Иҩымҭақәа. Ҩ-томкны. Аҩбатәи атом - 24

хәа иазааигәахахьеит. «Ҳаи, уан дукәыхшахааит, ҳаи, уан

дукәыхшахааит. Абыржәы заҵәык, абыржәы заҵәык аԥхьа
узҩеир, нас сара сеибганы уаҳа аҽы уақәсыртәом. Сгәы
иазычҳауам, сгәы мыжда. Аа, акгьы угым абааԥс. Аҽқәа зегьы ушьҭахьҟа инхеит. Уан уара узы дкәырбанхааит. Кәымпыл
агызмал иоуп, духьымӡааит Ҟасҭеи, аа маҷк ауп инхаз…»
Араԥ сапыншәахҵас ашәах аҿыҵачо, иаҿыҵачо мацара,
ихьагәгәа аҿаанахеит. Кәымпыл арҵәаа, арҵәаа ҩҭиргоит,
дызваиоу иҽы аҟамчы лахиҟьоит. Аԥхьа, знызаҵәык аԥхьа
аҩеира. Араԥ агәчамаха аҟынӡа иҽы ахы наӡахьеит. «Унан,
уан дыԥсааит, иҟалеи?» Абааԥс, абааԥс Араԥ, абыржәызаҵәык.
Ашәах, ашәах… Арҵәаа. Арҵәаа ҩҭиргеит Ҟасҭеи, иҟамчы
зкьи­мырсӡацыз и-Раԥ агәчамахы апҟацаҳәа илахиҟьеит, аха
зегь башан, еиха-еихо ахысхысра иналагеит. Ашәах, ашәах
аҿыҵыҩр ицоит. Икахәхәа Кәымпыл иҽы уи илахԥраан аԥхьа
ицеит… Ҟаҳ, иахьи уара, абри аҽы. Анцәа иныс, акы шахь. Ҟоҳ,
чоҳ, ҟоҳ, чоҳ.
«Уан иумаӡамкәа иааумухша, иҟалазеи?»
Инеиԥхныҩт, еизыҩҩы Араԥ ахь ауаа. Ҟасҭеи дылбааԥеит.
Аҽы ззаӡа иаангылеит, ашәах аҿыҵҩруеит. «Иумыргылан уара,
иааимхны илажәгаҩажәга, мамзар ихәжәаны иԥсуеит», «ҟоҳ,
чоҳ», – рыбжьқәа гоит, иакәшо, иакәшо еизҵәаҵәоит аџьар.
«Уи акгьы азыҟаҵом дад, илажәгаҩажәгаргьы ашәа игәы
мҳәааит ус азызуз» – иҳәеит ҭаҳмадак. Араԥ аазқәыршәшәан,
илеизҟәаҿны инкаҳаит. Аҩада, аԥхьахә агарахьы ахы хан,
ашәах аҿабон…Ҟасҭеи дуазыруа давагьежьауан, иан уахь деихон, ауаа рыжәпара дзалсуамызт…
Аҽдуқәа аужьра иаздырхион. «Шәнаскьа-ааскьа, амҩа
ҟашәҵа, амарџьа», – абжьқәа гон.
Ашәа игәы мҳәааит ус азызуз. Ашәа игәы мҳәааит.
