Амифи аритуали - 15

аҵыгьра ианалага. Аҽы ацәгьара ианақәшәалак, абжьы мыцхәы
изыцәгьахоугьы иара убри азоуп.
Уаанӡа, ауаа лабала аибашьра рыздырӡомызт. Ханиа лабала деибашьны иандлырба нахыс ауп, ауаа лабала аибашьра анырҵа. Иара
абри азы ауп, абгыӡыр лаба Аиргь рлаба ҳәа изашьҭоу.
Қьаҭауан иҽы бзианы ианыхәмар ашьҭахь, «ааи Зар, рыцҳа Зар!»
иҳәан иашәаны иаԥиҵеит.
Убринахыс, ауп аҽқәа рашәа Азар ашәаны ианыҟала.

25. АҾЫРПЫН ШЫҞАЛАЗ
Нарҭаа рыхьча Нарҭ Қьаҭауан ҳәа дыҟан.
Ҽнак шьыбжьон ирахә ҳәны ианылатәа, иаргьы ашьа­шәыр аҿы,
ихы нықәҵан, дыцәт.
Дшыцәаз, ԥхыӡырла аӡәы дааихагылан: – ҳаи, уанаџьалбеит,
уш­ԥацәоу, уара ухьӡ змырӡшаз акы арахә иахьырфо умбои, узыԥ­
шузеи, умгылои! – ҳәа, арҵәааҳәа ибжьы аагазшәа ибеит.
Қьаҭауан ас аниба, дцәырҳан, ашырҳәа дҩықәтәеит.
Усҟан ирахә гыланы, аҿҿаҳәа аҿырпын хыжәжәа ифо иалагахьан, ихыршьаарц егьрыгымкәа иаарцахьан. Иаргьы дҩагылан,
днеин дынрылагылт.
Арахә ихыржәаз ҿырпынк аԥша ахьҭасуаз «ажжыҳәа» абжьы
гон, иаҳәызбала днасны ихҵәаны иааникылт.
Данылҭаҭәҳәа, «ажжыҳәа» абжьы го иалагеит. Уамашәа ибан,
инарҳәы-аарҳәуа ишикыз, уасак ааидгылан, иикыз аҿырпын ааҿа­
гәаны ианылацҳа, аҿырпын ахы ааимнакит.
Убри ауаса ахы ахьааимнакыз азы ауп зегьы изырзамырҳәауа.
Қьаҭауан ус инарҳәы-аарҳәуа, дылҭаҭәҳәо-ҩаҭаҭәҳәо дшаҿыз,
арҳәара иҵеит. Уинахыс ауп аҿырпын адырҳәауа ианалага, хьчамзар уаҩы изарҳәом иара.

26. АШАЦӘА
Аӡәы хшаара длоун. Дхаҵарԥысхеит.
Тәанба Виктор иҿынт ауп изсаҳа. Усҟан иара 13-14 ш. ихыҵуан.
«Абри аҷкәын ииуа, мши-насыԥи змоу иакәны дшыҟамло»
ҳа Ашацәа ишырҳәоз агәылаԥҳәыс илаҳаит. Насгьы «шықәса 25

анихыҵо ԥҳәыс дааигаат! Амҳара ауыха ақәыџьма дырфаат!»
ҳагьы лацырҵеит.
Иалабхыуи 25 ш. ихыҵт. Дыҽҟазан, дшәаҳәаҩын, ауаа дыр­
хырҳәацәо дыҟан. Агәыла илҳәаз ала Абаа рчаԥет шәы-заҵәык ада
амамкәа. Ԥҳәыс дизааргит, чара руит хаха-хымш, мчыбжьык.
Амҳараҿы ианнеи акаруылцәа дыргылет ршәақьқәа дара.
Амҳара инеицыҩналт.
Ачамадан ҵәак ааҭылгот иҟаԥшьшьӡа. Аҵәа ааҭылгот, иара
ачақы иман иааҩдырссот. Хәыц хәҷык иаӷрышәеит. Аҵәагьы
рфот, ани ахәыц иҳәҭы-мҭуа ишықәыз днагәҭас’ын иҳәынаԥхеит.
«Изакәи шәын» ҳа уамашәа ирбыт.
Еиҭанагәҭасын ицыгәхыт. Ацгәы ианынагәҭас, абарҭ афома
уҳәаратәы аҽарцәгьан аҽыҟанаҵт.
Еҭарагь «изакәи шәын, изакәи» ҳа данынагәҭас, илахит, ила
хырзаманхт. «Ари закәи» ҳа деиҭанынагәҭас, иқәыџьмахт. Уи акәхт,
рыбаҩ хәыҷқәа лкаԥсит.

