Ашацәа ртәарҭа - 09

ишьапхыц инаркны, аҵыхәтәантәи ихы ахәыҵласа аҟынӡа,
хыхшьа змам, ахаан ихымӡаауа агәнаҳа даҵоуп.
Абыржәы абри инеидысхәыцло зегьы, ииасны ԥша­
лас­шәа ицахьоу иаԥыжәацтәи схәыҷра агәала­шәа­
рақәа рцырҟьахақәа роуп. Сышлара ашҭа сҭагыланы
ауп, хнырҳәышьа змам схәыҷра сшахьҵәуо. Иахьатәи
сыгәҭахәыцрақәа, усҟан абжьышьхак рыцаҟьаш ауапа
хәылда икнаҳаз, агәырӡа иалаз алырхуан. Уажә иахьа
сажәра ашҭа иҭасыԥсо ажәақәа, усҟан зынӡа рызхәыцха
сымаӡамызт. Аԥшалас аӷәра аҿаҵаны сақәтәан, дгьыли –
жәҩани срыбжьан. Иахьатәи сажәа ҭынхақәа, схәыҷреи
сажәреи еиԥызшьуа, Ашацәа ртәарҭа амҩахәасҭа сангыланы ауп ишысҳәо…
…Ҳахьатә гәашә алыкә анаасгәалашәа ауп, ҳашҭа
сышҭалахьаз ангәасҭаз. Амра ҭашәара еихаӷәышәарак
акәын иагыз. Са санихьӡаз аахыс, сабду иаԥсуа шәақь
аҭыҳәҭа иҭаҵаны, есымша ихаҿы икнаҳан.
– Ари, Ажәеиԥшь ԥыхьашәа маншәала зылҭаша, «Схәаазаагьы» аҿы зцәажәом акәымзар, сара сеиԥш, иаргьы ашьха гәхьаанагагәышьоит! – иҳәеит, ҽнак шьыбжьышьҭахьк,
сабду иаԥсуа шәақь шьахәала арыцқьара дахьаҿыз. Сара
оумашәа исымбаӡеит, сабду «хәаа-заа» ахьиҳәаз. Ибзианы издыруан, иара бназара ҳәа даныҵыҵуаз, ашәарыцара
аӡбахә ала данцәажәоз, иабџьар ахьӡи, ашәарах рыҳьӡи
иҳәаӡомызт. «хәаа-заа» ҳәа акәын иабџьар дшашьҭаз.
– Мшы ссирк аҽны, ахра агәы аахәаны сышнеиуаз,
снахьыԥшит, ашьыжьтәи ашәахәақәа згәыҵыршо, ахра
ҵәцашра иқәгылаз, ашьхақәа рынасыԥ «тәыҩа хахак».
Еихаххаа искыз «Схәаа-заагьы» иаԥхылнадартә иҟан.
Аха снақәацар, сыԥба кны ацәа инҭаӡыӡымкны, ахра
аҿаԥара инаҿҟьаны, анаҩстәи ацаҟьа аҿаԥара, атәыҩа
аҿанаршәыр ҳәа сшәан, ахаҳә сахьаватәаз сыԥсы ӡаны
сахәаԥшуан. Сахәаԥшуан абыржәада ашәарах ахра
иаҿысымбаацызшәа, ҿыцбарах ибаны! – абри ажәабжь
иҳәон сабду шьыбжьышьҭахьк, амш мшык ианеиԥшымыз,
шьыбжьон шьыбжьонк ианеиԥшымыз. Сара абжьааԥны
еиԥш, схы-сыԥсы зегьы сабду иҭаны сизыӡырҩуан. Ахаан
идсымбалацыз, уажәы-уажә дцәеицәыԥсуан. Уаҳа илахь
неиҵымхӡакәа, иажәабжь инациҵеит: – Уиаахыс бжьрҩашк, бжь-хаҳәк архәтәхьеит. Сара усҟан суаҩыбжара
снаԥынҵахахьан. Сахәаԥшуан абри ашьха аԥсабара
иагәарԥханы иашаз ажәеиԥшь ирахә. Атәыҩа, избахьазисаҳахьаз шәарах тәыҩак еиԥшмызт. Разны шәахәацшәа
иахаԥхон. Абза ласа еилаарцыруан. Иқәгылан ақәасаб
аҳацаҟьа. Иԥшуан уи ашьха жәҩан акалҭахь, џьара.
Аԥшышьагьы, шәарахк аԥшышьа аԥшышьамызт. Имшәаимырҳа, агәы каршә, аԥсы каршә, ауразоуроу иханҿаны
ашьха мырхәага иалаԥсан.
Ушьҭоуп, сара уи ақәасаб илнакаауаз алакә сахьа,
еиҳагьы сыблақәа хыркуа саналага. Ушьҭоуп сара уи
аԥшӡареи аҭынчреи рдоуҳа, еиҳагьы срыцәшәо санала145

га. Ашьха рашь еиԥш иқәгылан ақәасаб ацаҟьа шәыгәраҿ,
ҩызада-ԥызада, ахала. Ажәада, бжьыда-шьҭада зегь аҳәон
ақәасаб, аха сара усҟан схы иҭаз, сгәы иҭаз, ажәеиԥшь
сызрыҳәоз, «сԥыхьашәа» ахы исзаҿашәк ҳәа акәын.
Сабџьар аҩ-цаҟьашк рыбжьара ибжьакны, ажәҩашәа­
ҟьеи ахажәҩабжьи реиласарҭа сшәақь аԥынҵа надызбалеит. Аха ақәасаб ацаҟьа иқәхаҳәхазшәа ашьха ашана еиԥш
иқәгылан, иқәацаӡомызт. Нас, уаҳа саамҳәалахаӡакәа,
ақәасаб ажәҩашәаҟьеи, сшәақь аԥынҵеи еиҭанеидбаланы,
схысга мацәа сырҵысит. Схысбжьы ашьхақәа реибаркыра неимырҟьаны, ахрақәа инарҿаҩит. Алҩа анхчылаха
амраӡакәа, снаԥшит ақәасаб ахьықәгылаз ахаҳә ҳаҟьахь.
Схәы-сжьы қақаӡа иҩеибаргылт. Аҭыԥ иаахымҵысӡакәа,
ацаҟьа ашәыгәра ишықәгылац иқәгылан ақәасаб. Алеиаԥси рыбжьара, иааԥсахны сшәақь еиҭанеиҵасҵан, инкылкааны сеиҭахысит. Ақәасаб мҵысӡакәа, иахьыԥшыц
– иԥш­уа, ахаҳә цаҟьаш ишықәгылац иқәгылан. Ашәақь
лҩагьы шеимыггара еимыггеит. Ашьха жәҩан ӡ-ҭынчра
иааҭынчрахеит. Сара сзықәшәаз, сзыниаз сзымдыруа, адгьылгьы саҭахымкәа, ажәҩангьы саҭахымкәа, аҩ-храк рыбжьара срыбжьагылазшәа збеит.
