Иҩымҭақәа. Ҩ-томкны. Аҩбатәи атом - 17

еилаарцыруа иааҵалеит. Дышьҭан уа акраамҭа дымҵысӡо.
Диан, диан. Нас дцәырҳаит. Иарбан мчу уи далызхыз? Адгьыл аҵа кылызҵәоз, аԥсы дзырҿыхоз Араԥ акьыркьырбжьы
акәын. Ԥхыӡмызт. Ари лабҿабан. Деихеигәо дҩықәтәеит. Иаҳа
иахьеилаԥаҭаз ахәажәбӷьыжәра дылажьын. Абра дааины
дышԥахәыҵатәа? Игәалашәаӡом.
Аа, абар, дырҩегьых! Аа, иароуп! Имч зегьы еизыркәкәаны,
иҽеибыҭаӡаны дӡырҩуеит рыцҳа. Мшаӡацт макьана. Изаарымашь, анаџьалбеит. Изҭыҵрыма уи абаагәареиқәаҵәа изҭаку,
иара ианизҭымга… Уахь уаҩы дықәымлаӡацишь. Зхала зжьы
зфаз Фаҭ аԥсахыҩгьы дшьабозар акәхап уажәы.
Абыржәы изҭыҵыр, изихьӡагәышьар, деиқәхар ҟаларын.
Мамзар аашар ишьаркәасҭа ихыланы рҿаархар, ахыгәҳәа
иааихагылоит. Дызну имҩагьы убраҟа…
Ихәыз ишьапы ҭырҳәацаа иааникылеит, илахь агәҭа еив­
ҵаԥса-еивҵаԥса акыҷыра рацәаны иҩанҵаны, иааи­маир­
џахәт.
«Ахәра хьаа зычҳауа ахаҵа иоуп» – иааҭнарҟьеит, нахьхьи
аԥаса абна илашәкәа ицаз анцәарҵыс.
Игон Араԥ акьыркьырбжьы, аха иахьгац акәын, уа изахысуамызт. Аԥсаҭацәгьа игәарԥ иҭаҵәиаауа агәаҟра иаҿын. Ана
икыдсылон, ара икыдсылон. Нас агәашә аҟны ианнеи­лак,
иааиҵасхуан. Аԥшәма дызхыҵыз, алыкә хәыҷы зҿиршәаз

агәашә инадыӷәӷәаланы иафыҩуан ҵаҟа инаркны ҩахьхьын­
ӡа. Иаақәырқәыруан. Ишԥаҟала абас? Абысҟатәи шықәса
иааицрымҵӡакәа еицыз, уажәы ацәгьара ахьыҟалаз, аӷацәа
рыгәҭа иара ааныжьны аԥшәма дышԥаца?! Шьҭа уаҳа иҭахӡами?
Ари аԥсҭазаараҟны, иара имаҵ аураҿы, ауалԥшьа нанагӡама?
Икәабо-ишьышьуа, ашьамхы арыӷәӷәарц аџьықәреи хьҩежь
аҿаҵо, быбыц ақәмыршәӡакәа ишныҟәицоз, уажәы, аҭаҭын
хыблаахк иаҩымхӡакәа днагәҭасны дышԥаца?! Ишԥашоу
ауаа? Митәык абри агәараҭаҟны иҟалеит акәымзар, ус ҟазҵоз
уа­ҩы­мызт иара. Уамак иҵалеит, хымԥада каамеҭк даниеит!
Иш­ԥаицхраарыз, уажәы ахақәиҭра амазҭгьы. Адәқәеи, ар­ха­
қәеи, абнақәеи ирхууа,аҿаҩақәеи абахәқәеи ирҿууа даманы
имцози…
Аеҵә кыдхуа еиҭакьыркьырит.
… Уаӷацәа зегьы башоуп, иузааигәоу данузыцәгьаха.
Анцәа игәамԥхаз Фаҭ! Адухь бзиа алымтфҩы хнаҽуеит ҳәа,
иеиӷрабаара хызҩаша аҟазшьа, ачеиџьыка иман. Ус дырбон
ауаа. Акәыз џьырымшьози даргьы. Аӡәы игәы аӡәы дҭаланы,
уа иҭоу хәыц-хәыц дынҭаԥшы-ааҭаԥшны, изҵахьада.
Уҽҟазахаанӡа аҽы уақәымтәааит, нан, амашәыр узнауеит
ҳәа аӡәы лыҷкәын дилабжьон, рҳәоит. Иаӷацәоуи иҭынхацәоуи
еилиргаанӡа ҳәа дтәазар… Еилыргашьасгьы иамагәышьеи,
амаҳагьацәа цәырҵуа иалагеитеи! Амза иану ахьча иеиԥш.
Иҵырҵыруа дырҩегьых игеит Араԥ акьыркьырбжьы. Маҷк
иааигәаны иаҳазшәа дҟалеит. Ҳаӷоу инасыԥ цәгьахеит! Еиҭа­
геит иҵегь иааигәаны, ус иаҳауеит. Е-е-и, анцәа акы иҳәахьеит…
Цәгьарашьҭахь бзиара уазыԥшыз рҳәоит…
Хҭарԥа-шкәакәа дыхрыӡыршәа, ихьаақәагьы маҷк еиқә­
тәашәа ибон. Деиқәлымҳаха, деиқәыблаха, аскьынџь иқәтәоу
ахьшь даҩызан.
Зшәахәақәа аӷьырак аузыжьхьаз анкьапышҭашәа имчыдахаз амза ҭаауан. Ашьхақәа рахь ашәаԥшь ҵнагон.
Шьҭа арысҟак изҭынчрахеи? Ишәарҭоуп ас. Издыруада
ишь­ҭра иахҟьаны еимдозар? Инхәыҵакшәа днақәшәышәит.
Илақәырццакны иаақәырқәырит иааигәаны, абанҭ наҟтәи­
рахь­тәи аҵлақәа рнаҩс. Ааи. Иаауеит Араԥ рыцҳа, иаауе-

