Аҽыкәаҳа - 09

ара еиқәыз амца, аҽа мцан. Уи аҽа мчык амоушәа
акәын зегьы шахәаԥшуаз. Избанзар, егьырҭ амцақәа
– ауаџьаҟ ахь ииасыз акәыз, ааԥын аҟәынџь иадыр­
куа акәыз, ихха-ххаӡа ацәашьқәа иркуа акәыз – зегьы
зхылҵыз, рыжәла змырӡыз иара акәын... Абарҭ
аԥацха хахақәа зқьы шықәса ақәа, асы, акырцх, аԥ­
ша ркылнаҳәозаргьы, амцақәа мырцәакәа иааргеит
иахьа уажәраанӡа. Уи амца хәыжжаӡа абираҟ еиԥш
инаддыркит ахаҳә зҭыршоу ауаџьаҟ ԥшӡақәа.
...Аԥхьарца! Уи сара зны ҭаҳмадак иаирҳәо са­
ҳаит. «Ахә­рашәа» аирҳәон. Иахьа уажәраанӡагьы сгәы
иқәыҩ­уеит. Амаҵурҭа сныҩналацыԥхьаӡа уи кныс­

хуеит, икнасҳа­уеит, аха игәаӷьны ахыц аҿысхӡом…
Знык исаҳахьаз абжьы сашьҭуамызт… Уи бжьысхыр
ҟалон.
– Иарҳәа! – имҵаскуан саб иашьа.
– Амш умган, уҵатәқәа ҵала!
– Иарҳәа! – илымҵаскуан саб иашьа иԥҳәыс.
– Унан, џьбеит, амш узымго, нан, уара!
Аӡәгьы дхьаҳәны дсыхәаԥшуамызт. Урҭ ирҭаххаргьы
ирзарҳәомызт.
– Иарҳәа! – ицәырызгон саб данаалак.
– Издыруандаз, Баҭал... Знымзар-зны ахыц наҿы­
сым­шьыц, – схы ааишьышьуан саб, – амала сыхәны
санышь­ҭаз ишԥасҭахыз абри абжьы... «Ахәрашәа».
Уԥс­ны уқәзар, уԥсы ҭанаҵоит. Ҳара, умбои, абна ҳа­
ны­лаз ҳалан, ҳанылҵ­гьы хҭацәыха ҳмоуит, – даа­қәыԥ­
сычҳауан уи.
Иахьа уажәраанӡа сыбла ҭырхаха снахәаԥшуеит уи
ахьык­наҳау. Сара издыруеит абри амарса еиԥш иҟа­
ҵоу амҿы-ҭагәаҩа ԥшӡа дунеик аҟара ишҵаулоу... Уи
аҵаҿы уаҩы зеиԥш имаҳац ашәақәа шыцәоу... Ибар­
гәузеи, убарҭ ԥшааны арахь иҩазгартә, рыԥсы ҭазҵартә
иҟоу ауаҩы!
Аха агәыӷра сымоуп урҭ ашәақәа ԥсым, ҵәахык
иаҩы­зоуп ҳәа...
Егьырҭ ахыбрақәа инарылган, ахықә аҽхықәкылан
игы­лан акамбашьҭра – абора. Уи аԥхьа аҿырҳәы ама­
ӡа­мызт, егьарааны иубаргьы аҿы аартын. Алшықә­
саныктәи аԥырча, аҭәа зегьы убра иҭаагәон. Абора
ҿаҵакс иҟанаҵо аҟашәа, алӡынрак ажәкамбашь ҿаша
шахагылаз иахагы­лаӡан. Нас, ес-ааԥынра, ажәкам­
башь ҿаша иацәынхоз аҭәа­ҿы иҵон акәытқәа. Кәтаӷьк

анырҵалак, акәукәуҳәа иҳәҳәаны илбааԥыруеит, нас
сааҭк егьагымхо агәырӷьара ашәа – «акакара» рҳәоит
иасны.
Акьыба-мардуан ҭбаа икыдгылаз саҿалан сан­ҩеи­
лак, ана-ара акәытқәа аҭәа ҭыргьежьаан иахьрымаз,
ицәҩабжьа­ӡа ихыршәлаз ахырҵлаӷьқәа иҟәашкакара­
ӡа ирываԥсоуп ҿыц ирҵақәаз. Урҭ руакы аашьҭухыр,
ишаҳәшаҳәуа унапы арԥхоит.
Ажәкамбашь алеишәа бзиоуп. Уақәтәаргьы ауеит,
аха икьыҿы-мыҿуа иццакӡом. Убри аҟнытә, ари еиԥш
аиҭанеи­ааига мап ацәыскит, цқьа иангәасҭа. Аха уб­ла
ианааҵа­шәа, абаҩҷыда алалоит: иагьа игәара ӷәӷәа­
заргьы, ахы иҩ­ҭарԥаны амхы инҭаҩры ицоит.

Аҳәарақәа рахь уажәазы акоуп иҟоу. Амш аныбзиоу
уи ашҭа ахи аҵыхәеи ирыбжьҟьаны ихәмаруеит.
Ала Дамшә уажәшьҭа иажәхьеит. Аҟыԥсцәа гьал­
гьало, асаса ҭышәшәааӡа, ах-ҟәаз ду иаҵазза идәықәуп.
Рацәак­гьы уаҩ дакуам, аха зны-зынла алаԥшҵашәара
амоуп, иҩаҵ­ҟьан иабаз ирзыҭрысуеит. Убри аҟнытә,
ԥҳәыск ҳара ҳахь дааирц анылҭаху, нҭыҵтәи агәашә
дықәгылан ҿылҭуеит.
– Ала ҳамкааит! – мышкы шәынтә иҵарыхәҵәаҵа­рыхә­ҵәаӡа рыбжьқәа аҽыҩ-сыҩҳәа иааны ҳашҭаҿы
иҵакшоит.
Агәылара ацара згәы ахымшәаӡо аҳәсақәа!
Зегь реиҳа Дамшә ибаны инхом абжьас еиԥш цәа­
ҳәа-цәаҳәа еилоу ацгәы. Иара ацгәы, шамаха, аҩны
иубаӡом, шәарыцара-бназара иҟоуп, аха мышкахьы
знык алаԥш ианыҵашәалакгьы иазхгом. «Ааԥ» ҳәа
иан­­намҵаслак, ацгәы ҩаԥан ма ацалаҟьа инықәԥа­

