Иҩымҭақәа. Ҩ-томкны. Актәи атом - 22

– Уаха шәынтә исҳәахьеит, Магә сакәӡам, сара Нагә,
Нагә соуп ҳәа. Сара исхареи ҳаиԥшны сан ҳлаузар, сара ас
ҳҟалааит ҳәа сан сылмыҳәаӡеит, изхароу лара лоуп, лара
шәцаны шәлацәҳала.
– Наташа, иахьа даара ашоура бааԥсын, аҟәара-ҟнытә
амра ӷәӷәаны изысыз шаҟаҩы ахәышәтәырҭахь ирга бдыруоу. Баргьы хәыҷык амца шоура бымоушәа збоит. Магә, Магә
иоуп, уажәы д-Нагәха дызлаақәгылари…
– Магә сакәӡам сара! Магә амра дабылны дыҟамзи, шәара
шәоуми уахгьы-ҽынгьы дызцыз, – дырҩегьых аҽеилыхра
салагахт. Дшанхеит Марина ҳәа иҟазгьы сцәа-сжьы ҟәашӡа
ианылба.
Уигьы азсмырхеит. «Ари жәбо, сыхәдаҟны ҳәынҵәра
еиқәа­ҵәаҵас ашьана адчаԥаланы иахьамоу?» – сҳәан, сна­
цәа нақәкны идсырбеит.
Марина уи акгьы ланамҳәаӡеит. Наташа уи кылкааны
дахәаԥшуан, дахәаԥшуан. Нас длеизҟәаҿын аҟәардә тата
лыҽнықәлыжьын, деиҵақьы-еиҵақьуа аҵәуара дналагеит.
Қәыршыҩҵас лылаӷырӡқәа леиуан. Марина уа дылхагылан,
уигьы ишәыз лыблахәыцқәа алаӷырӡ аарывҵжжуан. Сара
Наташа дрыцҳашьаны слыхәаԥшуан, иҟасҵара сыздыруамызт, аҵәуара салагарызу саламгарызу.
– Нас ибзиоуп, Магә уара уакәӡам, уара Нагә уоуп, ус
акәзааит, иара Магә данцоз сара сзыҳәа акгьы уеимҳәа­
ӡеи? – дҵааит Наташа лҽырданы данааиқәтәа, шьҭа Магә
шса­кәым ала дазыразхазаап. Сҽеиласҳәахт саргьы. Знык
сыркәабахьеит, ҩынтә сеилырххьеит, наҟ-наҟ иҟало аабап.
– Бара – Наташа бзыҳәа акагьы иҳәо смаҳаит, уи хьаас имаз, исхамшҭи, мшәан, шьҭа шәара усгьы шәеилаган,
аха саргьы схы еилажәгеит. Аиеи, аиеи ахәыл иҳәоу, анаша
иҳәоу акы наскьагатәуп иҳәеит.
– Ишԥа, ишԥа? – анаша наскьагатәуп иҳәоу Наташа днас­
кьагатәуп иҳәоу? – дааӷьаҵәыӷьаҵәит Наташа.
– Ҳаит, афы сысааит убасҵәҟьоуп ҳәа сыҟоуп ишиҳәаз,
мамзар анаша шԥанаскьарго. Уи акәзаарын днапҟьа-шьапҟьо
дызҿыз.
Иҟамло иҟоузеи ари адунеи аҿы…

АШЫЦ МҲАҴӘ
Шамел иааҵәа дҩаҵалан, иеигәышә наҵарҟьаны, нырцә
алҩақ зхышәшәоз аӡлагарахь ддәықәлеит. Ақәабаа-сабаа
шиқәнауаз, аҟәарамҿи ахьацеи еилажьны амца ахьеиқәыз
дынкылсит.
Аӡлагараҿы Уасил игәы ҿыӷьуа, алҩа иҽацәихьчо, днаҳәыааҳәуа амца дахатәан. Алу мҵәышәқәа ашыла ццышә иаганы, иҟәашӡа иҟан. Адәахьы аҷыхь бааԥс аныҟоу, ара аҿҿаҳәа
ахьаца мҿы былуа, амцабз лакьы-лакьуа угәышԥы аҭаны…
шьыри.
Ари иеидара дааҵихын, аџьықәреи амҵәышә инҭаԥсаны,
алу ноуижьит Уасил. Иҟәазгаӡа, аҭынчра зхажьыз аӡлагара,
иара абызшәала иацәажәеит. Баӷырқәакгьы икылхха иҟаз
алаӷәра икылыԥраан, ҷит-ситҳәа, инаҳәы-ааҳәуа амҵәышә
ахы иаақәтәеит.
Ҳәынаԥ хәыҷык алақәа кылышәшәааӡа акәакь акылҳара
иаакылԥшит. Ажәакала, Шамел аӡлагара аԥсҭазаара ирҿы­
хеит.
Нас амца рыҽнарҭан, аицәажәара иналагеит. Ажәа иман
Шамел:
– Ашыц шәпа амҿҭыхгала иҭыцәаауа, иҭыцәаауа мацара,
днақәҭәҳәаны ацәыцә еиқәырҳә нықәыԥссааны инкаԥсо, изшьамхык ахьынтә егьи ишьамхахьы иниаганы, дацклаԥшны,
ҩаԥхьа аҭыфаара дналагахуан саб рыцҳа.
Есааира ацәыцә иҭигоз ҵаӷахон. Имҿҭыхга рхәахәыҷы
аҳәаццышә иаҩызан ахәы аффаҳәа иагон, аҵыхәтәан иҭи­
гоз зынӡа ацигарбӷьыц ашәа иԥшқахон. Абырфын хцәы
еиԥш, еикәаҳәы-еикәаҳәы иааиуан ацәыцә. Есааира амҳаҵә
аҭагәаҩара хәыҷы иацлон, иацлон. Днақәҭәҳәахуан, изнапык
ахьтә егьи инапахьы иниаганы, ихы ҩышьҭыхны ашәақь аҵа
ианкылаԥшуа еиԥш, дазкылаԥшуан. Иахьынӡаҭфаахахьаз
гәеиҭон. «Та-ак» – иҳәон. Нас аҷаԥс, аҷаԥсҳәа инапсыргәыҵа
инаниҟьон, ахь-ҩежь ԥштәы змаз, ашыцламшә фҩы лаҳалаҳауа изыхҟьоз амҳаҵә. Еилыԥхаауан иара. Иагьышԥаӷәӷәаз,