27. АШАЦӘЫ
Ашацәа ааин иаақәтәеит. Зегьы рразҟқәа ршон. Ӡӷабк, уи збаз,
ауаса дрылатәан лҽылҵәахт.
Дара «уара амни аӡӷаб, ауаса ирылатәоугьы лразҟы ҳшап», рҳәит.
«Лразҟы ҳшап, рҳан, аразҟы анлоулак ԥа заҵәык длоуаат. Аԥа заҵә
ддуханы аԥҳәыс данааиго ауыха лара ақәыџьма дафаат», рҳәыит.
Ари лаҳагәышьет.
Ус’ лара хаҵа дцеит. Лԥа ддухан ԥҳәыс’ дизаалгаратәы даныҟа­
ла, ԥҳәыс’ дизааҳгап ҳа дыркит аҭынхацәа, агәылацәа. Лара илуом,
илаҳаз лдырот. Илмуӡо, аҽшьрахьы лхы анлырха лхаҵа длазҵааот:
«Банаџьалбеит, ҳаҷкәын ԥҳәыс’ дааигар зыбымозеи? Ибыхьыз
саҳә! – аниҳәа, – с’ыҷкәын ԥҳәыс’ данааиго сара ақәыџьма сафаран
сыҟоп», – лҳәит. «Ҳаи, абааԥсы, сара ақәыџьма баҿасҵом, сара бахамфаша бызгоит», – иҳәит.
Аҩны ақәцәаны ҵәыца саркьаны ауада лзыҟаиҵит. Уа дыҩнекот.
Ԥҳәыс дизырҳәет аҷкәын.
Абар уаха ԥҳәыс дизааргот. Агәылацәа егьи ача ҟарымҵоз, лара
даҳкәажәха дыҩнан. Амажәа иаалхны ақәыџьма асахьа, аплан

аҭаны иҩыззӡа илықәлыргылт. Аҭацагьы агәгәаҳәа дрыманы агәар
иааҭалт.
Ачакәаҳа иалхны иҟаз ақәыџьма, аԥсы нахалан, ан длахәла­б­га
дцет.

28. АШАЦӘА
Ҩыџьа аицалацәа рхацәа ԥсын, рхәыҷқәа рыманы, еибацәа­
ны итәан. Руаӡәы даашьон, дахтәоу дгылаӡомызт, уаха шаанӡа
жәеҩа ҟабақ ӡны илфон. Агьи дгәаҟон, уаха жәеҩа ласахы иуны
(напыла, лабала икәкәны ирыцҟьоит, нас аласкәыгә ихырхуеит.
Аласкәыгә ианхырхо абза ласа (зцыра ауыу) ҳа ихырхуеит, нас
икьларны ишьҭырхуеит, иаанхо ҷышьас иҟарҵоит (зцыра кьаҿу),
ихаханы ишьҭылхон уаха. Ус ишыҟаз Ашацәа ааины иаақәтәеит.
«Ани иаашьо лхәыҷқәа уаахо, ибзиахо, дшахәӡа дыртәаны дны­
ҟәырго дҟалааит. Агьи усгьы лхала лхы ныҟәылгоит. Ари лхала лхы
лызныҟәгом. Данажәлак лхәыҷқәа дныҟәыргааит!» – рҳәит.

29. АШАЦӘА
Ани аԥҳәыс хшаа данлоу, иразҟы Ашацәа иршон, агьырҭ ӡыр­
ҩон. Нас иахыӡырҩоз, «ахәыҷы дануаҩхалак, ианизҳалак ԥҳәы­
сҳәара данцо аӡы дагааит!» ҳа иқәырҵт, «убра дацәынхар, – рҳәит,
– иԥҳәыси иареи амҳара ианнеуо ауыха агәылшьаԥ ыҵҵны, дафаат!» – рҳәит.
Нас ани ԥҳәысҳәара данцоз, изаҳаз ибзыцәашьак дицны
ддәықәылт. «Нас уара усыцымныҟәан, уеиҳабуп» иҳәан, аха имуит.
Аӡы ианҭала, даанахәт аӡы. Дамихт. Дамихт, иахцоз ицет. Аԥҳәыс
диҳәет. Дааигеит, чара руит. Ушьҭа ани иаҳаз идырот! Аӡы дамихит, агәылшьаԥ ыҵҵыр, дзафо идырот. Рыуеи-рҭынхеи зегь цеит,
нас дара ииеит. Иара арахь дҷаԥшьот, иҵҵыр дафар ҳа дшәаны.
Заа днеины, акаруаҭ аҵҟаҟа диеит днеины. Дара аныцәа ашьҭахь
иҵҵит агәылшьап. Дара ацәан, аҳәа иман, ишьит агәылшьап.
Агәылшьап дәылганы икажьны, иаҳәа ширыцқьоз дааԥшит иара.
Данааԥш ус иҳәит: «Амҳара уыҩналаны уҽзыуҵәахи, сыушьыр
уҭахын!» – иҳәит. Нас, Ашацәа абас рҳәит, «абри изаҳаны изҳәаз