лоит, ма амасар ахы инықә­тәоит. Алажәгьы акгьы ша­
лым­­шо анабалак, ахы ақәыжьны иаахынҳәуеит.
Ацгәы усысгьы иакым, аблақәа камкамуа иаха­
ԥыруа иахоу аԥарԥалыкь, ма аҽакы иазыԥшуеит. Зны
ашьапқәа неимда-ааимдан, абз ҟаԥшь ҭыршәаны ина­
рыхьшьуа аҿы аӡәӡәоит. Дамшә аӷра еидаҳалан иа­
хьеи-уахеи иагхоит, цәаҳәа-цәаҳәа еилоу ацгәы ахәы
цырцыруа идәықәуп...
Ҩ-шьапык зҵоу рахь ахцәажәара иаԥсоуп ашәи­
шәи рбаӷь ду... Маҷӡак иадамзаргьы убз ахы уақә­
шәышәыргьы, уи иаҩшәаран иҟаӡам. Иаразнак аҽар­
чуеит, аҟара ацнаҵоит, аҵыхәа аԥшандагеиԥш еиҵ­
нахуеит, ахәда апат­ҟәырқәа ҟаԥшьхоит. Ма изакә
бжьузеи иааҭнацо! Амԥан уанықәнабаа, ахахәда ҭҳәа,
надаада икны, иҩны иушьҭа­лоит.
Зны ҳгәылацәа рхәыҷы ахааҵазы ҳара ҳҿы даа­
рышь­ҭит. Ахааҵа иман дахьындәылҵыз, иахьаанагаз
уара идыр ашәишәи рбаӷь аацәырҟьан, иааи уи иааи­
зыҵҟьеит. Иар­гьы иԥсахаара цаны, «уаа-уаау» ҳәа
дныҩ­ныҵәаашан, ихаа­ҵа ыршәны ахы иақәиҭәеит.
Нас, ахырҵәы агәыҵатата, ахы иазаҭәамшьазар
акәхап, «уажәшьҭа иҟасҵо ацәа сцәоуп» аҳәоушәа, наҟ
ина­хынҳәит.

АРЗАҞАН
Актәи аӡӡеи:
– Уа, абри ауԥшәыл дыцәоума?
Аҩбатәи аӡӡеи:
– Дыцәоуп, дыцәоуп...

Актәи аӡӡеи:
– Дыцәоу дыцәаму сыздырам, аха
Уаа, бнацәа дыцәами,
Уаа, бнагәы игәыми,
Уаа, абынҽаҳәыс қалеиҩаӡа,
Аххьа хылԥа, цыӷцәа хамы.
Ала алырҟьан аҽа зшьыз...
Ҳахь-оуԥшәыл ҳазкәыхшаша,
Уа, абри арԥыс иакәӡами?!.
Абра ашҭа сҭыҵны амҩаду санынангыла нахыс, сара
сҵаҩын. Аҵарагьы цәгьамкәа исҵон, сҵатәқәа зегьы
сымч рықәхон. Ириашан, анбанқәа еиҟараны аҩра
садрымцалозҭ­гьы, егьырҭ схы иқәыскуан... Исхашҭыз
схы исзықәымк­уаз аҽакгьы ыҟан: сҵатәқәа рнаҩс
сзыԥхьо ҳәа шәҟәы сы­ма­мызт. Ашкол, ақыҭа зегьы
џьара акы узалкаауам. Убрагь сыԥсы иаԥшәмахоз саб
иакәын: ашәҟәқәа сзааи­галон. Аха уи мызкы даны­
мааӡалак сҿы ҭыршәашәа, зхәы ӡаны ирфаз иеиԥш
стәан. Бзиа избон ашәҟәы аԥхьара...
Ҳашкол зыҩназ аҩны ԥаса Маршьанк итәын. Ир­
ҳәоит, ари аҩны зтәыз Амаршьан акраамҭа Урыстәыла
дыҟан, аҵара ду иҵеит ҳәа. Аха аҵара сасуп, ахшыҩ
аԥшәымоуп рҳәоит… Аҵара далган данаа, ақыҭаҿ
зегьы ихыччон рҳәоит. Насгьы уи ҭауадк-аамсҭак
иеиԥш ауаа еилихуа дыҟаӡамзаарын. Дынхаҩыз, дқьа­
ранџьыз, даамсҭаз – иара изы зегь дара ракәын. Иҩ­
нгьы усыс имамызт, игәарагь. Аҩы изыжәуамызт, ача­
раҿ атолбошьра изныҟәгомызт. Уах­гьы-ҽынгьы им­
гылаӡакәа ауаа тәаны аҩы ахьеимаркуа, иа­ра сааҭк
еиқәкны дызтәомызт. Анхацәагьы дангәарҭа, ҭауадк
иеиԥш ихаҵгыло акәымкәа, алаф илырхлар, илахә­
мар­лар цәгьа ирымбо иҟан.
Дара Маршьанаа дбаны иқәгыломызт. Иаб иашьа
иԥа­цәа ахьыҟаз, иара дыԥхашьа-ԥхаҵо, зегьы дреи­­

хырхәо данынкылслак, дара ықәҵны ицон. «Ацәаԥ­
ҽыга» ҳәа ишьҭан.
Аха убарҭ иаб иашьа иԥацәа ҳәа сызҿу ахыхҵәацәа
ракәын. Убарҭ роуп уахык саб дызхәызгьы. Иахьа
уажәраан­ӡагьы абна илоуп, аӡәы дыршаҭогьы иҟам.
Уахгьы-ҽынгьы ауаа рышьҭоуп, амҩақәа куп, аха ма­
кьа­на аӡәгьы имԥыхьа­шәом.
Урҭ абна ишылоу аасгәалашәацыԥхьаӡа, сцәа сҭа­­
ӡы­ӡоит. Сара схаҭа, уи ауха саб данырхә нахыс, срыцә­
шәа­ӡом. Ргәаӷ убасҟак исымоуп, ашәара атәы сха­
наршҭуеит. Аха саб изы сшәоит. Ма урҭ ркаанӡа Агеи
аб­реи рыбжьара дыбжьымсуа дыҟандаз. Саргьы дсыч­
ҳарын... Сақәшәеит, ишԥазурыз!
Иара абри аҩны зтәу ихаҭа дахьыҟоу уаҩы издыр­
ӡом, аӡәгьы дагьигәалашәом.
Ашкол аҿы саныҟоу, акласс аҿы сантәоу, еснагь, да­
ра аԥшәмацәа аӡәы даацәырҵрашәа сгәы иабоит. Урҭ
ҟьалан абри аҩны иҩнахан, ҳара иаабом акәымзар,
ҳахьца­лак ихарахаԥшуа ируа-ирҳәо иақәымшәо, иҟа­
лаз цқьа ирзеилымкаауа, иҳашьҭоушәа збоит. Ауаа
ирымпыҵыркәкәааз,– ауаа зыҩнаԥсхьоу, ргәаҟреи
ргәырҩеи зцәеи-зжьи рыб­жьара ибжьалахьоу аҩнқәа,
ахәыҷ­қәа еизганы иҩнартәатәым, ираҭәашьатәым.
Ашәи ашьҭазаргьы, иашьҭам­заргьы. Иаҳа еиӷьуп уи
инацраҵаны ибылны, инахараны џьа­ра ҿыцк ургылар,
изакәызаалакгьы ҿыцк!
Иаҳа схы здыскыло ҩыџьа аҩызцәа сымоуп сара.
Аӡәы – Мыџьа, егьи – Ездора. Мыџьа даара аҵара
бзиан иҵоит, ихшыҩгьы иаргьы деилыхха дыҟоуп.
Аха убригь сара сеиԥш, зны-зынла игәы ақәҿыӷьуеит
ашыш бзиа еиԥш ииа­шахәҵәаӡа аҩра. Зегь реиҳа

