Иҩымҭақәа. Ҩ-томкны. Аҩбатәи атом - 12

Ус-ус, адгьыл аҵа кылырҵәома уҳәартә арҵәаа-сырҵәааҳәа
рыбжьы ҩыхҵаны, иууаӡа иԥаны рнаҩс игылоу амзашаҵла
инарықәԥалоит. Аха, иара уаҵәҟьа, иҩаԥа-ҩаԥашәа рҵыхәа­
қәа ӡарҵәишәа еиларшаны амахә инакәырҵәашаны игьало
рҽын­кнарҳауеит.
Рышьҭахьқәа, ртәарҭақәа роуп сызҿу, аҳауаҟны ахәыц
еиҩызҵәо, афрангь далақь ала икарффа исаны, нас ашьа­
машәыга ахьыршьызшәа иҟаԥшь-ҟаԥшьӡа, ихыгьежьааӡа
иҟоуп. Убарҭ ртәарҭақәа ыргьаланы зны ажәҩан ахь идырхоит, амза ашәахәақәа ахьдыршоит…
– Анцәа уаҳзылыԥха! Изакәызеи Аԥсны иқәнагалаз, ҩсҭаа­
цәахарушь?! – ҿааиҭит Алҵыкә.
– Сеидроу, абна иацәымӷхаша. Шьханыҟәа адых-дыхҳәа
игәы шыхыџхыџуаз днеиҭаҵын даҽа ҵлакы днавагылеит.
Иблала ишәеит, изеит, ишәақь инанаго инанамго ҳәа. Зама­

налаҵәҟьа инанагоит, амала, мзала ахысра маҷк деиқәна­
мыршәар ҳәа дшәоит акәымзар.
Ишәақь ҩышьҭихын, руакы инақәикит. Дара ԥыхьеиԥш
рҵыхәақәа рыла рыҽкнарҳан, илеивыс-ҩеивысуа ауаргьала
ҟарҵоит. Иаргьы ишәақь ацирзазоит, иҟаиҵари? Нас ишәақь
лоужьны, иарма напы инанҵаны, мрагыларахь злаҟаз ала
дааҳәны, иарӷьа напала хынтә илахь-иџьымшь иӡатәит, даа­
ҟәындҟәындит. Ашьҭахьы, ишәақь ааигәыдырсыланы, аҵықь
ааҭиргеит. Еиҵаҟаа иҭәыз ҳаҭак жәҩанахьтә илеизшәа, ахәаԥ
аашьҭнаргеит амзаша ашьапаҿы. Аҩыза аҟыԥҳәа аҵыхәала
изхьынҳалаз амахә инықәтәеит. Ҵыԥх иԥсызшәа аҽырԥсӡаны
иҟоуп. Убас маҷк аҟара афы зысыз еиԥш иӡыҩӡа ишықәтәаз,
аҵаҟа хәарч-марчҳәа зыбжьы газ ахь ахы нарнааит. Аҩыза
шьаӡа-гәаӡаха, ипатматуа аԥсы ахыҵуан, иара алымҳа ҟьа­
ҟьажәырқәа иҵегьы алада ирнааны, абла жьаржьалеиқәа
кылырҳәҳәа маҷк иазыԥшуан. Нас, Шьханыҟәа дызвагылаз
аҵлахь алаԥш наршәит, иааиҿаԥшит ацәгьа зузи иареи. Аха,
зынӡакгьы игәхьаа мкӡакәа атрымҳәа инаԥан, зны-заҵәык
махәык инахьыст ауп, асаара илкаԥеит. Егьи аҽеиҵнахуан,
абла хырҷақәа ӷьаӷьаӡа ишааԥшуаз ус иагьаанхеит. Инахагылан аҳалал анаҭошәа иахәаԥшуан, нас инафҩышәа-ааф­
ҩышәан аҵыхәа ыркәаталеиуа иҩышьҭнахын, иаархәаны
иааннакылеит. Ҳамҭакы аҽеиҵарӷәӷәа ус игылан. Ашьҭахьы,
ахы ланарҟәын, аԥсыԥха зхыҵуаз аҩыза алымҳарҭа ақьышә
нҭанакын, ҟьымҟьымҳәа акы аҳәеит. Ус, рыԥҟьашәа иааԥҟьан,
ԥыхьа изқәыз амзаша инадсыла-надсыло ақәцәан иҩеин
аҩызеи иареи ҵыхәала изхьынҳалаз амахә аҽреиџьны
инықә­­ҟәыҟәит. Дырҩегьых аҽыҩеиҵнахын ашәарыцаҩ ахы
наиқә­кны арҵәаа-арҵәаа ҩыхнаҵеит, аҵықьгьы ааҭгеит.
Рыҩбагьы еихырсны, игьалдызуа наҟ-ааҟ ихәда ихшьны, иҽада иаԥхьа иргыланы агаҿа аԥшаҳәаҟны данкылсуаз
иҟьаҟьаӡа иаашахьан. Иҩныҟа дкыдымгылакәа дышиашаз
иҩыза апринц иаҳҭынрахьы днеит. Арҭ аԥстәы мӡанрақәа
рцәақәа рхырхыр, апринц иԥшәмаԥҳәыс лыхәда ихалҵаша
ассирҵәҟьа рылҵуеит, адунеи иамбац ахәыдхаҵа лзыҟалоит.
Уи ҳамҭа дууп. Ашәарах жьҵаагьы ԥыҭк наииҭап.

