Иҩымҭақәа. Ҩ-томкны. Аҩбатәи атом - 08

Иқәнагоит, дылшәилааит, лгәы лырдалааит, рыцҳа…
Уажәшьҭа сыбжьы насыргап ҳәа иҽыназикуан еиԥш, лара
сабик дылгәыдкыланы амаҵурҭахьтә даадәылҵит:
– Унан, џьбеит, уарбану?!
– Акьахьба соуп, шьыжьбзиа Машьа!
– Нын, уабаҳзаанагеи, бзиара збаша Ҳаџьараҭ! Ашаха ам­
ҭакәа сгыланы сгәагәо сгәароуп. Ҳзықәшәаз арыцҳара азхозаарымызт, даҽак ҳзацлеит! Улеи, сукәыхшааит, аҩныҟа, ара
ишәарҭам.
– Слеиуеит, сышԥамлеиуа. Иҟалазеи, шәзықәшәазеи?
Ҳажәхьа заҵә иаха абора иааҭкәыцәаа иргеит. Уахак аҳәыс
ԥшқа аҟаара ианаҟәымҵӡа, саргылеит. Ҳагәнаҳа хара изымгааит, аԥҳәысеиба лхәыҷқәа рҿаҵахәы рҿызкәыкәааз! Аҵла
иалыҩрыз амаҭ ицҳаит ҳәа, ас, убахьоу. Шәара ҭауади-аамсҭеи
шәрабашьуеит, арахь анхацәа ҳара-ҳарала ҳаиҵаӷьычуеит.
Утәа, Ҳаџьараҭ, узгылоузеи?
– Абри бхәарҭа хьшәашәа-мыхьшәашәак ҭазар иааҭыгеи,
хәыҷык амла сакуеит!
–Унан, ахьшәашәа уҿаҵаны, ҳаҩны ушааиуаз ҳгәы ԥу­
ҵәахьазшәа…
– Мамоу, мамоу, изуам, сыццакуеит. Ӷьычцәас ибдыруада
шәқыҭан?
– Акрыздыргәышьоу, сара ԥҳәыск… Изымӷьычуа дхаҵаӡам
рҳәоит, ахацәа зегьы шәӷьычуазар акәхап!

Ҳаџьараҭ маҷк дааԥышәарччеит, ашәаӡа аџьыкҵәаҵәа
ина­хь­шьуа абысҭа надкыло дахьтәаз.
– Рацәа дхаҵоуп, ахымхәацәа, ахәыҷқәа рыцәымҳа
рҿыҵызкәкәааз.
– Сара зыӡбахә саҳахьоу Мзыц, Ҷыӷьыц, Ҷаӷь, Бадис уҳәа
роуп, исмаҳац заҟаҩы ыҟоу, уи Анцәа дақәиҭуп.
Жәхьак акәым, Машьа, абра ббора иамкуа арахә алааб­
хәоит. Насгьы, зыԥсаҭа шкәакәахаша, сҩыза рыцҳа Алиас
иеиныхраҟны ишыбҭаху бхы иархәа? – еилаҩҩы, еилаарцыруа ахь цырақәа аишәа инықәыԥсаны дҩагылеит.
Машьа лыла иабаз ԥхыӡзу лабҿабазу еиллыргаанӡа Ҳаџьа­
раҭ дныҵаба дцахьан.
Адырхаҽны ашарԥазы арбаӷьқәа ианааиларыԥсоз, Алиас
рыцҳа игәараҭа иҩҭалеит Ҳаџьараҭи Ашьхарԥа Шардыни. Урҭ
наҟ-ааҟ рыҽқәа дрыбжьаргыланы даарцон зхы-зҿы хҭарԥала
иҭаҳәҳәаз хаҵак. Зычыргә иахҟьашоз жәык ахы дахо икын.
– Дарбану, аԥҳәысеиба илықәлаз абри ахаҵа?! – Машьа
дшаҵәы-шаҵәуа даарԥылеит.
– Ари аҳәсеибацәа рҟноуп дахьыӷәӷәоу, Бадис иоуп иара,
дыззымдыруада! Аха иахьанахыс дысӡатәуеит, ихьыӡгьы сыԥ­
сахуеит! – иҳәан, Ҳаџьараҭ днеиҭаԥаны, мацәысеимҟьаран
Бадис излымҳак хыхьтәи акьатрацә даамҵасны иҟама нахьишьит. Алымҳа мыждагьы еилыԥхаауа, ашьа аҿықәланы ашьац
иаҵәара инылашәеит. Аҟаԥшьра аазнырыз аҟама абз аӡаӡа
инылышь-аалшьны, апҟацаҳәа аҭра илҭеирпҟеит.
«Ҟоҳ-чоҳ» – рҳәеит, уаҟьан-чаҟьан бжьы заҳаны агәарԥ
иаа­ҭаххыз гәылацәақәакгьы.
– Шьҭа «Лымҳахҵәа Бадис» ихьӡуп! – иҳәеит Ҳаџьараҭ.
Бадис ихы акапан ацәыӡын, дхьылаа-хьылаауа агәашә
дыҭҟьа длеиуан. Лажәк фҩыс-фҩысуа иаашьаны аҵыхәа аарла имҩанҵо иааин алымҳа инахагылт. Арымарахь ала иаф­
ҩит, арыӷьарахь ала иафҩит, хыхь иахафҩит, нас агәы кыд­
хынҳәаауа наҟ инахыҵын ананырахь аҿынанахеит. Маҷк
ианы­наскьа иааҭгылахын еиҭахьаԥшит алымҳахь, нас абз
ақьышә иаақәнашьын, ицеит наҟ.