бзиарас илоу – амц иҳәом, иоу­ҳәаз ҵәахуп, ианаамҭоу
ихаԥыц ибз ақәыргылашьа иды­руеит.
Ездора ҳара дҳақәлоуп, аха ҩба-хԥа шықәса рыла
дҳаи­ҳабушәа ауп дшыҟоу. Убасҟак даҳхыҳәҳәоит, убас­
ҟак иланы дыҟоуп, игәаԥхар, ҳара иҳацтәоу рахь аӡәа­
ӡәала дыззымиааиуа уаҩ дыҟам.
Бзиарас илоу ҳара аҩыџьа акгьы ҳцәиӡаӡом, насгьы,
мышкы ҳимбар изычҳауам, игәра гангьы амаӡа иоу­
ҳәартә дыҟоуп. Амцҳәарақәа илоуп. Амала, амц шиҳәо
даҿаукыр­гьы дгәааӡом, иҿы иқәшаҳаҭхоит. Насгьы,
играқәа рахь иаҳшьоит саб иашьа Аџыр, егьырҭ аҵаҩ­
цәа зегьы дҳалкаа­ны дахьимоу. Уимоу, иара џьа­ра
данцо, ианидиҵалак, Ез­дора аурок мҩаԥигоит. Аурок
мҩаԥигоит ами, аӡәгьы ддәы­лижьуам, рыбжьы дыр­
гаргьы иуам.
Ездора иан лыда уаҩ димаӡам. Ашкол рацәак иацәы­
харамкәа дынхоит. Уи дызхылҵыз ртәы акырынтә
исарҳәа­хьеит, аха еснагь исхашҭуеит. Уеизгьы исгәа­
лашәо убри ауп: уи иаб школс уажәы иҟоу аҩны зтәу
Амаршьан иаҳ­ҭын­раҿы дааӡахьан. Аҩны зтәу иа­бацәа
уи қьаранџьык иа­ҳасабала дрыман, аха дара анԥ­сы,
рыҷкәын уи иашьак иеиԥш дицхрааны хазы ды­нирхеит.
Ихаҭагьы ҟаимаҭӡак иакәын, рҳәоит. Ауаа рахь
ҳаҭыр иқәын. Иара дыԥшқаӡамызт, аха иаалырҟьаны
ӡӷаб қәыԥшк дигеит. Лара деиҭымын. Лашьеи лареи
хаз-хазы раб иашьцәа ирааӡон. Сара дызбахьан Ездо­
ра иан. Убасҟак иԥшӡаз агәыкыра зҵаз ԥҳәыс дсызды­
рамызт сара!
Ездора иаб ԥҳәыс данааига, дук ихымҵкәа дынка­
ҳан дыԥсит. Уи иаби иани ртәы ианакәызаалак акгьы
иҳәо­мызт. Еснагь ианшьа иӡбахә акәын иҿыҵакыз.

Иан­шьа Аҟәа аус иуан. Маҵура дук дахагылан. Зны
Ездора иан­шьеи саби Аџыррааҿ еицнеит. Иантәаиангыла, уи ацәҟьа­ра самеихсыр зуам иҳәан, саб
даа­никылт. Амжәа ашьапы ацәҟьара кыдырҵеит,
аха Ездора ианшьа аԥ­хьа хысрагь имуит. Саб инаган
ата­панча ааҭихын ацәҟьа­ра инақәимкыц сҳәоны
иҭҟьеит. Инеины ианнахәаԥш, ацәҟьара кылхә­хәаӡа,
иҭи­қәаҵәааӡа иҟан. Ашьҭахь асас иџьыба дынҭалан
тапанча хәыҷык ааҭихын, акраамҭа дкылԥшуан. Зны­
кыр­шәа аҟьаԥ ааҭнаргеит.
Иара акраамҭа амжәа ашьапы дадгылан дахәаԥш­
уан, аха уи ихы зынӡа џьаргьы иақәымшәаӡакәа ицеит.
– Амц аҳәазаап! – дааччеит уи, игәы ишалсыз мҩа­
шьо. Уаҩы шкәакәак, шәагаалагь рацәак дыҟамкәа...
Уи зынӡа иаҳәшьа лыԥшрақәа имаӡамызт... Сара сыхә­
ҭахьала акгьы идсымбалт.
Ездора дааҟәымҵӡакәа уи иӡбахә шиҳәоз слымҳа­қәа
ҭишьаахьан аҟынтә, изызӡарызеи, сгәы ԥызҵәахьаз
аӡәы иакәызшәаҵәҟьа акәын сышихәаԥшуаз.

Абас ҳаҟан. Аамҭа ықәҳа ицон. Ҳашкол аҿы хәклас­ск аадыртит, арҵаҩцәа ҿыцқәа ҩарышьҭит. Ҳар­
гьы ԥшь-класск ҳанрылга, алада архахь лбаатәыс иҳа­
қәымшәаӡеит, уа ҳаанхеит.
Сара аӡәк уи сгәы иалан акраамҭа. Аҭыԥ ҿыцахь ҳа­
иа­сыр сҭахын. Аха нас, хәыҷы-хәыҷла исхыԥсааит.
Аҵарашықәс ҿыц иалагеижьҭеи рацәак ҵуамызт.
Ҭага­лан иасакьаҳәымҭаҵәҟьан. Аҽны Ездора дмааит
ашкол ахь. Аҵатәхәқәагьы ирылымгацқәа саб иашьа
снеиԥхьан, Ездора иҩны сцаны дзымааз еилыскаарц
сыдиҵеит.