егьшԥауаркалеиуаз аҵәаԥшь еиԥш. Саб даараӡа дрызҟазаны
иҟаиҵон.
Урҭ амҳаҵәқәа рыла акәын ҳабҟәылқәа ирҭажьыз ахыр­
ҵәы злаҭаагалоз. Ааи, урҭ акамбашьқәа, урҭ амҳаҵәқәа, зегь
шԥеибагеишь уҳәар иауази…
Уажәы ажә замана ҳамагәышьан, аха ианакәӡамыз ишарылт, ҳхәыҷқәа уиада ихәшәӡамызт. Ахш жәпашьшьыраӡа
,ахш бзиаҵәҟьа амҵуан, иахьатәи ҳамҳаҵәқәагьы рымч
ақәхон, аха иазаауеи ишарылт. Арахь ҳара митәышьцыла
ҳашьцылеит, – иҳәан ихьыҩрыз ахьаца мҿы дҩахан еилабылуаз амҿқәа рыгәҭаҵәҟьа иналаиршьшьит. Ивҵрааз ашә
аҟнытә аԥша ҵәҵәы иаакылшәшәаз, хаха ари амца инасын аццышә еилаҩынтуа иааҩналеит зназы. Нас аҷҷаҳәа,
еиҟәҷҷауа амцабз ҩагылахт.
Адәахьы аҷыхь бааԥс аныҟоу, ас амца агәгәаҳәа еилажьны, угәышԥы аҭаны…
– Иарбан. Шамел, митәышьцылас шәзышьцылаз? – инап­
сыргәыҵа ҟьаҟьажәырқәа амца инаҭа, алҩа дацәшәаны ихы
нарнаашәа дҵааит аӡлагарахьча. Ибла ахәыцқәа инадыркны
ашыла ццышә асақә иаганы ишԥаҟоу, мшәан!
– Ана снеин, – иҟам, ара сааин иҟам. Дәқьанс иҟаз зегьы еимыздеит, аха уҭахызаргьы уҽыкнаҳаны уҽшьы, иҟам.
Гәырӡ-шашәаӡ инкылаӡ ицеит.
– Изакәи, Шамел, узыргәаҟуа?!
– Уамашәа иубаша, иаауҭаху ҳәа атауар иумоуа акгьы
ыҟам иара ада! Имшарылаӡакәа ҳажә, цас ауите.
– Изакәи, изакәы?
– Ашьцылацәа ҳамоуп ҳара Москва, Ленинград, уимоу
Германианӡагьы ҳабжьы наӡартәа ҳаҟоуп, аха зегь башахеит.
Уахь ашәҟәқәа ахьаҳашьҭыз изакәугьы ҳаздыруам рҳәеит.
– Изакәзи, анаџьалбеит, асҟак уздынҵәалаз?
– Ҳажә уара, Уасил. Ҳажә мыждаразы ишарылт сымҳәеи.
Ҟоҳ, адәахьы уԥши! Икыдҵәоит ақәабаа сабаа рҳәеит ҳәа –
аҷыхь!
– Нас ажәхьа, шамахамзар, адәқьан аҟны ирҭиуа смаҳацт,
уажәы иҟамло егьыҟаӡам, рҳәоит сеидру…

Арҭ зыӡбахә уҳәаз ақалақьқәа рҟнгьы ажәхьақәа рҭи­ӡом, ыы?!
– Мамоу уара. Ажәхьа иазууеи, сара сзышьҭоу хазуп.
Уаҩы иԥыхьамшәаӡоз акы сашьҭанагалазаап афаст!
– Жәхьаӡам узышьҭоу нас? Маӡоума иара? Аӡбахә уҳәар
ҟамлаӡои, ҵасӡами?!
– Изҵасми, маӡарасгьы иалахи, амҳаҵә ауп сызҿу,
ашыцтә мҳаҵә. Анкьа уи кажьын адәқьанқәа рҟны иахьабалакь. Саб рыцҳагьы иҟаиҵалон ҳәа ԥыхьа сызҿыз ауп. Аха
уажәы уҽыкнауҳауазаргьы иузыԥшаауам, рхы аҟәақҳәа аџьҩа иҩанырҟьааит уи ҟазымҵо!! Ҳара уажәы уи ҳмоур аӡы
ааҳаҵашылт ауп, иҳаԥсыхәоузеи шьҭа?
– Иззуҭахи иара, бзиароу?
– Бзиарамкәа, Уасилхеит, амҳаҵә ззаҳҭахгәышьеи,
акралаҳфаларц ауп, аха иабаҟоу?
– Уиада уаҳа мҳаҵә ҟамлаӡои, аҭанақьтәи, аникельтәқәа,
араӡны мҳаҵә?
– Ее-и, урҭ ҟалондаз сынҵәаха ари сашьҭалозу. Араӡны
мҳаҵә иазууеи, аха егьырҭ зыӡбахә уҳәаз амҳаҵәқәа акакала иԥаҳшәеит, акы аарылмшеит. Маҳҭы илымҳақәа реиԥш
итары-маруа иааҳампыҵахеит.
– Изакәи уара, иауркуеи амҳаҵә ус иартырратә еиԥш?
– Иасыркыхуеи, ԥыхьа исҳәон, амыждаразы ҳажә шарылан ҳәа, уаанӡа амҳаҵәқәа иҳамази уи иамаҳхуаз ахши еинаалон, аха шьҭа иауам. Арахь ишысҳәаз еиԥш амитәшьцыла­
ра ҳашьцылеит.
– Изакәи?!
– Изакәи умбои, ҭаацәала аказен хшы ҳашьцылан, иааҳ­­
моур, ҳаӷеиҭа ҳлаҿԥсаа ҳцоит, аҟыт ааҳхыҵуам уи анааҳ­
ҿамкуа. Есымша ақалақь аҟны слеиуеит, ахш ахьырҭиуа снагылоит, ҵабыргуп, агәаран абрааи анахьхьынӡеи инеиуеит,
ауаа рацәагәышьоуп абзиа зегьы ирҭахуп щәа. Аха егьа
сшьа­ҽны сгылазаргьы уи амымхкәа сцом. Аҩны иааганы
иҳар­ҵәуеит. Аха иазууеи акы иазҭыгом, ԥыхьа ишысҳәаз
еиԥш, итары-маруа мацара мҳаҵәшьаҭарас иҳамаз зегьы
рыхәҵәышьап ҳәа акгьы ыҟамкәа, икьашӡа иаақәнахт.

