааит иуасҳәарц уара иахьаауҳәо ҳшыхиоу!»
Дызусҭада «ҳара» ҳәа дызҿу? Иареи ҩыџьа-хҩык иҩызцәеи.
Имаҷӡоуп. Мап, «ҳара» – ҽеим. Сара сшыхиоу иҳәар? Ус еиԥш
егьаҩы иарҳәахьеит ани, Аԥсны зегьы еиҳабу! Узусҭада ҳәа
диазҵаар? Ҭабзалатәуп. Ҭабзала егьаҩы иихьеит, иҭәы-иԥха
иааӡахьеит. Уиала иеиҳәогьы егьыҟам. Зны иаҳәатәуп ақыҭа
ахи-аҵыхәеи, насгьы иара ахьыҟоу. Ҳархашҭны ҳанхеит.
Аԥсны аигәылацәа шеицәыхароу еиԥш ауп ақыҭақәагьы
шеицәыхароу. Ҳмаҷра акәгәышьоуп изыхҟьо. Аа, ҳабаҟоу

ҳара? Реиҳа иаҳзааигәоу ақыҭа Гәманӡа ҩаха-ҩымш рылагьы
узнеиуам. Шьауардынк ҳӡаны ҳаанагазшәа, уахьԥшлак, рыхқәа қәацә-қәацәӡа, игәырҿыӷьгаха иааԥшуа ашьхақәа
раамышьҭахь, акгьы ҳамбаӡо ҳҵәаххеит араҟа». Ииӡбқәаз
зегьы наимпыҵышшеит уи ахаҵа-кьаҿ данынаиҿаԥш. Акы
заҵәык иҟаиҵаз, иаԥхьаҵәҟьа днаганы данынаиртәа, ашырҳәа дҩаҵҟьан: «Нестор, сара Ҭабзалантәи сааит. Иҟоуп убас
еиԥш аԥсуа қыҭак...» – аниҳәа, ахаҵа-кьаҿ, маҷк алахьеиқәра
зхыз ибла гәыҭбаақәа ааччеит. «Ииашоуп, иҟоуп убас
еиԥш аԥсуа қыҭа» – хынтә раҟара иҳәазар ҟалап... «Асы
шьҭыҵны, амҩақәа шаатлак, ацхыраара шәызҭаша ауаа
шәзынаҳашьҭуеит. Уаанӡа уҩызцәеи уареи ауаа шәрацәажәала, рхы иҭагаланы ирашәҳәала изакә ԥсеиқәырхага
аамҭоу Аԥсны иазылԥхаз». Дхәыцхәыцуа усгьы нациҵеит:
«Ҳара ҳус аҿы акы ҳалшараны ҳаҟам иҳаӷоуи ииашаҵәҟьаны
иҳадгылоуи цқьа ианаҳзеиҩымдыраа». Ас еиԥш зхиҳәааз
изеилымкааит азныказ Уахсиҭ. Ииашоуп, дқәыԥшӡоуп, имшәхәы амихижьҭеи уамак ҵуам, аха уи иаанагом, ареволиуциа
иадгылои иаӷацәоуи изеиҩымдыраауашәа. Уахсиҭ ихаҭа
дынхаҩуп, анхаҩы иҭаацәара далҵит. Иан, иаб, иаҳәшьа,
ажәакала, иара ишьҭра ахьынаӡааӡо ираӷоу иоуп аамҭа
ҿыцгьы иаӷоу. Уаҳа иарбан, уамак дыррас иаҭахузеи! Аха уи
уҳәаргьы, иҟоупеи ашьацқьа злоу ҳәа ззырҳәақәо, ани ахаҵакьаҿ идгылақәаз?.. Ҭабзала ақыҭа зымпыҵахаланы измоу
Ҟазылбақь еишьарала изааигәаӡоугьы убас аӡәы дыҟоуп.
Ирҳәоит, еиҳараӡак уи дицәшәаноуп арҭ аҩышықәсак
Ҭабзала дналҵны агаҿаҟа дзымылбаауа ҳәа. Иазҵаар, абра,
саныҟоу сгәы аԥсашьоит иҳәахуеит. Игәы аԥсы замшьарызеи, шәарыцаҩ дахьзымнеиуа ахраҿы зҽызҵәахыз агыгшәыг даҩызоуп араҟа. «Ҟазылбақь данаауа амза», – рҳәон
ԥаса кәыркәа мза азыҳәан, ашықәс ԥхьаӡара ҿыц Христос
даниз инаркны ишалагауеиԥш. Иҿааихон иара, агәгәаҳәа
имаҵуҩцәа ицрыԥсса. Шаҟаџьара аҳҭынрақәа имаз здыруада уахь. Аа, уажәы ҩышықәса ҵуеит дзыхьчо икәыршаны
араҟа дтәоуижьҭеи. «Ҟазылбақь данаауа амза..» – Аччара
уакып, ҳазлаҟақәоу зегьы урызхәыцыр.