Урҭ ргәашә аҿы саннеи, ҿысҭит, аха аӡәгьы ибжьы
имыр­геит. Аҩнгьы ашәқәа ыҵарбаҟа иаркын. Ашьҭахь
сын­ҭалан, дырҩегьых сыбжьы сыргеит. Аха доуԥсы
дықәыр­шәым.
Сцап ҳәа саахьаҳәуан еиԥш, сыхьӡ ҳәаны аӡәы ҿи­
ҭызшәа саҳаит. Сааҭгылан сӡырҩит. Аха ҭынчран. Сеи­
ҭанадәықәлап сҳәоны еиҭаҿиҭит. Сагьаашәеит. Быжь­
рабыжьҵәа иҵыҩуашәа акәын ишгоз, аха хыла иахьа­
кәыз сзеилкаауамызт...
Ездора цасҳәа иҟаиҵозар, сышшәаз гәеиҭар блас
ихәа­сырԥшуазеи!
Сгәы рӷәӷәаны аҩны снадгылт. Абарҵахьы снықәыԥ­
шит, аха ихьшәашәаӡа исыхәаԥшуеит. Сыхрааӡраауа
саақәхеит.
Ус аҿаԥара ашә аатын, аӡәы ихы нывҵирҳәҳәеит.
Убыс­ҟаноуп саншәаҵәҟаз. Схәы-сжьы қақаӡа иааи­
ла­гылт, аха аҩшьагьы сақәымшәакәа, сахьгылаз
саанхеит.
Уи ихи иԥаҵеи еилысны, ирацәаххыраӡа иҟан. Уеиз­
гьы, иаразнак игәасҭеит иблақәа хааӡа ишсыхәаԥшуаз.
– Баҭал, арахь уааи, ирласны! – иҳәеит уи хәыҭхәыҭ­
ла, – умшәан. Ирлас, аӡәы уибоит...
Сааунашьҭын, акы сыхан сагошәа уахь сҿынасхеит.
Сшәарақәа насхыԥсаан, абри дызусҭоу здыруандаз ҳәа
сгәы хыҭхыҭуа сааҟалеит. Саагылазар исаҳауазшәа
акәын ибжьы шыҟаз.
Аҿаԥара саныныҩнала, ашә ацаԥха наҿаиршәт.
Илашь­цаӡа аҿаԥара ҭымҭшәараҿ ҳааидхалт. Убасҟан
сшәара еиҭасзыхынҳәит. Аҳаҷаҳәа иаасгәалашәеит саб
иеихсыз, иаӷацәа.
– Арахь усышьҭал! – иҳәеит уи маӡажәала.
Аха сара сахьгылаз сеиҭамҵит.
– Унапы сыркы! – снапы иԥшаан илышьҭагәа икит.
Иара инапы абамба ыҵиаан иҟан итатаӡа.

Сара уажәык агәра згеит, уи саб иаӷацәа иреиуаз аӡә
шиакәыз. Аха абра даазгазеи?
Нас, сгәы ԥыжәжәо ахәыцра салагеит, урҭ ирасҳәа­
ша, егьа ргәы дзырхьша, иԥызжәаша ажәа-ҭынха
ыҟазар­гьы иԥшаауа.
– Усышьҭалан уааила, абра акьыба ыҟоуп, укы­
дыл... Ашьшьыҳәа, уҽкоумыжьын... – хәыҭхәыҭла
дцәа­­жәон уи.
Саргьы иҟасҵарызиз, сишьҭалан акьыба снаҿалт.
Хыхь алаӷәраҿы икылгьыжьааӡа лашарак убон.
Инапы татаӡа снапы иахьадыз салаԥсны исырӷәӷәон.
– Умшәан, умшәан... – иҳәон иара.
«Унапы ахәы ыҵиаан, амуча! – сгәы ԥыжәжәон сара,
– дырҩегьых адәы уқәларц, ауаа умагәшьхәа иҭоу­
цаларц ауп иуҭаху... Аха саб иҩызцәа уара узы рхәыцгьы
рыл­шәом. Саб уара уҩызцәа жәаҩык рзы дахь­тәоугьы
дгы­лом... Шәыҽимпыҵашәымшьыр жәуам... Саргьы уи
сши­ԥоу шәсырдырып уажәы... Сара!..»
Саб, ҳәарада, дышуаҩхаҵаз здыруан, аха уи
иаӷацәа­гьы ишәоз ракәӡамызт. Убригь здыруан. Амала
сгәы сыр­дап ҳәа саҿын. Хыхь ҳхаларц акгьы ҳагымкәа
даагылт. Алаӷәрахьы уаҩ дызлахалоз ахышә аҟынтәи
алашара ааи­уан. Ихы-иҿы ааилургартә иҟан.
– Уанызба, сыбжьы уқәсмыргар сзымычҳаит, –
иҳәеит уи хәыҭхәыҭла, – убасҟак уаб иԥшра ухыскааит...
Уи дыгә­хьааган сыҟоуп, насгьы, иара ахәыҷқәагьы
шәыгәхьаа­зымго џьушьома, сара сырҵаҩуп...
– Амц уҳәоит! – сныҩныҵәааит сара.
– Баҭал, убжьы умырган, суҳәоит! – иԥаҵа џьаџьақәа
сыҿҳәо сааигәӡит.
– Уиаҟара уҽумыргызмалын, сара еилыскауеит зегьы! – сҳәеит сара сгәы рхаҵашәа, аха сыбжьгьы сыхә­
лашәон, уажәы-уажәы аҵәыуара сакуан...
– Баҭал!..

– Издыруеит саб дшыгәхьааугоз, иԥшрагьы шыс­
хукааз. Аха баша ухы аџьабаа алоуҵеит, саб шәара
шәзы ихәыц­гьы илшәом... Уеизгьы-уеизгьы шәхы им­
пыҵашәымшьыр шәымуазар, шәҽишәыршьы, џьа­­ҳа­
ным гыларҭас ишәо­уааит! Сара џьара акы сыл­шәыр­
шарц шәҭахызар, ишәсыр­бап саб сиԥоу сиԥаму!..
Иагьабантәаазгазеи абарҭ ажәақәа! Ас сыҽсырха­
ҵон, аха арахь сылаӷырӡқәа ирымукәа сӡамҩа иахьы­
кә­кәа илеи­уан.
– Баҭал, Баҭал, арахь ухал уажәы зегьы уасҳәоит,
зегьы, зегьы... – сылаӷырӡқәа аниба, снапы дахан
акьы­ба дынкыдлеит.
– Издыруеит исоуҳәо! – сҳәеит сара, – иоушьҭ снапы
наҟ, сара ихәынгасшьоит, ахәы зҵиааны иҟоу уи
унапы, амуча инапы!
Иахьынтәаазгаз уара идыр, изажә-зажәӡа ажәақәа
ахырҭәеиԥш исҿышәшәон. Абасгьы сҳәон, аха иҟас­
ҵах­уаз, сишьҭалан аҩеира саҿын. Снапы ӷәӷәаны икын,
имхшьа сымаӡамызт.