Акалашәа ихшуп иара, акалашәаҵәҟьа. Ажәытә ҳкамбашь
хшы зынӡак иаҳханаршҭит. Хыхь маҿак иназынаԥшуа ахҷаҭ,
ахәша ҩежьӡа ихшәылоит. Алада, абҟәыл аҵан аҵаа жәпа
еиԥшха илҭашәуеит. Шьҭа ухаҵоуп иахьатәи ҳамҳаҵәқәа
рыла уахәозар. Амала иҭабаҟаӡа, иҭашәны иҭажьу ахарҵәы
знык иузыҭгар, ачанах ианануҵо еиҟәышьшьа, еиҟәышьшьа…
аа, исоумҳәан абааԥс…
– Ааи, ус акәхап, ус егьа ӡы ауҭаргьы зыԥштәы мцо аказен хшы анурҵәлак каамеҭ аԥсхакхоит, шыцтә мҳаҵәымзар
усҟан даҽакы иузаргом, – иҳәан, Уасил ихы ааибыӷ-быӷын,
дҩыҵаззан, еибафоз алақәа рахь иҿынаихеит.
Адәахьы асы ԥала-ԥалаҳәа алеира иалагахьан. «Ҵәит,
ҵәит» рҳәон аҵысӷрақәа.
Ас уажәнатә иалагаз сынтәа аӡынра зеиԥшрахаша анцәа
идырп.
«ҞОҲ, АМЦ РҲӘЕИТ ҲӘА...»
Итәоуп чара хпыҿк аҟны. Ажәа имоуп Чычы Кәанача.
– Ҽык сыман. Акыр ҵӡоит уи. Ԥхынла ашоура бааԥс аны­
ҟалало сҩақәтәаны ҽыкәабараҳәа амшын ахь сцалон. Уа
сахьлеиуа аӡы сынҭаланы сҽыскәабон-сҽысшьышьуан, даара
акыр сыҽӡаасырхалон. Иара акәадыр ақәыхны, аӷәра ахыхны
аҟәара иқәгылоуп, сҽахьыскәабо агәы иаахәаны исзыԥшуп.
Саныҩҭыҵлак, слеины аԥслымӡ шыра сҽанынасҭалак, иара
ԥшьшьала аӡахьы аҿынанахон. Даара бзиа ибаны амыжьӡры
ажәуан. Нас, уажәы исҳәар ихашәҵаӡом.
– Иҳәала, ишԥахаҳамҵо, – арӷзаа ааилдыргеит еид­
тәалаз.
– Ибақьаӡа азхараҵәҟьа аӡы анажәлак ашьҭахь ахы аар­
ҵәины исыхәаԥшуан. Иуҭаху бзиоуп аанарго схы аасыр­
маџьыҟәуан. Иара аффаҳәа аӡы инхыланы… Амшын ҟьан­
таз, хыхь аӡы ихгыланы ҳәа ауп исҳәо, аҿынанахон. Ус
ишнеи-шнеиуа акәымкәа идәықәлон. Бзиа инаскьоны еиԥш,
ахахәда аарҵәины икәарны, сара сахь иааԥшуан. Иазхоуп

ҳәа снапы анысҟьалак, арахь иаагьежьуан. Аҟәараҟны иҟаз
ауаа амбатә рбазшәа ари џьашьаны иахәаԥшыхуан. Ауаа ус
ауми ишыҟоу акы дурбондаз. Ари сҽы аахәаразы даара ауаа
рацәаҩны исыднагалахьан, исҭиуамызт. Аха иазыжәуазеи,
ашьҭахь кәпецк иҽсыдирхалан, хәышә мааҭ ҳәа хьтәы
ԥарала исцәигеит.
Иӡырҩуаз рнапқәа еинырҟьеит, «даҽакы ҳаҳәа» – рҳәеит.
– Камбашьқәак сыман. Уи акыр ҵӡоит. Аӡынраз абораҟны
снеины нымҩак-нымҩак, аҷҷаҳәа иааԥыртны ирысҭеит ҳәа
иааҳәнгьы иазхьаԥшуамызт. Уажәы исҳәеит ҳәа ихашә­
ҵаӡом…
– Иҳәала, иҳәала ишԥахаҳамҵо, – арӷзаа ааилдыргеит
еидтәалаз.
– Аиеи, ирфаӡомызт анҭ акака анымҩақәа ирысҭаз.
Иааҳәны рылақәа нҭарпыжы-ааҭарпыжуа исыхәаԥшуа иа­
ла­гон. Нас снеины даҽа ҩба-ҩба нымҩа ааԥыртны рчыхә­
чарақәа ианынырҭасҵалак, ахапаҳәа акрыфара иалагон.
Иӡырҩуаз рнапқәа еинырҟьоит, «даҽак ҳаҳәа» – рҳәеит.
– Цгәык ҳаман. Акыр ҵӡоит уи. Зны ихьан иарииз аԥацәа
маҷк ианыҩеидас изҭахқәаз агәылацәа иргеит. Иара ау­
хантәарак «миау-миау» ҳәа икьаа-кьаауа ааҵра иаван. Ани
ачыргә хәыҷы ахш ҭалеит, ацәатәымзи, иаргәаҟуан. Уажәы
исҳәар ихашәҵаӡом.
– Иҳәала, иҳәала ишԥахаҳамҵо, – арӷзаа ааилдыргеит
еидтәалаз.
– Аиеи, ашьыжь ҳанааԥш ҳацгәажә кәаԥӡа аплита ахы
аԥхара аҽаҭаны иқәиоуп, аҳаҳаираҳәа арымӡаа аҳәынаԥқәа
аҵаланы рҵыхәақәа қәацқәацо акыкмацәақәа рцәара
иаҿуп.
Иӡырҩуаз рнапқәа еинырҟьеит, «даҽак ҳаҳәа» – рҳәеит.
– Абра, Аҷандара аӷшҵла дуқәа игылоу ижәбо роуп. Акыр
ҵӡоит уи. Усҟан саргьы акыр саӡан. Сҽыжәлан абарҭ аҵлақәа
санаарыҵала, сгәы сыҵԥраауа сыҟамзи, «чоу» сҳәеит. Аҽы
ццышә сақәтәамзи хыкәаалаҵас инаҭрыст.
Ихашәҵаӡом уажә исҳәар.

– Иҳәала, иҳәала, ишԥахаҳамҵо, – арӷаа ааилдыргеит
еидтәалаз.
– Аиеи, сҽы убас шәақьхысҵас иҵҟьеит, соуп зҳәо ҽҟазак
акәадырырҭа иҽизаақәмкыртә еиԥш. Сҟама аҭра инҭууаан
абарҭ аӷшҵла дуқәа ижәбо рықәцәахь ихау-уала ицеит.
«Ҳаит ас шԥасыхьуаз!», – сҳәан, аӷәра ааҿархханы, «чараз»
арҟаҵаны иаақәсырҵәиин арахь «чоу» сҳәеит. Ари аамҭазы
игьежьны илеиуаз сҟама ҳнаҵаххын аҵәыртҳәа аҭра илҭапҟа
ицеит.
Иӡырҩуаз рнапқәа еинырҟьеит, «даҽакы ҳаҳәа» – рҳәеит.
– Ҳшәарыцо абахә ҳаҿан сҩызцәеи сареи. Усҟан акыр
саӡан, ашәарыцаразгьы сыхьӡи сыжәлеи неидкыланы ирҳәо
аҟынӡа снеихьан, уи ижәдыруа ауп нас. Ҩахьхьи абахә
аҩыҵраҿы бшьтәа ӷәӷәак ацәаара збеит, аха ашьҭахь сеихоуп. Сыԥсуа шәақь снапы инықәырсны, исбарҭаз аҵыхәа
инақәкны аҵықь ааҭсыргеит. Уи акәхеит, ахыҭҟьара иаԥы­
хьа­шәаз аб былгьо, ибылгьо мацара сшьапаҟны ианааи,
аҽааиқәнакит. Схысбжьы анраҳа, икылхх иааиз сҩызцәа,
ажәеиԥшьаа рашәа анырҳәа ашьҭахь, илахан ацәахыхра иалагеит. Ана ҳаԥшааит, ара ҳаԥшааит ахы ахьақәшәаз аабом.
Ацәа зегьы ахаҳхыр ишԥаҳамбари рҳәан, иккаӡа ацәа аахырхит, аха ахҭыԥ џьергьы иаабом. Ари лакәӡами нас? Аб
сеихысны исшьит, арахь хҭыԥк анӡам.
Изаауазеи уажәы исҳәар ихашәҵаӡом.
– Иҳәала, иҳәала ишԥахаҳамҵо, – арӷаа ааилдыргеит
еидтәалаз.
– Аиеи, ашьҭахь аӡәы игәеиҭеит иахьақәшәаз. Аҵыхәа
инаҵакны лҩақ хәыҷык адҷабланы иҟан. Уаҵәҟьа ианақәшәа
иахьыз азымдырыкәа ирҳаны аҿы аныҩараҳа устәиала ахы
нҭҟьа ицеит.
Абас иажәабжьқәа даарылгеит Чычы Кәанача.
Ажәа игеит уа ирыдтәалаз Гыҷ-иԥа Гьедлач.
– Мшцәгьа бааԥсык азы аӡиас Мҷышь ҽыла сныҽԥынгылт.
Ацҳа аӡы ихнаххьан. Мҷышь аҭра иҭыҵны аԥаҩқәа ирықә­
кьасо, агыгцәа ргыланы, ихәашькакараӡа илеиуан. Иаас­