дхаҳәсахьахааит!» — рҳәит. Уи шьҭа дыхҭеикит, «сушьразакәын
аҩны узыҩназ!» иҳәит.
Нас длалаган иҭынхацәа зегьы еизигеит. «Абри даниуаз, –
иҳәит, – Ашацәа ирҳәоз ыҟан, абас ақәрҵт! – иҳәит. – Раԥхьаӡа аӡы
дагааит ахырҳәаз дамсхит, – иҳәит. — Уиашьҭахь суыс мҩаԥызгеит
– иҳәит, – аха сыгәра имгит, – иҳәит. – Ҳауа-ҳҭынха шәзеизызгаз
убри азоуп, сара схаҳәсахьахоит, убри азоуп!» – иҳәит.
Ыы, нас, иара дышуаҩԥсыз еиԥш дхаҳәсахьаханы дынхит,
иҳәит. Нас, ыы, игәхьаалгеит аҭаца: «Убзыцәашьа абас шԥаихьуаз,
уаанымгылан, уашьҭал!» – лҳәит.
Нас, ыы, даара дацныҟәеит, аха егьизеилымкааит. Аҩны дааит.
«Еилыукааи?» – лҳәан, «сахьымнеи агьыҟам, аха акгьы сзеилымкааит!» – иҳәит. «Уаангылар ҟалаӡом, уажәыгьы уашьҭазар ауп», –
лҳәит.
Нас, сқәсык, уыс’қәс инеит уи дзашьҭаз. Нас, убас дс’ашьҭаз
ҭакәажәык длыднагылт.
Дара ахшара дрот, аԥа. Нас ани аҭакәажә, «сара иуасҳәот, нан»,
лҳәит. «Ҟазшьас иамоузеи?» — ҳәа дҵааит. «Ахш ааизганы, лҳәит,
ахәҷы лҳәит, дҳәынтаԥсӡа, дтәан бааха дыужәыроп, лҳәит, нас
лҳәит, шәанио, лҳәит, нас шәыбзыцәашьа инаганы ихы иақәҭәаны
шәиа, лҳәит, иалҵуа шәбап!» – лҳәит.
Аҩны даннеи, иара еиҳагьы лара дазгәаҟон аҭаца. «Иуаҳази?»
– ҳәа диазҵааит, аҭац’а. «Исаҳаз гәаӷьны исызҳәом!», иҳәит. Нас
дыхҭалкӡит. «Исаҳаз, иҳәит, аҭакәажә, ларгьы саргьы ҳикәхшаат,
илҳәаз са исзыҟаҵ’ом!» – иҳәит. Иҳәит иара. Лара, аҳәса даарылалан, ахш еизылгеит.
Нас, лгәылацәа ахацәа даарыԥхьан, ҩыџьа-хҩык ахацәа, аҩны
иаалгт. Арбаӷь рзылшьт. Аԥшәма иқьаф ҟарҵит, уаҳа илмшуа. Нас
ларгьы, илгәыз Анцәа идырп, аха лыхәҷы дылжәит. Нас, усгьы лымацара лоумзи иҟаз, инаганы ахаҳәсахьа, иахгылаз, иақәылҭәт.
Абзыцәашь их’ы иақәлҭәт. Нас’, гәыс илымази, ԥсхәыц дхәыц’о
дтәан, дооӡа. Дыстәаз акәымкәа, ԥхьарца бжьык лаҳаит. Лара
дшәан дзымнет. Илуулак лыԥшәма ацәа далылхын, «ана унеи!»
лҳәит. Иаргьы ларгьы еицны ианнеи, рҳәит, ахәыҷы дхәажә-хәажәо
дкәашон, Абзыцәашь аԥхьарца аирҳәон, рҳәит.

30. АШАЦӘА
Ашацәа хҩык ықәтәан, анасыԥқәа ршон. Ишо дышнеиуаз ҵаҟа
иҵатәоу аӡӷаб лынасыԥ рымшаӡет.
Дара анааиуаз лбан аиарҭа дхәыҵалт.
– Иаҳзынхазгьы ааигәа дыҟоуп, – рҳәит.
– Хшара данлауа ауыха лхаҵа дыԥсааит! – иҳәит.
– Лыҷкәын ԥҳәыс данааиго ауыха абга дафааит! – иҳәит.
Ишырҳәаз иҟалеит. Аԥа дуауит, рҳәит, иаргьы илацәқәа неи­
қәиԥсет.
Аҷкәын, изҳауа, ԥҳәыс дааигаратәы дҟалет.
Џьарак аҳәара иауит, иан ихлырбгет, ҽаџьара иауит, иан ихлырбгет.
Иан илеимҳәакәа џьара аӡәгьы дааигомызт.
– Изакәызеи, сан, анасыԥ сауыр зыбымуазеи, – иҳәит, – исаб­
ҳәар ҟамлои?
Илцәымыӷхеит аҳәара, аха илымҳәар амуит.
– Изысҭахым убри ауп, нан, – лҳәит, – Ашацәа убас рҳәахьеит,
– лҳәит, – уара уаниуаз ауыха уаб дыԥсырц, уара ԥҳәыс данаауго
ауыха, сара абга сафарц, – лҳәет.
– Аа, убри аума, сан, – иҳәит, – уи азыҳәа бгәы рҭынч, са ба­
ҿасҵом, – иҳәит.
– Ибзиоуп, нан! – лҳәан, азин илҭеит аԥҳәыс аагара.
Ԥҳәыс диҳәеит, дааигарацы аҿҳәара ԥиҵәеит. Амаҟарацәа аҭаца
дааргарац иандәықәиҵа, иан ауаҭах дыҩнеикит, ашәарыцаҩцәа
аакәыршаны иртәеит.
Аҭаца дрыманы ашҭа ианааҭала, абгагьы аҿаанахеит иан дафарц. Ашәарыцацәа тәамзи, агәгәаҳәа иаагәыдырҵан абга ршьит.
Абга ршьын, хара иганы, гәаҩарак иҭарыжьт.
Лыԥсцәаҳа ршьит, дԥыр-ԥыруа дыҩноуп, дкьаҭеит ари аԥҳәыс.
Ачара анеилга, «нан, сыҷкәын, – лҳәит, – абни сызфоз, сыԥсцәаҳа,
суырбароуп», – лҳәит. «Ари абрахь, амарда, иҭажьуп», – иҳәит.
Дигет. Аа, иаргьы ахаԥыц џьаџьаӡа иааԥшуа иҭажьуп.
- Ыҳ, ҿашәа умауааит, уара уакәызма сызфоз! – лҳәан лшьапы
наҿалкшеит.
Абри иахәит, убри длахԥсааит.
Лыԥсаҭа бзиахааит!
Аҵареи амцреи еилыскаанӡа Анцәа шәимшьааит!