Алаӷәраҿы ҳанхала, ауаџьаҟ ҳахьнаҩсыз ҳаагылт.
Ара алашара ааиуан. Ауаџьаҟ ҟарҵаанӡа ус алҩацарҭа
ахьамаз, ԥенџьыр хәыҷык аҟара алашара аанагон.
Ауаџьаҟ авараҿ аиарҭа ҟаҵан. Уажәы-уажәы ртапан­
чақәа сҿакны егьырҭ аасыкәшоит ҳәа сыԥшын, аха
уаҳа аӡәгьы дыҟа­мызт. Сахьынаԥшуазгьы бџьарҳәа
џьаргьы акы сымбеит. «Ицеицеиуа ихчы иаҵазар акә­
хап...»– аасгәахәт сара. Аха еиҳа сыҽсырҭынчын, схьа­
ҳәны сылаӷырӡқәагьы аасрыц­қьеит.
– Утәа! – иҳәеит уи, илахь еиқәышьшьы днасы­хәаԥ­
шын.

– Стәом!
– Баҭал, сара уара узҭоу ашкол-ҩны зтәыз соуп...
Сыӡбахә уаҳахьазар акәхап. Шәара ишәеихсыз роуп
сара сызцәыбналан абра сыҟоу. Урҭ уажәы еиҳаракгьы
изышь­ҭоу сара соуп... – иҳәеит уи.
Сара ииҳәозгьы саҳауан, аха снаԥшы-ааԥшуан
иаб­џьар збозар ҳәа. Ус аиарҭа ахахьы шәҟәы гәарҭак
сылаԥш нарықәшәеит. Урҭ чаҟәа-чаҟәа ишьҭан. Иараз­
нак сшәара насхыԥсаа ицеит. Иаасгәалашәеит уи иаб
иашьа иԥацәа иа­ра дбаны ишықәымгылоз, дахьыҟоу
ицәыԥхашьан ишы­м­неиуаз ҳәа ирҳәо исаҳахьаз.
– Утәа, Баҭал! – ииарҭа днылатәан, ивараҿ аҭыԥ на­
с­ирбеит. Снеины, сикьысыр ҳәа сшәаны, сҽеидыԥсала­
ны слатәеит. Аиарҭа абымбыл еиԥш итатаӡа иҟан.
Акраа­ҵуан сара уи еиԥшҵәҟьа аиарҭа сыламиеижьҭеи.
Уажәы зегьы аасхашҭын, абри Ездора идыруаны
ҳара ишԥаҳаимҳәеи ҳәа акәын сзызхәыцуаз, Мыџьеи
сареи. Иҵакы бзиазаап. Амала ҳгәы ишаанаго еиԥш
дыҟамзаап, ҳагә­ра имгозаап.
– Издыруеит сара Ездореи уареи шәшеиҩызцәоу, –
иҳәеит уи илахь еиқәышьшьы дахьтәаз.
– Ездора дабаҟоу? – сҵааит сара
– Иани иареи иаха ианшьа иахь ицеит, Аҟәаҟа...
– Сара игәаӷьны снеиҿаԥшит. Уи ихы-иҿы даара
еи­наалан, илахь ҿашаӡа, иџьымшь еиқәаҵәақәа иа­
ша-иа­шаӡа, иԥынҵа кахәхәа, иқьышә ԥшӡақәа – зегь
еихшәа-еиӡшәа. Еиқәаҵәа-ххыраха иҟаз ихахәы,
иԥа­­ҵа иҟәаш-ҟәаш­ӡа ирылаԥсаз ашлақәа гәамҭакәа,
ушиа­шоу ибла ун­хыԥшылар, ари зынӡа дқәыԥшуп, уа­
жәы изхара ашҭаҟны дыхәмарны, иԥсишьарц арахь
дыҩхалт уҳәарын.
– Баҭал, Дауҭ дшааилак иауҳәоит ҳшеибабаз... Ма­
цара. Егьи зегьы иара идыруеит. Уаҳа аӡәы ианиауҳәа,
нас цәгьа­роуп! Саб сиԥоуп умҳәеи, уаб уиԥазар

иуҳәом... – даач­чеит уи, инапқәа ҟәаш-ҟәашӡа, ихәхәахәхәаӡа наҟ-ааҟ ишьамхқәа иахьрықәыз дрыхәаԥшуа.
Сара инапқәа рзы уажәраанӡа исҳәаз аасгәалашәан,
анышә сыҵазар моу сымамкәа сааҟалеит. Уи уажәшьҭа
игәра згеит.
– Снапқәа ахәы рыҵиааны иҟоуп, аа?..– сыбла дыз­
ҭамԥшуа ихы ҩышьҭихит уи, – уажәы ҳааилысқәар...
Саргьы снапқәа бахҵәаӡа иҟасҵоит. Абаҳча сааӡарц
сҭахуп. Зеиԥш абри ақыҭаҿ уаҩы иимбац... Уи сгәы
иҭоуижьҭеи акраа­ҵуеит, шәҟәы гәарҭак срыԥхьеит уб­
ри иазку... Абанҭ еиқәу ашәҟәқәа рыбжак, убри атәы
зҳәа­қәо роуп...
– Шәара уи атәоума ҵарас ишәҵаз? – схы ахьызга­ра
сзымдыруа сҵааит сара.
– Сара сырҵаҩуп, амц узжьо џьушьома... – дааччеит
уи, ицәышӡа ихаԥыц ажьқәа аарԥшуа. – Раԥхьа уабгьы
сар­гьы агимназиа ҳаицҭан, нас сара Урыстәылаҟа сцан,
уахь­гьы ԥыҭ-чыҭқәак сҵеит. Адунеи иаақәыршаз зе­
гьы арҵаҩра реиӷьасшьоит! Ахәыҷқәа, ашкол... Иахьа
хәлаанӡа аџьџьаҳәа ахәыҷқәа уанрылагылоу... Нас
аҩны уанааилак, ашәырқәа еиҭауҳауеит, еихауҳауеит...
Ахәыҷқәа рызҳа­уеит, ашәырқәагьы еиԥынчыла ибаҳ­
чахоит... Уи шьахәу­ми?
– Аиеи... – сҳәеит сара.
– Баҭал! Еиҳаракгьы узаасыԥхьаз уаб исызиоуҳәарц
ауп... Даара угәра ганы. Ус анакәха, Ездора иҟны иу­
мыр­зароуп абри атәы...
– Ездора изымдырӡои?!
– Ҟалашьа амоума!..
– Нас?..
– Иан лхала лоуп издыруа... Уи иоуҳәарц уҟазар,
уа­жәыҵәҟьа бзиала ҳәа саҳәала... Уаҳа ҳаибабарц ҳа­
ҟаӡам, – иҳәеит уи илахь еиқәышьшьы, – хы-заҵәык
сыз­дырхоит...