ит. Агәараанда џьара еимнаҳәазар акәхап, иаауеит. Иаргьы
раз­ҟы имаӡамкәа анцәа дауишах, илахь акы анимҵеи! Убри
ианиҵаз амҩахәасҭоуп иахьа уажәраанӡагьы дықәԥақәсуа
дызну. Геи-шьхеи ирҿыгоуп иара. Иҟьыҵәыроуп. Аԥхӡи, ала­
ӷырӡи, ашьеи аншылоуп, уи амҩахәасҭа. Абас уаҳа ччаԥшь
ама­ӡамкәа ин­ҵәома?
Акьахьба ишәақь иҽанҵаны, уажәы-уажәы дцәыҵашәы­­
шәуа, иҽы ашьҭыбжь ахьиаҳауаз ахь шьҭахьла дҳәазеит. Аҭак
ҟа­наҵон иара мыждагьы. Усҟан, ампыл ҟаԥшь здыркыз ахәыҷы
диҩызахон.
Ашьҭыбжь анеихсыӷьлак игәы нҭыԥсаауан. Шәҩык абџьар
зку аҩызцәа иҭахӡамызт иара уажәы. Ииҭахыз – Араԥ акәын.
Уажәык – акьыркьырбжьы ақәырқәырбжьгьы ыҟам. Абна
ҭынчҳаҳараӡа иааҟалеит. Ма ҵыск, ма ҽаҩрадаӷьзаргьы акы
абжьы ганда! Илымшазт, аԥсык днаиеит. Нас дҩеихахт, аха иамуит, дзымгылеит. Дҳәазеит уахь ихы рханы. Ишьҭра иахҟьазар
ҟалап, дақәшәышәуеит, деиҭақәшәышәуеит. Хылаҩ-ԥылаҩ­
шәа уи ашьҭыбжь абна инылаӡ ицеит. Ԥхыӡзар абри дызлаз
зегьы? Убасҵәҟьа ихьну! Ҳаӷоу иибаша!
Иҵегь маҷк ацара аҭахуп, иҵегь, афаса-масақәа шаҟа
иԥырхагоузеи, дынрыха-аарыхалароуп, дагьцалароуп, аангылашьа имаӡам. Аха дабацо? Абар шьҭа шоит, адәышшарахь
дкылсуама, уа изыԥшуама и-Раԥ?! Иҵегь маҷк, даҽа хәыҷӡак.
Иза­кәуи, мшәан, нахьхьи иаԥхьа ицәышәшәӡа икажьу?! Ааи­
гәоуп ара даниас, аха акгьы ыҟаӡымызтеи?! Уапоума?!
Ишәақьи итапанчеи ааирмазеин, длышьхныԥсылт. Дыз­
хәаԥ­шуагьы қәацаӡом. Изакәызеи ажәла нҵәеит.
Мап, џьушьҭ! Иҟаларым…
Деиҭанаҳәазо мацара дазнеит. Еизҟьа Араԥ шьҭоуп. Аблақәа
хпыжӡа, арахь аԥшәма дызлаауаз амҩахәасҭахь ихоуп, еи­
хаҟәысӡом. Ирԥшқаӡаны инапсыргәыҵа нақәик-нақәикит.
Аԥсыԥха алҵуан. Расацк-расацк иаҟараны абла гәыҭбаақәа
ирхыжжуан алаӷырӡқәа. «Сара стәы салгеит, шьҭа уара ухы
уахәа!» – аҳәон, сааҭқәак раԥхьаҟа ишьышьуа иигәӡуаз абла
разқәа. Агәахы аҵәҩан алахжәан.
Иахьыр ҳәа дшәозшәа, напыԥшқала аҵәҩан аалихит.
Арыԥҵә иаԥырачыз ажьаӷь еиԥш, зҽеизганы иҟаз ашьашәы

ҽыҭҳа-ҽыҭҳа аҿаанахеит. Иара убра иагьааиқәтәеит. Ахәажә­
бӷьала иааҿирыцқьааит. Иаанхаз икаба акалҭ ламижәан,
ашьашәы злааиуаз, уаҳа имӷьаӡоз ахәра инҭеиџьгәеит. Из­
қәыӡда арҭ аҩыџьагьы, изқәыӡда? Ааит абааԥс!
Нас дҩыҵыззашәа дналаган, аха ианаму, дааҳәны дҳәазо
ддәықәлеит.
Ааи, Араԥ уа иаанхеит шьҭа.
Дҳәазо, дгыло, деиҭаҳәазо дцон. Ихьаа цәгьа гәаҟрыла
иҟажо.
Аӡы, аӡы! Ҿамҩак аӡы!..Ус-ус, есааира имч илӡаауа мацара, дҩеилышшеит, идақәа игәыбзыӷуа, акы рҭачыхәчыхәуа
ихаҟынтә ишьапаҟынӡа ицәеижь зегьы ааимнадеит. Иҟәан­
дашьшьыраӡа, дыԥсылмыткуа, ихааӡа акы дналанагалеит.
Дыцәан Акьахьба амаалықь цәарҭа быбк дылаианы, ҵыс­
хәла идырбыбкыз ахчбаба ихчынҵаны, адгьыл дарҵысуан,
аԥша ахәхәаҳәа изасуан.
Диан ус, шьардаамҭа.
…«Ҳаи иараби, ацәа сышԥалахеи!» – дҩаҵҟьашәа иуит,
аха… Ахҭарԥа-шкәакәа ԥеиԥеиуа изхаҵаны, Араԥ гәеицамк
иақәтәаны акы иннамкылаӡакәа ицоз, ҭауади-аамсҭеи шәаны
зҽышьҭа ихымгылоз Акьахьба иакәмызт ари.
Мап, Акьахьба иакәмызт уи уажәыҵәҟьа. Дааҳәцымцит. Аарла ажәҩан дҩаҵаԥшит, амра абаҟоу, жәхьанеиԥш иҩеихьеит.
Деиҭаҩыҵыззоит, аха даагарыгаҽан ԥшьаала длатәеит. Ихы
еилагьжьуан. Игәы хынҳәуан.
Атта-ттаҳәа иаԥхьа иаацәырҵит иахатәи ахҭысқәа зегьы.
Ихы еимлагәаны иааникылеит.
«Саб, о, саб, саб! Саб, ушԥеифеи, саб, саб! Саб рыцҳа,
саб!» – игон игәыҭшьаагаз аҵәыуабжь. Аихажә ала дызшьырц
иаҿыз… дыԥсызаап, ҳәажырҭа зауша Фаҭ. Длақәыӡ дышԥаца
ахьы мыжда. Иҩежь уаркалеиуа ахь цырақәа абҟәыл хәыҷы
илҭаԥсаны, быжьра-быжьҵәа нырцәыҟа ишьҭит. Иаргьы, аҽы
ԥсыцәгьа аанда иахаԥсит ҳәа уахь днашьҭаланы дцеит. Аҵыс
иазҳәом, аҳәыҳә иазҳәом, уи ахьыҟоу здыруа аӡә иоуп, иара
нырцәы дыҟоуп, ахьы – аарцәы. Анышә илахәлабга ицап
шьҭа!