…Абнеи – абрагьҩи. Ҳаџьараҭи Шардыни бнала мацара
хәык ихыҵуа, ҩхаак иҭысуа Ҳабҩыҟа рхы дырхахт.
Ԥшак аақәлан, аҽазеиқәкуамызт, есааира аҽарӷьеҩуан.
Ачарҳәара
Ауриадник Амаан ма иҽишьроуп, мамзар, анышә дыҵа­
заргьы диԥшаароуп Ҳаџьараҭ!
Ана, ара иӡбахә ахьааиаҳауазаалакгьы, истражникцәа има
дынкылҟьон, аха даҽа қыҭак ахь иӡбахә ааҩуан. Уахь ихы ирхон ауриадникгьы.
Абна згәы ылаԥҵәаз Ҳаџьараҭ, зны-зынла аҽнышьыбжьон
апҟараҳәа агәарабжьарақәа данрыбжьҟьоз ыҟан.Абри иҽышь­
ҭа зеиԥшрахарызеишь, анаџьалбеит, ҳәа инеины иҽышьҭа
иаԥшуаз убарын. Нас иҽхәозгьы ыҟан, сара Хҭарԥа-шкәакәа
иҽышьҭа збахьеит ҳәа. Ирашьымзар, уи еиԥш аҽышьҭа збахьада, – убас адгьыл ҩаӷьра ианырпыҟҟалоуп, ааигәа-сигәа
адгьыл мҵысыкәа иҟамызт.
Ишәаны уи аҽышьҭа ихымгылозгьы дубарын.
Ҳаџьараҭ есымшааира анхаҩыжәлар дырзааигәахон, рыԥ­
сы дырзалымхуа, рыкәа дҭаршә дырҵәахуан.
Абна илоу абрагьцәа еибаԥшаауеит, Гәыгә-иԥа Алықьсеи
иареи еиқәшәеит, еибадырит. Ачыгба иеиԥш зыжәлаҟны аҵ­
мыҳәҳәарра ҟаҵаны иабрагьыз диеиԥшӡам ари. Хылҵшь­ҭрала
иаҵкыс инагаз џьоукы драӷахан, ишакәымыз еишьҭа­нагалеит.
Аҵыхәтәан, ашьа камҭәар амуит, ахара здыз шьнаҟмак дышьны дыбналеит. Ааигәоуп ианеибадыр, рыгәҭыхақәа акоуп, еицуп уахгьы-ҽынгьы, абнагәы иамадоуп.
Ҳаџьараҭ иԥба кны иаӷацәа ишьҭа ихылт ҳәа шаараҳалак
еиԥш, Никәалеи Шардыни ҵхагәыла иаакылҟьаны, Акьахьба
даамҵарс дыргон. Иумпыҵҵәраа амшынгәеиужь иналаҵәрыз
аԥсыӡ еиԥш иԥшаара мариамызт иара.
ԥыҭрак ашьҭахь, аҟәҟәаҳәа ацәҟьарақәа дреихсуа, нырцә
даҽа бахәык ала даацәырҵуан Ҳаџьараҭ. Еиҭеибаԥшаауан
Гәыгә-иԥа Алықьсеи иареи, нас инкылаӡыхуан дара аҩы­
џьагьы.

Аха иҭаацәара рбара иқәашьмызт. Игәнигон, уахь неишьа
амамызт, урҭ амацәаз иҭацаланы ирыԥшыхәуан. «Гәында илхабарузеи, Ардашьыл изҳауоу?..
Ҳарҭ – анхацәа. Аҽагеи ацәмаҭәеи рцынхәрас абџьар кны
абна ҳалоуп, ҳара ҳазҭахыз адгьыл акәын, абна акәӡамызт. Саб
рыцҳа иҳәалон: адгьыл, дад, дас иамоу ашьа лазга-ҩазго ан­
хаҩ иоуп, уи дагәыцәны дамоуп ҳәа. Иҟасҵари, сақәшәеит…»
Уахык, Ааԥсҭа хьчак итәарҭаҟны, Гәыгә-иԥа Алықьсеи
Ҳаџьараҭи руапақәа рҽылаҳәа еиваианы ицәан. Аашарккон.
Аеҵәақәа нҭаа-ааҭаауа, ажәҩан иналаӡыҭуан. Шарԥыеҵәа ха­
хаӡа ашьха цыҩцыҩқәа иҩарывҵын ҵлакашәара иҩеихьан.
Шьхарҵыск амш лбаашара еигәырӷьо, аԥси-аԥси еихьымӡо
ашьыжьтәи аҳауа иаланаҵон ашәа хкқәа.
Ҳаџьараҭ маҷк иуапа нԥхьеиршәҭын аҩада игәы ҩаирхеит.
Аҭҳараҳәа игәы еисуан, иуапа ашьыцлакқәа ҵыс-ҵысуан,
даазқәаршәшәеит, зны маҷк ихы-иҿы аалашеит.
Арыӷьарахь, Шарԥыеҵәа злацәырҵыз ашьха ӷьазӷьазқәа
рахь иҿы наирҳәит. Маҷк дааҭынчхеит, нас деиҭааҳәцымцит.
Иҩыза дихьысзар акәхап, ацәа даалҵит Алықьса.
Иҩыза дихәаԥшуан. «Ицәаҵәҟьагьы ҭынчымеи ҷкәын
рыцҳа…»
– Ашьхарҵыс даҽа шәа-ҿыцк аманы ицәырҵуан, уи ашәа
Аиргьашәа еиԥшын. «Ҳаи!» ҳәа иуапа дҩагәылԥеит Ҳаџьараҭ
абри аамҭазы. Днаԥшы-ааԥшит, иҩыза днеиҿаԥшит. Ԥыҭк ус
дықәтәан.
– Изба удыруоу уара, Алықьса?
– Изакәызеи, ԥхыӡ мшхааит. Иахьак ауазырра уаҿын
узалҵуамызт?!
– Ааи, аԥхыӡ рҳәеит ҳәа. Лахьхьи, Ешыра ҳанхарҭаҟны
акәхуп… Ҟоҳ, шеит, убама. Ажәҩан агәы шаҟа ицқьоузеи.
– Нас, нас, уԥхыӡ саҳәеи!
– Џьоукы цәырҟьа-цәырасуа ҳгәарԥ иҭахуп, ирҳәо-ируа,
изҿу аилкаара уадаҩуп. Сан, саҳәшьцәа зегьы еилаҩеиласуеит,
ари сыԥшәмаԥҳәыс дызбахуам. Ус, акаҩҳәа хаҵабжьык ҳашҭа
агәара иаақәҩит, ҟамчышьҭыбжьык нашьҭарххны, зегь уахь
ҳнаԥшит.Ассир! Ҽыхәа иаҵәак ԥеиԥеиуа ҳамӡырха агәышшара

иқәкәашаауа иқәгылоуп, уаҩ дақәтәаны ҳбаӡахуам. Иара аӡәы
дақәтәоушәа, аӡәы иҵаҽырбоушәа ахәда аҟьаҟьара ырхәаны,
иԥаџьԥаџьуеит.
Ахьӡы зхьыршаз аҽыхәа ҳазкуазар ҳәа амаршәа кны
ҳшазнеиуаз, аеҵә кыднаԥаартә иаакьыркьырын, хьшьыцбашәа
ҳашҭа агәара инахууаа ицеит. Ицеит, абни ҳгәылацәа – саӷацәа
Ӡаԥшьаа ргәашә дуқәа рҟны ажәҩан ҵыԥссаауа игылоу аԥ­
сақәа рықәцәақәа ирхууааны, ус наҟ амшын агәахьы. Уантә
акәын акьыркьырбжьы есааира иацрыӡаауа ишааҩуаз…
Даақәыԥсычҳаит Ҳаџьараҭ игәаҵанӡа.
– Иубеит ҳәа сыҟоуп аԥхыӡ цәгьамкәа, ацәара уаналымҵ­
ӡа! – дааччеит Гәыгә-иԥа.
– Удин аныс, иаанагои, Алықьса?
– Абзиа.
– Изла?
– Убас!
– Убас шԥа?
– Ардашьыл иоуп, иԥсынҵры духоит, агәарԥ иадубалаз
аҽыхәа бзиоуп, разҟуп.
***
ԥхны мшын, амра ҵлакашәара илеихьан еиԥш, Лыхны
ақыҭа даалалеит Ҳаџьараҭ Гәыгә-иԥа Алықьса дицны.
Абра ааигәаҵәҟьа шьнаҟмак еиҵҳәаӡаны ачара иуазаарын. Абысҭақәеи акәацқәеи ирызкны ар рчуанқәа хгылан. Урҭ
ирхылҵуаз ахылҩа-ԥсылҩа – аӷ хартәаланы иҩеиуан.
Ачараҟны аҟәҟәаҳәа ихысуан, ирдыдны иахьеинырҟьоз
ишьҭхысаа иаркәашон арԥарцәеи аҭыԥҳацәеи, еидҽырбалон.
Аамҭа анааи, атәарахьы иеихеит. Еиҳаб-еиҵбыла, еизыԥ­
шны рнапы аӡы ақәырҭәеит, ахахьы-аҵыхәахьы, зҳәаз иеиԥш,
ртәашьагьы ус иҟалеит.
Еиҿымхӡакәа аишәа иқәын аӡарақәа, ажәҩашәаҟьақәа
аԥылгыдқәа. Абри аишәа чаԥа агәҭа ахьазеиҟароу, дчын­ԥса­
раха, дӷьазӷьазуа дтәоуп ауриадник Маан. Ихахьи иҵыхәахьи
Лакаа ԥыҭҩык иватәоуп. Имыццакӡакәа акәац ааихырссо,