Иоурыжьт аҽдуқәа. «Шәнаскьа – ааскьа, амҩа ҟашәҵа,
амашәыр ҟалоит. Ахәыҷқәа змоу шәхәыҷқәа аанышәкыл,
иаҳҳәо шәмаҳаӡои уара». Аҽқәа ирыҵууаауа анышәқәа хаууа­
ла ицоит аҳауа иалаланы. Арҵәаа, арҵәааҳәа игоит аҽыҩҷ­
кәынцәа рыҳәҳәабжь. «Аӷәра аҿакы, макьана иоуумыжьын,
макьана, макьана». «Абыржәы заҵәык, аԥхьа аҩеира, абыр­
жәы заҵәык абааԥс, абааԥс сҽы…»
«Амҩа, амҩа…»

***
Аџьар еимпуан, ашҭа ҭацәуан. Аԥхьахә згаз гәырӷьон,
иаҵа­хаз… даҵахеит. Џьоукы ангәырӷьо, џьоук гәырҩуеит,
џьоу­кы аниуа, џьоукы ԥсуеит. Аӡәы аԥхьа дгылоуп, аӡәы уи
дызихьӡом, дихьӡар иара иаҟара изҭахыда, аха иааг. Аԥ­сҭа­
заара еиқәԥароуп, иаиааиз дцоит, иаҵкьыс иаиааиуа диқә­
шәаанӡа, уаанӡа иара изы мшаԥуп, нас ччароуп. Ус иҟоуп
аԥсҭазаара.
Аԥынҵаҟаԥшьқәа инеидаҳала-ааидаҳалауа ицон аҩныҟа,
урҭ ауаа иразҵаауан! «Чамаа рҽы иҟанаҵеи, иазгоу?» – ҳәа.
Изазҵаауаз ааҳәны иҩрыхәаԥшуан «иаҭаҵәҟьаны иҟоуп
гьааур­хша-гьааур», – «иамгакәа, аԥхьаҵәҟьа имҩеии – ус
дҩеи­лааит уи аӡәыр акразиузар». «Ашәа игәы мҳәааит», «Иагазааит рыцҳа, иахәҭан, ҽы бзиоуп Чамаа ртәы», ргәы иаахәеит
аԥынҵа ҟаԥшьқәа Ҟасҭеи и-Раԥ «иахьагаз».
«Уаҳа аиааира згақәада? – «Шәара шәабаҟаз, уахь акә­
ӡамзи?».
Ари ҳаиуанымзи, аха аҳаиуан иабырги, уи аҵкьыс еицәоу
дыҟоуп рҳәоит. «Ашәа игәы мҳәааит».
Ацаблыкь ацәҟьа ианаклак игәааны аҽхәыц иахаӡом еиԥш,
аԥынҵаҟаԥшьқәа арыжәтә ахьыриааиуаз (арыжәтә, иаиааихьоу дҟалахьоу) иазгәаауазу сыздыруам ҭымра-ҭымра иаангылон, еибыргәаауан, нас рҿынархон. «Чамаа рҽы ҽы ӷәӷәоуп,
гәаҵәа зыӷроу ҽуп, уи иамгакәа уа изгози…»
«Ааи, аиаша уҳәеит, Кәымпыл иҽгьы саагылап ҳәа згәы иҭоу
ҽӡам, аха Араԥ иахәом, иахәаҵәҟьом. Уара абри аҵыхәтәан ауаткеи ауараши еилаҳҭәаз ауп ҳахәцә ааԥызҵәаз, ажәха Анцәа
ириимҭааит!» – «Ыы. Изҭиуа роуп из­хароутәуа уажәы. Ауатка
нҵәеит аниҳәа,уигәыдланы“аҽышьамхы”даургон,ҳшыҟаз ибон
азакәын изҳаимҭоз». – «Ушы­ҟоу иба егьиҳәа, даара угәыр­ҩа
дагоит. Ауаҩы ижәны да­ныҟоу ауп абуфетчик изы ианымшаԥу.
Изыԥсоу егьи ҳәа акәӡам, заҟа иҭаху умихуеит. Ҳарҭ уи шаадыруагьы, ыҽқә быр-р-р ҳәа инацҵашәа иаҳҭаххоит. Анцәажә
дрыцҳауп, иара аԥара имаӡам, ҳицхраауеит».
«Ааи, ҳицхраароуп, аӡәи-аӡәи убас ҳаицхырааны ҳҭи­
багароуп… ыҟ».