Шьханыҟәа дааит ҳәа иӡбахә шааиарҳәаз еиԥшҵәҟьа, дааиааит арахь мҳәакәа, схаҭа сиԥылоит ҳәа дгәырӷьаҵәа аҳ­
ҭынра агәашә ҟьаҟьаӡа иаартны дааҭыҵит. Шьханыҟәа дҿаԥ­
ха-ҿаччо, деидараха иаԥхьа дгылан.
Апринц азныказ дадырсызшәа уа даанхеит. Нас ак сҳәа­
қәоит ҳәа далаган иҿы акит. Деиҳәҭҟәыҟәлеит. Ус дшыҟаз даа­
қыџьқыџьын, дынхышәҭын ахәаԥ аашьҭиргеит.
– Ихьи ианаџьалбеит, аҳ иԥсы иӷразу аҳәынҭқар хәыҷы?!
– Ҩсҭаацәаз џьишьазар?
– Еи, уи аупеи! – аӷзаа ааилдыргеит иӡырҩқәоз.
– Иҟалаз уи ауп, арҭ аԥстәқәа ахьы маҷымкәа ирыхҭынҵаны
аҳәаанырцәынтәи иаахәаны иааигазаап, амаамынқәа ҳәа
изышьҭоу ракәзаап дара. Араатәи аҳауа зҩыдеи, ашәаԥыџьаԥ
мӡанреи рҟны еинаалап, еибарԥшӡап, иҿиап ҳәа ҩба ааи­
гагәышьан, аха ишыжәбошәа, Шьханыҟәа илахь-иџьымшь
ӡатә­ны рҭыԥ иқәиҵеит ҳамҳәозар.
– Ҩсҭаацәаз џьишьеит умбои. Аха, аҩсҭаа ҳәа иҟоу, ара уара
ишуҳәаз еиԥш, ҟьымҟьымҳәа акәӡам дышцәажәо, арҵәааарҵәааҳәагьы дыҳәҳәаӡом. Уи абри ҳара ҳаиԥш ауп дшыҟоу.
Уи дҟәышуп, инамыцхәны дгызмалуп, абри амаамын ҳәа уара
узҿыз еиԥш аҵыхәа хәхәаӡа имоуп, акьатрацә ахьаанҵәо
иқамсаӡа иҟоуп. Уи ауаа акырқәа дырбахьеит, дырдыруеит.
…Алҵыкә игәараҭа уаха ачара хпыҿ ззырҳәоз ыҟан. Ҳа­
џьараҭ иқәлацәа, иҩызцәа идеизаланы идтәалеит, пату
иқәыр­ҵеит, иарбанзаалак асасдкылараҟны акы иаҵамхеит.
Уи анаҩысгьы акырынтә еиқәшәақәеит, Гагратәи аус иалацәа­
жәеит, аҳы-ы, абыржәашәоуп ҳәа алабаҟьаҩы дшаарыниалак
еиԥшҵәҟьа, Адылгьери, Есҳаҟ, Мшәагә, Махаз, уҳәа рҩызцәарԥызцәа зҳәаз иеиԥш, ирыма ишлеиуаз агәра игеит.
Ара даҽа ус еилаԥаҭак цәырҵит. Алу Қьааба иугаргьы лагара агхом ҳәа акы рҳәоит еиԥш, Акьахьба ара дахьааизгьы
ҭауадааи иареи еиҿамгылар амуит. Иҟалаз уи ауп:
Алҵыкә иԥеиҵбы Есҳаҟ ԥҳәыс дҳәаны дизтәоуп, абар, ачара аҿҳәара ааигәахеит. Аха аусқәа акалашәа иҟалеит. Амаӡа
аргамахеит. Арахь аҭаца иаарго Аихәаа дырҭыԥҳауп, ҭауад
ҵкаруп.

Абар, уҳәан-сҳәанқәа шаҟа уҭаху! Аихә Ламшьаҵә дуӡӡа
иԥҳа хазынахә ацәмаа иахарԥоу Марыхә Алҵыкә-иԥа Ес­
ҳаҟ дигартә дыҟам, уи хыхь иқәтәоу ҳазшаз анцәа дугьы
игәаԥхом! Еиԥханагьлоу роуп инаскьеибаԥхьо ҳәа, иааргарц
ирҭаху аҭаца лашьа Ҭарашь даақәгылеит. Уи уҳәан-сҳәанмызт,
ҵабыргын.
Аус злоу дара роуп, игәаԥхеибашьазар, раҵкыс уаҩы дызиааиуам рҳәоит. Ажәакала, абри аамҭазоуп Акьахьбагьы
данақәшәаз. Абри азоуп Ҳаџьараҭ агәашә данааҭала: «Ҳаи,
ианаамҭаҵәҟьаз ушԥаа, ҳаи, ианаамҭаҵәҟьаз ушԥаа, уқәақәра
сара изгааит!» – ҳәа Есҳаҟ дзиԥылаз. Иԥҳәысаагара атәы
Ҳаџьараҭ усгьы идыруан, аха ас – мап…
Даара акырынтә еиқәшәақәахьеит дара. Бзиароума, цәгьа­
роума, Аихә-ԥҳа иахьылнеирҭаз, иахьлааирҭаз, дахьтәоздахьгылоз зҳәаз иеиԥш, маӡа-аргама иҽлықәиршәалон. Еи­
гәаԥхеибашьеит. Хьымацәазкгьы кәеицеиуа, абри жьакца­
раҳа ҳаиҩызара мжьакцааит ҳәа лнацәа ҭхәаа инахеиҵеит.
Уажәы рҩыџьагьы аҵаа рыбжьало иалагеит. Амала, иџьоу­
шьаша, лан дақәшаҳаҭуп. Зны иаалгәамԥхазт, егьит, аха нас,
Марыхәаа рҭаацәара дашьҭаҵаауа, днашьҭаҵаауа лҿаалхан,
урҭ шхәыдамыз анеилылкаа дазааит. Лыҷкәын Ҭарашь иоуп,
ауаҩага иикыз икит ҳәа зҽызрыцәгьауа.
Иаб Сафар рыцҳагьы ииҳәаз ҟалар акәын, даҽакы – мап.
Аӡы аҩада ицоит иҳәар, ааи, азамана, аӡы алада цашьас иамоузеи, ҳәа уҳәар акәын. Ӡаԥшь-иԥа Омар иеиԥш, иара убри
ауп Сафаргьы дызқәыӡыз.
Сафар идгьылқәа цәаӷәаны анхацәа аџьықәреи изыларҵон,
изаадрыхуан. Хазы наделла адгьылқәа риҭон, дара анаарақәа
рҟны акәын иахьыҟаз, избанзар дгьыл иашарҭа ыҟамызт иара
дахьынхоз, Лазфи итыша ҳәа иахьашьҭоу анаҩыс. Ара зегьы
ҟәаԥа-ҿаԥаран, ԥсҭаран. Амала, адгьыл ӷәӷәамзи, аџьықәреи,
аҟәыд бзианы иҟалон, аура барақьаҭӡаны ирызҭаргалон.
Ҵҩа змамыз аԥсаса имаз ахьшьцәа игәарырхуан, аҩныҟа
имааӡо, ашьхара, аԥсҭара ирыманы иқәын.
Амшцәгьақәа раан, ақәаршҩы бааԥсқәа анауаз, ахәқәа
рҟынтә адгьыл маҷ-маҷ иқәыӡәӡәаауа, аԥсылара аманы ала-