Ҩаԥхьа ҳамҭак ацаҟьа иқәгыланы иԥшуан ақәасаб. Нас,
иааӡыӡымкын, абҭәа нкаҟьаны ашьшьыҳәа имыццакӡакәа,
ашьха шәарах раҳ аҭеиҭыԥш нылкааны, иӡса-ӡсо шьаҿақәак
неихнахын, еиҳа иҳаракыз даҽа цаҟьашь шьанҵак
ахыцәқәаҵәҟьа инықәгылеит. Убри ашьҭахь аамҭацкгьы
мҵыкәа, шьха-ԥшак, неилагьежь-неилахынҳәын, ақәасаб
анаашьҭнаԥаауаз аамҭазы, акыр -кырҳәа ахьтәы ҵәҵәеиԥш
ԥҳәызбак дшыччоз, алакә ԥшалас дналызбааит. Сыҭрысны
саахьаԥшит. Ақәасаб ацаҟьаш иқәгылаӡамызт. Сзеихсыз
ажәеиԥшьаа рҭыԥҳа лакәын.
«Анцәа иахьакәым ала сумырҩашьан!» – сҳәан, хынтә
сылахьи-сыџьымшьи аазӡатәит. Убри инаркны, сынҭагыланы
ҭоуба зуит, сабџьар аакныхны иахьарнахыс ажәеиԥшь
рырахә сышрыламкьысуа ҳәа. Убри аахыс абри аԥсуа
шәақь иубо, зны-зынла шьахәала иаасрыцқьоит, абжьарак, аҭыҳәҭа иҭаҵаны есымша, схаҿы икнаҳауп. – Аҵанӡа
даақәыԥсычҳаит Ҭемраз.
– Уаҳа шәарыцара ашьха сшаҿамло ҳәа ҭоуба уузар,
ари ушәақь асҟак уацклаԥшны изурыцқьои, баба? – сҳәан,
сҽаарзажәшәа сизҵааит, сабду Ҭемраз.
– Ари саԥсуа шәақь уажәы даҽаџьароуп ахы ахьхоу, убри азоуп изысрыцқьогьы! – иҳәеит, ишәақь илаԥш
нахмыршәаӡакәа.
– Баба, шәарыцара умцозар, уаҳа иабыкәу уахьцо?сҳәан, еиҭа шьаҿак сизааигәаны саангылеит.
– Аҳы, ушьҭа аӡымлага еиԥш, уцо-уаауа, уаҟәыҵӡом
былды сурҳәаанӡа! Сабацо умбои, қардуаг аагара ҳцоит
ашьхаҟа. Уара иудыруама ақардуаг захьӡу?- дсызҵааит
аҵыхәтәан.
– Мап, исыздырӡом! – сҳәеит.
– Ақардуаг захьӡу, хаҳәжәлоуп. Аха уи аԥшаара уада­
ҩуп. Ашьха ҵәҵашқәа рыкьышәкьышәраҿы иамиаауеит.
Иара аџь рацәа аҟара еиқәаҵәоуп, аха уи ацаҟьа иагәылоу,
ақардуаг ҳәа изышьҭоу ахаҳә еиқәаҵәа ахьыкнаҳау, ауаҩ
иакәым, аҵысгьы знеиуам! – иҳәеит сабду.
– Нас, уи ахьыҟоу шәара шәызланеиуеи? Аҵысҵәҟьа
зымнеиуазар?- сызҵаарақәа атлареиԥш иамацон.
– Иа шәиу, шәиу, Шәанӡаа рашәа, Аун-иԥа Уаҷ Кадыр!
Ари избо иахьа схы ахәа алаԥсаны, еихаӷәыла имсар
иуам! – иҳәан, игәарԥхангьы дааччеит сабду. –Ажәакала,
усгьы-усгьы, уаҵәы ҳахьцо иахыу-иаҵыхәоу, зегьы-зегьы укәа-умаӷра инҭасымҳәацәар ууам. – Ишысҳәахьоу
еиԥш, ақардуаг ашьха ҵәцашқәа рыкьышәкьышәрақәа
рҿы иамиаауеит. Убри ацаҟьа иамиаауа ахаҳә еиқәаҵәа,
ахьыкнаҳау, егьа дшәарыцаҩ еибагазаргьы, ҽышьаԥхыц
ахьакуа, ахалара илшозаргьы, ақардуаг ахьыкнаҳау
ацаҟьа аԥынҵаҿы дызнеиӡом. Убри аҟынтә, аԥышәа ду
змоу ашәарыцацәа цаны, ахра ахыцәқәа иамыҳәҳәо
ахаҳә еиқәаҵәа, ахызаҵә зҭоу, аԥсыуа шәақьла еихсны,
иҿырҷҷаны иларышьҭуеит! – иҳәеит, Ҭемраз рацәак ихыигәы алаҟамкәа.
– Изышәҭахузеи, баба, уи ахаҳә еиқәаҵәа? – Сабду
аҵаа- ԥшаара бзиа ишимбоз шыздыруазгьы, игәыӷьны, сгәы
неиқәҳәаланы сеиҭаиазҵааит.
– Ақардуаг ырӡыҭны ауапақәа аларшәуеит. Ақардуаг
хьыршаӡла иршәуа ауапа, ахаангьы аԥштәы цаӡом.
Ишырҳәо еиԥш, аб-иаб ихаангьы, мшаҽны ақардуаг
ахьыршаӡ ишнаҵырхыз иҟоуп, еицакӡом!- иҳәеит.
– Ауапа зыршәуеи, усгьы еиқәаҵәоупеи?- сеиҭанеиаз­
ҵааит снеиԥыҩлан.
– Ауапа шкәакәа ыҟоуп, ауапа еиқәаҵәа ыҟоуп, ауапа хәылда ыҟоуп, акоукоу уапа ҳәа зышьҭоу ыҟоуп. Имаҷ­
заргьы иҟоуп ауапа цәышгьы. Еиуеиԥшым аласақәа:
аласа шкәакәа, аласа еиқәаҵәа, аласа хәышлаԥса. Абарҭ
ԥсардла ибзакы-бзашьҭны ирықәырҳуеит. Убри ашьҭахь,
аласа драпоит, ауапа рапареи аӡахреи ирызҟазоу аҳәсеи
ахацәеи. Аха ауапа драпоит еиҳарак ахацәа. Иҟоуп ауапа
арапара иацырҳәо ашәагьы. Ауапа рапаны «ахырҭәага»
иҭыргоит. Убри ашьҭахь, аласа шкәакәа иалхны, ауапа
хәылда еиқәаҵәа зӡахырц зҭаху ауапа шыдрапара-ианыдрапалак, ақардуаг хьыршаӡ аҵырхуеит. Убри ашьҭахь
асы аҟара ишкәакәоу аласалых уапа, аџь ацәа самсал
аҟара еиқәаҵәахоит. Раԥхьа илнакааз аиқәаҵәарагьы, абиаб иԥара иақәлахоит, аԥштәы еицакӡом! – иҳәеит сабду,
ишәақь ақәыԥшыга дкылԥшуа…
Сабду ауапеи аласеи шыдрапо атәы дахьалацәажәоз,
исгәалазыршәаз сыздырам, аҳаҷаҳәа иаасгәалашәеит,
уажәы ааигәа, даара сеилаҳаны сзыԥхьаз, Баграт Шьынқәба
иҩымҭа «Иаирума». Ацәаҳәақәа слымҳа инҭаҩит:
Каҳа-бӷала ҟәар-ҽар,
Рапа –рапа ҟаҵала!