цәымӷхеит, иаҳҳәақәо ирылашәхи, аха. Уажәы сгьежьыр
«ҽыла дыҟан аӡы дызмыри» – рҳәоит. Арахь ахаҵеибага ҳәа
сызԥхьаӡо ыҟоуп, хәыҷыкгьы ани «иаадыруа» аҭаны сыҟоуп.
Иҟалалак ҟалааит, ахаҵа дызқәымшәо акагьы ыҟам сҳәан
«чоу» ҳәа, ишәа-иӡыӡо исыҵагылаз сҽы сҟамчы нахысҟьеит.
Иаақәарықәашьеит, иӡыӡымк-ӡыӡымкуа, аҟҿыҳәа аӷәра иац­
ҳауа, ихышхыҵәаны илеиуаз аӡы аԥаҩ аҟны саманы иааи­
кәахынҳәит зны. Нас аҵыжә-аҵыжәҳәа ҩынтәны амцабз
ахыс­ҟьеит, иаргьы аӡыхәашь еилаҩынт инҭаԥалт. Абри ԥхы­
ӡк шәымбахьеи, убас ԥхыӡк салоушәа акәын сшыҟаз. Зны
бӷарҵахьанӡа сылӡаашьшьылон нас иҩалԥахуан, зны сҽы
ахы кәацәӡа, аарлаҳәа иҩалҳәҳәон, дырҩегьых иҩхало
мацара, ацәқәырԥақәеи ҳареи былды ҳаибарҳәаны нырцә
ҳаӡхибагеит.
Абри сақәшәахьеит, дад, – иҳәан, Гыҷ-иԥа Гьедлач иажәа
даалгеит.
– Ҟоҳ, амц рҳәеит ҳәа асҵәҟьа убахьоу, анапы аҵаҵа,
ашьапы аҵаҵа, – иҳәеит Чычы Кәанача дахьтәаз.
ИАХАК АЛА УУАН...
Иууан иахак ала. Сааԥшит. Ашара макьана ԥыҭк шагу
здыруеит. Уи азы асааҭ ахәаԥшра сҭахӡам, шаҟа сыцәаз ала
издыруеит. Лашьцоуп ауада. Аха абжьааԥны еиԥшҵәҟьа
акәым, адәахьы иааџьоушьартә иҵлашаауеит. Избан? Иацык
амш даара иҷыхьын, арахә ареиџьны, изқәарышәшәо игылан. Аҳаиуан анзқәршәшәа, асы иазҳәоуп рҳәоит. Сынтәа
асы ҳазыԥшиижьҭеи… ҳаздиалаз аԥенџьырларшә снахеит,
аа, асы барақьаҭха икажьуп. Аҳәылы-ҳәылыҳәа еимагыланы
алеира иаҿуп.
Хрыжь-хрыжь ала ууеит. Ахаан иадсымбалацт Пальма.
Сцәа сахьҭшьаауашәа сыҟоуп. Снаҳәит, сааҳәит. Ари лқьышә
кәамкәамуеит, ачча ақәыххуеит. Ирласны лыԥсы лалгаҩалгоит. Лгәы ҭыԥашәа ицоит. Далсхрыма ацәа. Аха дхаччаауеите, ибзиоу акы лбозаап. Илбалааит уа.

Шеит – хьачхәама. Ашықәс дуӡӡа аҩшара…
Хьачхәамаз – асы быбкӡа. Агәабзеира-ахабзеира, амҿыамца ауаҩы данеиқәшәоу, илеиааит асы, аӡынра шӡынроу
ицааит. Уи гәырӷьароуп, аҽаҩра барақьаҭроуп. Иууеит
слачашәа. Иухьзеи, ахьҭа уакыма, Пальма рыцҳа? Уҭра
цәгьамкәа иҟалҵеите. Макьана ухәыҷыми, ахьҭа уакызар
акәхап. Снеиуеит уажәы, иҵегь аҭәа уҵасҵоит. Ҟоҳ, иш­
ԥассиру адәахьы, аҳауа ҿацаӡа, иџьбараӡа, иаԥсаҟьаӡоит
анааџьџьыни. Абар аҭәа, абас агәҭаҵәҟьа уагәылаиа. Ака­
лаҭажә азна аҭәа ҟаҵаны ухәыҵасҵеит, уаҳа иуҭахи. Ухәаԥӡа
уа уиаз. Сынтәа ачашәара зҵаз сла хәыҷы. Уҭыԥ ԥхоуп, нас
иуҵалеи, мшәан! Уҭыҵны уабацо? Акалаҭ иҭыԥаны, аҽ­еи­
цхәаа ажәҩан ахь ахы рханы иууеит. Ишӡом иара, иууеит.
Ҟоҳ, сцәа сышԥаҭыхьҭшьаауеи иараби. Ӡыными, хьҭоуп.
Асы леиуеит. Асы амбаӡацт Пальма, уажәоуми шықәсык
анахыҵуа. Иԥшқаӡаны ианаазга, лнапы ҿыҟаҟауа илааӡеит.
Аԥстәқәа лыԥсықәароуп лара. Убри асы уамашәа ибаны иеишуеит ауп, иууӡом. Уажәраанӡа иҟаӡамызт, уажәы иабаанага
иара? Мбатәшәа иабацәап, уи аԥсабара аџьашьахәқәа иреиуоу асы.
Сааины схәыҵаланы сиеит. Ари уажәыгьы лхы-лҿы лашоит, лқьышәқәа кәамкәамуеит. Даҿыгәҳәааӡаны ԥхыӡык далоуп, лхызагьы лықәҵит маҷк. Сҩахеит ахыза. Агара ҳнаҩс
игылоуп. Ҵәаԥ-ҵәаԥ иргоит уа игароу Шьханыҟәа, ицәымҳа
дахагәышьоит акыр иауа џьышьа.
– Сзааурԥши, исымоукзи, закәытә ԥхыӡ хаази сызлаз,
сыгәнаҳа сҳәап, – дааԥшит ари, даақәыԥсычҳаит. Дҳаҵҳаҵо
акыр аҭуан даҵаԥшуан, аха уа акагьы лзанымхит. Ублықәа
анхты нахыс, аԥхыӡ ныҵаҳа, бжьы-мшынк, бжьы-шьхакы
инырхҟьа ицоит. Анцәа ус адунеи ишеит.
Аԥхӡгьы лықәнаҭәеит лара. Нас ахәхәаҳәа иқәыԥсычҳауаз
Шьханыҟәа игара даахан, ҳкаруаҭ иаадлырӷәӷәалт. Аҟаҵәыҳәа
ацәымҳа дызхоз наиҿԥааны, лгәыԥҳәқәа неиҿалкит, дахеит,
дахеит, аха ишԥа! Уи арԥыс иан дирхыџхыџит, ахш ҭӷәааны,
акыр иааирдеит. Изхара анифа даақәыԥсычҳан, дхәаԥӡа,
дҭаҳәахаа дыцәт.