да ицон, амалаҷырреи ашьанҵарақәеи аарԥшуа. Сафар иара
ус ихы иҭашәоу, ма игәнаҳа рықәшәаратәы, џьоукы иарҳәоу
здыруада, аха ҽнак иҽагакцәа дынрылагыланы ус реиҳәеит:
«Шәырашәашьа сгәаԥхом! Ааи, исгәаԥхом, сыдгьылқәа ԥхас­
ҭашәтәуеит. Уажәынахыс шәҽагакышьа шәыԥсахроуп. Ла­дантә
аҩада акәымкәа, ҩадантә алада шәрашәо шәҭа­лалароуп.
Усҟан ауп анышә еизыҳәҳәо аҩада ианцо, мамзар ишәымбои
– анышә аԥсылара зегьы алада ишәышьҭит!»
Анхацәа рыцҳақәа Сафар дџьашьо рҽагақәа рыҵаргәаны
иаагылазаап.
«Ҿыцха ҳрашәо. Ҳхы ашьашәы ҭатәаны ҳазлаҭалари, адунеи иаақәыршааз аӡәы иҳәоны исмаҳацт!» – иҳәазаап иаҳа
агәаҵәа зыӷраз, Алиас ҳәа изышьҭаз уаҩ кьаҿк.
– «Ауаҩ кьаҿ игәы иҵасуеит ҳәа рҳәо уаҳахьоума, Алиас?!»
Иркәалааны иажәақәа наиршәзаап Сафар.
«Ҵабыргуп уи саҳахьеит, аха даҽакгьы рҳәоит!» – иҳәеит
Алиас.
«Уи арбанушь?» – ҿааиҭит Сафар иҽхыршәаа.
«Ауаҩы ҳарак аҽада бызшәа аниҳәо ыҟоуп!».
«Ааит, уара, Дамеи аҳәацыркь иԥа уакәызма сара аҽадаҳәа
сазҳәоз!» – иҳәан, аҿыжә-аҿыжәҳәа аҟамчы леихиҟьеит.
Алиасгьы убри дазыԥшызшәа, иҽага акәапаҳәа инкаршәны,
аҩныҟа длықәхәаша дцеит, изқәа алаба кыдырззала.
Иаанхаз иҩызцәа, ус инцәыҵабӷьаҭ-аацәыҵабӷьаҭшәа,
цәгьаԥ­сышьала иаадырхәлан, инкахәыцуа иқәҵит.
Ҿыцха аџьықәреи рашәара заҳахьадаз, цыгәхыршәҭ ҟар­
ҵозшәа?! Аха ирымур, изықәтәоу, изқәаарыхуа, рымҿы-рымца
злырхуа абнара уҳәа зтәыда? Урҭ зегьы ҳамҭас анцәа иҟынтә
Сафар иоузаап…
Ари аизыҵҟьара аныҟала ашьҭахь, мчыбжьыкгьы аамҵӡакәа
инрылаҩ-аарылаҩит, Алиас хәыҷы иҭаацәа аашьҭыхны, да­
хыҵ­ны Бзыԥҟа дцеит ҳәа. Џьоукы алаф ихырҳәаауан, алаба
иманы ара дтәазаргьы ҟалон, Бзыԥынҟа изылбааигеи ҳәа.
Егьи амчыбжь аанҵәоны,ахәылԥаз, амра абас мысҭхәагашәак
амшын илӡаалон еиԥш, Лазфи итыша ааигәара аҵықьҳәа
ахыс­быжь геит, ахыԥҳәагьы Сафар длеиқәаҳан иԥсы амра
илацҭашәеит.

Убри Сафар ахага аҵықьҳәа данааимса иԥынҵа дынкыл­
шәазшәоуп дшыҟоу Ҭарашь, иахьа заҳәшьеиҵбы доузмыжьуа,
Марыхәаа рчара еилазго.
«Анхацәа арыцҳақәа саб дырҟаҟахьан, дырфахьан, уи
азмырхакәа, уажәы иаалаганы саҳәшьа дыргоит! Уи хыччароуп, тәамбароуп, убри аҵкысгьы еицәоуп! Изураны сыҟаӡам!»
– абас дхәыцуан Ҭарашь.
Аҳҭынрагьы Алҵыкә игәараҭагьы џьабоит.
– Ҳаџьараҭ иакәзар, иаабац дабаҟоу! Абылра иацәшәаны
аӡыршы иҭаҳаз ҳәа – алада иауам, аҩада иауам. Даара
иҳаиҭқәиҭ ыҟам. Иҩыза Есҳаҟ инасыԥ алагәырӷьара ацынхәрас
– ақәыԥсычҳара. Иааит иаргьы. Аҿҳәара змоу мааир иабацо!
Уаха аҭаца дааргарц иҟоуп. Аха аџь аҩаӷьра, амжәа агәаԥшьра
ихы рниҟьарц игәы иҭоуп, Сафар ихылымҵраны ихылҵыз Ҭа­
рашь. Аӡыхь иҵхәрааны идәықәлази, апытра зҽазызкыз апыт­
ҟәырқәеи нкылашьас ирымеи?…
Амала, уамашәа иубаша, акы далаҟоуп иара Ҭарашь ҳәа иҟоу.
Акатаҳәа ауаа изнеины иацәажәоит иаҳәшьа амҩа лиҭаразы.
Иааиарҳәо зегьы дазыӡырҩуеит ҭынч, дақәшаҳаҭхашашәа ихы
ирҵысуеит. Анцәа иџьшьоуп, шьҭа иаҳҳәаз иаҳаит ҳәа ишыҟоу,
еиԥханагьлацәоу роуп инаскьеибаԥхьо ҳәа иааҿахиҵәоит.
Аҭацаагацәа аан, насҭха џьара иԥшуп, аҳҭынрахьы ааишьас
ирымоузеи! Аиҳабацәа ҳәа ирыԥхьаӡоз, амҵ ашьапы ахьыԥ­
ҵәоу здыруа, нашьҭуп, аха ҽеи ыҟам.
Нас, Ҭарашь ихала, иуаажәлар рахьтә аиҳабацәа аранӡа
шәысзааироуп ҳәа ауаҩы дырниҵеит. Иааит. Ишеиҿыхоз
илеи­хашәа ихәлеит.
– Ауаҩы дуаҩуп, дылбааганы уихымцәажәан, дад ԥхашьа­
роуп, уи аԥсуа итәым. Марыхәаа, дад, шәара Аихәаа шәаҵкыс
излеицәоу ҳәа ҳара акгьы ҳаздыруам, – иҳәеит Ҭарашь дзыԥ­
хьаз аиҳабацәа реиҳабы.
– Нас даҽазны еилышәкаап урҭи ҳареи ҳазлеиԥшым ҳәа
акрыҟазар. Сара стәы сара издыруеит… уаҳа шәаламцәажәан,
– иҳәеит цқьа данизыӡырҩ ашьҭахь. – Еиԥшу роуп инаскьеи­
баԥхьо! – нациҵеит.
– Дад, уара убри ажәаԥҟа уцо-уаауа аҳәара уаҿуп, иуаз­
ҳәада?