Даҽа ԥыҭрак ҳаакәашар,
Нас узцозаргьы уцала!
Сабду ажәа «арапара» иҿыҵеимыршәазҭгьы, ауапа шыдрапо атәы даламцәажәазҭгьы, «Иаирума» сгәаламшәаргьы
ҟаларын. Нас уаҳа сабду сызҵаарақәа дырҭамккәа, аҳәара­
гьы шысцәуадаҩзгьы, иаазгәаӷын:
– Баба, уаҵәы уахьцо саргьы сугарауеи, иахәа? – сҳәан,
сҽынкаршәӡаны абҩатә даҷ еиԥш сҽынеихасырҳәит.
Исҳәаз аҭак ҟамҵаӡакәа, зынӡа имаҳаӡазшәа,ишәақь
арыцқьара дшаҿыц даҿын. Илымҳақәагьы хәыҷык ирыгын. Оп! Ари исҳәаз имаҳазар ҟалап! – сҳәан, даҽазныкгьы
сеиҭаиашьапкып ҳәа сыҽшазыҟасҵоз, зныкыр, сабду
днеим­әа-ҩеимҳәан, ишьахәа аԥҽыхагьы наиваиҵан:
– Узгап, узгап! «Бла иабо, ахы иаԥсоуп!» Укласс усгьы мзы
наҟьак уоушьҭуп! – иҳәеит, уаҳа сҭиҵаауа, егьиуа акәымкәа.
Сара оумашәа избеит сабду, Ҭемраз, ҽԥныҳәада, абас иаармарианы, сҿы ԥымҽкәа дахьсзыхашаз!
***
Адырҩаҽны Ҭемраз иаԥхьагьы сааԥшит. Уи ҭамҷыҭ
дгыланы амца шеиқәиҵоз здыруан. Уажәы – уашьҭан, иеиха ашьҭыбжь анбасаҳаришь ҳәа, алашьцара салаӡырҩуа
сышьҭан. Ажәҩан иналпыҟҟаз аеҵәақәа зқьыбла-хьыбла
еибарлацәҟәуа сԥенџьыр ахышә рыҽныларԥсеит. Убырҭ
аеҵәақәа рышьхыҵә ирылыскааит, зегь реиҳа ишәпаз,
зегь реиҳа илашоз, ашаеҵәа иаадҩылоз еҵәак. Убри
аеҵәа азыҳәан сгәы инҭысхәыцыз, абыржәыҵәҟьа
иаҳазшәа, сахьышьҭаз суада сԥенџьыр ахышә инкылшәан
ижжаӡа схаҿы аҭуан иааҵатәеит. Аха уи лацәарӡасрак
акәхеит. Сылацәа неихьысшьаанӡа, ацәыкәбар еиԥш,
аҭуан инаҵабеит. Иџьасшьеит – илакәсшьеит. Лабҿабазу,
лаԥшҵашәаразу сцәеилаҩашьо, ҩаԥхьа, нахьхьи, ажәҩан
агәаҵаӷара инкыдызбаалеит.
Аҳаҷаҳәа иаасгәалашәеит Сасрыҟәа аеҵәа ажәҩан
«ишҿихыз» захьӡыз, уахык зны аӡын ҵхы иагәылеиҳәоз
сабду илакә.
«Абзиаразы, абзиара аишьцәа рыбжьарагьы иҟазар ауп!»
– иҳәеит, сабду илакә ахи-аҵыхәеи анеиқәиҳәала, илахь
неиқәиҵан. «Сасрыҟәа иашьцәа ԥшьынҩажәи зежәҩык
рыԥсы еиқәирхеит!» – схәыцуан сара. Ахра агәаҿы аҵаа
иҵаарыҷҷоз еицәа иҵаарыҷҷеит. Хьӡыда-цәада ашьха
гәысакараҿ аҵаа ицәынҵәалон, рашьеиҵыб Сасрыҟәа
иакәымзар. Рыԥсы дахьӡеит Сасрыҟәа. Ихҿала ажәҩан
аеҵәа рызкыдихит. Убри ала ахьҭа рыԥсы алаҳәамхеит,
еиқәирхеит иашьцәа.
Сасрыҟәа Нарҭаа аишьцәа иреиӷьыз, Нарҭаа реиҵбы,
шьак еицалҵыз иашьцәа рнапала ԥсышьа цәгьа ирҭеит.
Избан? Иара, Сасрыҟәа ихаҭа еиԥшҵәҟьа ирыцҳасшьоит,
алаӷырӡ акәааша, Сасрыҟәа ихьаа зызхымгаз аҟәараса.
Сыбла иаахгылоит аԥхыӡ цәгьеиԥш, Сасрыҟәа ишьа иашәыз
аҟәарса ашьапқәа, Сасрыҟәа иуаз.
Нарҭаа раҟара иҟәышдаз, Нарҭаа раҟара иразыдаз,
иԥшӡадаз, Нарҭаа раҟара фырхаҵарала, хьыӡрацарала
иӡрыжәдаз, аха..
«Ишәин, сыҷкәын, урҭгьы. Урҭгьы рлахьынҵа шәышәын!»
– алашьцара иалҩны, абас бжьык аасыдышшылеит. Уаҳагьы
анеиԥхьхәыцааха самраӡакәа, сабду иеиха ашьҭыбжьгьы
ашьыжь шара арҿыхеит. Схәыцрақәа ӡшәахҵас иныҵабеит.
Макьанагьы ацәылашара адәы иқәымлацызт. Алеи-аԥси
рыбжьара сҽеилаҳәаны, амаҵурҭахь албаара сгәы ишҭаз,
сангьы дааҩналеит. Сан илҭахӡамызт сахьцоз, аха сабду
иҿы лызԥымҽит.
– Мҩамыш шәықәлааит! Алаԥшыцәгьа-аҿаԥшыцәгьа
дышәхарамхааит, срыцҳауп! – лҳәан, уаҳа мҳәаӡакәа ҳган
ҩын ду ахь дылбааит. Рацәак мырҵыкәа, саргьы сҽеибыҭаны
ҳмаҵурҭаҿы санааи, сабду, абжьааԥны еиԥш, акәасҭхара
амца еиҿашуа, «абарбанџьиа» еиқәиҵахьан. Сабду Хьы150

шьаш ҳәа дзышьҭаз иҽыхәа кәадырны иҽхырԥарҭаҿы
иҿаҳәан.