Шьханыҟәа зҵаатәы хадақәас иаԥхьа иқәгылаз хԥа ра­
кәын. Акрыфара, ацәара, аҵәуара. Урҭ еиламырцҳаӡакәа,
гәык-ԥсыкала досу ианраамҭоу инеигӡон. Уажәы актәи
аз­ҵаатәы иӡбеит. Ҳнаҩс акаруаҭ хәыҷаҟны дынҭаҳаны
дыцәоуп ахаҵарԥыс еиҳаб Баҭаҟәа. Уи шьҭа дхаҵоуп. Изнапык ала ишьҭыхны аԥыр ҳәа икыдиҟьоит ҳацгәыжә. Хррҳәа
хаҵаҵас маҷк ихәда абжьы гоит.
– Шәҭыла ихыбыз баҳча ссирӡак ҳаҵан саҳәшьеи сареи. Ацәа саналухуаз. Ҳнеи-ааиуан, ибларшанхагаз ашәҭ­
қәа ҳаҟәшәон. Итатаӡа ашьац иаҵәара ҳшьапқәа хтны
ҳа­лагылан. Ус, рыжәҩа хәыҷқәа аффа-ффаҳәа иҟьо иааҳ­
халеит аԥаимбарцәа. Урҭ леит ажәҩан аеҵә – џьу­џьуқәа
ирылшәҭрааны, уахь иагьцоит уажәы. «Сара, Сара!» – ҳәа
ҳнапқәа шьҭаҳхуеит. Абар, сара сааныжьны саҳәшьа Гәында
деимҵԥаа дыргеит. Аха нас лхала ажәҩақәа аалхәоит,
дԥырԥыруа дрылаланы дцоит ҵәҩанҵәыҟа. Сара иҿысымхыц
шәҭы ссирқәак ҳаракшәа сраҩаӡоит ҳәа саҿуп. Егьа
сҵыркьакьандаз сзыҩаӡомызт, абыржәы-уашьҭан ҳәа сшынапырхахоз сааурԥшит, – лҳәан, – измаанозеи? – луанытә
даа­қәыԥсычҳаит.
– Асы ауеит, зегьы ҳаибга-ҳаизҩыдоуп, хьачхәама ҟаҳ­
ҵоит. Илеиуеит уи аҳәалы-ҳәалыҳәа адәахьы. Акәыҭқәеи
арбаӷьқәеи шьны инбысҭоит, бара бышьхәа бықәҵәиааны, урҭ
еилырҵәрааны иҟабҵоит. Сара хьҭа самкуа – хаҵалажәҵас
сҽеилаҳәаны, сабџьари слеи аашьҭыхны – абнахь! Ахаҵеи
– абнеи, аԥҳәыси – аҩни. Абри ауп изызҳәоу быԥхыӡ, –
сҳәеит.
– Сгылап шьҭа, сыцәшар ҟалоит. Ашырԥаз иумшәарыцаз,
нас баша ҭәаԥ-ҭәаԥроуп. Иаапкааит, изаҟәымҵуеи ани? Ир­
ҳәоит ажәытәан алақәа анууаз иааргәыдҵан иршьуан ҳәа.
Сгылапи, сгылапи. Шьыжь игылаз ҽан ҽаба аҵеикит.
Иахьа ашәарыцара, агәырӷьара, аныҳәара … асы ԥалаԥала илеиуеит, џьан иуапа наҵаскит.
Ажьақәагьы ираамҭоуп, аҳәыҳәқәагьы ҟалар ахәҭоуп.
Ҟоҳ, сцәа сҭыбзаауеит…

Ибахӡа асы леиуеит уажәгьы. Аҷыжь-ҷыжьҳәа сышьҭабжь
гоит, асы сахьылоу. Шоит шьҭа ашара ззыбзиахаша. Аншалак, ани ҳхаҵарԥыс еиҳаб – Баҭаҟәа анҵәажә имагә хәыҵә
ауқәа имоу ишьаҵаны, уапыжә-уапыжә асы леиуеит ҳәа уа
дылаҳәазо дықәзаап. Раԥхьа ианибалакь рацәа иблагәы
ҭбаахап. Дбажәгәалеиуа, дахькаҳауеи дахьгылои еиҟараны,
асы иҿатата дықәзаап. Иан иҵыхәа кны дишьҭазаап. Сара
сқьыԥаха сшәарыцаны саап. Шандаз знык. Аӡынра еиӷьу
акгьы ыҟам. Ишԥабзиоу аԥсҭазаара – аџьанаҭ. Ҳаҩны
ԥхоуп, нас абас сзырхьҭашьуазеи. Еиҭаууеит Пальма, уажәы
хрыжь-хрыжь ауп. Асы мбатәшәа иабоит ауп, уаҳа изакәи.
Ҩахьхьи абнаҟны игылоу ашәчқәа ашьыжь шаанӡа сызнеир
аҳәыҳәқәа алабаҭбаҭуа, асы ршәшәаны аиқәара аарԥшуа
акәмырӷьаӷь еиқәаҵәақәа инрымҵкласуа… Ирласны сцароуп. Таак, ажә аԥҳә ҟәаҟәаны, ачыхәчара иазҭасҵеит. Уигьы
шьыжьымҭан агәаҽаҳәа ари днаҵатәаны илхьап. Ахарҵәы
баҟаӡа ианлырҵәлак, Баҭаҟәа аиҵырҟәаҟәа имҳаҵә аалшьуа, иҿатата дадтәалазаап.
Сызҿыргаз аҩн-ду ана игылоуп, сан, саб, сашьцәа, саҳә­
шьцәа уа инхоит, зегь ргәы бзиа рхы бзиа иҟоуп. Уаха аџьма
ршьуеит, уахь ҳаргоит, ҳанаауа аџьмажь, акәакәарқәа аагоит. Наныкьара! Ҽааныбзеила инеиша. Ишԥагәырӷьахәу
аԥсҭазаара. Аа исхашҭыз, ҩажәижәаба капеи ҳәа «жигәли»
цырцыруа сгараж иныҵагылт. Ауаҩы дԥырны ажәҩан дала­
лартә аамҭа ыҟоуп иахьа. Зегь рыла ҳаиқәшәоуп.
Иӷәи-ҵииуеит, нас иналаршә-ааларшәны абжьы ҭааӡа
игоит Пальма. Ажәҩан ахь ахы рханы ишԥаууа иара?!
Уажәы аашоит, ауаа рырахә-рышәахә рҭыԥ инықәҵаны,
аигәылацәа: ҳаи-чеиҳәа рыбжьқәа неиқәырга-ааиқәыргауа,
«ҽаанбзиала инеиша» ҳәа иналагоит. Иалагааит рыцҳа.
Уажәоума абжьааԥны иржәуеите, уажәы аҽыҵга ыҟоуп –
хьач­хәама! ԥшӡала ирфааит, иржәааит, дара ртәоуп, ԥхӡа­
шала иаадрыхыз ауп, ҳалалс анцәа ириҭааит! Шьҭа саб­
џьар аашьҭыхны иқәсыршәып. Ҟоҳ, ҳмандаринақәа ауа­па
шкәакәа рышәҵаны ишьҭахыбӡа ишԥагылоу, иаасрышә­
шәеит. Аддыҳәа асы лрықәыппны илкаԥсаны ииаҵәҟаҟара-