– Исаҳан, исҳәеит!
– Ааи, дад, ус акәхап, ус. «Иардар-иԥа Ҟаламала иаҳаз
иҳәеит, иибаз ифеит» – рымҳәеи.
– Шәсацәҳарц шәаау, шәсыцхраарц акәу?!
– Ҳарҭ аӡәы ҳицхраап, егьи ҳаиԥырхагахап ҳәа акәӡам
ҳшааз, аҵабырг ҳадгылоит.
– Сара стәы сара издыруеит.
– Нас умбои, дад, аԥасагьы ус уҳәеит. Уара утәы уара иудыруазар, ҳара ҳазурааԥсагәышьеи, ҭаҳмадцәақәак аҩны ҳтәан, –
рҳәан, абыргцәа рлабашьақәа рыҽрынҵаны, ршьамхқәа аҿҿа
рыхго иҩагылан рыҩныҟақәа рахь алашьцара иналалеит.
«Шар, иҟало аабап. Еихашәы иҟоу ажәҩан мчыла иузеи­
лыргараҳа ҳнапаҿы дааиуам, уаҩы дызмыхәо аӡәы иоуп Ҭа­рашь,
иаб Сафар рыцҳа, дааиаанӡа дымнеиааит, цәгьа диеиԥ­шуп.
Ԥина иԥсы цәгьан, аха Ҳәынаԥ еиҳа ифон ҳәа ажәытә ҳабацәа
егьа рҳәозаргьы мцым, арик уаҩ димыхәеит», – рҳәеит.
Ауха аҭацаагацәа рхы рыкәаҽ игьежьит.
– Зшәақь еибамгаз ашәарыцаҩ иеиԥш шәгьежьит акәу?! –
даарԥылеит Акьахьба ҷкәын.
– Ааи, гәышьа… – рҳәеит.
– «Гәышьа» ақәымзааит Марыхәаа ргәараҭа. Абар шьҭа
шоит, ҳаицәажәап иҵегь, – иҳәеит Ҳаџьараҭ.
Ауа, аҭынха, агәылацәа ираҳаит ари.
Иӷызуа икыдҿаҳәалоуп ачара иазку арахә-ашәахә. Ҳаӷоу
иибаша.
Иубаз еицәоу убеит ҳәа, ишьҭахьҟа иҭаацәа ашәарҭа бааԥс
ишҭагылоу, апринц иус алацәажәаразы иҩызцәа рахь дааит.
Арагьы Ҭарашь ҳәа даҽа принцк, даҽа Ӡаԥшьк дцәырҵит.
Ашара адәы ианаақәлоз Ҳаџьараҭ Алҵыкә дидгыланы акы
иеиҳәон.
«Сеидроу, дад, ҳара ҳтәы ҟаҳҵан, иамуит, ҳаҟәныршьауеит,
уара ишуҭаху уныҟәа», иҳәеит Алҵыкә.
Ус, амрагьы ани амҵәышә ԥшра зманы иқәацәӡа игылоу
ашьха иҩавшәеит. Уи ашәахәақәа хьшәашәаӡа акәын Ҭарашьи
Алҵыкәи рашҭа ишҭаԥхоз. Ҩахьхьи, Кәрыжәаа рышь­ха ақә­
цәахь лаҳәақәак ҟыруа, еивагьежьуа, еишьҭеибаҵа еишь­ҭан.

Каԥкаԥқәакгьы рыбжьы ахра цыҩцыҩқәа ирныҩуан. Ажә­
ҩан ԥҭацк хыршәламызт, уи аӡмыжь иаҵәара амра ашәа­
хәақәа гәыбзыӷуа иаҵашуан. Ашәаԥыџьаԥ акәзар, аҷҷаҳәа
еидахәыҭхәыҭлон. Аԥсабара зегьы шәаҳәон. Алҵыкә игәара­­ҭа
– мап…
Ҳаџьараҭ Адылгьери ижәҩа кны аҩны ашьҭахь ақәаҵа
дыҵан, инапгьы ихгьы ацырҵысуа ихы ак ҭеигалон. Адылгьери амцаԥшь иҿатәаны дӡырҩуан. Нас даауижьын, қды
хымсыҟәк днықәтәеит Ҳаџьараҭ. Иҩыза ахьышәҭҳәа ишь­
хәа даақәҵәиаан, иҽыз ццышә ахьҿаҳәаз аҽхарԥарҭахь
дыҭ­рыст. «Амра жәхьанеиԥш иҩеиаанӡа. Амра жәхьанеиԥш
иҩеиаанӡа» абарҭ ажәақәа илымҳа иҭыҩуан. Уажәоуп иара
ани ашьха ианавҵыҵ. Иҽы амгәырхақәа дҩарых-ҩарыхо,
амгәа еиԥхьашьшьаа, икалахәҵәаӡа иааиҟареитәын, аӷәра
на­харшәны акәадырҭра, днаныххылан, иҟамчы еиҩырҿала
иҽы днақәмақарын, агәашә дыҩҭҟьеит, Лазфи итыша нырцә,
Аихәаа рахь ихы рханы.
«Еи, дад, анцәа абзиара ҟаҵа, – иҳәеит зыҷкәын ишьк­
лаԥшуаз иаб Алҵыкәгьы. – Аҷкәынра – аԥшалас».
Дтәоуп Ҳаџьараҭ имацара заҵәык ари ақәаҵаҿы. Уажәыуажәы иҟамчы аԥҵаҵа аҿыжәҳәа икаԥсоу албыӷьқәа ирылеикшоит. Аҟамчы аԥҵаҵа… Аӡаԥшь-иԥа Омар иҟамчы аԥҵа­ҵа
нҿырффаны, ахәы патагәаӡа ианааимпыҵаирхаз ааигәа­
лашәеит.
«Изхарада? Ирҳәоит, ауаҩы акранифо амаҭҵәҟьагьы иц­
ҳауам ҳәа. Алиас акрыфаха ииҭомызт! Уи иқәнагаҵәҟьаны
ихьт. Атәыԥҳәыс? Убра сыҷкәынра сыхьӡазар ҟалап. Аԥҳәыс
алаҵәҟьа леишуам рҳәоит. Ԥҳәыск лыпҟара, ԥҳәыск лаҵкыс
аиааира… Егьа ӡеибафара агәҭа салагылазаргьы, ус сымур
акәын. Лара лхаҵажә, Ач-ԥҳа лыдҵала сани саҳәшьцәеи
ҳаҩны иҩнакны избылуеит ҳәа дымцози! Атәыԥҳәыс илхара­
гәышьази, лара илазҵаауадаз… Аҽы иазымиааиз акәадыр
дасуан ҳәа. Ус иҟалагәышьеит! Шьҭа уи хнырҳәышьа амам.
Абџьаргьы шықәсык знык ахала иҭҟьоит…
С-Маџь дызҿузеишь уажәы? Маахырбла? Сан, саҳәшьцәа?
Иабаҟоушь Никәала Шардын, Кәасҭа, Еснаҭ, Хәсин? Ҵаӷьтыр-