31. Ӡызлан
Ӡызлан санду дылбахьан. Санду Агәхаан, Ҳауида лыхьӡын.
Ҽнак лмоҭа ӡӷаб даашьҭыхны аӡлагарахь дцеит. Аӡлагара аԥш
ахарҵеит, аха амра леихьан, ирцәыхәлеит.
Ус абри аӡыгәҭала бжьык лаҳауа далагеит. До, Ҳауида аӡлагара
данындәылҵ, ԥҳәыс ҟьантазк аӡыгәҭа дҭалан даауеит, хаҳәык
шьҭалҵоит, хаҳәык шьҭылхоит.
Аӡыгәҭа иҭалан иааиуаз дааҭгылан длыхәаԥшуа далагеит.
До, дылдырит Ҳауида шлакәызгьы. Лыбжьы аалықәлыргеит:
«Ахаҵа еиҩсуа Ҳауида, сбацәажәар сҭахыуп» анылҳәа, Ҳауида
лмаҭа длыцымзи, дшәеит. Ахәыҷы даашьҭыхны дыҩт аҩныҟа. Ари
аԥҳәысгьы дрышьҭалеит «баанҿас» ҳәа. Аха Ҳауида илырӷәӷәан,
аҩны дааит, ахәыҷы длыманы.
Убысҟан ахәыҷы лгәы бааԥсхеит, аԥхӡы лықәнаҭәеит, иныҳәо,
егьио, деиқәдырхеит.
Ӡызлан лыԥшра бзиоуп. Лыхцәы лықәԥсан дыҟоуп, аамҭала
деилаҳәаӡам, лгәыҳәԥы ҟылҟыло, лнапхыцқәа дыуыуп.

32. Ӡызлан
Нанҳәа ауыха Ӡызлан дааины аца дҭаиоит, лыхцәы кахәхәа
адәы иқәҵаны. Акьтар кны иарҳәо унеины уҭатәар, лара иумсхоит
ҳәа далагоит. Ухы ианылҟьоит, угәы ианылҟьоит, аха улиааироуп.
Ашықәсан иаауҳәаз зегь ҟалалоит.

33. Ӡызлан
Сара сахаанны исыздырам, аха сабацәа ирҳәоны исаҳаит.
Абра ЏЬгьарда Џьырӷәыл аӡы ахықәан дынхон Бжьнариа Ебыр­
ҳам ҳәа аӡәы. Амни аӡы Ӡызлан дамазаап. Уахык аҵх реиҳа
ианыцәгьаз Џьырӷәыл аӡыгәҭа дҭалазаап Ебырҳам, акиҳәа Ӡызлан
лықәҿиҭызаарын. «Адлеи Ҷыҷыа хәыҷы, уи!» – ҳәа ҿиҭуан. Ари
знык, ари ҩынтә. Ебырҳам ас шыҟаиҵаз иԥҳәыс илдыруан, аха
џьаргьы илҳәомызт дшәаны.

Ҽнак Ебырҳам иԥҳәыс данааԥш, Ӡызлан ацалаҟьа дықәиан
дшыцәаз, лыхцәы ҵаҟа ишышьҭакьысуаз дылбеит. Ари ас анылба, ахҳәа лыманы днеин Ӡызлан лыхцәы лҳәо далагеит. Ӡызлан
дҿыхеит. Дҿыхан, дҩаҵҟьан, дцеит, уаҳа дмааит Ебырҳам иԥ­
ҳәыс лаҳаҭыр баны. Уи аргама иҟалеит рҳәоит. Уинахыс иара
Ебырҳамгьы уаҳа Аԥсны дмаагылт, дцеит наҟ, Ҭырқәтәылаҟа. Ӡыз­
лан длышьҭалазаап азнык азы, аха данизымԥшаа, хьаас дикын,
дықәҵны дцеит.