ииаҵәҟаҟараӡа асы иҩагәылҵит. Уапыжә-уапыжә алеира
иаҿуп иара уажәыгьы. Иааҟрым-ҿрымит ала санаба, аҽааи­
ҵнахт. Иаасыдгылан сшьапқәа инарыфҩышәа-аарфҩышәеит.
Ус ахы ҩышьҭыхны иҩысҿаԥшит. Сара шсакәыз цқьа агәра
анага иааҵхәыршәшәан, ҩынтәҟа иаасыкәшан, иҩаԥаҩаԥан иаасгәыдԥалт. Уажәы-уажәы сшәақь ашьхәа инафҩынафыҩуан, нас амыргәырӷьа ахы иҭалон, иԥаны асы аҽыла­
нажьуан, илабылгьон.
Абнахь ҳхы рханы агәашә ҳҭыҵит. Ҳцоит асы ԥуа. Ишԥа­
ссиру аԥсабара, аԥсҭазаара. Мап, шәышықәса маҷуп ари
аԥсабара џьашьахәы азхара абаразы. «Ҩышәгьы маҷзар
ҟалап, унаҳәны уаахьаԥшаанӡа ицоит, дад, уи аамҭа акрыҟоу
џьышәымшьан. Сара шәышықәса сшырҭысхьоугьы макьана
исҳәараны иҟоу акгьы сымҳәаӡацт, изураны иҟоу акгьы зму­
ӡацт. Убас ауп схы шызбо», – иҳәоит ҳгәыла Мажә.
«Ҟәит» аҳәеит рдәынак алахь еиқәҵа, уажәраанӡа ашәа­
ра-ӡыӡара иамаз зынӡакгьы иагәалашәаӡомызт рыцҳа
уажәы. «Ҵәит» аҳәеит ҵысӷракгьы, алақәа хкын инаԥшыааԥшуа асы зхапапоу аҵәҩан иқәтәоуп. Иаӡбара аздыруам.
«Ҽаанбзиала!» Алиас далагахьазаап, ибжьы ҵарӡа игоит нахьхьи. Ҽаанбзиала унеиааит, ҽаанбзиала шәнеиааит
адунеи иқәу ауаа зегьы. Шәгәырӷьалааит абас иахьа ҳаш­
гәырӷьошәа, наӡаӡа шәгәырӷьалааит!!!
Абан ҳәыҳә гәарҭак ииасны иахьцо. Шаҟа илаҟәузеи,
рҟәаҟәақәа еилыӷраа-еилыӷрааӡа. Аҳәҳәыҳәа асы шрықәнаԥ­
со, атыр-тырҳәа рыжәҩақәа ҟьо ицоит. Уааласи, Пальма.
Асы ԥуа Мыса ихәы ҳхалеит. Наҟ, абна агәахьы лақәакгьы
рҵарбжьы гоит. Жьахап, ма бгахап, урҭ зышьҭа рбаз. Уажәы
иссаӡаны иалагеит асырҳәы. Уи аиӷ еиԥш ауп иҩахь-ҩахьӡа
икажьу асы ишылаԥсо. Бзиа избоит асырҳәы анауа, алыхәҭа
ашыла џьаџьа аунажьуеит.
Иахак ала ууан. Иахьзи, мшәан, иара? Пальма абаца? Аа, абан сышьҭахь аграпараҟны иахьтәоу. Ашьапы амӷ
алаларызу, аха амӷ уажә иабаҟоу. Шьҭахьҟа, ҳазлааз ахь
иԥшуеит, игәамҵуеит. Аԥасақәа реиԥш иҟам Пальма. Уааи
арахь, иумаҳаӡои ахысбжьқәа гоит шьҭа. Ани убоо, нахь-