иԥа Хәсин! Аӷьараҳәа дынхоит дынҵуеит, игәашә аӡәы даавсыр ҟалаӡом, уи ҟьаҟьаӡа иаартуп. Ахаан аӡәы гәацәыхьажәа
иеимҳәацт, унеишь-уааишь ҳәа иарҳәоит, ацәгьеи абзиеи
рҟны.
Адылгьери шьҭа Лазфи итыша дазааигәахахьеит. Нас
уа дахьыҩыхшәо – Ҭарашь иаҳҭынроуп. Дзакәызишь абри
Ҭарашь? Иаб Сафар анхацәа цыгәхыршәҭла аҽага диркуазма? Омар рыцҳа аҽага ҳиркуан, аха, нас ашьтәагьы ҳзишьуан,
ара аҽагакцәа рыхәгьы рыманы иаауазаарын. Ак аҵкыс ак
еицәами…
Ааи, Ҭарашь, Ҭарашь! Иахиҳәаарызи изысыцҳаз ажәа?
Амра жәхьанеиԥш иҩеиаанӡа ҿҳәарас имоуп.
Адылгьеригьы шьҭа Лазфи итыша дахысхьеит…»
Лакәми иаха Лазфи итыша иахҳәааны ирҳәоз! Иҟамлац
иҟоузеи ари адунеиажә аҟны! Измилаҭуи иахьынтәаанагази
уаҩы изымдырӡо, анҭ Кубеци иԥа Фасии реиԥш абра инхозаарын хаҵеи ԥҳәыси. Араҟа ауаа зегьы шынхо-ишынҵуа, аԥсаатә,
арахә-ашәахә анҵаны ирымаӡамызт. Аҳәақәа ааӡаны абна
иларҵон. Нас, шьҭа иҿиеит, ирызҳаит анигәахәлак, аԥшәма
ишәақь аашьҭыхны, илеиқәаҵәа ду қәасқәасуа иаԥхьа инаргыланы, аҩада аккарахь ибнакны илаз иҳәақәа акакала ишьны
иааигон. Ирҵаауан идырԥшшон, уа иадтәалан. Иԥшәмаԥҳәыс
ҳәа иҟаз, иахьа мшмыхәла ахахара, аԥара даҿын. Илхахоз,
илԥоз абри-абри ауп ҳәа акы ршәны, акы рҟәынны уаҩы ирыдимбалацызт. Илхахоз, илԥоз злылхуаз амаҭәахә ахьааргозгьы уаҩы издыруамызт. Еснагь амӡырхагьы, аҩнгьы хәцәахьы
аҟьамсар рхысны иҟан. Уи аԥҳәыс ҩымсагк лкуа-илышьҭуа
агәылацәа ирымбацызт.­­­­­­
Дара рахь анеира даара иуадаҩын. Асаса ҭышәшәаа, рашҭа
иҭагьежьаауаз рла амшә иаҟаран.
Ишыҟалах здырхуада, ӡын ҵхы бааԥсык азы илаҳәыз
ҽцәақәак абри ақәацә иаавалеит.
Ақәацә асшәыб иақәжьыз лҩа хәыҷык шалшәшәоз амҩас­
цәа рылаԥш ианааҵашәа, аӷәрақәа иаарыхеит. Ҳаҽҳарԥхап,
акгьы ҳнацҳап, рҳәагәышьазаап, – агәашә ахь инеихеит. Убри
аамҭазы, ауамага, амшә аҭыҩра иҭазцалаша ани алеиқәаҵәа

ду аақ-аақҳәа аҿаанахеит. Наҟтәи агәашә ала ирҿаԥшуа,
ибӷьаҭны асы шьыҵәрақәа шьҭырууааны шьҭахьҟа иршәуа,
уаман иҟанаҵоз. Аӡлагареиԥш аҳәиҵә-аҳәиҵәҳәа еимагыланы асырҳәы илеиуа аҳәҳәыҳәа алеиқәаҵәа хәымбиҭә аҟәаҟәа
ааршлоит, аха аҽаршәшәа-аҽаарқацаны, агәаҩ-агәаҩ ахга
ашра иналагахуеит. Гәыбӷансгьы иоуҭои, ахаан ари агәараҭа,
ҽынла сасык дҭамлаӡацзар, уажәы аҵхыбжьон уи еиԥш иҟоу
згәаӷьрыдаз?…
Амҩа иашәаз амҩасцәа ӷьазкит, алеи дареи шеиҿашуаз,
арахь ақәацә ашә ыҵарҟацоуп. Инеиҭак-ааиҭакуа: «Аԥшәма
уҟоума, абааԥсы, удәылҵ ԥҳәыс улыхшазар!» – абас ҿырҭ­гәы­
шьозаарын, аха аҭак ҟазҵоз алышькьынтыр иагаша акәын.
Згәы кыдгылаӡаз аҽыуаҩцәа руаӡәы итапанча ааҭиган
ала инақәкны аҵықь ааҭиргеит. Згыгцәа ргыланы, аҽцәа ҽы­
жәысхуеит ҳәа иаҿыз алеиқәаҵәа ҟыт азымҳәаӡакәа, асбыбкра абақ аалнаргеит.
– Сара снапала исааӡан азы игәаӷьны исызшьуамызт акәым­
зар, ашьтәы цқьаҵәҟьа акәын иара, иақәнагаҵәҟьаз азыжәуит,
шәқәақәра сара изгааит, шәҭал арахь, бзиала шәаабеит, асас
дымшуп рҳәоит! – иҳәан, адгьыл дыҵыҵызшәа ила ашьҭахь
даацәырҵзаап аԥшәма ҟадыџь. Илагьы асы илар­ҳәазҳәазо
наҟ аҳәаа инаваижьт.
Ус ҳгәы иҭамызт, аха иамуҵәҟьеит! – ҿааиҭит еицыз реи­
ҳабы.
– Уи хьаас иктәым, иара зышьҭаз аԥшааит, шәхаҵкы сцеит, шәлаҳәны, шәымлакны шәыҟоуп, шәласы арахь! – иҳәан,
раԥхьа агәарԥ иааҭеигалеит асы жәпа ԥуа.
Ақәацә аҟны амца ду леилаҵаны аборахь дцеит аԥшәма,
илақәырццакны ҳәакгьы аҟыжбжьы геит.
Агәгәаҳәа еилажьыз амца иакәша рыҽдырԥсасиуан асас­
цәа. Алҩаҵә рхылызза ицон.
Амца азганкахьала ихәыҵшьшьааз аԥырӷы шаԥшаԥқәа ирхакны, дырдхашәа ихаҵәиуан ишшаԥацалаха акәац ҽыҭқәа
зхацалаз аԥшәма ижьыхҵә.
Аԥшәмаԥҳәыс саан гәаҩак лыманы, лҟәардә шьҭаҟәыҟә
хәыҷы кны дааин, акәац зӡуаз лыԥшәма иааигәара аҽҳәа