34. ӠыӠлан лтәы
Сара исазҳәаз Багаҭелиа (Чқәыл-иԥа) Ҳақы иоуп. Абри аибашьра ду ҟалаанӡа ауп.Нас, усҟан ахьшьла ача ркон, лабала иршьон,
ҽнак шәкы-ҩышә ркон Мгәыӡырхәа. Уажәы абаӷырцәҟа ыҟаӡам,
иахца ҳаздырӡом.
Ҳақы иан лаҳәшьа Мгәыӡырхәа, Аԥцхәа дрыман. Убра аҷ­
кәынцәа ыҟан, иан лымаҳә ахьшьқәа икон. «Хәымҽханк сдәы­
қәылт уахь. «Умцан, аамҭа цет», лҳәит сан, аха исымуит. Аҿҩага
галош сышьоп, иҳәит. Сызлеоз, Агрба Қәҵиа игәашәаҿ иареи сареи ҳааиқәшәит. Ҳанеиқәшәа, «уахь уабацо, хәлет. Абра аҭысра
ҽеим» иҳәит, аха исымуит. Аԥсшәақәа наҳәаны сҿыласхт, иҳәит.
Ааилашәшәит. Аӡаҿы слет. Сахҭысуа збап ҳа асԥычка ааихьысшьт схы ларҟәны. Ианааихьысшь асԥычка, сҟәаҟә аԥҟацаҳа
аӡә дықәст иҳит. «Иҟалеи?» ҳа схы ҩышьҭысхзар, аӡыршьҭраҿы
акыркырҳа иччо хҩык аӡӷабцәа ҭагылоуп. «Фу, фу!» рҳәоит сыфҩы
раҳазшәа. Сара, иҳит, ус сгәы иаанагт, Золотои берег ааигәоуп,
отдыхаиушьиқәак ракәыз џьысшьет. Срышьҭалан сдәықәылт,
снапы аархьысшьындаз ҳа. Рыԥшрақәа збаӡом, рыбжьы ала
срышьҭоп.
Акыр сцет. Ус сышьҭахь ала игеит рыбжьы, «фу, фу»рҳәон ԥыҭк
санырзааигәахалак. Усгьы акыр срышьҭалан сцеит. Сышьҭахьҟа
вадападшәа акы лбааҽҽаны илеион. Нас, иҳәит, амни Агрба исе­
ҳәазгьы сгәалашәт. Саагьежьны сдәықәылт, иҳәит. Изулагь аҭы­
сырҭа ахамаз сааит. Амш иԥсхаҽны аҿыланахт. Хьацак ԥшӡаӡа игы­
лан. «Уаха абра суҭоп» ҳа сҳан иҳит, снапы аакәыршаны искит иҳит.
Нас, ԥыҭк анҵы, ақәыршыҩ алагт. Дара ааины, «шәиуу» ҳа
слымҳа иҭашәшәот иҳит. Нас, иалухи, ашацкра анааҵала, ула иабо
ианыҟала, аԥҟеҩҳа сдәықәылт, иҳит.

Ани сан лымаҳә игәашәаҿ саннеи, дгылахьан. Ажәқәа ҭысцоит
ҳа дшааиуаз, агәашә аҿы ҳаиқәшәит, иҳит.
– Шьыжьбзиа!
– Бзиароу, шаанӡа?! – иҳит.
Сыԥшра игәамԥхазт, аҩныҟа сҩеигит. Аҭаҳмадацәа еизан,
«учкәыноуп акәымзар, иҟауҵа закәи?» рҳит.
Ахьшьқәа кны иқәтәоуп хԥа ракәу.
«Иусҭоит, аха акгьы иухәом иубақәаз егьи» иҳит.
«Иуҳәо закәи?» – сҳан, ихасымҵт. «Иуҭаху гы!» – иҳан, ис­
гәаԥхаз ачавра иаалаҳәан сҿыҩасхит. Аҩны иҩазган, ашьапқәа
егьи ишахәҭаз еиԥш иҿаҳәаны, инықәсыртәеит. Шьыжьымҭан ахы
ахьынхәхәа ихшьын изықәтәаз алабаҿы, адаан аҿы.
Ауыха сахиоу, иҳит, агәыргәырҳа спол абжьы гот, сдырцәом,
иҳит. Нас саб иасҳит, абас, абас сзықәшәаз . Да драҳәшьаԥоп Ԥилиа
Таҷ. Ԥилиа Таҷ уа дысхыччот, иҳит.
Абра Џьырхәа хәаџьа черқьезк Чымаа ахьынхо дынхон, убри
иҿы ҳцет, иҳит. Ԥилиа Таҷгьы «сшәыццот» иҳан дҳаццет, иҳит. «Арҭ
еизаны уабарылашәа» иҳит, ишәҟәы анхирты. «Уара уҟәаҟә лнапы
ануп», иҳит. Ауадаҿы снарган, Таҷ деилагет. Сызқәа лыхәнацәык
иҟьаҟьаӡа ианын. Иахәҭаз ашәҟәқәа ҟаҵаны иааиқәикт. Саб ишьтәа
дугьы ахәаџьа иганы иаҳҭит, иҳит».