хьи ашәч еиқәараҟны аҳәыҳәқәа шалаԥырԥыруа, уи уаҩы
игәеимҭаӡацт макьана.
Аҳәыҳәқәа агәыз аарылсыргоит, дара ԥаҟь-чаҟьуа асы
инылашәа-аалашәақәоит.
Ҳгәырӷьаҵәа, ҳгәы ҭыԥаны ицо иалагоит. Уара. Пальма,
асы ҩыз еимгәҳәо унеины аҳәыҳәқәа акакала иуҿыҵарзза
исзааугоит. Ара сшәыра инахьынсырҳалоит, ажәеиԥшьаа
иҳаҭәеишьеит, ҳҳәоит. Аԥаса аҵкьыс акыр ҳлахҿыххоит. Ус,
ҳазхара ҳшәарыцаны, ҳқьыԥаха аҩны ҳаннеилак, амаҵурҭа
ахылҩа-ԥсылҩа ҩнартәаны ари дыӡса-ӡсауа, дышьқьыруа
хьачхәама армазеира даҿуп. Акәтқәа ахәараҳәа ижәуа
иҭоуп, ачашәқәа хаччыла аӡра иаҿуп, агара лнаҩс игылоуп, уигьы аалырҵысуеит. Баҭаҟәа уажәы деилахазар акәхап,
асы игәыҵатата иан лкалҭ кны длыхоит – «адәахьы, адәахьы
баала, асы, ҳалахәмарлап» ҳәа. Ахәыҷи – аси. Ҳанылбаалак
«уаԥшәыма хаҵоуп, ҽааныбзеила ахәыҷы-аду уааҳақәныҳәа»
ҳәа хпыҿк цаҳә-цаҳәуа иаалсыркуеит ари сгәыҭбаага, ахаан
сгәацәыхьак зымҳәаӡац (аҳәсақәа зегьы абас иҟоушь). «Уара
Пальмагьы уамашәа, лнапы ҿыҟаҟаа улааӡеит, уҿы зырҟьаз
акы ҭаижьып, атәан улҭоит. Уаала. Пальма, усаԥыз абрахь,
иууеи ухьы-шьырххо?» Иара иааҟрым-ҿрымын, аҽырххан
сҳәатәы ахаҵара ахьалымшоз азы аҭамзаара шьҭанаҵошәа
ахы ларҟәшәа инагәыбзыӷ-аагәыбзыӷт, нас ишьҭиааны, асы
аграпара илаҳәазо аҩныҟа ахы археит! Арахь аҵыхәа асы
иларҳәазо инаҟьо-ааҟьоит. Саԥхьеит, сеиҭаԥхьеит, Пальмачка сҳәеит, анс сҳәеит, арс сҳәеит, аха иуҭаху ҳәала, иауам.
Зны маҷ-маҷ иҳәазошәа, нас есааира аныҟәашәа иацҵо мацара ишнеиуаз, иҩт аҩныҟа! Нас маҷк иааҭгылт. Аҳәалыҳәа
илеиуаз, асы инахәаԥш-аахәаԥшны, иафыҩуашәа, ахы
нышьҭых-нышьҭыхуа дырҩегьых иууит! Исмаҳацт. Пальма
ашәақь аныскыз акәым абжьааԥны усура санцо мчыла, лабахыла аҩныҟа исыргьыжьлоз абаҟоу? Агәы рахәымхазар
акәхап. Ари адунеиаҿ ичмазҩымхо ҳәа иҟоузеи. Иахакгьы ишууаз, лацәааихьшь ҟанамҵеит. Аԥсыӡ аӡы иҭоугьы
акы ахьуеит рҳәоит, ибзиахап. Ари лнапы адылкылоит,
ишыԥшқаӡазгьы лара лоуп изааӡаз, ишакәым сыбжьы рдуны

саҵаҟьаргьы луӡомызт. Аласбақәа, ацыгәқәа, арахә-ашәахә
– лыԥсықәара.
Ицеит, исымбо ицаӡеит Пальма аҩныҟа. Егьаурым, Сара
акырсызшьуандаз ишаазгарыз. Абан ани ашәч ду, инахьхьи аганахьала аҳәыҳәқәа ахьалапапаз, егьмаҷым дара.
Ирыласҵап, исызшьыр аагара уадаҩхарым. Аҳәыҳәқәа
егьырҭ аԥсаа излареиԥшым ыҟоуп. Арҭ дарак ихырӡырӡам
ахыхьчаразы. Акыр сраҩаӡеит. Сыцәгьамкәа скылаԥшит,
саҵ­хеит. Аҿаԥ ааҿыҵгеит! Сшәақь еибамга закәи, ианба­
сыхьхьоу ус, спатронақәа џьара цәаакырак рхьымсзар. Егьи
саҵхеит. Цәышшы ааҭган алҩа ҩҭыббит ашәақь агәыцә.
Аҳәыҳәқәа ԥаҭ-ԥаҭуа ашәч иналԥраан, аффаҳәа рыжә­
ҩа­қәа ҟьо асы шрықәнаԥсоз наҟ абнара агәахьы инхеит. Сыџьымшь исыҟәнаҟьеит, сылақәа ԥырԥыруеит. Уаҳа
аҳәыҳәқәа срышьҭамлакәа, спатронақәа ааԥсахны аҩныҟа
схы сырхеит. Сцәа сыхьҭшьаауеит. Саауеит ианысҵаз аграпара саныланы, асы хкәоит, амш неилҩры-ааилырҩуеит. Игоит
иааигәаны алақәа рҵарбжьы. Сцоит сыццакны аҩныҟа, Пальма еиԥш исырласӡеит. Абыржәыҵәҟьа аҩны сыҟазар сҭахуп,
иззакәу сыздыруам, аха. Иааигәаӡахеит лак аҵарбжьы, дара
ашәарыцацәа наҟ абна агәахьы ауп рыбжьы ахьго. Абан
икаԥа-каԥо, алымҳақәа ҟатҟато ажьа абна иахьаалшәа.
Ишысҭахыз инақәыскит, ақәыԥшыга инадызбалт ажьа, аҵықь
ааҭсыргеит. Еибагеит сшәақь, ахыԥҳәа ишьны илкасыжьт
иашьҭархх иааиуаз амаҵуар ла!.. Ажьа ахыкәаала захьымӡо,
асы илԥо-илԥо инаҳәын наҟ абнаршәыра аҽанаҭеит.
Сшьамхқәа хыџ-хыџуа аҟәараҳәа сеиҵасуа сҟалеит.
Схәы-сзжьы қақаӡа игылеит, сыбаҩқәа сылԥсаауеит.
Скәарӡаны сдәықәлеит аҩныҟа, сшьапқәа сара ишысҭахыз
еиԥш исыххәыцуамызт. Ҳаҩны сазааигәахоит, избо закәузеи?
Гәыԥҩык ауаа еиқәаҵәа-еиқәаҵәаӡа ҳгәарԥ асы илызбаауеит, еилаҩеиласуа дара! Сишь!! Аҳәҳәабжьгьы гоит…
Ари ахәаша, ари арыцҳа, амардуан асы шаҿылԥссаауаз
днықәшьқьраан аҭӡамц лхы нкыдыкшалт. Уи акәхеит.
Ишԥаҿаасҭоу аԥсабара, аԥсҭазаара – аџьаҳаным.
Иахак ала ууан…