– Дызусҭзаалакгьы аӡәы иасҳәом... Саб ида! – сҳәеит
сара.
– Саргьы убас акәын сгәы ишаанагоз.
Даарыцҳасшьеит, дқәықәма-шәықәмаха абра уах­
гьы-ҽынгьы дшықәтәоу санаазхәыц.
– Ездора дыцәгьаӡам... Аха ааӡара игуп. Уажәнатә
ам­цқәа иҳәоит. Цәгьара иҵамҵакәа, ус... аха амц
мцуп. Знык ахаҭа ануԥшаа, нас иара ахаҭа ацәгьарагь
унарԥшаа­уеит... Амц ҭацәны иаанхаӡом, ушалахәмаруа
иумырбаӡа­кәа мацара цәгьа-мыцәгьала аҽарҭәуеит.
Уара инужьырц уҭаххаргьы, умч архаӡом... – уи уажәы
сара дсацәажәаӡо­мызт, ихакәын дзацәажәоз.
Нас ихы ҩышьҭихын, лаԥшыла сааимидеит.
– Ездора дхәыҷуп, уи ихәышәтәра мариоуп... Амаҭ
ҟаԥшь амҩаҿ избаны, маҟа ҟаԥшьыз џьшьа изым­
ӷазҵарц иалагаз аӡ­ӷаб хәыҷы дылҩызоуп. Макьаназ...
Егьа ихьаиршшазаргьы, Ездора изы ииҳәаз сархәы­
цит. Сцарц сҩагылеит. Иаргьы деиханы дҩагылт.
– Баҭал! – иҳәеит уи днасыхәаԥшын, – сара абасҟак
ахьысҳәо шәаҩӡак, рыцҳак сакәу џьумшьааит... Акгьы
зла­ӡам азы, дарбанзаалак аҳәахәдеиԥш дыбжьаӡыр
иҭахым... Иудыруазеи ихәарҭоу, иҵоуроу акы сзыҟаҵар
ҳәагьы дгәыӷ­уеит. Еиҳаракгьы уи ихәарҭоу аҟаҵара,
ажәаҟны акәым­зар, аус аҿы иашьҭоу ауаа шырацәаҩым
анудыруа, – уи дырҩегьых ихы дацәажәон.
– Издыруеит... – сҳәеит сара, издыруа закәу са­
зымхәыцӡакәа.
– Ииашоуп, сара ашәақь аашьҭыхны, ус аушәақә
ахы аҩада ирханы сымхысыцзар, уаҳа ҵыскгьы сара
сзыҳәа ашьа камҭәац, – дааччеит уи, – санхысхьоу
удыруоу? Ани абарбанџьиа ҟаҵаны иахыԥо, рхы аџьы­
ка акәыхшо, рыхьша-мыхьша аҭан амца иақәыԥсаны
аҩсҭаацәа ианрылахыс­уа. Убасҟан зны саргьы ҩынтә
аҩсҭаацәа среихсит... Амала аӡәыр иқәшәоу сыз­

дырам... – деиҭааччеит уи, – ауаҩы знык дшиуа, знык
дшыԥсуа аҟара здыруеит, аха ауаҩы дан­уаҩха иԥсра­
гьы ԥшӡазароуп... – уи ихы дацәажәон ара сышидгылаз,
дацәажәозар акәхарын сара санцалак ашьҭахьгьы.
Сара уажәшьҭа уи заҵа сицәымшәарыз, дысгәаԥ­
ханы сихәаԥшуан.
Нас иара дхьаҳәны алашара ахьаауаз ахь дыԥшит.
Сар­гьы уахь схьеирԥшит. Нахьхьиӡа џьара, арха ахьын­
ҵәоз игылаз аҵлақәа ирылаԥшуан амшын иаҵәаӡа.
– Хәылԥазыла абрантәи амра шҭашәо сахәаԥшуеит,
– иҳәеит уи, – иангыло збом, аха ма ианҭашәо иаҳәо
удыр­уоу? – дыччо дҵааит уи.
– Исыздырӡом...
– Ашәа аҳәоит!
– Ашәа шԥаҳәои... Амра?
«... Уан даанӡа умҵәуан, уаб даанӡа умҿыхан...» –
ашәаны дналаган дыччо дааҟәыҵт. – Аҽазны ҳанеиқә­
шәо иацу уасҳәап, уажәы аӡәы душьҭалар ҳәа сшәоит,
уца!
– Снапы иануҵаз азы умшәан!
– Сшәаӡом, – иҳәеит уи дсахәаччо, – исхашҭыз, сыхьӡ
уасымҳәаӡеит: Арзаҟан! – снапы ԥшааны иааирӷәӷәеит.
Уи инапы татаӡа, иаасгәаланаршәеит аҳашьапы агәа­
ҩара­ҿы иҭоу аиаш хәы-ҟәымшәышәқәа. Сара урҭ рхәы
сахьым­сыц, аха хымԥада абасоуп иштатоу...
Али-ԥси рыбжьара, рашҭа амасаргәара сынкыл­
ҵәраан, амҩахь скылсит. Сара сызлахәыз, издыруаз
аԥсҭазаара аасҭа иҷыдаӡан, зынӡа даҽаџьара иҟоу ԥс­
ҭазаарак ашә аартны снахьыԥшызшәа сыҟан.
Сахьцоз, саԥхьа дгылазшәа, уи иблақәа сԥырҵуа­
мызт. Иара иааиҳәоз зегьы иблақәа агәра удыргон.

Бзиа избон сара саб иблақәа, аха зны-зынла, дан­
гәаа­лак арахь иҭҟьоума уҳәо иҟалон. Уи дгәаауан, егьа
илакҭа цәгьахаргьы, аразра, ауаҩра ахьалԥшуаз збон
сара.
Издыруа, исзааигәоу ауаа рыблақәа зеиԥшроу сгәа­
ла­шәозар ҳәа схәыцуа салагеит. Абар, саԥхьа иааит
иччо, ихааӡа Мыџьа ибла цха-ԥшшәылақәа, аха уи иа­
ҳәаҵә­ҟьоз сзеилымкаацызт. Мыџьа игәы иҭоу еилу­
каарц уҭахы­зар, иҿы урцәажәароуп. Убри аҟынтә уи
иблақәа еснагь иеиԥшын.
Ездора... Абар, уи ибла гәышәпақәа ӷраӡа. Уи ԥшра­
ла­гьы, хәаԥшшәылагьы ианшьа иахь акәын дахьыҟаз.
(Иан­шьагьы, сара данызбаз аҽынгьы знык-ҩынтә иш­
саҳауаз иҳәеит, уи аӡәзаҵәык иоуп ҳара ҳашьҭра ахьын­
ӡанаӡааӡо са­ра сахь ицаз ҳәа). Инарҳәы-аарҳәуа амра
иам­ҵакны ирку асаркьа ԥҽыха цырцыруеит, иаау­рҳәыр
иаҟәыҵуеит, инаурҳәыр ицырцыруеит, иаау­­рҳәыр иа­
ҟәы­ҵуеит. Иҭахы­зар амц иҳәоит, иҭа­хым­­зар иҳәа­ӡом...
Аџыр? Мараса? Леуа? Заур? Урҭ рыблақәа закәу ҳәа
акы аасгәалашәомызт.