– Раԥхьаӡа ақардуаг ашьха иаҿухырц, ашьыжь шара
уаҵагыланы, амш уаԥылеит. Амшразы, мышьҭабзиала,
ушьха­цамҩа ушьҭа ануҵалааит! Уқардуаг иашәуа, уқард­
уаг ахьыршаӡ зҵухуа укоукоу оупа ҭацаагагахааит, маҳә­
рацагахааит! Ашьха ауеи бааԥс уҟәнакааит! – иҳәан, иац
ахәылбыҽха, сан иҟалҵаз ацәацәашь хха-ххо иаркны,
ашәхымс сныларгыланы, хынтә схы инакәихшан, ашьыжь
шара сналеиныҳәеит сабду.
Макьана зшәаԥшь ывҵнамгацыз мрагылара днаҵагылан,
ибжьы ныҵагӡаны ици-ишәи днарықәцәажәан, инеихышьеиҵышьны, илахьи – иџьымшьи ааиӡатәит, хынтә
иџьарит. Нас, сан лахь даахьаԥшит… Сан сабду иҽы усгьы
дцәажәаӡомызт. Деикәаҳәа – еикәаԥса, деиқәыԥсаса дгылан. Аҽҿышькыл сшьапы нанырсланы, ахьшәҭҳәа сабду
снеиҽхьнылеит. Агәашә ҳанҭыҵит. Макьана зыԥштәы зхымыггацыз ашаеҵәа, лаша-лашо, мрагыларахь, ажәҩан акалҭ
икыдшанхалон!
***
Амҩан иаҳзыԥшыз Енызба Шәарахгьы, сабдугьы, саргьы
Ашәбаарха ахаԥаларҭаҿы, Анышәцҳахә ҳәа иахьашьҭоу
ҳанааи, ҳааҽыжәҵит. Ашьха ицоз – иаауаз рыԥсы ахьынеи­
ҭаркуаз, ҩба – хԥа ҿы зҭыҵуаз аԥса ахаҩаӡара амҵа сабдуи
Шәарахи рабџьарқәа нкыдыргыланы, рхьаҭрақәа аԥса амҵа
адарыԥараҿы инышьҭарҵеит. Аҩада ахы рханы ачхьынџь
гылан. Уи ачхьынџь, ҿыц аихаԥсыхә иҵырхыз акакәын.
– Абыржәы ааигәа хьшьцәақәак ашьха ишьхнылеит.
Иумбои ачхьынџь ашьхаҟа аҿы нархоуп! – иҳәеит, Шәарах,
иҭыҭынжәга инацәхыԥ ду ала инеиҵеиҵан.
– Даара зхы иақәгәыӷуа бҷараҳк иакәымкәа дыҟам.
Ушьҭа ашьха жәҩан асфҩы алышәшәо иалагахьеит. Ашьха ду аӡын аӷыжәара зегьы насыԥс Анцәа ириҭом. Ԥшӡала
дшышьхнылаз еиԥш, дыбзаҳәны дышьхыҵааит! – иҳәеит
сабду.
– Ҭемраз, ихәыҷы – иду иҳацырҵаз, Анцәа ҳазхимбааз
ачеиџьыка ҳҽынахаҳаԥхьалар шԥоубари? «Ашьха ица­
ны,амла иакны ихынҳәыз, иԥсаҭа цәгьахеит!» «Азҩеи ачыси еисуеит!» – ҳәагьы рҳәоит. Акы ахьырҳәо, акыҟоуп. «Абга
ахьҭоу ауп ала ахьҭашуа!» – иҳәан, адарыԥараҿы ишьҭаз
ахьаҭра даахеит Шәарах. – Ихьшәаны дгәасҭазаргьы, асасгьы дҳамҩанызазаап! Уԥсынҵры Анцәа иумырҟьашҟьашан,
дад! Ари умаҭа иакәхап, Ҭемраз? – иҳәан, Шәарах илаԥш
хаа сааҵигеит.
– Аиеи, Шәарах, ари Анцәа ду исаҭәеишьаз смаҭа аиҳаб
иоуп. Анцәа рааӡаха сеираӡозар, еихымҟьа-еиԥымҟьо,
даҽа ҩыџьагьы ыҟоуп. Раб дабиԥазаҵәгәышьоуп, аха, асоуп, аибашьра ду ҟалеит анырҳәа, ҳаӷоу ахьмыӡӷ даҵалааит
иҳәан, иҩызцәа ахьцоз иаргьы дцеит. Акыргьы ааҵуеит
ихабаргьы ҳмаҳаижьҭеи… – иҳәан, сабду иныҵакны
даақәыԥсычҳаит.
– Иаарласны иҩны ичамҩахә Анцәа иҟаиҵааит. Ҳәарас
иаҭахузеи, иҩызцәа ахьцоз дцеит. Иаб диԥами, рыцҳа, ус
акәымкәа, даҽакала, ҟалашьас иамази! «Амжәа агәаԥшь,
амжәа агәаԥшь авҵиаауеит!» – рымҳәои! Баба, уҵеи
даныхьӡырҳәагаха, ани аби рзы еиҳау насыԥ ҟалашьа
амаӡам. Анцәа иџьшьоуп, Ҭемраз, уҷкәын заҵәы Ирод,
жәлары зегьы ибзарӡы ахьырҳәо. Ари нахысгьы уажәымҭа
Анцәа аӡахәаш ахоумырҳәын! – Иухьӡузеи, дад, уара? –
Шәарах ихы насықәикит.
– Умар сыхьӡуп! – сҳәеит, сцәа сынҭаӡыҭуа.
– Уабду иҳақи, идоуҳаи, имшреи Анцәа иуциҵааит. Арахь
уааскьа, дад. Есымша ухәы афаха Анцәа иуеираӡалааит.
Унапы аркы ҳчеиџьыка хәыҷы! – иҳәан, афатә, ацәарҭәа
еиԥш ихьыбӷьышха, ахьа бӷьы хырҩаԥшааны икаԥсаз илаз
ацха мгьали, ашә еилаҵеи, снархиԥхьалеит.
Чан шьҭахь инхаз ахәыцхақәа аашьҭихын, цахашк
инагәылеиԥсан, инаҳаракны ашыцламҭә зқәышьшьы иҟаз
ахьа – махә инаганы инықәиҵеит. – Аҵыс ыҟоуп, аҳәыҳә
ыҟоуп, изҿаҵахәу иамазааит! «Ахәаша кауршәыр, адгьыл абылуеит!» – рҳәоит. Аҳы, дад, иаанхаз ушьҭа уара
рҭыԥ иқәҵа. Имашәырынгьы ахәаша уаӷрамгылан. Ахәаша
иаӷрагылаз иажәабжь уаҳахьоума, дад, Умар? – иҳәан,
днасызҵааит Шәарах.
– Мамоу, исмаҳаӡацт! – сҳәеит, сааигәырӷьан.
– Удинаныс, Шәарах, ҳаԥсааиҭакра иналагӡаны ишҳау­
ҳәара уи ажәабжь. Аҷкәынгьы ажәабжьқәеи алакәқәеи
рзы ахра даҿалоит! – иҳәан, сабдугьы саргьы Шәарах
ҳааизҿлымҳахеит.