акы инацҳауеит, акы инахәоит, Хҭарԥа-шкәакәа иӡбахәгьы
иналацәажәоит зны-зынла.
– Иҟоузеи, Дырмит, хабар-чабар?
– Мап, ааигәаҵәҟьа иӡбахә мааҩцт, дынкылаӡ дцалоит
иара.
– Ааи, аха уи иеиԥш уара амагәшьхәа иҵоуцалахьоу, да­
бауцәцари. Амаан дуӡӡа, анхаҩы иаҵкыс уаиааип!
– Ачараҟны ҳтәаны, амра каххаа иаҳхаԥхо, аҭыԥҳацәа
шьқьыруа ҳаимакны ҳамаҵ аныруа, аҩы хәмаруа игәыҟаҵагаха
ҳшьа-ҳда анеимнадо Акьахьба заҵә иакәым жәохәҩык Кьахьаа сҩыҵрак бжьы-мшынк ирхызгап, – иҳәан, Амаан иаҵәца
даахеит. – Еснагь амҟәыба аӡы аанагом, ус дабанӡацари, – на­
ци­ҵеит, нас даахәыцхәыцын, иааҭеирцәит. Зегьы иаарылсит
аҵәцақәа.
– Ҽа мбакәа, ҽа зшьхьада? Дуԥыхьамшәацт ауми! – Аӡәы
дматанеиуа даамҵақьақьеит уа.
– Ижәуеи, уара, Шәагә ила агәы рӷәӷәаны абгақәа ирҿеиҵон
ҳәа, – ҿааиҭит аӡәы.
Иааибарччеит.
– Аӷа имч пату ақәзымҵаз, зхы иақәгәыӷуаз аҳәа ду иахьыз
ихьуеит! – иҳәеит ауриадник.
– Ааи, аха, брагьҩык хара дцахьазар, иаадыруа ауп.
– Абрагьҩы дагьакуп, дагьыҩбоуп. Акьахьба итәы хазуп.
Ари анхацәа дрыдгыланы аҳәынҭқарра иабџьар рызҭихт.
Ишәгәаламшәои, Аӡаԥшь-иԥа уааҳәа аниуаз иҩыза анхаҩы
дсыхьчоит ҳәа иҟама цырцыр ҭԥааны аҭауад даниҿагылаз.
Уи азмырхакәа, ашьҭахь иҟаиҵаз ижәбо ауп. Иахьагьы Ач-ԥҳа
лыҷкәын изы ашәы самсал лшәылымхӡацт Ҳаџьараҭ имшала.
– Иаадыруа – ауриадник Амаан уакәзар, уи иеиԥш иҟоу
аӡәы изы акәӡам узаҳҭаху!
– Аиеи, убас шәаханы сшәырҽхәала, сара уи ауаҩ ар сыманы сишьҭоуижьҭеи хынтә ацгәы аԥаҵақәа аахьеит, исылшаз – ижәбо ауп. Ма даҳзымԥшаауандаз, акы иамусымзи
усҟан. Амала, ара ҳара ҳауп, изышәцәызӡарызеи, џьоукыџьоук ҳастражникцәа ҳәа иҟоу баша абџьар иаҵақь ишаҵаз

иааԥсеит. Ҳара ҳанрыцым абна инылалоит аҟароуп, еимда­
ӡом, рыҽӡаны аҵлақәа ршьапаҟны итәоуп, лашьцаанӡа.
– Ее-и, аԥсра зҭахыда, сааукәыхшоуп, нас дургылара уҟоуп.
– Уҽыззукыз атәы ҟаҵатәыми. Ихьӡи ижәлеи аҳәара
аба­ҭа­ху, адҵа иаҳәаны гәыԥҩык астражникцәа иҭаны
дҳашьҭи­­т аӡәы, гәрамгарҭас иахьҳамаз бнарак аҟны. Ашь­
ҭахь астражникцәа аӡәы икьатеиах ԥҵәо исеиҳәон, «Ар
рхы» ҳәа ирыцыз ихы шымҩаԥигоз ҳәа. Абна дышнылылалаз еиԥшҵәҟьа, ибжьы ир­гон: «Аа, уара ҳушьҭаӡам, Акьахьба сызкәыхшоу, ҳаргьы уаҳԥырхагамхан, абааԥс, ҳшааз
еиԥшҵәҟьа ҳцоит» ҳәа. Нас арҭ урықәгәыӷны иҟоуҵои?
Уи ус ауаҩы инапаҟны иааиуа аӡәы иакәзар, иаркыиаркы, ирцә-ирцә ҳәа иҟаз абрагь Ачыгбеи иареи ирзеибауз
ижәдыруа ауп. Ҳаџьараҭ ананыраҿ дахьыцәаз ауха ар иманы
дикәшан, аха иҟеиҵеи? Ихы икәаҽ астражникцәа иреиӷьыз
аӡәы дсакасанҵаны диманы дылбааит.
Уимоу, ирҳәоит ашьҭахь дызчарҳәаз Кубец иҷкәын Фасии иареи дрыниеит ҳәа. Шәчеиџьыка агьама збахьеит, убри
сзаӷрагылом акәымзар, ишәзутәу здыруан ҳәа реиҳәеит. Уи
нахыс аби аҷкәыни уахынла ӡкаҭәараҵәҟьа идәылымҵуазаап.
Аха ҳарҭ агәыӷра ҳамоуп Акьахьба ма иахьа, ма уаҵәы ҳна­
паҟны дҟамлар ада ԥсыхәа шамам ала. Абри аҵәца ажәлар
рныҳәаҿа ауп! – иҳәан, дҩахан убри аныҳәаҿагьы ижәит
Амаан.
– Ӡаԥшьаа дуқәа раҵкыс даиааины дабацо? Усҟан, зегьы длаҳаӷрагыланы, длаҳхысны дцеит ауп иаанаго, – иҳәан,
идтәалаз Емхаа иаҳәызба цырцыр имҵаз аԥылгыды ажьышәа
аԥсылара илаирхан, ҽыҭк аамхны Амаан ишҟа инаирххеит.
Иҭабуп, ухаҵкы сцеит, иҭабуп, ухәы азҳааит! – иҳәан, дҩеи­
хаҵгыларазы дҩеихан, иааимихит. – Ишыжәдыруа еиԥш, ара
итәоу зегь шәеиҳа сара Ҳаџьараҭ дыздыруеит. Иахьабалак
ишьҭагьежьаауа ишьҭоу сара соуп, макьана акгьы сылымшацт шәымҳәозар. Ҳтәоуп ара ачараҟны, ҳцәажәоит. Акьахьба ицәаара анаарбалак иҳазҳәаша ауаа ҳамоуп ҳара қыҭацыԥхьаӡа.
Шәӡырҩла, ааигәа иара изкны ирҳәоз хҭыск шәасҳәоит.