***
Ицеит ус ԥыҭк аамҭа. Рызҳауан аҿар. Ҽнак Ҟасҭеи быцак
сҿоит ҳәа аԥсҭара дахьҩыҵалаз, арзаақь, арзаақь ҳәа аӡәы
иҳәҳәабжь геит ихахьы, аԥсҭахьы. Уи аҳәҳәабжь акалашәа
иҟан. Ҟасҭеи иеигәышә абӷашшара кны дыҿҟьаса аасра дҩы­
лалеит. Даҽазнык «шәсыцхраа» ҳәа дылаҳәҳәеит абна, нас
ибжьы леихәлацәа ицеит. Ҟасҭеи дҳашқьа-ԥышқьо дыш­
ҩеиуаз, џьмак шьны ишьҭан, длахагылеит. Уи дахьынавсыз, еибарбылгьо шьҭыбжьқәак иаҳаит иганахьшәа, аасра еилаԥаҭа
агәҭаныҵәҟьа. «Ассир! Кәымпыл дырҟаҵымаҵуа, деилажәжәа
мшәык агәы дыҵарбылгьо даманы аасра илоуп. Ҟасҭеи деибаганы ахьышәҭҳәа рааигәа дынкаԥеит. Амшә аазазан ашьап­қәа
рыбжьара ибжьаз Кәымпыл иааихыҩрын Ҟасҭеи иахь аҿаа­
нахеит, иеигәышә имхны иаршәырц аҭа­хызшәа.
Ҟасҭеи ииулакь амшә ахы даст еигәышәла. Амшә ббын ганха иԥеит. Нас иааҳәын, аҩада, аасра иҩылаԥҟа ицеит.
Кәымпыл иг-иҿы иаҳәо дыҟамызт, ашьа иӷрыҩры дцон.
Ҟасҭеи алада ихы рханы аҳәҳәара хага ҭеиҵеит ацхырааразы,
нас диҵаланы ддәықәлеит.
Шьыбжьон аџьмақәа аагәасҭоит ҳәа аԥсҭара дахьҩыҵалаз,
инақәыршәаны иџьмақәа акы хәааит, иаҵалеи ҳәа иаарццакны ахәы даныҩахшәа, иреиӷьыз шьтәа заманак аманы
ирылҵуан. Сақәҟаар, атрышә сасыр иканажьп игәахәзаарын,
дыҳәҳәо, дҟаауа данашьҭала, иагьканажьт аџьма, аха, уи
ацынхәрас иара дакит.
Кәымпыл дшышьабоз ага ахәышәтәырҭаҟны дыргеит.
Жәамш рҟынӡа Ҟасҭеи ишьа илхны ииҭон аҽырҩраан и-Раԥ
ахәшә аҿаҵаны изшьыз иҩыза Кәымпыл!
Ишьапы дықәгылеит. Жәаха чарак аҟны Кәымпыл ицәазна
ыжәны Ҟасҭеи дизыҵҟьеит, дисырцгьы аԥсык ауп иааигха,
ианаамҭаз «ҳаи-чаи» ҳәа иаарыбжьамҟазазҭгьы… Гаӡарыла
ҳаиуанк сымпыҵаԥсызар уама ҟалазу, ахә зысшәыршәазеи
ҳәа иааигәалашәан.
…Пату уқәзымҵаз пату иқәҵа, нас дахьхәуеит ҳәа ирҳәо башоуп. Мшыбзиа ҳәа уазҳәо иоуп, бзиара убааит ҳәа заҳәатәу.
Кәынта Нарҭба иҟаиҵаз иашоуп ҳәа исыԥхьаӡоит сара.
Алиас Мырқәба

Ҭемыр Мысҭаф-иԥа 9-тәи «б» аклассаа, зхы иақәиҭу атемала
идирҩыз ахҭҳәаа, абри еиӷьуп ҳәа иазиԥхьаӡеит, насгьы карандашь ҟаԥшьла ҵаҟа иациҵеит:
«Кәымпыл иеиԥшу ауаа маҷуп. Уи аԥсҭазаараҟны типра ауам.