– Уи ажәабжь шыҟалаз абас ауп! – иҳәан, Шәарах жәлар
рҿаԥыц ҳәамҭа ахы ааирсалеит.
– Ҽыуаҩ хаҵа еибагак, иҽеиқәа сыҩсыҩ, акәтаӷь
агәы ақәҵәраауа, иезгьагь кәадыр ҟәынашәк анпыҟҟала,
иҽыкәаша иҽԥырха агәыҵҳәаны, иҽгәара ҟамчы еиҩыр­
ҿаны, абри иныс узымҳәо, амҩаду агәы аахәаны дышнеиуаз, ала амгәа аԥа ҭызшьаауаз ҳәҳәабжьык иаҳаит,
«Ԥсӡхарымашь, анаџьалбеит!» – иҳәан, иҽы аӷәра наҿакны
дааҭгылан, дӡырҩит. Аха еиҳа-еиҳа аҳәҳәабжь еицралон.
Изқәиҵара изымдыруа, дынкахәыцуа аҽыуаҩ дышгылаз, арԥыск икәымжә кьаҿ иҵаҽырбо, апхаҳә зыхьшьыз
еигәышә иҩыҵыршьны, архәара даавҵын, амҩахәасҭа даныланы иҿааихеит.
– Дад, абзиараз уаҩ дузҵаалааит! Абри аҳәҳәабжь
ахьго абыкәушь? Иҟалаз арыцҳара закәу ҳәа, хәылҟьаҿылҟьамкәа, аилкаа умазар исаҩумгар сҭахын! – иҳәан,
аҽыуаҩ иԥылаз арԥыс дизҵааит.
– Мадина, разҟы цәгьа, лмаҭа заҵәы, иааиқәшәан,
дкьаҭагәышьеит! – иҳәеит, арԥыс иеигәышә ааиҩыҵрыхны.
– Ишԥа, дад, хатә бзазала диасу, машәырла дымҩасу? –
деиҭаҵааит аҽуаҩ.
– Иааиқәшәан, дықәрахьымӡахагәышьеит! – иҳәеит,
арԥыс даламлацәакәа.
– Анцәа ду иџьшьоуп! Сара абасҟак аламгәа аԥа ҭыз­
шьаауаз аҳәҳәабжь ансаҳа, ахәаша даӷрагылаз џьыс­шьан,
сшәаны сыҟан. Ес-иҟалазаалакгьы, ахәаша даӷрамгыла­
зааит, џьушьҭ! – иҳәан, аҽуаҩ иҿынеихеит.
Ачеиџьыка адоуҳа-доуҳак еиԥшым.Аҳақгьы,ҳақк еиԥшым!
Иҵӡозеи уи аахыс, усҟан жәохә шықәса ракәын исхыҵуаз.
Аа, уажәы иҵааршәха сышлара ҟәашккараӡа, ашә-гәашә
сылаԥшуеит. Абри ажәабжь, сабду Самԥал џьанаҭ ҭыԥхәырас
изауша иҳәамҭаны, Бидаҿ ишьҭикааит. Бидаҿ иҟынтәи, саб
Аџыр иҟынӡа иааӡеит. Саб иҟынтәи, ажәабжь иацәыӡқәаз акы
ыҟазаргьы, ишеибгаз, Умар укәа-умаӷра иҭасҳәеит. Уаргьы
ари ажәабжь хәыҷы умаҭацәа ирызныжь, дад! Абри зегьы
зхысҳәааз, аԥсуа жәлар рҟәышреи, рхацламҳәеи, аамҭагьы
иазыӡҩом, анышәгьы иазы­фом. Иҟоуп, аб-иаб ихаангьы, ӡраԥсрагьы ақәлаӡом. Абиԥарақәа, абас, жәҩахырла еимырдалоит! – Шәарах иажәабжь неиқәиҳәалеит.
Иара Шәарах ихаҭа иҳәан еиԥш, иҵӡозеи уи аахыс, аха
уи ажәабжь ашәышықәсақәа агәыҵакны, иахьагьы, мшаҽны
еиԥш, ахаҷа-хаҷа ҳәа рыдш еимхәыцшәа еихышәшәоит. Иахьагьы уи ажәабжь хьыршәагә сыцуп, Шәарахгьы мшаҽны
еиԥш сыблақәа дышрыхгылац, дрыхгылоуп!
…Адырҩаҽны, Анцәа имчала, каҳада-ԥҽыда, ашьха
аӷныжәҩангьы ҳзыхашан, ҳаибга-ҳаизҩыда, «Нои иӷба
аԥҽыха ахьықәу» ҳәа изышьҭоу, Ламкыц ахра ҵәцашра
ҳнаҵагылеит.
Аӡыгәҭа ҳахьҭагылазынтәи, Анцәа амц сумырҳәан, ахра
акьатрацәра аҟынӡа, ибжьазар ҟаларын, сабду излеиҳәаз
ала, ҩажәаҟа, ҩажәеихәбаҟа ҽышьахәар. Ахра ҩашра
ҭакнаҳа акьышә-кьышәраҵәҟьа иаҿархәаны, иамиааны
икнаҳан, ҳаҟьак ашәагаа зшәагааз, ариабжьарак ақардуаг
ҳәа ҳабз зҿахьаз ахаҳә еиқәаҵәа.
– Хынтәуп абрахь уареи сареи ҳаицаауеижьҭеи, Шәарах!
Ахынтәгьы Анцәа дҳацныҟәеит, Анцәа даҳхылаԥшит! –
иҳәеит, Ҭемраз иаԥсуа шәақь аҵхаара зҭыршаз аҭыхәҭа
иҭыхуа.
– Иахьагьы баша ҳхызаҵә Анцәа икаумыршәын! –
иҳәан, ихәда иахшьыз ишәақь ааиҟәнихит Шәарахгьы.
– Ашьханылацәагьы аԥхьагыла дрымоуп. Аԥхьагылара
Анцәа уахимбааит. Есымша-шара уабду иаԥсуа шәақь аҳа­
дақь иаԥхылнадалааит! Аԥхьа ахысра уара иутәуп, Ҭем­
раз! – иҳәеит Шәарах, арагәаԥшь иансалаз иабџьар
агәы­ҵәы ижәҩахыр иныҵарӷәӷәаны.
Аҩ-хра ҿҟьарак ирбжьҟьаны иааиуаз арҩаш ахықәаҿ,
наҟ-ааҟ ишьҭаз ҩ-хаҳә шкәакәак рыҽнықәыркит Ҭемразгьы
Шәарахгьы.
Ахрақәа ирҿыхәашаны илеиуаз арҩашқәа рыбжьы
заҵәык акәын, ашьха жәҩан аҭынчра еилазгоз. Нырцәиаарцәи ҳаԥи-ҳаҩеи ӡырҩуан. Нахьхьитәи ашьха жәҩан
агәаҵаӷара иҵагылаз абахәқәа реибаркыраҿы шьыжьык,
ма шьыбжьонк, мамзаргьы шьыбжьымра ахьашымҭазы,
ҩ-бӷабк ацаҟьа иаҿаӡсо, ртәыҩақәа хыршаны, аҿах-сахҳәа,
инеиҿагыланы инеиҿасхьеит ҳәа угәы иаанагарымызт.