гьы.

«Аа, изакәи, анаџьалбеит!» – еиқәлымҳаха инатәеит зе-

– Иара дахьаҿцаауа аҳаблақәа иреиуоуп Ҳабҩы. Уа –
аҟәаԥа-ҿаԥара, акаамеҭ. Уаагьы ауаа ҳамоуп ҳара, амала
ианаамҭаз адырра рызҳамҭеит аԥсра игәыҵашәаргьы. Аиеи,
убра еиланхо агәылацәа ҽ-урак абжьара рцәахыԥаны ирымазаап. Аура абжьара ануцәахыԥа нахыс папанҵҟәырроуп, уи
ижәдыруа ауп. Убарҭ рҽеизганы, убри аура ҳкып, ҳна­паҟны
иаагап ҳәа акырынтә иаԥшьыргахьазаарын, аха иазыжә­
уазеи, иауамызт. Аҟәараӷ кны, аа, абыржәы-уашьҭан шыр­
ҳәоз иларымпыҵаба ицозаарын. Ибнакыз аура ашьабсҭа
иаҩызамхои!
Ргәы аныԥҵәа, ианамыхәа, наҟ иаҟәыҵит. Мышкызны
Хҭарԥа-шкәакәа арахь дықәлар, дҳацхраар, џьара ҳазкыл­
суазар аабап рҳәеит. Иара изыԥшуп, шәымбои уажәы, усгьы
иара адунеи ҟьаҟьа ду дакуам.
Уажәа хьыла иԥысҟоит, аха убри Ҳабҩы даныҩкылҟьо
шәарҭ адырра шәмоуӡои, уаҟагьы ауаа ҳамоуп умҳәеи ԥыхьа?!
– а-Емхаа дааҳәын Амаан днеиҿаԥшит.
– Адырра шԥаҳмоуа, иҳаугәышьоит, аха усҟан иара дабаҟоу
умҳәозар! Аԥшӡа шәымбахьеи? Дынкаба дцахьеит…
– Избан?!
– Сеидроу, избан?…
– Ус акәзар, ауаа ҳәа ишәымоу ҟәыдфацәоуп!
– Урҭ ирфо са исыздыруам, аха шәӡырҩла! Ҟәыдымкәа
анхаҩы иифари, нас… Аиеи, дҩеит Ҳаџьараҭ арҭ рҿы.
Иҟоу абас ауп ҳәа иарҳәеит. Иара зеиԥшроу, изцу ауахьад
ахьгәарҵуа уҳәа зегьы еиликааит. Абрахь аҩада, акыӡӷра,
аџьра ахь рнапы рханы идырбеит. Ахьышәҭҳәа шьапыла иҿы­
ҩеихеит. Ӷәра икым, ҷапырхәа икым. Уабацо уара умацара,
ҳаргьы ҳамцои анырҳәа, шәсышьҭал, нас мап сҳәома, иҳәеит.
Арҭгьы еихьышәшәа-еиԥышәшәа ишьҭоуп, аха узхәарҭада!
Ҵабыргны, ԥыҭк дынхеит рҳәеит, аха дмааи, нас дкылҟьа, иара
аҽ-ура дақәтәаны! Изакәызаалак уаҳа ахы зланикыло ҳәа
акы аҿаӡамкәа, аԥрыцә далаԥсны икны дақәтәоуп. Аура зтәыз
игәарԥ аҟны дылҽыжәԥеит. Аҽ рыцҳа аҟәараҟәара еиҵасуан,

маҿак ашәах ақәчын. «Иара кны ишәзаазгеит, аха шьҭа ҽра
алҵуаны сыздыруам», – иҳәеит.
Уи ашьҭахь хымшгьы изымнеит, ашша аӷраԥҽызар акәхап.
Шьҭа шәара шәазхәыц ари ауаҩы дыбгамзар, аҽ-ура ыҵыр­
ҟьаны, ирааԥсаны изкыз… Араԥ захьӡу, дзықәтәоу аҽы, Омар
рыцҳа иҽызхишьааз, ашьамхы ишьамхуп Ҳаџьараҭ. Дасу ианиашьа – ихаҵашьоуп.
Ари лакәыршьеит иазыӡырҩуаз ауаа…
Амаан абри иажәа анаахиркәша, акрыфара-акрыжәрахь
иниасит.
Убри аамҭазоуп, нахьхьи Лыхны абаа хыжәжәарақәа рҟны
иааны ианаагыла Акьахьбеи Гәыгә-иԥеи. Рыҽқәа аӷәрақәа
ирынкны акрырҿарҵеит, аԥхӡы рыладырбеит. Амрагьы абар,
амшын илхықәгылеит.
– Алықьса, уаала нахьхьи ачара ахьыруа ҳнатәаны акы
ҳнацҳап, ҳауаажәлар ҳнарылагылап, маҷк иадамхаргьы ҳна­
цәажәа-аацәажәап, ҳабнакит умбои, – иҳәан, Ҳаџьараҭ аҽыжә­­
ларахь деихеит. И-Раԥ амгәырхақәа дҩаха-ҩахо арӷә­ӷәара далагеит. Иаргьы амҩа шазыԥшыз еилнакаан, аҳәра иааҟәыҵын,
аҽааиқәнакит. Иаҿыҵыҳәҳәоз аҳаскьынқәа на­ҿиршә­шәан,
ақьышә ааирыцқьеит.
– Аҽнышьыбжьон ачара ахьыруа ҳашԥанеиуа! – уамашәа
ибеит Гәыгә-иԥа.
Нас ҳмаҳәцәоушәа, анылашьцалак аума ҳаннеиуа! Еснагь
ҳанцәыҵакьакьо абна ҳалазаауама, дә-ҟьаҟьаракгьы ҳны­
қәыԥшны, «Оҳ-гәышьа» ҳҳәароуп, – иҳәан, Ҳаџьараҭ ахьышәҭ­
ҳәа дыҩҽыжәлан, Араԥ ишьапқәа нагәыҵеикит. Иар­гьы амҩа
ахьаирбаз ахь акәатакәатаҳәа иҵԥраауа аҿы­нанахеит.
Ачара ашыкьбжьы есааира ирзааигәахо мацара, ус-ус
иҟьаҟьаӡа иаартыз агәашә инҭалеит.
Нахьхьи нырцә, мшыни-жәҩани ахьеиларсу аҳәааҿы ҵла­
кашәара иазнеины еилблаа-еилблаауа ажәҩан саркьа иналагылеит амра хаҿыԥшӡа. Амра – Ҳаџьараҭ аҭауад данишьуаз
шаҳаҭра зуаз.
Абри аамҭазы абри ачара ду ашыкьбжьгьы иацәымшәаӡакәа
уарбажәк хаууала иаахылеит. Ара усгьы аҭаца дахьнарга-