Фаҭ шәикка, ихьгьы имыхәеит. Аџьал аҵкыс амалгьы зымиааит.
Ажәҩан казказ дҩаҵаԥшит. Ҩахьхьи аҩаӡара лаҳәак ҟыруа,
ҿыцха иԥшуа ихагьежьуан. Дахьышьҭоу иазымариашаҵәҟьаны
ихан иара мыжда. Уи акы аныруеит…Алаҳәақәа уҿаҟырааит
зырҳәогьы убри азакәхап.
Дҩықәтәеит ииулак. Иҽааирӷәӷәеит. Зыжәҩа ҿырцҟьааз
ашьауардын – зегь дара роуп, ишшьауардыну иаанхоит.
Иахак иааҟәымҵӡакәа ахәрашәа изызҳәоз анцәарҵыс,
абыӷьқәа згәылҵуа махә хәыҷык иқәтәаны, уажәы абла
хәыҷ­­­қәа еикәаԥсаны, иҭахәхәа ицәоуп. Иабоит аԥхыӡ ссир­
қәа, иреиԥхыӡуеит амшын нырцә иҟоу аҵыс иаҵәақәа, иреи­
ҽырбоит.
Аԥсҭазаара ӡыбларашәа еилашуеит. Иаиааиз – ирашь дшақә­
тәоу дниаҟьа дцоит, иаҵахаз – дмадаӷьмадашәоит ишь­ҭахьҟа.
Игоит аҵәыуабыжьқәа есааира ижәпаны. Измаҳац ираҳаны,
зегьы еигәныҩны амҩа иқәуп. Алықьсагьы дзыԥсу дыргазар
акәхап. Иԥсуа зегьы рҵәуоит. Фаҭгьы дырҵәуоит…
«Алашбыжь хароуп ҳәа умгьежьын, алашара ааигәоуп
ҳәа удәықәымлан» – аҳәоит ажәаԥҟа. Аҵәыуабжь еилыкка
иааҩуеит аранӡа, ус анакәха, ныҟәара ҳәа акгьы измырҽеизар
акәхап иахак.
Урҭ рыбжьы ихы иалаӡомызт. Иԥсы шԥеиҿарҵо!
Игәы иахьҭаӡамыз иабакша илахьынҵа! Усоуп уи шыҟоу,
угәуҽаннаҵаӡом ианааиуа.
Деиҭадәықәлахт ԥхьаҟа. Ихәу ишьапы зынӡак ишьҭа­
мырсӡакәа, шәақь ҵаргәала. Иҟалазеи, анаџьалбеит? Иабаҟоу
иҩызцәа – Никәала, Еснаҭ, Ҭапагә? Дабаҟоу имаҳә? Урҭ рҳәатәы
хеиҵозҭгьы, ари атыша дҭамҳаргьы ҟаларын. Умццакцәалан,
амыцхә ауаа рыгәра умгалан, ауаа зегьы – уааӡам ҳәа иар­
ҳәалон. Аха иара дзаӷаз аҳратәра акәын, уи иаҵанакуаз ауаа
идыруан, нас анхацәа рыгәра шԥеимгарыз? Иара итәқәа
ракәымзи, дара – иара дыртәымзи?!
Лакәуп ари. Анхацәа рыцҳақәа роуп дызҭиуа…
Анхацәа… Абар, раԥхьа дгылоуп Каӡ Шьрыф, игәыла – ама­
ҳагьа Ҳасан. Иара Ҳасан игага акәзаргьы ҟалап амзаҟны иану.

Нас, Кубец-иԥа Фаси, абрагьцәа рабрагь Ачыгба, уи иҩыза
Ахса-ахыдамаҟьа, нас уажәы зхы иаасуа ирҵәуо Фаҭ.
Ааи гәышьа!
Амра акыр иласкьаанӡа Ҳаџьараҭ Бармышьҟа дцон. Дцон
ахьӡуп, уахь ихы хан аҟароуп. Уа, Кьахьыр-иԥа Ҳаџьараҭ иҟ­
ны дызнеигәышьар уи ахәрақәа рзы дыфраҭын, ԥсыхәак
изиуан. Иҩызцәа ихьӡаанӡа иԥсы днаҵаҵаны дагьиҵәахуан.
Дзынаӡагәышьар! Акәуа еиԥш иныҟәо ауаҩы…
Ааи, ауаҩы зны длаԥсахоит, зны дҳәаԥсахоит… Ус анцәа
ишеит. «Алым еиԥш иқәԥоз, амҵ еиԥш иҭахаз» – рымҳәои.
Ԥхьаҟа! Зегьы дара роуп, ԥхьаҟа! Абар шьҭа абнара алҵра
дазааигәахазар ҟалап, нырцә алашбыжьқәа гоит.
Гәаҩарак, ҳәирак аҟны маҷк иԥсы ааиҭеикит, илацәа неихьишьит. Ари аџьра ҳәаҭыԥымзар уаҩы иҿахарсҭам, ашәа­
ԥыџьаԥ жәпаӡаны еилагылоуп. Амра ҭашәахьазшәоуп ишы­
шәшьыроу. Дҿыхеит. Џь-дук дамҵатәаны ишьапы ахәра зла­
ҿаҳәаз, шьаҟәандала еилацәашьы иҟаз акасыжәқәа акәкәыкәкәыҳәа иԥыртны иамихит.
Иаанхаз икаба аҿацә лахжәаны, ашьа злыжжуаз ихәрақәа
аҭаҭын ххы лаҿаԥсаны, еиԥхьышьшьаауа, ҿыц рҿаҳәара далагеит.
Егьырҭ, еилабаа-еилаԥсы иҟаз аҿаҳәагақәа наҟ хара
иршәит. Маҷӡак ҭынч даатәеит. Ҭаҭын лҩак ахәхәаҳәа илихә­
леигаларц иҭаххеит. Уи бзиоуп, абасеиԥш иҟоу агәаҟрақәа
раан. Дырҩегьых иқьаса даахан, ахы аимаџьгәара аартланы, игәӡаӡа иххны иҭоу, аҵәаԥшь иаҩызоу аҭаҭын ацигара
илеи­ҳәарц инацәкьарақәа налеикуанеиԥш, иара дызлааз
амҩахәасҭала, зынӡак иааигәаӡаны ҽышьҭыбжьқәак геит.
Адаб­ла зысыз иеиԥш, даанхеит. Иабџьарқәа ааирмазеит. Ишь­
ҭаламашь? Иқьаса ахы иаҵдаз ашашәа даахан, ахәхәаҳәа
ахы ааимаџьгәаны, наҟ инҭеиҵеит. Маҷк днеигәа-неигәан,
дызҵатәаз аџь шәпа наҟтәирахьала иҽыҩеиҵыхны днавагылт.
Иааикәыршаны – ахәажәбыӷьроуп, бна еилачыроуп.
Амаан арахь идәықәиҵаз хәҩык астражникцәа ракәын
ишьҭа ихыз. Абан, инахьхьи ахәажәра иаалагылеит. Раԥхьа
дааиуан уаҩы нырҳак, иԥаҵаԥшьқәа ыршаны. Абнахь-абрахь