Икаххаа иҭацәыз ахрақәа рыжәҩахырқәа ирықәыхәмаруан
ашьха мырхәага. Ҭынчран, убысҟак иҭынчран, улымҳақәа
рыҳәҳәабыжь ухлахаҵ аргьежьуан.
– Аҳы, Ҭемраз, ҳтәашьа-ҳаԥсышьоуп. Уаԥсуа шәақь
унапы инықәырс, ахысра иаци-иахьеи иумбеит. Ухымҭа
маншәалхааит! – иҳәан, ишәақь ацламҳәа аанкыланы
дҩагылеит Шәарах.
– Ари ҳазлысны ҳаауаз абӷьы-шәыб зҿачыз абна еилачыра, аӡаӡаш ирыхьшыз, сшәақь алацәа, аӡы ацәыкәбар
сцәаҿаҭәаргьы ҟалон! – иҳәан, иаԥсуа шәақь алацәа дна­
ҿаԥшит. Аха ари ашәақь ахаҭагьы, иаҿаз ашьанҵагьы, иахагылаз акәтыц сампалгьы, амҳасҭагьы, аҽԥыхәшә зҭыҵуаз
амимагьы ибахҵәаӡа иҟан. Уи акыр игәы ааҟанаҵеит Ҭемраз.
Уи иаанагоз, ашәарыцацәа рқьабз ала, иахьатәи амш ухиоит ҳәа акәын. Гәаныла илахьи-иџьамшьи ааиӡатәын, ахаҳә
шьанҵа ишьапы нықәыргыланы, ԥшь-бҩа уадыхәк цырцыруа изхаԥсаз иаԥсуа шәақь инапы инықәырсны, аҵықьҳәа
дхысит. Алеи-аԥси рыбжьара ашәақь ҭҟьабжьы, ашьха
рыԥхрақәа иаамҵадырсын, ҳаԥи-ҳаҩеи неигәныҩит.
– Ааит, сжәытә абҷараҳ удырҩатәгьы-удырхатәгьы еиӷь­
хааит! – Ҽаангьы цохгьы, цабжьгьы, иукуа-иушьҭуа ум­
пыҵа­маншәалахо, уаага-уааца Анцәа иазирҳалааит! Ахы
иҭамшәаз, агәы иҭашәааит! Уқәақәра згааит, Ҭемраз Мқан­
ба! – игәырӷьара ааҵҩадахеит Шәарах, Ҭемраз «Тәыҩа
хахак» гарӡган рцәыла иԥахны, ахи ашьапи еилаԥсаны,
иазқәанҵа акаҩҳа аергьашәа ҳәо диԥылазшәа.
Ԥхныгак, ԥхныгак иаҟараз, ақардуаг самсалха, еилаарцыруа, раԥхьаҵәҟьа аҟәарашра инылаԥсеит
– Аҩбатәи ахысра, бзиа аҵыхәала, мшьҭа цқьа хиала
уаҿа иануп, Шәарах! – иҳәеит Ҭемраз, иҷкәынра хьаҳәызшәа
игәы иҵԥраауа.
Сара ҿымҭӡакәа ахаҳә ҳаҟьа сықәтәан, сыла иабоз,
слымҳа иаҳауаз зегьы џьашьо- илакәшьо. Наҟ ашьхақәа
рхахьы: «Гәшәиу, гәшәиу, гәшәиу» ҳәа акаԥкаԥқәа рыбжьы
ааҩуан.
– Акаԥкаԥқәа анеиқәҿырҭуа ашәарах ирхыбаауеит,
ашәарҭара рааигәа ишыҟоу адырра рырҭоит! – иҳәеит сабду, акаԥкаԥқәа рыбжьы гәхьааганы дырзыӡырҩуа.
Сабду исиркыз ақардуаг цырцыруа искын. «Иџьоушьоиақәџьоушьо», – ҳәа, ари сабду ахра ацаҟьа иамирҷаз
ахаҳә еиқәаҵәа, егьырҭ ара ашьха тәылаҿ иаазбахьаз
акы исзеиԥшымхеит. Абыржәада снапаҿы исымкыцызт.
Шаеҵәак жәҩангәы икыдхны сабду исыркызшәа, сгәырӷьара нхышхыҵәеит. Абри аамҭазы, аҵықьҳәа Шәарах дхысит. Алҩаҵәгьы аҽааизганы, аҿеикәарҳәуа аҿынанахеит.
Кәтаӷьк-кәтаӷьк иаҟараз ақардуаг ҟырҷахақәа, ацаҟьа
аԥынҵа иаҿышәшәаны аҟәара инылаԥсеит.
– Баба, арҭ ақардуагқәа ушьҭа ишәызхома? – сҳәеит,
иҵегь ихысыр шысҭахыз дырдыруа.
– Ԥшӡала, арҭ заҟа уҭаху ахьыӡрацацәа руапақәа
алоушәуеит. Уимоу, уара ухаҭагьы, ԥшӡала, уапа хәылдак
узашәуеит! – иҳәеит Шәарах, даасхыхәмаршәа.
– Мҩа мшыла, ҳашьхнылеит, уашьҭа мҩа мшыла ҳашь­
хыҵааит. Ҳԥыхьашәагьы маншәалахеит. Ҳашьха ӷныжә­
ҩангьы ҳацныҟәеит. Избоит, Ҭемраз ухәыҷра иақәлоу
ушьхақәа угәы шыузырҟәымго, аха ҳамҩагьы ааигәа-сигәам,
Анцәа дышҳацу ҳдәықәлар еиӷәуп! – иҳәеит Шәарах.
– Нахьхьи аҩ-храк инарывшәан, ԥҭа ҿыртлахакгьы
аҿаанахеит. Ашьха жәҩан каххаа ишыҟоу, ԥҭа хаҽрак
анаацәырҵ, аӷныжәҩан еиласуеит ауп иаанаго. Ус, аханатә
аахысгьы ашьха ҟазшьас иамоуп. Абни иаацәырҵыз аԥҭа
црыш, иузгәамҭаӡакәа, ашәымҭак аҽаартланы ажәҩан
ҭанасуеит! – иҳәеит, сабду иабџьар иҟәаҟәа инкыдиҵан.
– Уҽеибыҭ, Умар! «Бла иабаз, хы иаԥсахеит!» –
усыҽхь­ныл! – иҳәан, ишькыл ишьапы нанихит. Саргьы
иҭаирцәыз ишькыл сарма шьапы нансырслан, ахьышәҭҳәа
снеиҽхьнылеит. Хашдәықәлара ҳдәықәлеит, иахьатәи амш
избаз-исаҳаә зегьы ахааназы сгәалашәараҿы иаанхеит!