ааргоз аҟәҟәаҳәа ихысуан азы рабџьарқәа еиқәхаԥс иҟан,
иҩага иҩагәыдырҵеит.
Ауарбажә рыцҳа иазааз азымдыруа, иблаҟьа-бласуа зны
наҟ еихеит, зны арахь еихеит, иахьцалакгьы ирышьҭуамызт,
амца ажәырҵон, аха арыжәтә рԥырхагазу, анцәа идырп,
абџьар ирзаҿакуамызт.
Ауаа рыкрыфара-чара рхашҭны ссирс иԥхьаӡаны аҳауахь
иԥшуан. Уажәраанӡа абаҩқәа рыххо еихәлаӷыӷуаз алажәқәа
ари рзымбатәбарахан, ажәҩан иаҵаԥшны аху-суҳәа ишуа
агәарԥ иҭагьежьаауеит.
Ус ҿыц агәашә иҭалаз аҽцәа рахь игьежьны идәықәлеит
ауарбажә мыжда. Ара ҽеи ыҟам сахьааз сцап аҳәазар акәхап
рыцҳа. Ҳаџьараҭ итапанча ааҭиԥаан, аҵықь-аҵықьҳәа иҩа­га
иҩагәыдиҵеит. Иааикәагьежь-ааикәагьежьит, ахԥша иарбла­
ҟьеит. Нас дмыццакӡакәа дынкылԥшын дырҩегьых аҟәақаҟәақ ааҭиргеит. Иаргьы ҟәыдыршьшьыгаха, еикәахынҳәуа,
алада – адгьыл ахь аҿыланахеит.
– Ачараҟны уара усс иумази. Ауарбақәа, шәара ажәҩан
ауп хыхьчагас ишәымоу, адгьыл шәазааигәамхалан! – иҳәан,
иҭацәыз ипатронақәа нҭыршәшәаны ахьхьаҳәа наҟ инкеиԥсан,
абҟәыл хәыҷы еиҵаԥаххаа ҩаԥхьа патрона ҿыцла иааирҭәит
Ҳаџьараҭ.
Дызусҭада ианаџьалбеит, тапанчала ажәҩан иалаз аԥсаатә
лазгаз ҳәа ишынеизҵаа-ааизҵаауаз, дыздыруазгьы ыҟамзи,
Акьахьба шиакәыз нарылаҩ-аарылаҩит.
Нас иҩызцәеи иареи акрыфара-чара зҳәаз иеиԥш, ачарахь
рҿынырхеит. Ҳаџьараҭ даарыгәҭыларкит: «Ҳаи, ишԥоугәаӷьуаз
абас, уԥсы лаԥҟьала уашьҭоума, аҽнышьыбжьон ачараҟны
ушԥааиуаз, ара иҟақәоу умбаӡои!» – рҳәеит.
Ҭаҳмадцәақәак ааин: «Иаԥсам, дад, ас аныҟәара, хаха уаӷа
аҽиҿажьра», – рҳәеит.
Аха Ҳаџьараҭ иалидыраазеи ауриадник Амаан ара дшыҟаз.
Шьҭа дааины, ҵәыцак мкыкәа цашьа имамызт. Дышиашаз днеит дцаӷьцаӷьуа иара ихаҭа дахьтәаҵәҟьаз.
– Уа мшыбзиақәа, агәырӷьара змоу агәырӷьара нагӡаны
анцәа ишәиҭалааит, ари ачара иақәшәаз асасцәа шәара

шәахь­гьы абас абзиарақәа рзы ауаа мҩахыҵлааит! Шәтәа­қәа,
шәтәақәа! Дырмит, иуасҳәо хаҵа иажәоуп, уи ҵабыргуп. Абра
ушыҟаз здыруазҭгьы сааиҵәҟьомызт, анцәа иныс! Абна сгәы
ылаԥҵәеит, суаажәлар снарҿаԥшып ҳәа сахьааиз суқәшәеит.
Уажәы, анаҟа аҭаҳмадцәа исарҳәеит сгьежьны сцарц, аӷа­гьы
пату иқәуҵозароуп, хаҵаҵас уизныҟәароуп, рҳәеит. Срықә­
шаҳаҭуп, ииашоуп урҭ ирҳәо… Санааих, сгьежьны ацара
сцәуадаҩхеит, соуп зҳәо хаҵак ихы иақәнеимыргар ҟалап уи.
– Ҳаџьараҭ! Ачараҟны ҳаиқәшәеит ишыҟазаалак. Еилаагарыма?! – Дырмит дыхшәааны иаӷа диҿаԥшуеит. Иаӷа, быжьбаааба шықәса хацәынмырха дзышьҭоу Акьахьба ҷкәын. Аҩада
– Аимхаақәа, лахьхьи – Лакаа уҳәа дларҿаԥшит, аха урҭгьы
аҵаа зыхшәылаз аӡеиԥш рхы-рыҿқәа шәны иҟан.
– Мап, ачара аилагара ахаҵа итәым. Еиҭасҳәахуеит, ара
ушыҟаз сыздыруамызт, аха иансарҳәагьы, ахәыҷқәа реиԥш,
сгьежьны сзымцеит, сҩыза исыцу иҟынтәгьы иԥхашьаран уи, –
Ҳаџьараҭ иҩыза иахь дынхьаԥшит.
– Аа, Гәыгә-иԥа уоума, усыцәҩашьахьан, шәеицызаап! –
иҳәеит Дырмит инеиҭак-ааиҭакуа дырҿаԥшуа.
– Уи ауп, нас. Ҳаргьы шьҭа ара ҳтәаны крыфашьа ҳамамзар
акәхап, ҵәыцак-ҵәыцак ҳшәыркыр, ҳцап. Егьыс, нас егьарааны даҽаџьара ҳаиқәшәап! – иҳәеит Ҳаџьараҭ.
– Ҳаџьараҭ, усзымԥшаар ҳәа умшәан!
– Аиеи, мшәан, еишьҭоу ракәым, ага бӷьыци ашьха бӷьыци
еиқәшәоитеи! Уареи сареи уаанӡагьы ҳаибадыруан, Аӡаԥшьаа
сраӷахаанӡа уа ҳтәахьан-ҳгылахьан, аха сара иахьа аҳратәра
саӷахан, уара шьауҩыс урҭ урызгылеит. Шәарҭ шәеибатәхеит,
ҳарҭ анхаҩыжәлар ҳауп иеиҭымхаз, уаҩы иитәӡам. Анцәа
иныҳәалааит анхаҩыжәлар, ӷьацара шәауааит рыцҳа, ишәзы­
лашааит амра, хара имышьҭыкәа. Алықьса, уаргьы абас акы
аанкыл. Алҩа ҩеиуашәа збоит, амца хәыҵҟьаанӡа ҳцалап!
– Ааи, уи хырԥашьа змам ауп. Амала, нас зегь ҿҳәаракҿҳәарак рымоуп, – наиаҭеикит Дырмит. Хьаҵра змамыз
ҩ-бахәык еиҿаҳараны иҟан.
Зшыкьбжьы адгьыл архыџхыџуаз абаҟоу? Зегь еиқәышьшьы
итәан. Нахьхьи, ишаԥшаԥуаз амра ашьшьыҳәа аҿыланахеит,
Ҳаџьараҭ агәашә ахь данеиха.