дныҽҳәатәеит. Иҩалхаҵгылаз асасцәа шәтәа ҳәагьы ралым­
ҳәеит, дааҳәынгьы дрызхьамԥшит. Лсаан гәаҩа лшьамхы
ины­лакны, аҩеиқәаҵәа маҷк нанҭәаланы, ҿаҵабжак ззааира
иҟаз аџьыкҵәаҵәа нӡааҵаны, ашыцмҳаҵә ала аилыршьыхаара далагеит. Ҟылт-ҟылтҳәа акыраамҭа илырҟыҵымыҵуан,
аха лгәы иахьынӡаҭахыз ижәпамхазар акәхап, днеины аду­
лаԥ дынҭалан, асызбал жәпа ааганы иалалҭәеит. Убригьы
акыраамҭа еиллырхуан. Нас, лымҳаҵә ааӡаашьуа, лхаҵа лаԥ­
хьа иааганы инарҳәы-аарҳәуа илымҵеикыз ажьыхҵә-кәац
лада-ҩада иақәлырхәхәон. Ҩаԥхьа амца иныҽҳәакны аӡра
даналага, убас фҩы хаак цәырнагеит, аԥсы даргыларын.
Ауха асасцәа акрыф-акрыжә рҽырԥханы, аԥшәмацәа
ирықә­ныҳәо рымҩа иқәлеит.
Анааша, агәылацәа анааԥш, ргәыла иқәацәгьы инанырагьы
ыҟамызт, адгьыл иҵашьшь, алада ицахьан, рҭыԥан – атыша
ҵаула аанхеит, ӡыхәашьыла иҭәны. Лазфи итыша захьӡугьы
(ала зфаз итыша), исасцәа аҳәа ырҟааны ала жьы рҿеиҵеит
азоуп. Ирҳәоит, уи Лазфи итыша уанавсуа, иахьагьы алафҩы
ҭышәшәо иуаҳауеит ҳәа.
«Адылгьери шьҭа дҩеихьеит, ааи, шьҭа Ҭарашь илымҳа
иҭишьхьазар акәхап, изысыцҳаз. Абри аус папанҵҟәыр лыԥ­
хала ҳзалгар, Есҳаҟ инасыԥ ҳақәгәырӷьаны ҳзыҟалар, нас ҳус
хада ҳнапы аҳаркуан. Ааит, уи апринц!... Санылагьежь­лак Леи
Џыр, Шардын, Никәала, Кәасҭа, Еснаҭ уҳәа ҳаиқәшәароуп,
иаарласӡаны ҳаидибагалароуп, Гәыгә-иԥа Алықьса дҳақә­
шәар­гьы зеиԥш ыҟам ауп.
Сҭаацәагьы, иахьеи уаҵәи шаҳҳәоз, иахганы Бзыԥынҟа
исзымышьҭит. Сан илзеиҿмырцааӡеишь сымеида лымамкәа?
Сгәы шәошәа ихыџхыџуашәа, сцәа сҭырыхьҭшьаауа сзыҟа­
леи?… Измаанеи!»
– Ҭарашь длеит лахьхьи абаҳча аҵыхәан Адылгьери
дахьизыԥшыз. Шаҳаҭ дрымаӡам, ал аҵаҟа рҩыџьагьы еидгылоуп. Ҭарашь акы иҳәар иҭахуп, длакҩакуеит, ишьхәа дықә­
гьежьаауеит, зны ҿыцха дышьҭаԥшуеит, зны ихьшь халазшәа,
аҩада ақәаҵа дыҵаԥшуеит. Егьи дҭынчуп, ииҳәараны иҟаз
хажәак иҳәахьеит. Акыраамҭа Ҭарашь иҟама ахы днаха-

аахауа икын, дуалуашауан. Ус дзыдгылаз ал ашьапы ишәпаӡа
ихаргьежьны иаҵаз аӡахәа иҽнықәикит, адгьыл кылиҵәома
уҳәаратәы ҿыцха дышьҭаԥшуа. Нас ахьышәҭҳәа дҩаҵҟьеит,
аԥхашьара ихьт, исас дышгылаз иара дышԥатәа. Амрагьы
абан, ԥҭа-бамба ҩежьқәак аҿыҵач аҩада иҩеиуеит. Абар,
абар, аҿҳәара имоугьы акгьы агӡам.
Амра жәхьан еиԥш иҩеиаанӡа дыԥшуп Ҳаџьараҭ.Дырҩегьых
Ҭарашь ҿыцха дышьҭаԥшуа, ҩынтә-хынтә даалеиҩеит, хәарчхәарчҳәа еилҩааз албыӷьқәа дрылаланы.
Адылгьери еикәаирҳәыз иҭаҭын ҭырҳәцааны дахо, ҿымҭԥсымшьа дазԥшуп аԥшәма иҭак.
– Иуҳәаз саҳаит. Ус акә, егьыс акә, ишакәхалак, адырра
шәымоуп! – иҳәан, Ҭарашь дааҳәны Адылгьери дҩеиҿаԥшит.
– Амра жәхьан еиԥш иҩеиаанӡа…
– Исаҳаит, исаҳаит. Сдагәаӡам сара! Уца шьҭа!
– Усыҵаҟьаны сыԥхоуҵома, иуцәажәашьеи? – иааицәы­
мыӷхеит Адылгьери. Аха, уи ииҳәаз Ҭарашь иимырҳаӡакәа
дыццакыццакуа аҩныҟа иқәиршәт.
Игәашә дахьынҭалаз, ила Мура иеигәырӷьо, иҟрым-ҿрым­
уа ианааиԥыла, аҟамчԥҵаҵа иҵихт, арҵәааҳәа иҳәҳәо иԥыр­
ҟьаны ахы ахьынахоз ицеит, – ахаан аԥшәма иднамбалацыз
абеит.
Ихҩызаа џьықәреила иҭәыз ицақәа днарыҵалеит. Днаԥ­
шы-ааԥшуа акы дашьҭан. Ус, изгәамҭаӡакәа ҽагак аҿы дна­
ҿаԥалан, ахәы ихы аҟәақ аахнаргеит. Иара уаҵәҟьа ирҳәҳәа
илкыдиҟьан, аҿеҩҳәа иааиҩиҵәеит. Ихы шьышьуа, дпарпаруа ашҭа днықәлеит, нас деиҭагьежьыхт. Ацалаҟьа иқәыз
аигәышә илаԥш нақәшәеит. «Ари ароума иахьаҭыԥу, иқәызҵаз
уамашәырхәхааит!» – иҳәан, иаақәхны акҿаҩрахьы иршәит.
Аигәышә иара ида уаҩы икӡомызт. Уаҳа уа иқәызҵахуадаз…
Нас, хыхь акәасқьахь дыҩхалан, Марыхәаа иримҭо иаҳәшьа
Шьазина луада дныҩналеит. Лгәыла ԥҳәызбаки лареи еид­
тәалоуп.
«Дцааит, џьаҳаным лҭыԥуп! Анхаҩы хәаԥса диццар қьаф
луп!» – иҳәан, дгәамҵ-хамҵуа ашҭахь деиҭалбаахын, иахатәи
абыргцәа рахь ҽырххыла ауаҩы дишьҭит.