***
Иахьадагьы исмаҳацыз «Абӷаб аҭахарҭа» ҳәа иахьашь­
ҭаз ҳанааи, ҳаԥсгьы ааиҭаҳкып, Анцәа иаҳԥыхьаиршәаз­гьы
акы ҳнацҳап рҳәан, Ҭемрази Шәарахи аӡыхьқәа ыҵхәрааны
иахьааиуаз, храк ашьапаҿы иҽыжәҵит. Убри аҭыԥ ахаангьы исхашҭраны сыҟаӡам. Ашьац кашьшьы, еихык- еиҵыкны
ашьхакәа ирҿаԥсаз адәҳәыԥшқәа, уара уҿы иамбаз, ула
иамбаз, аха хәыцра цәаҭарӡыӡагақәак узцәырыргон. Аргама иубартә-иуаҳартә иҟан, абра мышкызны, абарҭ ашьха
еибаркырақәа згәакьаз, иззааигәаз ауааԥсыра, адәҳәыԥшқәа
ргәы неиҩыхны, рызқәаҭыԥ шылырххьаз. Мышкызны зҿа
шьамхқәа ахрақәа ирҿызгоз аԥсуа хаҵа инасыԥ, абарҭ ахра
еиҩыцәрақәа ирҿахәашо арҩашқәа реԥш, ихышхыҵәон.
Усҟан сызхьымӡаз, усҟан исызгәамҭаз уажәы сгәалашәарақәа
рашҭа аҟынтәи зегьы збарҭоуп, исаҳарҭоуп.
– Анаџьалбеит, аразра аҵыхәа ӡра-ԥсра ақәӡамзаап!
Жәлар рлахьынҵа иахылаԥшхәу Анцәа ду, ухьышьаргәыҵа
сакәыхшоуп! – иҳәеит сабду.
– Изхуҳәааи, Ҭемраз? – дҵааит Шәарах.
– Ани умбои, Шәарах, адгьыл аҳақ ӡи-мцеи ирылсны,
иахьа уажәраанӡагьы ахы шеиқәнархаз! – иҳәан, хәбаҟафбаҟа ҽышьахәар набжьамкәа Ҭемраз ивараҿыҵәҟьа
игылаз акама еихажәаа инацәа нақәикит! – Ахәашабга,
хымԥада, абраҵәҟьа акәзар ҟаларын, акыр шықәсақәа
рышьҭахь, амҳаџьыр ԥҳәыс луҭра ахьлымаз. Заҟа гәырӷьа
лабжыш ҭалыԥсахьааз, заҟантә ауаз еиқәаҵәа ҭалҳәа­
хьааз, иахьа абри акама заҵәы ада шаҳаҭи цҳаражәҳәа­
ҩи дызмам аԥсуа ԥҳәыс луҭра ашьана! – иҳәан, лоунатә
даақәыԥсыч­ҳаит сабду.
– Иуҳәаз ԥсаҭа џьыкацуп, Ҭемраз! Урҭ амҳаџьырқәа
рқьаԥҭақәа, еихала-еихыҵуа, нахьхьи, нахьхьиӡа ашьхақәа
иргәыҵарӷәӷәа ишьҭоу адгьылқәа ирхылаԥшуа дуоҳакгьы
ыҟамкәан иҟаӡам. «Зегь акоуп, иахьа ихҵәа -хыԥсаау ари
ашьха дгьыл аԥшәма данықәҵуаз, иишьаркыцыз, аԥсра
иахәшәу аӡыхь азыркыз ихаҭа дахьымӡаргьы, иԥа дахьӡоит,
иԥа иааиртуеит. Иԥа дахьымӡар, имаҭа иааиртуеит. Убри
ауп, зҿы мцәажәо, амҳаџьырцәа ршәаџьҳәаҩ акама
иаҳәогьы. Убри азоуп, ашәышықәсақәа агәыҵыхны, аӡын
ахы нықәҵаны, ес- ааԥынра, иҿыцҳҳараӡа изгыло акама,
амҳаџьырцәа рдоуҳа! – игәамҭаӡакәа Шәарах иблақәа
инархышәшәаз, игәырҩеи-игәырӷьеи рылабжыш иԥаҵашла
иналаҳәҳәит.
– Шәарах, уабдуцәа ргәаҟашәеи, уабдуцәа рыхәрашәеи,
реиргьашәеи шеишықәса иахьеицралоз, уабиԥарақәа
рыжәҩахыр анаҵагылаха уазраӡаз, аԥсуа жәлар рдоуҳаи
рҳақи еиҭаҿыхарц иҟоуп. Уареи сареи ҳахьымӡаргьы, агәра
ганы уҟаз Шәарах, иахьа иқьаԥҭажә-цуҭажәха, ашәышә
бжьы ахьықәҩуа уашьцәа рқьаԥҭажәқәа, ажәытәӡа еиԥш,
абарҭ ашьха аҳаҩақәа зегьы ҭырлашаауа, ҩаԥхьа иаарласны рымцахара шеибакуа. Ҩаԥхьа еихаххаа ашәарах
рҭамҳа еиҿыххаа ишыкнарҳауа. Ҩаԥхьа абқәа рԥыза ахра
цәҵашқәа рыжәҩахыр ишықәырхуа. Аԥхьан уара иуҳәан
еиԥш, убысҟан ихыртлахоит, амҳаџьыр данцоз иаиркыз,
аԥсра иахәшәу ашәышықәсақәа рымаӡа ашьха ӡыхьгьы! –
иҳәеит Ҭемраз.
– Ҳалалреи қьиареи ыҟазар, аԥшырҭа иқәтәоу Анцәа
ду уҿаҳәатәы ҟаиҵааит иаҳхылаԥшхәу, ауаҩытәыҩса дызшаз! – инапқәа ҩышьҭихын, ажәҩан саркьа днаматанеиит
Шәарах.
Сара сыԥхыӡ макьана иаламшәац лакә дунеик сықәна­
галазшәа, акәын сҭасламханы сабдуи Шәарахи ражәабжь­
қәа аԥхыӡ ссир еиԥш сырҩышьны сышрылаз.
«Гәшәиу, гәшәиу, гәшәиу!» ҳәа, сгәысҽанӡамкәа, ҩаԥ­
ҳьа ахрашқәа ааимдырҟьеит акаԥкаԥқәа рыбжьы. Ина­
қәырццакны аҵыр-ҵырҳәа иаамацәысын, еихышь-еиҵышь
жәҩангьы иныҵалакьит амацәыс ашәахәақәа.
– Ашьха Раҳ ҳгәаҳҽаниҵоит, аӷныжәҩан еиласыр ҟа­
лоит, Ҭемраз! Мҩа маншәала Анцәа ҳақәҵа! Ҳаԥхьа
уажәаангьы, аӡы ахьышьҭрахь Анцәа ду иргьыжь! – ҳәа
Шәарах дааныҳәа-ныԥхьаны амҩа ҳнықәлеит.
Ашьхантәи ҳалбааижьҭеи мчыбжьык инеиӷьны иҵуан.