Иара ауаа дрыгәҭылак днаргон. Иуаҳауан ибжьы: «Ад­
гьылқәа ҳара иаҳтәымзар, аиҳабыра рҿы ҳажәа нагамзар,
ҳҽы бзиа ҳара иҳазнымхозар, аҭауадгьы аҩны дануҭаа дгәы­
ӷырҭамзар, иарбану нас ҳара ҳазқәиҭны иҳамоу? Сшәыз­
ҵаауеит сара, иарбану ҳәа? Реиҳабыра амчрақәа рхы иар­
хәаны ҳара-ҳарала ҳаичдырчоит. Иҳамоу ахәыҷы маӡа-аргама
иҳамкәкәааны иргоит.
Ҳара иҳалшо рацәагәышьоуп, аха иҳамам аҽеидкылара,
аус злоугьы иара убри ауп. Ҳара абас иҳақәыӷәӷәаны бӷа
ҳазымҭо рхы лахоит, аха ианыкәу ҳаздыруам акәымзар» –
абас дцәажәо, ԥшьаала Араԥ аӷәра аҿарххо дцон. Иара уажәыуажәы аӷәра имнахырц, наҟ ирласны даманы, иахьшәарҭам
абнахь ицарц иахон.
– Аҳы, шәгьежьы, шәабацо шәеишьҭагыланы?!
– Уара уахьцо!
– ԥыҭк унаскьаагарц!
– Ҩызцәас ҳуцзааит уахьыҟазаалак!
– Мап, мап! Уи макьана иаамҭам, даҽазны ҳаиқәшәап, нас
ҭынч ҳалацәажәап, – иҳәан, Акьахьба иуаажәлар шишьҭаз
дынрылҵәраан, иҩыза диманы иҿыҩеихеит.
ԥыҭрак ашьҭахь, акыр иҩаскьахьан еиԥш, Алықьса хатә уск
аҵыхәала џьара царҭак сымоуп, нас ҳахьеиқәшәаша, иҳәан,
днеиԥырҵит. Хәыҷык данынаскьа Ҳаџьараҭ иҽы аӷәра даахан,
дааҳәны Гәыгә-иԥа акраамҭа дишьклаԥшуа дгылан.
Иаргәҵысҭа шыҟаз иааибыӷбыӷын иаԥхьаҟа «чоу» иҳәеит.
Цқьа лашьцаанӡа ҳәа бнаршәырак днылалан, иҽааԥхьеикит.
Ҭаацәара ду ааилатәахьан еиԥш, Ҳаџьараҭ, дзаҵәӡа дыҩ­
ҽыжәлан, Ҳабҩыҟа – Никәала иахь иқәиршәит, уа Шардынгьы дибон. Урҭ ираҳәатәын Амаани иареи реиниара атәы.
Уи, ҳәарада, бзиа иазҳәахомызт. Ажәлар рыгәҭа аполициа
аиҳабы – ауриадник Амаан диҿагыланы аҽнышьыбжьон дым­
шәа-дмырҳа диацәажәон. Уи хьымӡӷеиқәаҵәан аҳәынҭқар
ичынуаҩ изы. Аиҳабыра иарҳәои шьҭа? Ма иҟәаҟәа иқәу ичын
ламыржәаап, ма аҿҳәара ирҭап иаарласны ухы аԥсатәы, мамзар… рҳәап.
Ажәакала, имацәысуан, идыдуан. Ҳаџьараҭ абна дыла­
леижьҭеи ари аҩыза аидыслара дақәымшәацызт, игәы кам­

ҳаҵәҟьеит, аха илахь акыр еиқәын. Ааи, уи ус мариам. Ахацәархацәа ҳәа зхы зыԥхьаӡоз: аӡәы – аҳәынҭқарра рахьтә, егьи
– анхаҩыжәлар рахьтә; ажәлар ишырбоз реиҿагылара.
Ҳаџьараҭ Ҳабҩы дахьҩалалаз илымҳа иҭасит, иаҳәшьеиҵбы
Нина уаха хаҵак ауапа днылеиҳәан, иҽыхәда днықәкны,
алашьцара дналашәкәа дцеит ҳәа. Ааи, аҵла иалҟьаз амаҭ
ицҳаит ҳәа, арахь иахьа дзықәшәаз азымхеит.
Дызгада ианаџьалбеит, изгәаӷьыда Кьахь Ҳаџьараҭ иаҳә­
шьа лымҵарсра?! Ыы, изгәаӷьыда?!
Деилкаахеит изгәаӷьызгьы, ԥцхәа ақыҭахь ауп дахьага. Уа уи
еиԥш иҟоу ахаҵараз агәаӷь змоу аӡәык-ҩыџьак роуп иуԥыло.
Урҭ зусҭқәоу Никәала еилиргахьан. «Дызгазгьы Шәлым Кәасҭа
иоуп. Дхаҵоуп!» – иҳәеит.
Ари царҭа змам тәамбароуп. Уаха шаанӡа иалыршаны
аусқәа еиҿырцаатәуп, аха Араԥ мыжда гылт, уаҳа наламкәа.
Ара ашьхарԥынтә лахьхьи агаҿа ацара… Ааи, ааи! Ицатәуп,
сааҭк аҟара аԥсы аршьаны. Иара? Иуаҭәақәа имыҩрны ицоит,
ихы хьанҭаӡа иҟоуп. Ааи, аҩыџьагьы, ари адунеи аҟны ҭынч
мҩа змоуз аҩыџьагьы дәықәлахроуп, сааҭк ашьҭахь, сааҭк
заҵәык…
– Сҳәатәы хаҵа, умцан уахь, ишәарҭоуп. Уара зны-зынла
уааццакны, ухы иааҭашәо амацарала уныҟәоит. Аццакра
уаҩы ихәоит ҳәа, шамахамзар ирымҳәаӡацт. Уаҳәшьа дызгаз
дыцәгьаӡам, уи изы ахәымгарақәа ҟаиҵахьоушәа ирҳәо башоуп, ихоумҵан! Умцан, умцан, уахь абыржәыҵәҟьа, уара узы
асеиԥш ишәарҭаны иҟамлаӡацт! Иумуӡозар, ҳаиццап, еиҳа
иузеиӷьуп, – иҳәон Никәала Царгәыш.
– Ахьӡи ахьымӡӷи рзоуп ауаҩы адәы дзықәу, аиқәа зи­
шьаиҵо, сара сызҿыз имбаӡакәа ас исызныҟәаз ауаҩы изыр­
ҳәогьы иашазар акәхап. Акгьы сылымшозаргьы, саҳәшьа
дҭын­хадаха дҟасҵом, макьана сыԥсы ҭоуп. Уаргьы узгаӡом,
иазхоуп сымшала шаҟа ҭаацәара еибакәеибаха итәахьоу.
Шәлым Кәасҭа ҳәа иҟоу дбатәуп!
– Уи дынхаҩыми, ҳара даҳтәыми…
– Ус анакәха, ауаҩы дысниҵандаз, ма сазыразхарын, ма –
мап сҳәарын, ари тәамбароуп! – имуит Ҳаџьараҭ