« УАН Д ААН ӠА У МҴӘУАН, УАБ ДА А Н ӠА
У МҾЫХАН. . . »
– Дабаҟоу? – дҵааит сшибаз еиԥш саб иашьа. Уи ак­­
рыфара даҿын. Мараса чыс хкыс иҟаз зегьы еизылган,
иаргьы ихы нарылмыҳәҳәо дрылатәан. Арсҟатәи фатә
хкы абаҟаз ҳәа, саб иашьа ибла сынхыԥшылт. «Ихаауп»,
«ихаауп», «ихаауп», – иҟәысҟәысуан иблақәагьы, уаҳа
аҽакы рҳәаӡомызт.

– Иани иареи Аҟәаҟа ицеит... – абригь сҳәеит, иа­
разнак ахаҳә еиԥш сшәит. Сҿы акит. Аџыргьы иҿаҵа
иҿы иахьын­ҭеиҵаз илбааимдаӡакәа даанхеит. «Их...» –
уаҳа рзымҳәакәа иблақәагь уа иаанхеит ихаззала.
– Иухьзеи уара?– иҳәеит аҵыхәтәан.
– Акгьы... Рыҩны ашә аркын, арахь сшаауаз аӡә
дыс­­ԥылан... Ргәыла иакәхап: «Аҟәанӡа сымцар сыхәом
абри аҩымшк ҳәа лгәы иҭан. Ахәыҷгьы длымгакәа ды­
ҟам» иҳәеит. Нас арахь сааит... – сҿагәа-ҿасуа уахь акы
еиласҟәа­ҟәеит саргьы.
– Дузымдырӡо иара? – дҵааит Аџыргьы акрыфара
дна­лаган. «Ихаауп», «ихаауп» – иҟәысҟәысуан иблақәа.
– Дсыздырам, – сҳәеит сара сгәы иҵаххны, сыԥсы
ан­соу, – ара инхо зегь сара издыруама!
Аџыр ихы ҩышьҭихит. «Ихаа...» – рҳәан, еиҭаагылахт
уи иблақәа.
Иҟалап, Арзаҟани сареи ҳаиқәшәеижьҭеи аҽакала
сы­ҟазҭгьы.
– Сара дысзымҵааӡакәа дышцаз убоу, абни ацәа­
ҭачгьы, – иҳәеит Аџыр асалфеҭкала иҿы рыцқьо, –
иззеилымкаауа абзиара изууа уалагар усоуп.
Сара ақәҿысымҭит.
– Принц! Уи егьоурым, – иҳәеит дыххаччо дааҟа­
лан. – Уааи, акраҳфап! «Ихаауп», «ихаауп»... – рҳәон
иб­лақәа.
Акрыфарагь усҟак исҭахӡамызт, аха снаскьаны аи­
шәа снахатәеит. Мараса ачахәажәқәа, аҳампалқәа,
кәтыжь ма­хақәак, акакан сыӡбал икәааша-кәаашаӡа
арашы хшәыла инасымҵалыргылеит.
– Анцәа уиныҳәааит, принц! – иҳәеит уи аҵәца
аашь­ҭыхны, – уара уажәшьҭа ухәыҷӡам, уажәшьҭа аԥ­
сҭа­заара унашьклаԥшуазароуп. Ацәгьеи абзиеи еи­
лу­хуазароуп. Иахьа мацаратәи акәым узызхәыцша,
уаҵә­­тәи, уаԥхьаҟатәи... Иухәарҭахаша! Уара уаб, сара

сашьа, акыр илшоит. Уҽур­маншәалар, иаргьы уир­ман­
шәалап...
– Ууаҩхааит. Уара ушәшьыра ҳаргьы ҳааҵаӡо,
принц! – дсыхәаччан инҭыркәкәаны ижәит.
Сара акранысфа адәахьы сцеит. Ашҭа агәҭа ихрааӡраауа иқәгылан Леуеи Заури, ачыс иакны ацәажәа­ра
ры­лымшо. Санырба, ирхамышҭыкәа аҩыџьагьы рыбз­
қәа сдыр­беит. Нас Заур ажәа «ԥшӡала» ихиркит.
Рацәак хьаас исымкызшәа анырба, нас аҽакала сгәы
ԥыржәар рҭаххеит.
– Ҳара иахьа ҳарныҳәеитее!..– иҳәеит Леуа.
– Шәышԥарныҳәеи?
– Ачахәажәақәа ҳхы инакәыхшан... Ҳдухарц, ҳаԥш­
ӡа­харц! – хыма-ԥсыма инациҵеит Заур.
Сара ачча сакуан, аха иҵегь дсырҳәар сҭахын, сы­
лахь еиқәнаҵазшәа дсырбеит.
– Баба анцәа ҳәа аӡәы дидыруазаап, – иҳәеит Заур,
– иара ида уаҩы дибаӡом... Ҳаргьы уа ҳгылан, аха уи
дҳамбаӡеит. Мамагь уа дгылан, аха убригь длымбаӡеит.
Баба дибон. Ишҳаҳауаз диацәажәон... Ҳара бзиа ҳаи­
баларц, зегьы ҳреиӷьны ҳҟаиҵарц. Иҳаҵашьыцуа!
Зныказ Заур ииҳәаз ааџьасшьеит, абри абасҟак
ир­­ԥ­ш­ӡан дызлахәыцзеи ҳәа иблақәа снархыԥшылт:
«Ҟьеаҳ! Ҟьеаҳ! Ҟьеаҳ!» – иҟәысҟәысуан, иҟәысҟәысуан
урҭ. Уи убас­ҟак иҭахын срыҵашьыцырц, убри ицхраан,
изымҳәашаз инарҳәеит, изымхәыцшаз инархәыцит.
Леуагь снаихәаԥшит: «Ҟьеаҳ! Ҟьеаҳ!..» – иҟәыс­
ҟәысуан уи иблақәагьы.
Уаҳа срыламцәажәакәа срыдҵны сҿынасхеит.
Аныҳәагатәқәа ҟаиҵалар аҵкыс, ихәыҷқәа шыб­
жьысыз ибар... Аныҳәагатәқәа шхәарҭам, ишыбза­мы­