шәызлацаша ҳәа ицыз ԥшьҩык инацәала идирбеит. Иара уа
дылҽыжәҵын, иҽы махәык инадҿеиҳәалеит.
Нас ахәажә быцақәа шьышьуа быӷьқәак ааҿихын, цқьа
дрыхәаԥшуан, ус шьыҵәрак ашыцламшә ҵлак ашьапы
иамикә­кәаан убригьы џьашьаны инапы ианҵаны икын.
Икәша-мыкәша ашәаԥыџьаԥ зегьы бла хаала иааишьышьит.
Шьҭа иубарҭамыз амра ашәаԥшь иҵнагоз ахь днаԥшит. Уигьы
иблақәа ааргәабзыӷит. Ихахаӡа зҿыҩазхаз ашәҭыц хкқәа
иблақәа нархыга-аархыго дышнеиуаз, ицламҳәа аҩада аӡәы
дҩаҵасызшәа адыԥҳәа ихы ҩышьҭыԥеит. Дадырсызшәа уа
даанхеит. Аҿҿаҳәа ашәақь асамԥал длаха-ҩахан, иаахиршеит.
Ааԥынтәи амра ашәахәақәа реиԥш ихааҷкәакәараӡа ибла­
қәа имсаны иааҭахеит. Иԥаҵаԥшьқәа рызганк аҩада иҩаҭрысҩаҭрысит. Иблақәа кылырҵыҵны дызхәаԥшуаз Ҳаџьараҭ
иршәыз ихәра аҿаҳәагақәа ракәын.
Дақәшәеит ашьаркәасҭа. Ашамыхьажь икуашәа, дзазо
иҿааихеит. Ихы-иҿы аԥшьра цеит, зеилкаара уадаҩу да­
ҽа ԥштәык аанахәт. Ишьапы лабыҵәк наҵаԥҵәазар, мпыл­
шәа атрымҳәа дҩышьҭыԥон. Арахь адумпеи даҟа­роуп, аха
ҵысхәшәоуп дшыласу. Ашәара зынӡак иныԥш­ӡом, ауа­
ҩыцәгьара ауп иаҳәо дахьынеибыҭоу зегьы. Дынкы­лаӡыр­
ҩуеит, даакылаӡырҩуеит.
«Абыржәоуп, Акьахьба ҷкәын, акыр улшозар. Иахьа уажә­
раанӡа уеибга-узҩыда, абџьар иацназгоз арашь уақә­тәаны
иҟоуҵоз акәӡам. Ааи, абыржәашәоуп!» – ааигәахәт Ҳаџьараҭ.
Дадиалоуп аџь шәпа ашьапы, изшьапык ала ибардан
ҩеиҵыхны иаауаз аԥсцәаҳа игәышԥы инаирбеит. Ақәыԥ­
шыга неига-ааигеит. Агәышԥы акәым, амҵ адтәалазар, иа­
дир­ҟьыцылап. Ихәра ҿаҳәагақәа иахьабалак икаԥсоу ибоит астражник, убри ашьаркәасҭа ауп дызху иаргьы. Аб­на
еилачыраҟны акасыжә ҵәахышьа изамҭеит Ҳаџьараҭ. Иҟа­
лаша… Урҭ акасыжәқәа аԥса аԥынҵала инаирҳәы-ааирҳәуеит,
ракәу, ракәму еилиргошәа. Нас дааҭгыланы дхарахаԥшуеит,
идәықәиҵаз иҩызцәа џьаракыр рышьҭыбжь иаҳауазар ҳәа.
Урҭгьы абра иааганы иҟазар иҭахызар ҟалап.

Ҳаџьараҭ итапанча кны дызвагылаз аҵла инавакны иаӷа
иниқәикит.
Даҽа хәыҷинӡарак дааиҭаҵуеит, егьи имҩа зкуа ахәажә
быӷьқәа иаԥсала дынрыха-аарыхоит. Абар, даҽа ҩ-ҵлакы
дызрывсыр хаха иаӷа дааидгылоит.
Нахьхьи аҵәыуацәа ршыкьбжьы иацлеит:
«Саб, о, саб,саб, саб! Макьана уара аԥсра абаухәҭаз, саб,
саб! Ҳара ҳаззынужьда, саб, саб, мҩабжа ҳаанхеит саб, саб!
Ақәыџьма ушԥаҿыҵашәа, саб, саб! Уи изыҳәа хаҵа дҟамлеитеи,
саб, саб!»
Даҽа шьаҿабжак ҟаиҵеит аказақ, деиҭааҭгылеит. «Ҷақ» аргеит ишьапы иаҵаԥҵәаз алабыҵә, рҵушәа днышьҭыԥан зымҩа
дынкаԥеит, аԥсык ааигхеит инацәа зҵакыз ахысга даҵхарц.
Ҳаџьараҭ дизыԥшуеит, абар-абар иааидгыло аԥсцәаҳа.
Иҟама ахәырқьҳәа иҩҭиган ахәы еимларӷәӷәа иааникылеит, егьи инапала – итапанча. Иарбанзаалак хьаа-баа ҳәа акгьы имам уажәы. Ихгьы, ишьапгьы хәӡам, анкьа дшыҟаз еиԥш
деибгаӡа дыҟоушәа.
Дзыдиалоу аҵла игәы иарҵысуашәа ибоит. Ааи, ахысра азин
имазҭгьы… аказақ имацара дыҟазҭгьы… Астражник акраамҭа
дышьхныԥсыланы дгылан. Наск, зынӡак бӷьыцк мырқәацаӡо
иҿааихоит. Деиҭаангылеит. Абыржәыҵәҟьа Ҳаџьараҭ да­хьы­
шь­ҭаз абӷьыжә-мбӷьыжәқәа, ихәрақәа злаҿаҳәаз зегьы шьа­
ла иҟьашьны иахьыҟаз илаԥш шрықәшәаз ус иаанхеит. Ала­
чашәа ача анабалак ишымқәацо еиԥш, деиқәыԥсы дкьаҩ­ӡа
даашьақәхеит. Ихчаа ихагылаз ихы мырҵысӡакәа, иблақәа
ырмацәысуа анахь арахь инеирҳәы-ааирҳәуан.
Иршаны иҿаз иԥаҵаԥшьқәа ҭрыс-мрысуан. Нас ииӡбаз
здырхуада, ишьаҿа зынӡа еихҳәаны ԥхьаҟа иҿынеихеит. Иаӷа
дызвагылаз аҵла днавсуан еиԥш, Ҳаџьараҭ абжьас аҟара
деиҵас дууааӡа дыԥеит, изшьапык ала. Уи ашьҭыбжь иаҳаны
аказақ иаақәҵәиаамҭазы аҟама игәахы илалагылеит. «Убил»
– иҳәан дааԥаҭԥаҭын, длеизҟәыҿит. Ҳаџьараҭгьы иаргьы
ахәажәбӷьыжәра ахәара-сара аалдыргеит.
«Угәнаҳа уара иумазааит! Сара акгьы схарам…»,– ааигәахәт
Ҳаџьараҭ.