– Шардын ҳааизыԥшып, уи дуаҩ ҟәышуп, ҳаизыӡырҩып, –
мап, мап, мап.
«Ажьа шаҟа итәаз аҟара икәарит, ҳдәықәлап, Араԥ, ԥхьаҟа.
Шьҭахьҟа мҩа ыҟаӡам уареи сареи ҳзы, ԥхьаҟоуп!»
Ақыҭақәа, аҳаблақәа, амҩахәасҭақәа, амҩадуқәа, алаш­
быжь­қәа, аԥҭақәа, аеҵәақәа… Шәцала, ԥхьаҟа, шәцала…
Ашара рацәак агым, аха ԥҭеиқәаҵәа ҽыҭҳақәак амза рҵәа­
хын, адунеи дырхәашьуеит. Араԥ сапыншәахҵас ашәаҟьа
ақәчуп, абар иаалалеит иаҳәшьа дахьааргаз ақыҭа.
Иаҳа иахьеилаԥаҭаз бнаршәырак аҟны, хьаца махәк аҽы
аӷәра надҿеиҳәалеит. Амгәырхақәа ааиркәадеит. Иаргьы уа
икажьыз қыдбажәк ахы днықәтәан, иҩнапык саԥыџьшәа ихы
инаҵаргыланы дтәан ҳамҭак. Ихагылаз аҽы ахы ларҟәны
изқәа иахьнашьуан. «Шар ҳусқәа шәарҭахоит, укараха уҟа­
гәышьоуп, аха угыл, ус ҳара иаҳқәашьхеит иҟаҳҵари?» –
аҳәозшәа…
Абар, иааигәаӡоуп шьҭа аҭаца дахьааргаз, уаҟьан-чаҟьан
бжьқәак ааҩуеит.
Ааи, иҵабыргуп. Уажәы иҟоу ақәыларақәа рҟны ихыԥша
ыҟоуп Шәлым Кәасҭа – Акьахьба иаҳәшьа лымҵарсра згәаӷьыз.
«Мышкы ииуа, мышкы дыԥсуеит, ахаҵа – ихьӡ азоуп анцәа дзиша», дзеилаҳаз аҭыԥҳа дигап, ианамуӡах, Акьахьба ихымҭала
инарцә мҩа дықәлеит рҳәар, иагьхьӡуп. Ауаҩы илахьынҵа
дахзырԥахьада! Абар, мчыбжьык ҵуан, Ешыра ақыҭан абнара
илаԥхьозижьҭеи Кәасҭа иҩызцәеи иареи, дагьырԥыхьашәеит
изышьҭаз – Раҳаима лыԥҳацәа реиҳабы Нина даарылырԥааит.
Ахьшь акәҷышь анагалак еиԥш, иааилагьежьқәеит. Аха, ахацәа
ӷьеҩқәеи, аҽы ццышәқәеи, алашьцареи узларыхәарҭеи?!
Агәылара ажәа нрыжьит дызгаз – абри иоуп, дахьигазгьы
– абрахь ауп ҳәа.
«Аиеи, исаҳауеит иуҳәо, с-Раԥ, сгылоит уажәыҵәҟьа. Ухыуҿы шԥаҟәышу, улақәа шԥаразу, уара…» Ахаҿы ааишьышьуеит. Агәы иаахәаны аблақәа аарԥаҭԥаҭуеит иара. Ҩаԥхьа ахы
ихьнашьуеит.
Ишьапқәа еисины изырҵысуам. Ибаҩқәа зегьы ила­ԥыҵә­
ҵәаны ахьхьаҳәа ицәеи-ижьи рыҩныҵҟа иҭаԥсон, ашьа

рҭамныҟәошәа, идақәа ҩахь-ҩахьӡа иҟан. Аԥсымшьара, агәа­
ҭеира, амыцәара ртәы ҟарҵон
Акәадыр ашьҭахь иҿырҳәцааны иадҿаҳәалаз аилаҳәара
хәыҷы ааԥиртит, иааиҩыҵракны абна ацәхыԥ ахь иҿы­
неихеит.
Ладахьынтә иҿыхьҭаӡа ԥшак аауан, ҵаак ахыԥша аманы.
Амшын агәрымбжьы ааҩуан, уи иахаахысгьы абжьы цәгьоуп,
гәала маӡак амоуп, иаҳәар – иазҳәом, еилырганы. Убри азоуп луанытә изықәыԥсычҳауа, еиԥхьнарттоит ахаҳә, абӷанҷ,
аха нас, урҭ акгьы шырхарам анеилнакаалак, дырҩегьых
еиз­нагоит ԥыхьа еиԥш, икәаԥҷаҷараӡа иӡәӡәа-ирышҳа рҭыԥ
инықәнаҵоит. Ааи, еиԥхьнарттоит, аха ахала еизнагахуеит.
Абнара дылҵаанӡа, ашацаҳәа, иҩыҵракыз аилаҳәара хәы­
ҷы ааиртлан, ҵкык бӷьаауа иаагәылҵит касык ацны, иааишә­
хаирԥеит – «аԥҳәыс замана». Дахьынаԥшуа, амӡырха хәыҷы
иамкуа ауаа еилаҩеиласуа иқәуп, – иаабац чара хпыҿ хәыҷык.
Лахьхьи, агәашә ҟьаҟьаӡа иаартуп, ааигәара ҵеџьк ыҟоуп.
Убри агәашә дазааигәахоит Акьахьба. Ара акатаҳәа аҳәсақәа
ааины аӡы ргоит. Ааигәа-сигәа ԥшьҩы-хәҩы астражникцәа
леиҩеиуеит, агәашә рыхьчоит. Агәарԥ ахьгьы урҭ рхабарқәа
ыҟоуп. «Аранӡа иагьанбаахьоу, иабаҟоу рҳәо рыхәҵәы кьашӡа
иаанҵәааит! Амаан илымҳаҟны инеихьазар акәхап ари иҟа­лаз,
иахоуми дара ашьнаҟмацәа рчараҟны ианеиқәшәа, ари иҟа­
лаз­гьы илымҳа иҭасрын, уажәы ара ихаҭагьы ааигәа дыҟоуп».
Анҭ аԥҭеиқәаҵәа ҽыҭқәа амза инаԥырҵит. Шьҭа Шарԥые­
ҵәа аиааиуан азы, амза хьшәашәаӡа иахькыдыз ацәышха­ра
иа­ҿын.
ԥҳәыск Ҳаџьараҭ иаԥхьа даакылсын, лыԥҳал азна аӡы таны
инаргыланы, наҟ зымҩа днавалеит… Ҳаџьараҭ ашыр ирган, ари
аԥҳал аашьҭкәыцәааны наҟ-ааҟ игылаз астражникцәа днарыбжьысын амӡарха днықәлеит. Иԥҳал амаҵурҭа иныҩнаргыланы,
акәаскьа амардуан дҩаҿалан, аҭаца дзыҩнагылаз ауаҭах ашә
аартны дныҩналеит.
Аҭаца лџьарсеи касеиқәаҵәа ду лхаҵаны, наҟ-ааҟ ҩыџьа
аҭыԥҳацәеи лареи еиватәан. Урҭ алаф-алаӡб рҳәон, лара
ашәы лҿықәын.