Абзиа ҟаҵаны аӡы иаҭ, зегь акоуп иӡуам».

Амҵәыжәҩақәа еиҵнахуеит ажәҵыс
«Сара, сара, сара», – рҿырҟьарсҭа хәыҷқәа ҩеижь-ҩеижьӡа
иаартуа, рыбжарақәа аакылдырҳәҳәоит изҭатәоу рҳаԥ хәыҷы.
Аха, аԥхьа иаазықәшәаз ҳәа акраҿанаҵаӡом ажәҵарақәа ран.
Уи иԥкаауа, зны изнаҭаз инавсны, иаватәоу инаҿанаршәуеит
акәыбры, ма ахьчԥаԥыр. Нас, аминуҭк инадԥраалоит, иара
аҩны акәша-мыкәша, амхурсҭа, агәарԥ, ихиааланы аҩызеи
иареи еицыҷырҷыруа ишәарыцоит, рхәыҷқәа рхәы ааргароуп.
Зны ихиаала илаҟәӡоит, зны аҵәыртҳәа аҩада аҳауа
иҩалҟьоит, инымҵасуеит, баша имҵасны иҟалаӡом, аԥынҵа
кәыр хәыҷы ахҭа иҭанаршәоит. Иаманы аҿаанахоит акәыбры.
Инадтәалоит ичаԥоу абаагәара хәыҷы. «Сара, сара, сара», –
иааԥырԥыруеит рҿы ҩежьхәыҷқәа аадыртыхуеит дара. Ан
аԥацәа зегь азеиԥшуп, аха акрызҿанамҵац, ааҟтәирахьтәи ауп
уажәы изтәу, аҿы инҭанаџьгәоит, инадԥраалоит. Иааиқәтәоит,
рыҭра илҭатәоит. Иаанагоит ажәҵыс аԥацәа рхәы, иаанагоит
ашьыжь ашара инацгыланы, алашьцара иаамнахаанӡа. Иара
ахы ианбашьҭало, иара акранбафо. Зегь ахшара рзы. Ахшара
дара рхазы.
Ус иахьа, ус уаҵәы. Уаҵәашьҭахь.
Ан аҭра иаадшәаҟьаланы, иааҟәымҵӡакәа иҷырҷыруеит,
иҷырҷыруеит, агәы ҭыҷҷаауеит, «ҷыр-ҷыр-ҷыр, ҷыжьжьы» амшуп. Нас, инадԥрааланы, аԥасақәа реиԥш аҳауа иналашәкәа
ицаӡом, уа – аҭра ааигәара, аҭел бжьында инықәтәоит, аԥацәа
рахь ахы рханы. Уантә еиҭаналагоит «ҷырры, ҷыжьжьы»,
ахы арқәацқәацоит, иарҵәиуеит. Уи ажәҵара хәыҷқәа руа-

кы ажәҩахәыҷқәа рхаха-чахо, иршәшәо абаагәара хәыҷы
иаахықәтәалоит. Маҷк иаазазоит. Уажәраанӡа ибжьамҽамны
иабоз адунеи ҟьаҟьаӡа ианықәыԥш, иаашәаӡыӡеит. Ааи,
иаашәаӡыӡеит. Аҭра, абаагәара иҭатәан, ани аби уа иадтәалан,
ахәы уа иазнеиуан… Адунеи шаҟа иҟьаҟьоузеи идуузеи. Ахәы­
ҷы аилкаара мариоуп, аха аду атәы цәгьоуп. Ишәаӡыӡуеит
ажә­ҵыс хәыҷы, ахы хәыҷы наҭааҭуа ҿыц иқәԥшуеит адунеи,
уаҩы изеилымкааӡац адунеи, ишәарҭоу адунеи.
Аҩызцәагьы махԥсахуа уа иаахықәтәалоит, зны иаахыр­
қәақәоит, иаакәанызануеит, инаԥшы-ааԥшуеит, рыбла – рыбла акәиц хәыҷқәа ааҭбаахоит. Рыҭра хәыҷы – адунеи ду.