Дшьаӡа-гәаӡаха дҩеихыҵит. Иҟама абӷьыжәра инылишьаалишьит, нас ашьа аҿататан икажьыз акасыжәқәагьы
наҿишь-ааҿишьын, аҭра илҭеиҵеит. Иауалыз ҟанаҵеит, шьҭа
икәаԥӡа аҭра иҭоуп. Ауаҩы ишьроуп уалс иаду аҟама, уаҳа акгьы иазкӡам. Изыӡбызгьы ауаҩы иоуп – ауаҩы ишьразы…
Шьҭа ахьаақәа цәырҵит. Алажә еиԥш ицрыхоит, ԥшьаала
днышьамхнышгылеит. Инапала аԥсы дааиқәикын даарҽеи­­ны
днышьҭеиҵеит.
Абар шьҭа иааилашәшәуан ара – абнаршәыраҿы. Ани иахак
ахәрашәа изызҳәоз анцәарҵыс, аҽааршәшәа-аҽаарқацашәа
иаацәырнагеит дырҩегьых ахәрашәа – уи Ҳаџьараҭ изкын;
нас амыткәма – уи абра ишьны икажьу ауаҩы изкын.
«Саб, о, саб, саб, саб! Амаан уабаҟоу?! Саб, саб! Аума сыр­
ҵысуеит, шәымшәан умҳәази, саб, саб! Уи изын хаҵа дыш­
ԥаҟамла. Саб, сабаа!» – нахьхьынтә, Фаҭ инхарантә иааҩуеит
иԥҳацәа рыҳәҳәабжь.
Ҳаџьараҭ хыма-ԥсыма астражник иҽы ҭоуӷан ахьҿаҳәаз
днеин днақәтәан, иҿылеихеит алада ихы рханы. Уамашәа иубаша, иара аҽгьы аԥшьын.
«Ҳаи рыцҳа, ҟамала санис, иара ибызшәала акы иҳәеит,
изакәу анцәа идырп. Сан иҳәама, сыԥҳәыс иҳәама, схәыҷқәа
иҳәама. Ауаҩы агәаҟра данҭагылоу ауми иара итәқәаҵәҟьа
анигәалашәо! Алиас рыцҳагьы данимпыҵыршьаауаз: «Схәыҷ­
қәа рыцҳа, схәыҷқәа!» – иҳәеит, – аҽы зтәыз астражник диз­
хәыцуан Ҳаџьараҭ.
Иара иакәзар, далгахьеит. Ҵәҩаншьап димаӡам. Маџь
димырххьеит. Иан, иаҳәшьцәа, иԥшәмаԥҳәыс Гәында уаҳа
аӡәгьы димаӡам. Дабаҟоу иԥшәмаԥҳәыс? Ихьӡ лыххалеит
аҟароуп. Лыхцәы жәпақәа ҩбаны еилаԥаны иҽышьаҳагаха
лызқәа рҵәахуа, лӡара еихытар иадшәалоу лыҵкы бырлаш еилыџьџьаауа илшәу, лмаахырблақәа разӡа, амыҵмыџь
хышәҭ еиԥш, лқьышәқәа еснагь ачча рықәыхх. Деихытаруа.
Дышьқьыруа амаҵ анылуа… Абас дыҟоуп и-Гәында. Дыҟоуп,
дыҟоуп … дабаҟоу?
Ардашьыл ихәылеикижьҭеи Гәында – Гәында лакәӡам
рҳәоит. Еснагь лқьышә ачча иқәыз, шьыжьымҭанк лҿы аны­

лыӡәӡәоз инықәба ицазшәа уаҳа имгьежьӡеит. Акыркырҳәа
ахьшь-ҵәҵәа абжьеиԥш, аччабжь илхылҵуаз аҽеиҭанакит,
ахәхәаҳәа ақәыԥсычҳарахь ииасит уи.
Аамҭала лгәы лнапы надкыланы дааҭгылон. Нас, дышнеишнеиуаз ласы-лассы лгәы кны атәара ҵылго далагеит. Агәы
рыцҳа, агәы! Шаҟа алуршои?! Лыҷкәынзаҵә игәы ҵыблааны
даакылыргеит… Лыԥшәма иакәзар, иахьеи-уахеи абџьар ахы
дҭагылоуп.
Дниаӡӡаа дцап, ари адунеи аҟны уаҳа ишьҭа џьаргьы
ианӡамкәа. Ашьаҭамырӡга Маџь, рымҳәази! Дабаҟоу?! Дыҟан,
рҳәап, аамҭала Кьахьбак, аха шьҭа дыҟам, ишьҭамҭагьы
ықәӡааит рҳәап. Ирҳәап, изҳәало ахьынӡаҟоу.
«Саб агәаҟ, сабаа!..» – шьҭа аарлаҳәа акәын амыткәмабжьы
шааҩуаз. Ԥыҭк днаскьахьан. Ҽы ӷәӷәоуп – аказақ-ҽы. Аҽыз –
ауаҩаԥшь дақәтәаны… Ҳаи, ииҳәазеишь ахәаша даныԥсуаз…
Абар, шьҭа абнара дылҵуеит. Нас, ҩахьхьи акыӡӷаҟны
арақәа ахьаҿагылоу рыжәпара анаҩс иубо аӷәтәы ҩны хәыҷы
аҟны дызнеир – деиқәхеит ҳамҭакы. Усҟан даҽак ибахрын.
Алашара ҭааӡа, аԥсы шынахшәара иакуп, уа…
***
Ауаа зегьы ҟазшьала еиԥшым. Аӡәы дуцхраауеит, абзиара узиуеит, нас аҭак дазыԥшуп. Ари, Кьахьыр-иԥа Ҳаџьараҭ
ус дыҟоуп: уи зегьы абзиара рзиуеит, ихәшәтәуеит ахәрақәа,
еиԥишьуеит баҩԥҵәа злоу. Иара аҭакс бзиарас изыруеи?
«Иҭабуп, анцәа иаҳхоумыршҭын», – рҳәоит. Уи иара изхоит.
Амала, иубап дганы ашьтәа изызшьуагьы. Иарбанзаалак
уаҩы диԥырхагаӡам.
… Иашьеиҵбы гәакьа иеиԥш дихӡыӡаауа, ԥшьаала, на­
пыԥ­шқала, Ҳаџьараҭ ихәрақәа ԥиртлеит, дрыхәаԥшит.
Ишәеит , изеит, ираӡеит. Иаргәҵысҭа даарак ишәарҭам, аха
ишьапы…
– Ҭауади-аамсҭеи амҩаду шәарҭас ирызҭаз Хҭарԥа-шкәа­­
кәа уоуп. Ухаҵоуп уара, убри аҟнытә, иаартынгьы иуасҳәоит.
Ухәрақәа ӷәӷәоуп, иуцрасыз аиха шҳамзар ҳәагьы сацәшәоит,