Иааит абыргцәа, рлабашьақәа нарсуа.
– Дад, шәысҭахым, шәца, уҳәан, иаха уҳагәҭасны ҳдәы­
қәуҵеит. Уажәы ҳаиҭааугахт, иҳалухи? – иҳәеит еицыз иреи­
ҳабыз ашҭа ианааҭала, аҵкыртҳәагьы ганха дылкажьцәеит.
Аҟәардәқәа иаадәылыргаз инарықәтәеит.
– Шәара акрызбахьоу, акырзаҳахьоу сгәылацәа бзиақәа
шәоуп. Сара шәыҷкәынцәа срықәлоуп, ццакырак сыхьзаргьы,
саҭашәымҵароуп. Шәымбои, нахьхьи, Хьаџьра инхо сашьцәа
Аихәаа срыԥхьаны ишаасымгаз, шәара сышәтәуп, шәнапы сануп, сызлаҳаз аус еилатата салшәыргароуп! – иҳәеит Ҭарашь
дхәыцхәыцны, дҭышәынтәалаӡаны. Нас араҵлақәа ирывалахьаз амрахь дҩаԥшит. «Ыы, укыдшәааит, иуцашьоузеи, аб­
жьааԥны уардыншәа угәагәо ажәҩан уаҵоупеи!» – даапарпархт Ҭарашь.
Аҭаҳмадцәа иаартны иреиҳәеит Кьахь Ҳаџьараҭ ԥсҳәы дааны дшыҟоу, Марыхә Алҵыкә дшиҭоу, нас ауаҩы дшиниҵазгьы.
Амра жәхьан еиԥш иҩеиаанӡа аҭак сазыԥшуп, иаҳәшьа дҳаиҭо,
дҳаимҭо ҳәа. Мап, анакәха, ауапа аҿацә акаршәраз снеиуеит
ҳәа шиҳәаз.
– О, дад, аусқәа еицәоутәит убама! Хҭарԥа-шкәакәа дааит. Аԥаса ишуаҳҳәаз уныҟәазҭгьы, еиҳа ипатуун, иаԥсуа ламысын, ауаагьы иуџьыршьон, мап-чап иҳәазаргьы, иаҳәшьа
дриҭеит, рҳәон. Уажәшьҭа ҳаргьы ҳазлаухәо ҳәа акгьы аабом.
Баша ҳааугагәышьеит, – рҳәеит.
– Изахьӡузеи иара, ауапа аҿацә акаршәра ҳәа иҟоу? –
игәахы ԥыжәжәо дҵааит Ҭарашь.
– Ееи, дад, уи ажәытә ҳабацәа, ахацәа ӷәӷәақәа ҳәа иҟаз
ракәын иныҟәызгоз. Аинрааларазы абжьаҟазацәа змыхәоз
ауаа еиурыжьуан ауапа аҿацә акаршәрахь. Уи иаанаго, уи
ауп, дад, уапак аҿацәқәа ааиҵыхны, еиҵхәаа инкадыршәуан.
Еиӷахаз – наҟ-ааҟ аҿацәқәа инрықәгыланы, иааиҿагылон.
Ҩыџьа аиҳабацәа иақәнадыргоз бџьарла еибырҭон: иаҳҳәап,
– аҳәа, аҟама, ма атапанча.
Уи атәы цәгьоуп, дад, ицәгьоуп… Аршьынки-аршьынки
бжьаны аиӷацәа реиҿагылара атәы уадаҩуп. Дабақәнагала
иара Акьахьба арахь! Ҳҳәатәы хоуҵозар, уи уара уиацлабыр

ҳҭахым. Уи ауаҩ иеиканыз хаирк дақәшәеит ҳәа ҳмаҳацт.
Ӡаԥшь-иԥа Омар шәыхс дзымԥхьаӡаз, абрагьцәа – рабрагь
Ачыгба дызмыхәаз, аҳәынҭқар иарӷьажәҩа Амаан дуӡӡа
дбашазтәыз Акьахьба ахаҵа, ауапа аҿацә акаршәразы сузнеиуоу, уаҳәшьа дҳауҭоу ҳәа узааицҳазар, уазыразха, дрыҭ уаҳәшьа,
абан, амрагьы аҿҳәара ииҳәаз иазааигәахоит! Дкылҟьа даакылсыр, ҳара ишаҳҭаху еиԥш акькьыҳәа ашәа ҳәо ҳзымцар
ҟалап, ҳҳәатәы хаҵа! Абри ауп ҳара иуаҳҳәо, шықәсык абра
ҳартәаны ҳумазаргьы. Убри амра анкылараҟны мчы ҳамоу аҳа
уи ауаҩ иҟны акгьы ҳалшом, уааҳәа уны ҳаигәыдларгьы. Уара
угаӡам, уан лакәзар, аԥҳәыс ҟәыш замана – дазааит, нас уара
иууеи? Адунеи аҟны афырхацәа рацәаӡам, урҭ руара ауп ауаа
зышьҭоу, ҳара ӷас даҳкуеит ҳәа ҳаҿуп.
– Ишәҳәаз саҳаит, аха Акьахьба абас Есҳаҟ ихы иқәиҵартә
ауапа аҿацә каиршәыртә еиԥш дызлеизыҟоузеи?
–Уи,ауапа еиҵхәаа икаршәны,наҟ-ааҟ шәанылеиҿагылалак,
зинс иумоузеи ҳәа иара уиазҵаа! Уи – акы. Иҩбахаз, ауапа аҿацәқәа еизааигәоуп. Иухоумыршҭын, Камшьышь-иԥа
Хәырҭыжә иакәӡам ауапа аҿацә казыршәуа. Аҳәынҭқар иуаа
амҩаду шәарҭас ирызҭаз, аҽымбжьа шьамхыла иацназгаз,
ихәжәаны изкыз Акьахьба иоуп.
– Ауапа аҿацәқәа еизааигәоуп. Шәуаӡәк, ма игәаҵаӷара
кылжәазароуп, ма аҳәала деиҩҟьазароуп…
– Дад, ажьа шкәакәа зкыз ибарги! – Уи – иоуижьыр, иан
дыԥсуан, иауимыжьыр – иаб. Араҟа – ­ухаҭа уакәхеит иаԥы­
хьашәаз. Абзиаразы угәараҭаҟны уаҩ дааилааит! – рҳәан,
рлабашьақәа нарыҵыргәо, ԥшьаала агәашә илҭыҵит.
…Игеит «Радеда» абжьы, иҵарыҵаруа иацҭҟьеит
ахысбыжьқәа. Марыхә Алҵыкә игәараҭа иаԥыраҳаз аԥсҭҳәа
еилачы ахыҵит, амра ашәахәа каххаа ашҭа иҭаԥхоит. Хаала
аҵкыс, мчыла ирымпыҵкәыкәааны иаауго еиҳа агьама амазаап, ачара – чарак еиԥшымхеит, агәырӷьара – гәырӷьарак
еиԥшымызт!
Хьычԥаԥырҵас ихҭарԥа шкәакәа ԥырԥыруа,дықәгьежьааны
дшьацәхыртәуа ԥсҳәаа рҭыԥҳацәа иркәашон Акьахьба.