Ран ықәтәоуп рааигәара. Рабгьы уа иаватәоуп. Рашәыгашәа
иҷырҷыруеит ран, иаҟәыҵуам, еиҟәыҷҷаауеит. Дара неихәаԥ­
шы-ааихәаԥшуеит, иаахахачахоит, акы рҳәарц рҭахуп ирзыгәа­
ӷьуам, аҳәашьа рыздыруам, ишәоит.
Иаҿуп ан аԥацәа ахы рықәк ауазырра. Ус акәапаҳәа акы
ныхшәан, ихахаӡа, иааин, ан зықәтәаз аҭел ашьап хәыҷқәа,
ашьапы ԥшқақәа накәнаршеит, аҽазнымкылакәа зны ԥхьаҟа
инеигәеит, нас аҽаариашеит, ихырӡырӡа ахы хәыҷы наҵәиааҵәиит. Ан амыргәырӷьара азаан, иҷырҷырӡан, иқәԥраан
аԥа иавагьежьуеит. Аб агәы рыладуны урҭ ирыхәаԥшуеит
– рааԥсара ыӡуам. Ус ажәҵарақәа акакала рыҭра инхԥраан
аҭел инықәтәеит. Ран абарҵа индәылԥраан, агәарԥ аҿы игылаз аҵәамахә иазнеит. Иааҳәит аԥацәа рахь. Иалагеит. Иалагеит «ҷыр-р-ры, ҷыжьжьы» иаҟәыҵуам, иаҟәыҵрангьы иҟам.
Абар, рыжәҩахәыҷқәа хахаӡа, раԥхьаӡакәны аҳауа ԥырффо
рҿахьаархаз, аха ран ахь ауп иахьаауа. Ран зықәтәаз аҵәа­
махә аҟны рҽыдрыԥхит.
Раԥхьаӡатәи аԥырра, раԥхьаӡатәи ашьаҿа аԥсҭазаараҟны.
Инаԥшааԥшуеит. Адунеи ҟьаҟьацәоуп, иҭбаацәоуп. Иҷыр­
ҷыр­уеит ажәҵара хәыҷқәа, иҷырҷыруеит. Иҷырҷыруеит дара
ртәала.
Рыҵаҟа итәоу ацгәажә рыҵаԥшуеит, абз ақьышә иқәна­
шьуеит иара атәала. Ишәаӡыӡуеит ажәҵарақәа. Шәшәала
ажә­ҵарақәа, шәшәала! Шәшәала, ауаа зегь еиԥшым.
Инықәԥраауеит згәы ҭынчым ан. Аԥацәа ахьықәнартәаз

аҵәамахә иаахагьежь-аахагьежьуеит, иаархаҷырҷыруеит,
иаа­б­­­лаҟьоит, аҷаԥ ааҿыҵгоит, ишиашоу аԥацәа рахь нас... Урҭ
«са­ра, сара, сара,» – рыжәҩахәыҷқәа аадырқачқачеит, аханы
иқәтәоу инаҿанаршәоит ахәаҷа хәыҷы. Ауаҩы изы аԥырхага
ду ҟазҵо – ахәаҷа хәыҷы. Иеиҭацоит, иаанагоит. Иара акранбафо, иара аԥсы анбашьо? Лашьцеит. Ажәҵарақәа ахьца уаҩы
имбаӡеит. Шеит. Ажәҵара хәыҷқәа аҵәамахә иқәтәоуп. Ран
анааиуа иҷырҷыруеит, иҷырҷыруеит, ргәы ҭыӷьӷьаауа. Рани
раби гәамҵны рышьҭабжь гоит. Хьшьыцбак цәырҵит ауп.
Шәшәала, шәшәала ажәҵыс хәыҷқәа, ауаа зегьы еиԥшым…