АБАЯЫРИ АЖӘҴЫСИ
Иссируп аԥсабара. Аԥсҭазаара еиқәԥароуп аҵар рыԥ­
сҭазаараҟны. Ирацәоуп аҵарақәа «ламыс» цқьала, «аԥхӡы»
нкаҭәо зхи зҭаацәареи ныҟәызго. Аха иҟахуп арҭ рдунеи аҟныгьы тәым џьабаала ичарц, зхы ныҟәызгарц зҭаху
«аҟьала-ԥалақәагьы».
Ааигәа сшаҳаҭын сара абри аҩыза ахҭыс аҟны. Иахьеи уахеи имтәакәа, аҷҷаҳәа ргәы хәыҷқәа еиҟәыҷҷауа, иҷырҷыруа
ҳаҩны акәакь аҟны рҭра аҟаҵара иаҿын ажәҵарақәа ҩба.
Аҭәыцқәа аҳәынҵәа инылшьны иганы инадырҷабло,
еиқә­чаԥо мацара «рхан» ахагалара иаҿын. Кәтыҿырҳасрак
иалагӡаны рыԥсшьара аамҭаан, аҩны акәакьи акәакьи рыбжьара дара рзы ибжьдаз аҭел инықәтәон. Нас, инеиҿаԥшны,
иааибаргәыбзыӷны, рыԥсы ҩҭкәкәаашашәа аибарҷырҷырра
иалагон.
Усҟан егьа аԥхӡы ухьшы урашәозаргьы, уҽага аауҵаргы­
ланы уаарзыӡырҩыр уааԥсарақәа зегьы наухҟьа, аӡымшын
инхыӡла ицон. Угәы ҳаракӡа, дара ажәҵарақәа-реиԥш, сыԥ­
рындаз уҳәо уааҟалон.
Иаҟәыҵит ажәҵарақәа русура. Ирчаԥеит рҭра хәыҷы.
Уажәы еибаргәытәуа, ашәа ҳәо инхыԥраала-аахыԥраалоит,
ишьҭиааны атахҳәа имҵарсны ашәырбаҳчақәа зырхәаԥсо
акәыбр-чбырқәа ндырҵәоит.
Акәтаӷьқәа хырҵахьазар акәхап, зынӡак амыргәырӷьа
рхы иҭоуп уажәы, еидыԥырԥырылоит, еибарҷырҷыруеит.
Ашь­­ҭамырӡга абиԥара ҿа рааӡарц ргәы иҭоуп. Аԥсабара
еикә­шоит, нҵәара ақәӡам аԥсҭазаара.
Ус, ҽнак, ҩымш, хымш ҳаҩны, ҳгәараҭа ҭууашәа, амцхә
иҭынчрошәа збо сҟалеит. Сзышьцылаз, сыззыӡырҩлоз аҵар
ардәына, амлаӷәыр, абаӷыр уҳәа рбыжьқәа гоит, аха хьшьҵә­
ҵәашәа ахьхьаҳәа урҭ иргәылҩҩуаз абжьы хаа саҳауам.
Иарбан уи? Ажәҵыс абжьы! Иҟалеи? Снеит абарҵахь
рҭрахьы снаԥшит. Рҭаларҭа-ркылҳара хәыҷы иҟарҵаз, аҭәа
ҭагәаны ишәаҳауп. Дара ажәҵарақәа ракәзар нахьхьи

ашьа­ҟа иамадоу аҭел аҟны рҽеидыԥсаланы, иҟәиҭ-ҟәиҭӡа
иқәтәоуп. (Руак алаӷырӡқәагьы аауазшәа збон, ан акәхап).
Акьыба кыдыргыланы иаасыртит абаӷырқәа иршәаҳаз
аҿышәҭ хәыҷы.
– Баша ухы аџьа аумырбан, дад, ажәҵарақәа уи рҭрахьы
уаҳа ихынҳәӡом, абаӷыр намысдақәа зыхтәалаз аҭыԥ хәын­
гаршьоит, – иҳәеит сызбаз ҭаҳмадак.
…Ҩымш-хымш «ашәы» ршәын сыжәҵарақәа. Нас анаҩстәи
акәакь аҟны иццакӡаны аҭра ҿыц аҟаҵара иалагеит.
Абаӷырқәа атәым «ҩнаҟны» рыхшара хырхуеит, ирааӡоит,
ажәҵарақәа ҿыц «аҩны» дыргылоит.
Иџьашьахәуп аԥсҭазаара.
АҴЫС ИАҴӘА
Амра ҩыҵхахан, араӡны шәахәақәа ҿырпны аҳәиҵәҳәа
Баҭым абаҳча-гаҿа иаланаԥсон. Адунеи шәҭы хкыс иақәу
зегьы ари абульвар аҟны еизгазар ҟалап. Аухатәи аҵх ҵәца­­
разы иканаҳәуаз аӡаӡа сса ашәҭқәа цқьаӡа икәабаны, ика­
каҷха ирықәҳәҳәын. Ишеишеиуа ипытхьоу агьылшәҭқәа,
уи зҽазызкуа апытҟәырқәа, мамзаргьы ашьшьыҳәа апытра иаҿу егьырҭ ашәҭқәа ирықәнауз аӡаӡа, уажәы ашьыжь
маалықьҵас ицқьоу амра ашәахәақәа анырхьыс, митәшәа
идыркәалыкәаџьуан: зны ихьын, зны ираӡын.
Иара убас рыхкы рацәоуп ара аҵар ссақәа. Урҭ ргәы
хәыҷ­қәа ҭыԥраауа, еиҟәыҷҷауа, рышәҭҭра аҳәаақәа хьчо,
еилаԥ­раауеит. Урҭ рышәҭқәа инарықәтәалак, иаадырҵысыз
ашәҭ хчаақәа рӡаӡа какаҷқәа рыцыршәшәоит. Урҭ зықәԥсо,
ҿыц аира иаҿу ашәҭ пытҟәырқәа рыԥсы ахәхәаҳәа иҭалоит,
адохь фҩы лаҳа-лаҳауа иоурыжьуеит.
ԥаимбар ҭыԥҳак илҭыԥзар ҟалап ари агаҿа. Уи лнапы акәымзар даҽа напык иазеиҿкаарымызт ари иеиԥшу
аџьашьахә. Ааи, уи ус ауп, хымԥада. Иҟоуп ара фонтанк, аӡиа
хәыҷы змоу. Ари аӡиа иаҵәа еишьылӡа, имқәацаӡо иҭатәоуп.
Ажәҩан аҵа еиԥш ииаҵәҟаҟараӡа, ицқьаӡа иҭатәоу ари аӡиа

аҵан иҳәалмышьуа иӡаауп, еилаарцыруа ахьтәы ԥсыӡқәа. Урҭ
уа иҭашьшьы иҭоу аҳаскьын иаҵәа, амшынтә мыдаӷьцәақәа
инырылс-аарылсуеит, иаашьаны рыжәҩақәа, рҵыхәақәа
ԥшьшьала инаҟьа-ааҟьо. Абри аӡиа хәыҷы иахылаԥшуп аҵыс
иаҵәақәа – аӡачақәа ҩба.
Урҭ раҳра хәыҷы иахӡыӡаауеит, инхыԥраалоит, иаахыԥ­
раа­лоит, инхтәалоит, иаахтәалоит.
Аха нас?! Нас ауп уи аныҟала…
Аҟәаҟа ҳаазгарц иҟоу аӷба уажәы ари асқьала иадгылоу,
камбашьшәа иааӷзит. Аӷьӷьа ахго аԥынҵа аҟынтә илашьҭыз
адаҷ шәпа аҩада иахәланагало маца-ра, аԥырсал еимҿаԥа ду
аҽҽаҳәа аӡы иҩҭнаҳәан, ҩахьхьи аԥынҵа кылҳара ҭшәшәаа
ду иамаз аҟнынӡа инанаган, иаашәаҳаит. Аӷбашахақәа ааԥ­
дыртлеит.
Арымӡаа аҷнышқәа еилыԥраауа аӷбеи асқьалеи ирыкә­
шон, ирызӡатәуан, игәаҟҵәаҟуан, ҟәраанҵас рыбжьы цәгьан.
Асқьала иқәгылаз ауаа ача рыппны ахәаша-машақәа ан­ҳ а­
лар­ҵалак хлымӡаахын урҭ иҟарҵоз. Усҟан ара убас ира­
цәа­­ны еизон, иҟәаш-ҟәашӡа, еилаҩеиласуа ажәҩан зынӡа