Уи ауыха сара заа сышьҭалеит. Ҳкәасқьа азал аҿы акәын
есымша сахьышьҭалоз. Уи ауыха алакәҳәацәагьы мааӡеит.
Бида ичарахь цхыраара ицеит рҳәеит. Сгәалаҟарагьы
рацәак иҽеимызт. Сахьышьҭалоз сан заа иалыркхьаз
ҳлампа хәыҷы ауаџьаҟ ахы иқәгылан. Уи ҳлампа хәыҷы
ҳәа сашьҭан, избанзар,есымша иаҳаркуан. Ҳлампа ду
ҵангьы-мцынгьы иаҳмыркуаз, ҳзала агәҭа иахьеизеиҟа­
раз аҭуан иаҵакнаҳан. Уи ҳлампа ду ҳәа иашьҭан. Даара изцәыԥхашьоз сас дахьк данааиуаз акәымзар иа­
дыркӡомызт.
«Абри ҳлампеи ҳкәасқьеи еиқәлацәоуп. Зыҽны ҳкәас­
қьа еихаххаа иансыргылаз адырҩаҽны, абри алампагьы,
Аџьам Иаҳиа ҳәа Ҭырқәтәылатәи ҭуџьарк имысхәааит хәмааҭқ аԥара-ҩа ҳәа. Усҟан аԥара –ҩа ҳәа иашьҭан, хә-мааҭк
ицоз ахьԥара. Убри аахыс мышьҭа бзиала, иахьагьы ҳаҭуан
иаҵакнаҳауп!» – иҳәон сабду. Иара алампагьы ссиршәа
иҟаҵан. Литрак агаз зкуаз аҭырқә лампа, акнаҳагақәагьы
налаҵаны, џыр-џьоуҳар даҷ еихарҳәыла иҟаҵан. Ижжаӡа
иаркны азал ианааҩнаԥхалак, зегьы иџьаршьон! Уи аҩыза
алампа ҳацубжьара ҳара ҳада аӡәгьы имаӡамызт.
Уаха, аԥхьан исҳәан еиԥш, ҳлампа хәыҷы акәын иаркны ауаџьаҟ ахы иқәгылаз. Сара уаха мацара акәым,
санышьҭалалак, сабду илакәқәа сышрызхәыцуаз, ак­
раамҭа ацәа сааигәа иаасышьҭӡомызт. Алакәқәеи сареи
ҳанеибаркаралак, нас акәын, зныкыр исмырдырӡакәа,
цәамҭа хаа ашҭа санҭалоз. Аха уахатәи аҵх, слакәқәа
рышьҭахьгьы ацәа сагомызт. Алампа ҳәыҷы шаркыц иаркын.
Алакә рҳәозаргьы – ирымҳәозаргьы, сабду дышьҭаларгьы
сан акыраамҭа дышьҭалаӡомызт.
Аҵх уашьҭа агәы ааиҩнахырц егьагмызт. Уи ус
шакәыз злаздыруаз, ҳарбаӷь хәамзам ҳшымҳа иқәтәаз
ала акәын. Иара асааҭ иаҩызан. Аҵх агәы анааҩнашоз,
аҳәда нҭырхәхәаны: «Кыкы-кык-ы-ы, Санҭ-ахь-а-а» ҳәа
иааԥымҵәаӡакәа аҭуан иаҵыҩны исаҳауан. Схала саныҟази,
ӡынӡа ианҭынчрази акәын, «ҵииы» ҳәа иааихмырсыӷьӡо,
аҭуан иаҵҩны абжьы ангоз. «Аҭынчрагьы ҳара ҳаиԥш аԥсы
ҭазар ҟалап. Ҳара ҳаиԥш, иаргьы ахатә бжьы ахазар ҟалап.
Ҳара ҳаиԥш, иара атәала ицәажәозар ҟалап!», – сҳәеит
гәаныла, уаҳа изқәысҵара анысзымдыр.
Аҭуан саҵаԥшуан. Уаха зынӡа ҿыцбарах избон, ҳаҭуан
злаҵҟьаз ахьатә лампақәа. Азала ахы инаркны аҵыхәа
аҟынӡа, џьара иааиԥымшьӡакәа иҵҟьан. Ра-гыдык рагыдык иҭбаан алампақәа зегьы. Алампақәа рыгәҭаҵәҟьа
аршьиақәа раархан. Абас мацара ҳаҭуан злаҵҟьаз ахьатә
лампақәа зегьы неибанеиԥшны «хырҭәагак» иҭыхын.
Иџьасшьеит, еиҭаџьасшьеит уахада исымбацызшәа! «Изакә
хьаҵла ааӡақәааз анаџьалбеит, абна еихиаа, ажәҩан хыла
иҵзыԥссоз!» – сгәы сынҭахәыцит…
Иззакәу сыздырам, уажә абни сабду Аџьам Иаҳиа
имихәааз ҳлампа ду аркызар сҭаххеит. «Амзаша еиԥш, егьа
икаххаа илашарын!» – аасгәахәит.
Иқәысҵаргьы-иқәысхыргьы,
схәыцрақәа
шаҟьо
аҵх иалан. Егьа сҳәаргьы, уаха алакәҳәара Бида ичара
иахьеиԥнаҟьаз, сагьакуамызт, сагьашьҭуамызт. Есыуаха
сзышьцылаз алакәқәа, уахагьы исызхомызт уимоу, зегьы
ириааиуа ацәа хааҵәҟьагьы амч амырхеит. Аҵх наскьацыԥ­
хьаӡа еиҳагьы скаххаа ацәа салҵуан.
«Аҟәџьал шбылгьоз, ахҩа ахашәеит» хәа, аҵхи сареи
ҳшекәшоз, аҳаҷаҳәа иаасгәалашәеит, иҵегь санеиҵаз зны,
сан исалҳәаз лакә ҳәыҷык. «Аԥсыршьага иан дикәыхшоуп!»
– ҳәа, уи акы еиԥшымкәа сааигәырӷьеит. Алакә «Аҵыси
аԥсыӡи» ахьӡын. «Хәыхәа данцәажәо, аԥсы длырҿыхоит!»
рҳәон сан илзыӡырҩуаз. Уи илҳәоз ажәабжь ахаҭа аҵкысгьы,
излалҳәоз лбызшәа еиҳа ухнахуан. Убриаҟара лажәақәа
рыԥсы рхалҵон. Сабду инеиркны, алакәҳәаразы аҵәаӡа
ԥызҵәоз алакәҳәацәа алакә анырҳәоз аасҭа сан ианылҳәоз
еиҳа еиӷьысшьон, убас лажәақәа рыԥсы рхалҭәҳәон.
Убри ауыхагьы аҵх наскьахьан. Убри ауыхагьы, аб­
жьааԥ­ны еиԥш, акәасҭхара амца еиҿашуан. Аӡын ҵхы
шьшьылаҳауа, ацгәы шьаҿа еихнахуан. Сан ллакә дналагеит абас:
– Лакә-лакә, сшынеиуаз, иҟазаарын аҵарақәа ирылам­