Абас игәы дҭахәыцуа дтәан Уахсиҭ. Еицәажәоз иаҳаиаҳа еидшылон. Иҵегьы еибырҳәалааит рыгәҭыхақәа. Уажәшьҭаншәа иара иреиҳәап дасу дахьиашоу, дахьиашам
ҳәа иара игәаанагара, иреиҳәап аҵыхәтәан Аҟәа даныҟаз
ани ахаҵа-кьаҿ дышидикылаз, уаҟа еибырҳәақәаз, Ҭабзала
иалҵны ицеит ҳәа иршьақәо ҩыџьа ауаа «Кьараз» ишалаз.
Иреиҳәақәаша рацәоуп.
Абри аамҭазы абарҵаҿынтә иааҩуаз Селымхан лгитара
абжьы ааиқәтәеит.
− Аӡәы даауеит!
− Сҭеԥан, уара уаԥшәымоуп, ундәылҵ.
− Ҭарсхан иоуп. Гачба Ҭарсхан, иаҳәшьа Шьазина дицны
даауеит, – иҳәеит Сҭеԥан дындәылԥшын.
− Ишԥаҟаҳҵо?
− Урҭ шәарҭам.
− Ииашоуп, ҳара иаҳтәу уаауп.
− Шьазина дахьицу хәарҭам. Дуаҩԥсы бзиоуп лара, аха,
егьа умҳәан, дыԥҳәысуп...
− Аҳәсагьы зегьы еиԥшым. Ари, лхаҭа дшыԥшӡоу еиԥш,
лгәаҭагьы бзиоуп.
− Аԥшӡара азыҳәан Аԥсны ақыҭақәа еисозҭгьы, Шьазина
дахьҳамоу, қыҭак ҳаԥхьа иҳаргыломызт! – иҳәеит ҭаҳмадак.
Еицәажәарц еизаз шыжәаҩыкыз инархаҵгылеит ешьеи
еҳәшьеи анааҩнала. Иԥсҭазаара ззикыз аус аамышьҭахь
адунеиаҿы даҽакы ыҟоуп ҳәа зхахьы иаазгарц згәы иҭаӡамыз
арԥыс Уахсиҭ, Шьазина даныналҿаԥш, амцабз шеишеиуа,
иҿаԥхазшәа, ихы-иҿы былуа дааҟаԥшьхеит. Ихьыз аӡәыр
игәеиҭазар ҳәа дацәыԥхашьо даанаԥшы-ааԥшын, иҟаиҵо
цқьагьы дазымхәыцӡо, днеины аҭыԥҳа лнапы аанкыло
аԥсшәа налеиҳәеит.
− Уаҟа излацәажәо саргьы издыруеит, лҳәан, илымуит
даасымгар, – иҳәеит лашьа Ҭарсхан, аарак идызшәа, ихы
рқьиауа. Ихәамсисӡа, аџьмацәа иалхны иҟаҵаз ихьаҭра
днаҵыҵын, дахьааҩналоз аҩны акәакьаҿы инышьҭеиҵеит.
Иоура-иҭбаара наӡа-ааӡаны, ҩажәи фба шықәса ирҭагылаз

арԥысын уи. Ибла еиқәаҵәа дуқәа иуарҳәон агәаӷьра злоу,
ианаҭахха дшәаны хьаҵра ззымдыруа аӡәы шиакәыз.