35. АНЦӘА АУАҨЫ ДШИШАЗ
Анцәа ауаҩы даниша ицәеи-жьи зегьы мсан рҳәит.
Нас Аԥиаамбар хәыҷы-хәыҷы илыхуа инапқәеи ишьапқәеи рҿы
дааит. Данааи иҩыза Аԥиаамбар ус еиҳәеит: «Аԥсҭазаара ыҟанаҵы
иалардырп, ишьапи инапаҿи дыргас иааныжь!» – иҳәит.
Нас амса анихыих ауаҩԥсы, Аҩсҭаа гызмал дтәаны дры­
хәаԥушан. Усҟан Адыҩниа ԥшьан, шьацрамзар џьара ҟьашьрак
убомызт. Аҩсҭаа дааисын ауаҩԥсы дикит. Афатәқәа ааиган «акы
агьама убароуп» – ҳәа дикит. Уи акраамҭа дирххеит, «иумфозаргьы
иҟаҟаны икажь» ҳа дикит. Даник, ҵәак днацҳан, иҿы инҭеиҵан,
иҟаҟеит, ииҟаҟазгьы каиршәит, аха аӡы иаалҵыз хәыҷӡакгьы
лылбааидеит. Нас чхәра дакит. Иабеиго, адәы ԥшьоуп. Инапы
ианиҵеит. Иабеигоз, днаԥшит, дааԥшит, адәахьы изкаршәомызт.

Иҩыҵрақәа хәыҷык-хәыҷык иааҵишьит, итәӷәабжьарагьы иаабжьишьит.
Убри алоуп ауаҩԥсы ицәаҿы адырга шиоуз. Иахьихьишьыз
ахәы ааит.

36. АНЦӘА АМШЫН ШИШАЗ
Анцәа Адыҩниа шо дшааиуаз Амшын аҿы дааит. Амшын аниша
дааин даақәгылт. Аԥиаамбарцәа азҵаара ирҭеит «абри иазыуӡбо­
зеи Амшын?!» ҳәа. «Сара исшеит, шәара акы ақәшәҵа!» – иҳәит.
Аԥиаамбарцәа аӡәы даагылан ус иҳәеит: «Аӡқәа анацлалакгьы,
амшцәгьа ашьҭахь иандыухалакгьы, каплак ихыҵлааит!» ҳәа.
Еимаркит Аԥиаамбарцәагьы Анцәагьы. «Ианхыҵ каплак,
Адыҩниа зегьы иахаҵәоит. Ус иаҳзыҟаҵом, каплак агхааит!» –
иҳәит Анцәа.
Уи ала иаашьақәдыргылит.

37. АИҬАР – АРАХӘ РЫНЦӘАХӘЫ
Ҽынла дубаӡом. Уахынла дцәырҵоит, хаџьгәагәынк даҟроуп.
Дкәымпылуа, ажә абӷа дықәланы дышнеиуа, атәыҩақәа днары­
бжьатәоит, нас ажә ахы абӷра далагоит. Арахә уи агәыԥханы
иӷызуеит.
Аԥшәма ирахә ҿиарц иҭахызар: «Аиҭар, Аиҭар, бжь-Аиҭар,
Џьам­гәагәын!» – иҳәароуп, ажә анӷызуа аамҭазы.
Ажә ахнышьыр ианықәрго акәакәар иҟарҵо ахаџьгәагәын сахьа
амазар ауп.

38. ЏАЏЫ
Ани ахәыҷы, аӡӷаб хәыҷы, днеиуан, агәыр ахчы аҟны иҟан.
Агәыри арахәыци кылданы илкын, ахчы иаллырҟьон, уа ҳамнеиуази, ахчы иалҳарҟьон, ашәагьы ҳҳәон: «Аӡахра ҳарҵа, Џаџы...»
Ҳан хаз ашәа лҳәон: «Быԥҳаи бҭацеи еиҳа иласу дсыцырхраа», –
ҳәа. Усҟан иҟаз уи акәын, аҵара ыҟамызт, «исырҵа» лҳәап ҳәа
уҟазу, ус ала иаҳгәадырԥхон.

Џаџы нас ажәытәан ауаа дырбазшәа – егьизшәа рҳәалоит. Аӡә
имхы далан, ашықәсан изыҟамҵазт, дызнеиуаз, Џаџы акы лхы
иҭарԥаны даауан, деихьхәхәа далан уа – «Нацәкьыс, нацәкьыс,
нацәкьыс!» – ҳәа ани дшалаз дибит ҳәа рҳәоит. – «Ыы, бхы хжәа­
ны ибысҭоит!» — ҳәа арҵәааҳәа дыҳәҳәан, алабы аашьҭыхны
длышьҭалт иҳәит.
– Клакәыт, клакәыт! — ҳәа лҳәан (ахәаӡи ашырӡи зларлаҳәо ахьӡ)
дыҩт. Ашықәсан имхы изҭамгыло иҟалит. Нас уи Џаџы абарақьаҭ
ауаа ирызҭоз лоуп ҳәа ирыԥхьаӡон, ус баша дынкаҳауа-аакаҳауагьы
акәӡам, дара дызныҳәоз ус ауп исырҳәоз.