Ахьышәҭ-сышәҭҳәа иҩагылеит.
– Аҭаца маҷк лыԥсы лҳаршьап ҳәа акәымзи, абыржә акәын
данылаҳартәаз, нас бмааирызи! Уа ашәгьы аӡә дылаҳаргылан,
аха дныҵашәкәа дцеит, – лҳәеит аҭацаҩызцәа руаӡәы.
– Уи уадаҩым, сара уажәыҵәҟьа сцоит, нас шәыԥсы шәшьа­
лап. Нан, аҭаца, бахьаанагаз агәараҭа агәамч быманы, бзыднагалаз ахҭабааи бареи шәеиԥхамкәа анцәа шәҟаиҵааит,
зхьышьаргәыҵа сакәыхшоу, хыхь иқәтәоу анцәа ду! – иҳәан,
даагәыдикылеит.
Аҭацаҩызцәа руаӡәы шьҭахьла-шьҭахьла мацара ашә аҟны
днеин, дындәылууаа дцеит. Егьи иаанхаз лҿы ҩылраҳан, ус
еихамкӡакәа икны дгылоуп.
Аԥҳәыс – ахаҵа бжьы зхоу?! Ахаан илмаҳацт.
Нас уигьы днеиҭаԥан, дызхыҩрыз аҟәардә хыршәҭны
дындәылуаа дцеит.
Аа, иакәымыз ҟауҵеит, Ҳаџьараҭ, ҳақәухит! Ар хыҵны
иаауеит. Ԥыҭҩыкгьы ааихьеит. Уршьуеит, ҟыт ааухдырҵуам! –
дааӷызы-ӷызит Нина.
– Баашьа шԥаҟала, дабаҟоу иара ахҭабаажә, Кьахьба
Ҳаџьараҭ имаҳә!
– Уца, уца, егьа иузырласуазаргьы, арҭ идәылҵыз ацәгьа
рҳәарц ицеит, абан, арахь идәықәлеит астражникцәа, ахышә
укылԥши?!
– Ааи, избоит иахьаауа, бзымгар ҟалашьа сымаӡам, нахьхьи абнараҟны Араԥ ҿаҳәоуп…
– Уца ахышә укылԥаны, уццакы, мамзар…Уӡырҩы маҷӡак,
ари абаҳча нҭыҵ нахьхьи аҳаҷҷа игылоу амҵан уаха ахәылԥазы
ачабра каршәны иубозар, убра снеиуеит, усзыԥшы. Иумбозар,
иамуит ауп, ҳзықәшәаз ҳҽанҳраалароуп…
Убри амҭазы ҟәақ-чақҳәа амардуан ахьтә абжьқәа геит.
Ҳаџьараҭгьы икалҭ аԥша ҭаббы ашьҭахьтәи ахышә дкылԥаны
длеиуан, итапанча харшаланы икны.
Астражникцәа аӷьфҩы рыхҟьо агәгәаҳәа амҳара иааҩ­
налеит ршәақь аԥсақәа ҵәызҵәызӡа. Рмагә дуқәа дых-чых
рыхго ауадақәа еимырдеит рыҵаҟа ихәыҵаԥшит, уимоу, шәын­
дыҟәра хәыҷык акәакь аҟны игылан, цгәажәк хәаԥӡа иқәтәан,

убри лбаацаны, ашәындыҟәра аартны иҭаԥшит, агәырқәа,
арахәыц кәанҷақәа ҭан.
Дырбааит абыржәы, абра цәардаӷәык дышцәыҵатәоу, нас,
ма иара, ма дара! Егьарааны дрымпыҵҵәраа дцахьазаргьы
абыржәашәоуп аԥсреиқәаҵәа игәыҵашәап! Дара-да­ра аххы
инеидаҳалоит, атах-чахҳәа иааибакуеит, алашара анаадырклак,
иааиҿаԥшуеит, игәырӷьаҵәа иааидыҵуеит, нас иахьхәыҵаԥшыц
ацәардаӷәқәа еиҭанархәыҵаԥшыхуеит, убри иаҿуп.
– Ус дхаҵа ӷәӷәазар, дҳацәшәаны ацәардаӷәы дызхәыҵалеи,
ала қьаафыр?! Ухәыҵаԥши ара!
Иҩыза дшьамхышгыланы деиҭахәыҵаԥшуеит. Аӷьфҩы
иҩначыз лзычҳауам аҭаца, ахышә аҟны дшәаҟьаны дгылоуп,
лҩызакгьы дааит уажәы.
– Деиҩыҵәҵәа-хыҵәҵәа, аԥса иӷырҳәаны дхәыҵыжәга
арахь! Мамзаргьы, ус ҟашәымҵан, иԥсы шҭоу даагап, ус дҵас
иҳамоуп, ишәхашәмыршҭын сымҳәеи! Аҽадақәа! – дыҩ­ры­
ҵаҳәҳәеит агәыԥ реиҳабы.
Алахша, уиоуп иқәнаго! Нас дыршьып, деизыххаа, анышә
днарҭап. Иишьыз Аӡаԥшь-иԥа Омаргьы иԥсаҭа бзиахап, иԥ­
саҭа шкәакәахап, ма иҟаԥшьхап, уи ҳара иаҳусым. Омар иашьа Алықьсандыргьы – «Ох, гәышьа» – иҳәап. Ҳаргьы ахаан
ажәлар ҳархамышҭуа, ҳахьӡ ҳәаны ҳныҳәаҿақәа ркызаап.
Шәласы, шәласы!