аха сымч рықәхоит, усхәышәтәуеит. Амала, сҳәатәы хоу­ҵо­
зароуп, – иҳәеит Кьахьыр-иԥа.
– Уи шԥеилкаатәу. Закәытә ҳәатәхаҵароузеи? – изеилымкааит Ҳаџьараҭ.
– Аҭынчра. Уҭынчны џьара уҟазароуп. Сара уа ухәшәтәра
саҿызаауеит. Иаҭаху ахәырбӷьыцқәа зегьы сааигәара иҟоуп.
Урҭ рзы хара сцаӡом. Мызкы-ҩымз аҭынчра ҳҭахуп уареи сареи. Нас ашьабсҭеиԥш атрымҳәа уԥо уҟасҵоит… Изакәыхи,
Ҳаџьараҭ, уабџьар ушьамхы иқәкны изуки?!
– Ус баша, уи уара иуԥырхагаӡам!
– Сыгәра умгозар. Узаазеи сыҩны?
– Сара ауаа рыгәра агара саҟәыҵхьеит. Абри ауп сара
шьҭарнахыс зыгәра згоны гәыӷырҭас исымоу. Маҷҩы рыгәра
згахьазма! Фаҭажә иҟны аҵыхәа ааидыскылеит. Уи уара уа­
ҵанакуам. Сузыхәшәтәуазар, уалага. Ауаа рзоуп усгьы уара
адәы узықәу! – итапанча ахәы быжькаҵәаӡа инарҳәы-аарҳәуа
днахәаԥшит.
– Сара усцәымшәан. Ахәшәтәҩы ианакәызаалак ауаа
ихәшә­тәуеит ауп, ирԥырхагоу ҟаиҵаӡом. Уӡырҩла арахь.
Лахь­хьи сбаҳча аҵыхәан, абас ҩыџьаҟа зкыша ҳаԥык амоуп.
Ирҳәоит ажәытәангьы убра абрагьцәа рҽыныԥхьарклон ҳәа.
Убра уганы унсыжьуеит. Иааигәоуп. Уфара-ужәра, зегьы рзы
иманшәалоуп.
– Мап.
– Избан?!
– Уа иҟалом, ҳаалаганы убас ҟаҳҵап…
– Уажәа саԥылоит, аха Араԥ ҳәа ҽык умоуп рҳәеит, исурбандаз?
– Уигьы ҟазшьа змам ауп.
– Избан?!
– Фаҭ дахьцоз игеит. Раԥхьа саргьы сдәықәигаларц иақәи­
кын, аха иамуит. Уӡырҩла, уи даҽазны иуасҳәап. Мгәыӡырхәа
уахьҩалсуа, џьраны мацара удәықәлоит. Уи нҵәара ақәӡам.
Амҩахәасҭа аҽымҩа ылгоуп. Ус ушнеи-шнеиуа, арымарахьшәа
шҭа бзиак ааҵанакратәы дә-кылҟьашаарак убоит, убри ава­
раҿы, аџьра инылганы, ажәытә ахьшьцәа рааԥҭражәқәак
ыҟоуп..

– Каҷырхәа…
– Аиеи. Иумдыруеи, Каҷырхәа ҳәа иашьҭоуп. Убра сга.
Убра сыхәшәтәы. Уҷкәын, ҽнак бжьыхны афатә иҭаны
ҽыла днаушьҭлоит, аӡы уа иамоуп. Ахәшә аҭашьа насур­
боит, аҿаҳәашьа са исзымдыруа сыҟоума! Абасоуп, саау­
кәыхшеит, уазыраззар… Даҽамҩакы – мап. Уа амшынгьы
сынхыԥшылап, сзыҿҳәароу амшын, аха ааигәа анеира иа­
қәи­ҭым сара!..
– Ибзиоуп, уигьы азамана. Ак уасҳәоит. Аиха шҳамзар акыр
ҳусқәа уадаҩхоит, зныкыр амаҭ уцҳахьоума?
– Ҟоҳ, амаҭ смыцҳакәа ари саҟарахама, ҩынтә-хынтәгьы
исыцҳахьеит. Ус Лақшәы-иԥа Ҭапагәгьы дсазҵаахьан.
– Уи ауми сзазҵаауа саргьы. Уи ҳахәоит. Ианаамҭаз ахәшә
удукылт – уалнаргеит.
Абас ҩажәамшҟа ҵит, дзаҵәӡа Каҷырхәа аџьра дылаԥ­
хьоижьҭеи. Икәадыр еицарса ихы нықәҵа, иуапа хәылда абжа
наиҵаҵа, абжак наиқәыршә ажәытә ааԥҭражәқәа дрыҵаиоуп.
Ӡык днахәоит. Мгьалк днацҳауеит. Фатәыс уаҳа иуҭашеи!
Абысҭа ԥхаҵәы-ԥхаҵәуа дузахартәом. Азаҵәра, азаҵәра!
Иҽы дацәажәон зны-зынла Ҳаџьараҭ, аха иара ибызшәа азкуамызт, уи. Уи зтәыз ибызшәа акәын иадыруаз. Уасиаҭк нижьт
аказақ иԥсымҭазы, аха изаҳада, аԥша иаамҵарс иаманы ицеит. Издыруада, ауасиаҭ иҭаацәара ирзагазаргьы, уи аԥшалас.
Урҭ еилыркаагәышьон уи ииҳәаз. Шьҭа анышә дамардахьеит,
иахьакәугьы анцәа идырааит! Амыткәма ихҳәааны, згәы рданы иҵәуада?! Иабаҟоу, иуа-иҭынха?! Уи дызныз амҩа ахацгьы
уа иааҿшәеит.
Акьахьба ихәрақәа, аиҳарак ихы ахьаа цеит. Аҿаҳәага амхны амца иақәҵаны иблит. Ишьхәа адаш аҟынӡа ихҵәамзи,
акыргьы еималахьан, аха иҽынеиҵыхны дзықәтәомызт, ахьаа
иҩаланаҵон, дҩеилыԥсаауан. Алабашьа изыҟарҵаз наи­ҵир­
гәон.
Уахык, аилашәшәымҭазы, дшаац еиԥш дааит Хьрыԥс, аха
дгәыҭҟьа-ԥсыҭҟьаха дыҟан.
– Иухьи уара ачалт иаҵашәаз аҳәынҵәраԥшь еиԥш?! –
дҵааит Ҳаџьараҭ.