39. НАНА- ГӘЫНДА
Лахҭа ҳәа иашьҭоуп ашьха, Аҳаԥшь аҵыхәа иадуп. Арҩаш акә­
шоит, аҳампал еиԥш икәацәӡа иҟоуп, Нана-Гында лтәарҭа ҳәа
иашьҭоуп. Нана-Гәында лтәарҭа ҳәа изышьҭоу убри ашьха абыржә
ҳаҩны шыздыруа издыруеит.
Анана-Гәында ҳәа изышьҭоу дыӡӷабуп, абарҭ ашьхақәа дреи­
ҳабуп. Убри лҟынгьы аӡә днеихьеит. Ажәытә хаҵа ӷәӷәак, шәа­
рыцаҩык лара дшыцәаз днеит. Уыс, амала лымԥын уаҩ дызнеиӡом.
Убрахь сцоит ҳәа удәықәымлеи, иааимаҩны, адыди амацәыси
ҟалоит, унанашьҭӡом.
Нана-Гәында доуҳала иҟоу аӡә лоуп. Ари лара дшыцәаз ауаҩы
даннеи, абахә аҳаԥаҿы дшықәтәаз, дшыцәаз гәеиҭеит. Лыхцәы
иҩеижьккараӡа лахьхьи илеиуан. Ари ауаҩ даннеи, дааԥшит лара.
– Узлаазеи? – ҳәа диазҵааит.
– Сақәшәан сааит! – иҳәеит.
– Сыцәаԥсымҭа уақәшәеит, мамзар уааира уҟан. Уаҳәа
ааҭыхны сыхәы ахьеиҩҿиааз схы уас! – ҳәа иалҳәеит.
Ишылҳәаз еиԥш, иаҳәа аҭра иааҭиӷәыцәаан, лыхцәы ахьеиҩ­
ҿиааз лхы даст, даст, аха зынӡакгьы иаламлаӡеит. Дцо даналага
қәаб хәыҷык азна ацха саранџь илҭеит.
– Уара сара сҟын игәаӷьны уахьааиз аҟынтә абри усҭоит, иуманы уца! – ҳәа иаҳәаны, аҿҳәара аҭаны, шықәсык ҳәа илҭеит.
Амни илҭаз ацха ҭаацәала шықәсык афара иаҿын, аха ин­ҵәо­
мызт. Убри азын ауп «Нана-Гәында лыцхеиԥш инҵәаӡом» ҳәа
ажәа­ны изырҳәо.

Уи лтәарҭаҿы адгьыл цәгьаӡам, унеиртә еиԥш иҟоуп. Имаҷ­
ҩымкәангьы ауаа ҳнеиуеит ҳәа иалагахьеит, аха адыди амацәыси
инанашьҭуам.

40. АЏЬНЫШ
Аты ааины агәараҿы аҿҭра ианалаго, арацәа аашьҭыхны, иара
мыршәаӡакәа, уҽамырбаӡакәа аҵлаҿы аџьар ануҵоит. Ашьыжь
шаанӡа агәар иааҭало илахь аџьар анылоит. Уи «Аџьныш дицуп»
рҳәоит.
Аџьар аԥсаӡ агоит, ихнаҽоит.

41. Нап - кылҵәа Ҳафиз
Ҳаныхәыҷыз «Нап-кылҵәа Ҳафиз даауеит, шәишьуеит, ҭагәа­
ҩарак аҿы дынхоит, даар шәишьуеит», – ҳәа ҳдыршәон.

42. АҞАНҶ ХӘЫЦ АХААНАГАЗ
Анкьаӡа зны иыҟалаз хҭысуп. Иҟалаҵәҟьеит ҳа санду иылҳәо
саҳахьан. Иагьзыҟамларызеи, ари еиԥшыума, адунеи аҿы иҟамлац
иҟоузеи, еицәоугьы ҟалахьеит.
Ишыҟалаз иара абас ауп. Ажәытәӡа, анкьаӡа зны аӡәы лхаҵа
дычмазаҩхеит. Дычмазаҩхеит, аха башамашала акәымкәа, ӷәӷәала.
Уахыки-ҽнаки рыла дыубар дыузымдыро игхеит. Хымз анааҵ
иыбаҩқәа рымацара иаанхеит.
Лара даараӡа иԥшӡаз ԥҳәысын. Жәаҩа хцәы ԥара ԥаны иылы­
қәын. Ахәшә, афатә рзы аԥара лзымхо даналага лыхцәԥарақәа акакала ихҵәаны иганы аҭира далагеит. Ахә ала лхаҵа иԥсы аалгон.
Иара ессыҽны ахәа иқәнаԥсон. Ибла хҩан, иԥсы ҭоу иҭаму аилкаарагьы цәгьан.
Анцәа хрыцҳашьа, иҟамло егьыҟам, бымбои, нан, Цира! Абни
ахәа илҵоз иааиқәхны адәахьы икалԥсон, абасгьы лҳәон: «Абри,
Анцәа, ауаа аказы ирыхәо иҟаҵа!» ҳәа.
Абас есқьынгьы.