ҟәроу, ишылашәроу ҳәа ашкол аҿы ҳлымҳа ҭи­шьаа­
хьеит, арахь иара ихәыҷқәеи анцәеи рыбжьара цҳа­
ражәҳәара иуеит... Зегьы иреиӷьхарц!..
Саб даар урҭқәа зегьы иасымҳәар ҟалом. Сара
сзыржьарызеи! Сара схала соума, школк иҭоу ахәыҷқәа
зегьы! Дагьырҵаҩны, дагькоммунистны, амцгьы иҳәо!
Мап, мап! Ма сара зынӡа акгьы сзеилкаауам, ма убригь
аӡәы ироль дыхә­маруеит.
«Сҳәынҭқарраҿ» иҟаз аҭынчра хәыҷы-хәыҷла аԥша
ала­суа иалагеит. Аԥша аҵлақәа анархәа, хтырақәак
сы­лаԥш нархьысуа иалагеит. Ашьац зқәиаан иҟоу
баароуп абарҭ ахтырақәа ҳәа сгәы ҩбахо салагеит...
Сабгьы дыҟам, дыҟам, дыҟам... Дзыдхалазеи?
Ахкаарахь сынҭалан, аҳа амҵахь снеит. Аиашқәа
зҭаз агәаҩарахь сыԥшуа сышгылаз, рҵыхәа бабақәа
ҵәҩанҵәы­ҟа ирханы, инкыдыфҩыла аакыдфҩыло
иаа­ҭыҵны, амахә­ҭа инықәтәеит урҭ... Сызхара санры­
хәаԥш, срымбарц, имшәарц азы, аанда савалан мацара
агәашә аҿы сааит.
Саныԥшы, Леуеи Заури аанда икылеибагәан сара
исыз­кылԥшуан. Сеилашәеит, аха уаҳа царҭа амамкәа.
Аҳа ашьапы аиашқәа шҭоу урҭ ианырдыр, нас иҭахаз
акы иа­ҩызоуп!
– Ишәҭахузеи ара?! – снарықәыцәҟьеит. Ргәыр­
ҽанӡам­кәан сыбжьы анраҳа, иаршәан иааҭрыст. Нас
ргәы аҭыԥ аҿы ианнеи, дырҩегьых рыбзқәа ааҭырхын
иҟаԥшь-ҟаԥшьӡа иаасымҵаркит, сара сҳақьымны
рыбз аџ ықәу иқәму гәас­ҭарц сҭаху џьушьап.
– Шәсымбан ара, амбжьахқәа, ишәзызуа жәбап!
– сҳәан дара рахь сҿанынасха, ишыцәгьараз гәҩарас
иҟар­ҵан, еихҟьа-еиҵҟьа иҩит.

Ус Аџыр дбақьаӡа изхара ыфан, имышҭықь инацәа
иб­жьакны, аҭаҭын лҩа харчыла ашҭа даақәлеит. Иџьоу­
шьашаз, абарҭ ахәыҷқәа сара сҿы акәын ахлымӡаах
иахьа­лашаз акәымзар, егьырҭ рҿы, еиҳарак раб иҿы,
игәыб­зыӷха, ахәша иаҩызахон. Уажәыгь ишҩеиуаз раб
иҩидеиба­ҳәалт.
– Ишәыхьзеи, баба?
– Абни ҳипҟоит...
– Џьара цәиккрак иашәҳәазар акәхап?
Иааҟрымҿрымит рҩыџьагь.
– Уажәшьҭарнахыс бзиа дыжәбауоу?
– Даабоит...
– Даабоит...
Ауха акраамҭа сызмыцәакәа сышьҭан. Сҿаԥара
кылырҟаан аилиуминатор еиԥш иасҭаз ахышә кыл­
гьежьаахь сыԥшуан. Уи икылԥшуан ҽыҭк ажәҩан,
аџьыкҳәыԥхьеиԥш еҵәа-сса гәарҭак ақәырҳәҳәны.
Уаха саргьы алаӷәра сықә­тәазшәа, сындәылыҳәҳәар,
сыр­шьрашәа схы збон...
Уи урҭ дрымшьӡаргьы, дылҵыргьы, азныказ иши­
зыцә­гьа­хоз аҟара еилыскааит. «Аԥшра, асахьа мацара
акыр ихәар­ҭазар, Омар иԥа Арзаҟангьы имоуп»–
рҳәон ақыҭаҿ. Нас иарбан абарҭ ауаа убри идырбалаз?
Иеи­хсырц зҭаху, изызиеихсуа рдыруеит. Уи дара
дахьрылҵыз, иахьиҭахым азы акәхап. Аха егьырҭ,
иабалак, ибла шааԥшуа ишьра иза­шьҭоузеи? Иҩны
аш­кол иаиҭазар, иҩны иҩназ ақьаран­џьы иашьак
иеиԥш дибозҭгьы, дынирхазар, дынирҵызар? Зегьы
рҿы ихы неигозҭгьы, егьырҭ ҭауади-аамсҭеи реиԥш
иҽыр­чны акәымкәа, џьара аӡәы игәы абаҟасҵари ҳәа
ддәы­қәзар? Дгаӡану? Мап! Усҟак иҟәышу, зҟәышрагь

қьиоу ҳара ҳқыҭахь амҩа дықәымлац. Макьана дымиц,
дихьазар­гьы, дымшәыц, дышәхьазаргьы, арахь ихы
имырхац...
Нас избан? Сара зынӡа акгьы сзеилымкаауазар,
ацә­­гьеи абзиеи еиваҵаны срыхәаԥшыр исзеиҩым­
дыраауазар? Уаҳа акгьы сзымдырыргьы, уи дышқьиоу,
дшыбзамыҟәым еи­лыс­кааит. Акы зыгӡам уаҩы ды­­ҟам,
рҳәоит. Нас игқәоу ыҟазаргьы абри дзалыркаазеи? Ма
зынӡа акгьы згым аӡәы иакәзар... Ауаа иҵашьыц­ны
дара рыграқәа иара игроу­шәа иҽԥныркылозар?..
Ахааназ схахьы имааишаз ахәыцрақәа, алашьцара
иалсны аҟыгә-чыгәҳәа, сылахь иадыкшалон... Сара
сҿа­ԥара «аилиуминатор» аартны, изҿаԥшьу акәас­
кьа ҟәарак еиԥш иныжьны, аԥсҭазаара амшын ду
инхылазшәа збон. Раԥхьа­тәи ацәқәырԥа иагәҭас­ны,
егьырҭ еиҳа иҳаракыз ацәқәыр­ԥақәа инаргәыд­на­
ҵазшәа акәын сшыҟаз.
Адырҩаҽны ашьыжьгьы дмааит Ездора. Аџыр «уца»
ҳәа сеиҳәозар ҳәа сыԥшын, аха сылаҿиҭуамызт. Уи
аҽни аухеи ус исычҳаит.
Адырҩаҽны ашьыбжьышьҭахь ашкол аҿы дааит
Ездора иан. Уи Аџыр днаскьалԥхьан диацәажәеит. Ла­