– Амҩан џьоукы цәырҟьа-цәырасуа исызкылыԥшуан, изус­
ҭ­қәоу еилыскаарц санаанҿаслак, аҟыԥы-сыԥыҳәа рҽыныԥ­
хьаркуан.
– Иршәызи, ирхази? – иҟалаз идырт Ҳаџьараҭ.
– Абри, ар рымаҭәа ҳәа ирҳәо еиԥшшәа иҟан.
– Аҳыҳ, еилкаауп! Сыфҩы ркит, убама, араагьы. Маџь, уара
узлааз ала акәымкәа абрыстәи уца!
«Маџь сҳәама? Ааи, Маџь сҳәеит. Саргьы дсымагәышьамзи
Маџь. Аха… Анцәа дсиҭан, аԥсцәаҳа дигеит. Аӡы иаанаго аԥша
иагоит. Уи имаӡаз аԥсынҵры Хьрыԥс иразҟхааит!»
– Ара х-мҩакы еихагалоуп. Абри алаҟәра уҽаҭ. Издыруада,
амҩан џьоукы укны удырҳәацәо иалагар, ирмуӡошәа убозар,
ираҳәа брагьҩык абна дызбеит, дызусҭоу сыздыруам ҳәа. Усҭ,
абри аимаа ҟаԥшьқәа алааухәап! – иҳәан, ишимуаз мчыла
хь-хәыҷык кәеицеиуа инаииркит аҷкәын. – Саргьы хәдаҟала
сдәықәлоит. Уаб идуӡӡаны иҭабуп ҳәа сызиаҳәа, сара уи
саԥсаханы иҟасҵо сыздыруам, аха…
– Саргьы суццоит, Ҳаџьараҭ, хәдаҟала амҩа саргьы издыруеит, – дааӷьаҵәыӷьаҵәит Хьрыԥс.
– Мамоу, Хьрыԥс, уи уара уахәарҭам. Уахьгьы амҩа кызар
ҟалоит. Уца абри излауасҳәаз ала, аҳы уҵҟьа! – иҳәан, ихы
днагәӡны дноуижьит.
Маџь… Иара и-Маџь рыцҳа, ақәрахьымӡа Маџь, ззы акгьы
ыҟамыз Маџь! Еи гьиди, иахьак игәы дааҭыҵуам, еиқәшәашоу
лассы… иан рыцҳа, иаҳәшьцәа рыцҳақәа, и-Маахырбла…
Аҽы кәадыртәуп лассы. Изаҟароузеи, анаџьалбеит, ӷбоуп,
изтәызгьы ус дыҟамзи, рыцҳа…
Амгәырхақәа дыҩрыҵас-ҩрыҵасын, амаҟақәа ажьы ила­
лапа-лалапаны акылҵәарсҭақәа ахыцқәа нҭаиршәит. Деиқә­
ных дыҩҽыжәлеит. Ладахьала Хьрыԥс дызлацаз акәымкәа,
дызлаазгьы акәымкәа хәдаҟала аџьра дыҵалеит, зны еихҳәа­
ны иныҟәон, зны икәаруан аҽы. Иара зтәыз ицәа шицәыласыз
еиԥшҵәҟьоуп аригьы шыццышәу.
Шьҭак зегьы еилыркааит дахьыҟоу. Нхыҵгьы, Аахыҵгьы,
Далгьы, Ҵабалгьы уаҩы дишьҭаӡам. Зегьы арахь рҽеиз­дыркә­
кәеит. Фаҭ зегьы ирҿыхеит, аԥсцәеирымга! Ааи, рацәа ипара

ибеит Амаан, алахша! Аӷьара ҳәа, абар сахьыҟоу ҳәа џьара
изаацәырымҵыз Амаан. Абнахьхьи дыҟазар ҟалап Ҳаџьараҭ,
«қсси» ҳәа астражникцәа дәықәҵо дгәароуп. Еиҳабырагьы
шьҭа даарак игәра рымго иалагеит, рҳәоит. Фаҭ иԥҳацәа
руаӡәы амыткәмаҟны ихьӡ лҳәо далагеит: «Амаан уабаҟоу!
Аума сырҵысуеит, акы шәацәымшәан ҳәа умҳәази, сабаа!» –
ҳәа.
Абарҭ иҩызцәа уаҳа рхабар ҳәа акы шԥаҟарымҵа! Аԥсны
зегьы иахыҵәаз Фаҭи иареи рыхҭыс, дара рлымҳа ишԥаҭамс­
уаз! Иаӷацәа дрыԥшааитеи, иҩызцәа дышԥарзымԥшаауа?
Измаа­ноузеи абри?! Ма иҭаркит, ма рцәа иацәшәо иалагеит.
Иҭаа­цәарами, имшәо агаӡа иоуп! Дзаҵәхама, нас, Ҳаџьараҭ
зынӡак?
Иааилабыџит. Тах-чах, тах-чахҳәа иҽыз ашьҭыбжь го, аԥссы
икәаруа, Каҷархәа хәдаҟалатәи амҩахәасҭала даманы илеиуеит Акьахьба. Џьара-џьара, афаца-мацақәа неиԥыраҳауеит.
Абираҟ шьҭыхны иааигошәа, иҟамчы ҳаракны ила иаԥыра­
куп, амахә-чымахәқәа даланарыха-аарыхоит. «Ицәырҟьацәы­ра­суа џьоукы ишьҭан Хьрыԥс. Аӡәы длаԥшықәиҵеит, нас
дыцәгьаҳәеит. Дынхаҩхап рыцҳа уигьы. Аиҳабыра пату сы­
қәыр­ҵап, ҟәрышьқәакгьы сырҭап, иҳәазар акәхап. Иахьабалак, хыџьарагьы амҩа ркрызу? Иркызаргьы иркуп, иҟасҵари!
Абыржәы даҽа хысымҭак,ҩ-хысымҭак уаҩ дысԥырхагамхар,
нас саҵаҵәиааны аџьра ааныжьны сахьҩылҵуа – алтарра
сыҽнасҭон, мамзаргьы сааҳәны амшын ахь игоу амҩахәасҭала
сдәықәлар? Уахь сабакылнаго? Уахь иаҳа ишәарҭоуп. Нас са­
бацари? Ирццак санҽыжәлоз сшьапы аҳаҭыр сымбазт – ис­
ҟәыԥсаауа исыхьуеит».
Ус, иаԥхьаҟа иаалырҟьаны аҟәҟәаҳәа ахысбыжьқәа геит.
Кырцхшәа ахқәа аҿыв-сывҳәа инивыҟьҟьеит. Иаргьы убрахь
амца лоужьны, дааҳәны «чоу» иҳәеит.
– Вот диавол, настоиашьчи диавол! Опиат исчез! – иҳәеит
аӡәы. Нас ирацәаны иаакылппит.
Апҟара-пҟараҳәа, ҽызаҵәык амацара ашьҭыбжь Каҷархәа
агәы илганы, ахьшьцәа рааԥҭражәқәа шыҟаз ала игон. Есааира уи ашьҭыбжь маҷхо мацара, ус аџьра инылаӡҩа ицеит.