Дцәырҵит ара Лыхә Магәра захьӡыз, Жана Ачба имазкуаз
аԥхьарцарҳәаҩы-ахьӡыртәҩы. Уи ишьамхқәа рҟны еикәаԥсаз
икәымжәы аҿацәқәа пату ақәҵаны иқәкыз иԥхьарца ара­
хәыцқәа ашәа анаарҿыҩлак, ачара ашыкьбжьы ааиқәтәоиааиқәтәо мацара, зынӡак иааҭынчрахама уҳәо иааҟалон.
Ажәытә иабацәа, урҭ рабацәа, иаԥырҵаз ахьӡыртәрақәа
аацәыр­ҵуан: «Алтә кәасқьа чуан уаџьаҟ, бысҭахьшәашәа, цыф
нацәкьыс… Нырцәаа дырҭыԥҳауп – аарцәаа дырҭацоуп, ды­
қәыргыланы дырчахуеит, илҿарҵо – ахь-мыхьуп, изҭарԥсо –
бачыҟәоуп…»
Ҳаџьараҭ иҽизнымкылакәа икьатеиах ԥҵәо аччара даҿуп.
Аԥхьарцарҳәаҩы дышцац дцоит: «Ҽагамкы – ҿахра ду, ӡахәа­
ҵамҵа – толымбашь… Жәцәыбжа леимаа ааиуан, ҩажәа аршьын лыҵкы ааиуан – Аидықь-ԥҳа Тәырҿаҿа. Лыџьымшь ахы
қәацмацоит, аԥҳәызбара даманакуеит, аҭакәажәра лшьамхы
иқәтәоуп… Егьиқәым, егьизылам, жәаҩа жәы дрыхгәаҟуеит,
иара мыжда иоуми…»
– Ҳаџьараҭ дыччон иԥсы изеивымго аҟынӡа, дзыдтәалоу
ачара уаа дхышәҭны дрылаҳауама уҳәартә.
Ас ччашьа уаҩы ибахьоума, ҟоҳ, асҵәҟьоу?!
Дҵәуашәа илаӷырӡ иҿашы илеиуан, иӷра инапы ҭакны,
дынхышәҭ-аахышәҭуан.
– Бзиара иазҳәахааит, дад! – иҳәеит Ҳаџьараҭ иааихагылаз агәараҭа аԥшәма Марыхә Алҵыкә.
Иҽизышьақәкуамызт Акьахьба ҷкәын.
Аеҵәа акыдшәара
…Ҳаџьараҭ хра-ҿҟьара, хшьыра бааԥсык напышьашәала
зда царҭа амамыз ақәцә аҟынӡа дыхәнеит. Нырцә абахәи
иара дахьықәгылоуи рыбжьара аиҩхаа ҵаулаӡаны, аӡырҩаш
бжьыҩрны ицоит, аха икәеи-кәеиуа, шьха ӡыхьым илеиуа,
бааԥсшәа ихәашьуп. Аҵа акәзар, џьаҳанымҵас цәгьа иҭы­
лашьцаауп. Лахьхьи аҵаҿы арҩаш ҭрысны аҳацаҟьақәа
иахь­рысуа, игәыҭшьааганы бжьы митәыцәгьак ахылҵуеит.

Ҳаџьараҭ длеиҳәҭҟәыҟәланы алада аџьаҳанымахь дылҭаԥ­
шит. Акаамеҭ, ауама! Аӡырҩаш иалыҳәҳәоз аҳацаҟьақәа
еиларша ирықәиоуп амаҭаԥшь дуқәа. Акалашәақәа иҟоуп
дара. Рыхқәа ҟьаԥсны, иааицхагьежьны, бырлаш шкәакәала,
ихырҷоуп рыцламҳәақәа. Убас роуразоуроу, рганқәа икәа­
кәассаӡа шкәакәала, икәыршоуп.
Рыбз ҵарқәа ҭхәаа-ҭхәаауа, ирҵысҵысуа аҩада ажәҩан
ахь иԥшуеит. Рнаҩстәи аӡы зқәыҽҽауа аҳацаҟьақәа ракәзар,
еилақь ирықәтәоуп амаҭеиқәаҵәақәа. Урҭ шәпа-шәпаӡа,
рӡарақәа ааҭчааны, рҽырқьақьаны, рыхәдақәа ҭкәыцәааны
аҩада иԥшуеит. Иҟалазеи?! Ана – амаҭаԥшьқәа, ара – амаҭеи­
қәаҵәақәа!
Анцәа абзиара ҟаҵа! Закәытә џьаҳанымроузеи! Уажәы
нырцә абахә ахь ицатәуп, аха цашьас иҟоузеи? Днаԥшыааԥшит, анахь иҳәеит, арахь иҳәеит. Ҵаҟа аџьаҳанымра дҭа­
ланы нырцәҟа акыдлара, ҟаҵашьа амам. Аа, абар – ҩ-ӡахәа
шәпак леихык-ҩеихыкны иахьрыбжьдоу нырцәи аарцәи. Убри
цҳас ихуп. Аха, уи ақәныҟәара агәаӷьра…
Акыр ишәпоуп дара, дныркылартә иҟазар ҟалап, аха… Лахьхьи, иҵаҟантә игәыҭшьаагаха бжьы цәыршәагақәак ҭыҩуеит.
Ӡызлани аҩсҭаацәеи еибарҿҿуа еиқәԥоит, ақаҷааи аџьныши
аршәаа иасуеит, урҭ ирыцдырӷызуашәа амаҭ х-ҟьаԥсқәа лакьылакьуеит, «шшы» рыхгоит.
Ҳаџьараҭ адых-адыхҳәа игәы ахьеисуа дархыџ-хыџ­уеит,
ихәы-ижьы қақаӡа, еилагылоуп, иқәнаҭәоит аԥхӡы хьшәа­
шәаӡа, ишьамхқәа ҵысҵысуеит, игәамч есааира имаҷхо иԥсы
илышәшәарц акгьы игым.
Ус, изаанхаз имч хәыҷы еизганы дҩагылан нырцә абахә
ахь днаԥшызар – уаӷеимшхара. Изхара изымбац иоуԥшәыл
маахырбла Гәында, иҵәҩаншьап Ардашьыл еиқәырхха иҿа­
ҳәаны атыша ахықә иаақәдыргылеит хылԥаҵаҟьараа. Даҽа
шьаҿазаҵәык ааҟарҵар, иалҟьоит – џьаҳанымҟа.
Ардашьыл ихахәеиқәаҵәа еилажәжәоуп, ицәамаҭәақәа
хьыжә-кәыжә ихьынҳалоуп. Ибла гәыҭбаа-еиқәаҵәақәа – иан
лыблақәа рхаҭа-ԥсаҭа, алаӷырӡ рҭыҩры ицоит, иахьабалак
дхәахәа-жьахәоуп, ашәытарақәа иҿысны дыҟоуп.

Иан лакәзар ашьа лҿашәуп. Лыхцәы самсал жәпақәа еилар­
ҵәи-еилажәжәа илықәжьуп. Лымаҭәақәа цҟьоуп, еилԥхааеилԥхаауа лцәа-лжьы ааԥшуеит.
«Аа саб, узыԥшузеи, уҳацхраа!» – игәыҭшьаагаха иаагеит и­ԥа ибжьы. Ажьыхҵәа зыӷрырҳәаз аӡә иеиԥш дааӷьа­
ҵәыӷьаҵәит аб.
«Снеиуеит шәымшәан, абааԥс, Маџь, шәымшәан!» – ибжьы
ҿацаӡа инарганы, иабџьар ҭкәыцәаа, аԥхьа игылаз астражник иниқәкны даҵхеит. Аҿаԥ ааҿыҵгеит! Деиҭаҵхеит, аҿаԥ
ааҿыҵгеит! Инарҳәы-аарҳәуа днахәаԥшын, ирууаӡа алада
атышахь иршәит.
«Снеиуеит уажәыҵәҟьа, акы шәацәымшәан, абааԥс, ара
сыҟоуп сара!» – хыхьтәи аӡахәа аанкыланы, ҵаҟатәи дықә­
гылан дзаза-мазо иҿынеихеит. Убри аамҭазы, фырҭын бааԥ­