Ахысра анааиқәтәа: «Ааит, ааит, абааԥсы!» – ҳәа ӷызбжьык
геит рнаҩсшәа. Аӡәы иуаҭәа ашшара еиҩӷәыцәаа афасара дылажьын. Уи дсакасанҵаны дрыма идәықәлеит, имидагәидаха.
Иара дықьуан дааҟәымҵӡакәа. Адунеи зегьы дазаӷьуан, зегьы
рани раби рхәы риҭон, ихәра изычҳауамызт.
Ҵхагәанынӡа Ҳаџьараҭ лахьхьи агәаҩаҿы, Мшәылды
итәарҭаҟны дыԥхьеит. Хьрыԥс изааигаз аилаҳәара хәыҷы
ааҵиртлеит. Арабӷьы ақәҵаны иӡыз акыцымгьал ԥхаӡа, ашә
агәылассы, аџьықәреихәҵәы зхаз ԥатлыкак ажьаӷь уатка
ԥхеиԥхеиуа иҭаны иаацәыригеит. Кьафурами згәы алаҟоу
изы­ҳәа! Акрыфара игәаԥхо, аҷараҳәа игәы ааимшәеит.
Илҭеиҭәоит. Ахпыҿ ахәда иаакәыршаны, иссаӡаны, еив­
ҵаԥса-еивҵаԥса ирыԥхны абырлаш даҷ аахылеит. Ажьаӷьршы
фҩы хааӡа иԥынҵа инҭасит. Изнапык ала абыцашшы ины­
қәырӷәӷәаны амгьал ламаԥиҽит. Ицаӡа, иҟәымтатаӡа ашә
аагәылыҩрит. «Иа, анцәа, улԥха ҳаҭ. Исзаазҭииз сыхәшәтәҩы,
Акьахьыр-иԥа, ухәи-уҿи еигымхааит, уҭаацәеи уареи шәеи­
ԥхамзааит. «Аӷба ныҳәарыла иӡхыргоит» – рҳәоит, ныҳәаԥхьыӡ
угымхааит, ҳаԥсуара анцәа иумырӡын! Ахьы хәыҷуп, аха шәкы
ицоит. Анхаҩыжәлар ахақәиҭра анцәа ишәиҭааит.
Ажәлар, шәгәахәтәы шәахьӡааит! Ажәлар, шәымч рацәоуп,
ишәгәаԥхо ҟалоит.Аҵла ҩа шәақәныҳәар–ибыбышӡа ишәҭуеит,
ибыбышӡа ишәҭны иҟоу аҵла шәақәшәир – илеимгәаҩа ицоит.
Зегь зымчу ажәлар ишәзылашааит!»– дҩахан ижәит. Аҵыс ахы
хнаҵәо иҟан. Иаақәырқәырит Ҳаџьараҭ иҟәындҟәындбжьы
заҳаз аҽы. Ус Араԥ акәын иацәажәоз…
Игәы ҵшьааны амла дакуан, уажәы ари ахпыҿ анижә –
зынӡак ахәыц еиҩиҵәо дҟалеит. Ашә-мгьал днаха-нахеит,
иахь­ԥиҽлак ишаҳәшаҳәуа ашә аагәылҵуан. Ҵабыргны, асҵә­
ҟьа гьамала акримфеижьҭеи акрааҵуеит!
«Барақьаҭ имазааит Кьахьыр-иԥа Ҳаџьараҭ, барақьаҭ!
Илаҳәра – шыла агымхааит, ихәарҭа – шәы агымхааит, иҩцара
– ҩы агымхааит, уаҩԥсыла изҳааит, машәыр идгаламзааит, ихшара иҵәуо анцәа дҟаимҵааит, инцәахәы дихылаԥшааит!» –
гәаныла дныҳәон Ҳаџьараҭ.
… Ашара ԥыҭк шагыз, Кәыгә иҭахарҭала дылбааны, Уаҭ­
ҳарала дыхәнаны Гарԥ дкылсит Ҳаџьараҭ. Нас абаа иҭаз

диҩызан – Ҵаӷьтыр-иԥа Еснаҭ иҟны. Диқәшәеит иаргьы аҩ­
ны. Иҟақәаз еибырҳәеит. Лахьхьи, ашыцра, аҳацаҟьара
иамаз аҳаԥаҟны дынхәыҵаршә диҵәахит. Мышқәак роуп
иҵуа Еснаҭ аҩныҟа данаа, мызкаахыс дҭархха дҭакын,
Акьахьба ифҩы ихыркаан азы. Кәасҭа Шәлымбеи Никәала
Царгәыши иахьеи уаҵәи иоурыжьуеит. Изхоурмыжьша ҳәа
акгьы рымам. Аҳәынҭқарра Акьахьба дырзымкуазар дара
ирхарагәышьеи!
Ари аҽны ахәылԥазы, Еснаҭ дхьаԥш-кәаԥшуа., дкылԥшкылӡырҩуа иҩыза дахьиҵәахыз аҳаԥаҟны ихәы иманы, маҷк
игәы иахәашаз жәабжькгьы хьаҷаҷуп ҳәа инацҵаны изнеигеит. Иаха ааилашәшәразы Каҷархәа архәҭеи иареи реидыслараан зуаҭәа ашшара хжәаз, архәҭа напхгара азҭоз – Абрагьцәа
рабрагь Ачыгба иакәзаап.
Шарԥазынӡа ус дырххо дрыманы иқәын, ианша, ахә­шәтә­
ҩы Кьахьыр-иԥа Ҳаџьараҭ иҟны дыргазаап. Уи ахәра даны­
наҿаԥш, иааицәымыӷхеит. Ашәытара планы иахьабалак
ацәеи­­жьы алалара иаҿын. Ианихь дысзаажәгазҭгьы, ԥсыхәак
изы­зур ҟаларын. Аха ари шьҭа сахәарҭам ҳәа анреиҳәа аҽы
дла­қәыжьны дрыманы Агаҟа ицеит. Уи шьҭа имҩа хазхазар
ҟалап.
Фаҭ илахьынҵа илахьынҵахааит!
Аԥсҭазаараҟны зны акы уанаргәырӷьалак, нас заанаҵы
улахь еиқәҵала – угәырӷьара зырхәашьша акы нашьҭагылоит.
Еснаҭ дқьыԥаха, Бармышьынтә Акьахьыр-иԥа ахәшә имхны Ҳаџьараҭ иҳаԥаҟны дааит адырҩаҽны.
– Умшәан абааԥс, Ҳаџьараҭ, ухаҵоуп уара! – иҳәеит Еснаҭ.
– Шьҭа сзыршәагәышьози, иҟалаша усгьы иҟалоит. Ауаа
шәахьсықәӡуа ауп хьаас исымоу. Иааугеи ажәабжьс? – дҵааит
Ҳаџьараҭ.
– Иууеи. Угәы каҳама, арк рхы-рҵыхәа ҭызго ҳәа ауаа
ззыԥшу – Ажәеиԥшьаа рцырҟьа…
– Уи саҩсхьеит. Скарахеит.
– Мап. Абыржәоуп иаҳа аҽырӷәӷәара анаҭаху!
– Еснаҭ акы уҳәар уҭахуп, иузыгәаӷьуам!
– Ааи, аиаша уҳәеит, агәаӷьра уадаҩуп.

– Уара ухаҵами, уара уакәӡамзи уажәы исылабжьоз, иҟа­
леи?! Зҿумҭуеи, Еснаҭ? Сара иубац Акьахьба соуп, сыжәҩа
ԥырҵәазаргьы, иӷьеит аԥырра сылшоит макьана!
– Ҳаџьараҭ ажәытәуаа ирҳәоит, зуаажәлар зхы рықәзҵаз
уи ԥсра иқәым ҳәа. Иҳаздыруам иаҳԥеиԥшу, аха…
– Ҳусқәа шәарҭоуп ҳәа аума иуҳәар иуҭаху, Еснаҭ?
– Аиеи, аха мшәан, ишыдыдуашәа қәа ауам!
– Акгьы соумҳәаӡеит, Еснаҭ! Игәаӷьы, иуҳәарц иуҭаху ҳәа.
Ишәны иҟоу аҳәашьҳа ԥымжәар ада ԥсыхәажәла амаӡам… –
иҳәеит Ҳаџьараҭ.
– Азҩа зӡаз ҳәа акы рҳәоит еиԥш, ара иуӡо акгьыҟаӡам,