Лыхцәԥарақәа акакала ихҵәҵәаны иҭио, акакала ихҵәҵәаны
иҭио, иҭио мацара жәеиза хылцәеит.
Иара ус ибаҩқәа дрыларшәуп. Ҽнак ахәак илҵоит.
Ус ишыҟаз ажәаҩтәыи лыхцәы ԥара аахҵәаны деиҭацахыит
иҭины ихәы аалгаразы.
Абар, абар дааираны дыҟоуп. Иаргьы уа имала дықәыршәыуп,
ибаҩқәа ҟәашәшәӡа. Ани илҵлоз ихәагьы ааилҵын иҟәашшӡа
ибаҩ инақәтәеит.
Еех, агәнаҳацәгьа, лааира ахыԥеит. Даанхацәеит, џьара акы
дашьҭазар акәхарын, ма ус лыхцәԥара рымгозу, иҟалазаалагь,
дыҟам!
Дара иахынхо рааигәара аӡәгьы дынхаӡом. Гәыла ааигәа дры­
маӡам.
Ԥҳәыск, лылақәа ааҭылхааит, агәашә дааҭалт. Днаԥшы-ааԥ­
шо дсааиоз хыхь дыҩхалт. Ани арыцҳа акасыш дахыларшәыз
дныҩналт. Ани ахәа ибаҩ иқәтәазгьы лбеит. Анцәа, Анцәа, абаар
ацирк. Ани Арыцҳа иқәыз ахәа ааиықәылхын наҟ инкалыжьт. Абри
акәхеит алакә. Ачымазаҩ уи дазԥшызшәа абзиахара дналагеит.
Ацәа иқәло, ацәа иқәло, иқәло, иқәло аԥхьа дшыҟаз аиԥш дкәаԥӡа
дааҟалеит. Илақәагьы аахыитит.
«Бара, аԥшәма ԥҳәыс, бабаҟоу?» – ҳәагьы ибжьы ааиргеит.
«Ара сыҟами!», – лҳәан Ани даакылԥеит.
«Баргьы бызбоит, аха егьи дабаҟоу?» – иҳәахт иаргьы.
«Сара сааижьҭеи акры ҵуеит, аха уаҩ дсымбеит. Амала ақыҭа уаа
лыхцә ԥара ԥшӡақәа хҵәаны, дкаҳԥо агаҿа давоуп рҳәо саҳаит», –
лҳәеит Ани аԥхамшьа.
«Ара банбааи?», – аниҳәа, «ахәа уылҵо ианалага аахысижьҭеи»,
– лҳәеит.
Бымбои, егьа гәнаҳара ҟалахьеит аԥсҭазаараҿы.
«Бгәы иацәымӷымзар, сара сҿы баангыл, сцәа бадзар сҭахыуп!»
– иҳәеит.
Ларгьы уи акәымзыи иылҭахыз, дгәырӷьаҵәа дааҟалт.
Аҩны дааҩналан аилыргара далагат.
Ус егьи, рыцҳа, деихеигәо даакылст.
«Ҳаит! – иҳәит иара, – бабаҟаз, сара санԥсуаз бара агаҿа бхаасо баван. Сҩызара бҽаԥсабымтәит! Быхцәы ссирқәа ҿырҟәдааны,
бцәа бырцәгьеит, сыҩны-сгәара афҩы быргеит».

Абас иҟоу зегьы лықәиҳәацәеит. Лара илыхьыз лзымдырт,
дхагахеит, даапкит, аха аӡәгьы дылзымӡырҩит. Лхы лхьааны
даатәеит. Егьи аԥҳәыс лара лҭыԥ аанылкылт. Уи акәым, «наҟ зынӡа
сыла дахамбаша дышьҭы» ҳәагьы лхаҵа иалҳәан, аха иара усҵәҟьа
изымгәаӷьызт, «ҟыз хьчаҩыс» даанижьт.
Убас лара аҟызқәа дрыцуп. Егьи деиқәыцырцыро анахь-арахь
деиқәыҽырбо ауа, аҭынха ҳәа дгәароуп.
Егьи Агәаҟ аҟыз аҟьы лҿатата аҟыз ҭра дҭоуп.
Аха, бымбои, џьара насыԥк лымазаарын!
Ҽнак аԥшәма иӡбыит ақалақь ашҟа дцаны дыхәҳахәҭразы.
Иԥҳәыс илҭахқәаз анеиликаа, Ани агәаҟ лҿгьы днеин, џьара
ԥхарак изынханы иыҟазаарын, «џьара акы бҭахызар, иҳәа, ибзаазгоит», иҳәит. «Мамоу!» – лҳәит. Аха иаргьы дылҟәамҵит. Нас,
«Кьанџьаки, Чақыки, Шьанҵа хаҳәыки сзаага», лҳәит. Ари даара
уамашәа ибит илҳәаз, аха ақәҿымҭкәа дцеит.
Данаауаз зегьы лзааигеит. Ларгьы дгәырӷьаҵәа иааимылхыит.
Аха иара ус дымцаӡеит. Дцазшәа ааҟаиҵан, дзыҩназ аҩн хәыҷы
ашә даавагылт, аҭӡамц дкылԥшны длыхәаԥшразы ӡбаны.
Абар, ацирк! Иибо закәызеи? Ани Арыцҳа Акәыкәла аишәа
ины­қәлыртәеит. Авара ачақы нықәылҵеит аҿы аартны, ахаҳәгьы
рааигәара џьара иҟалҵеит, нас даархагылан: «Бара Кьынџьы,
Кьынџьы иысҳәо баҳоо», лҳәан, лҭаарых зегьы еиқәыԥхьаӡо лҿаал­
хеит. Иҳәо, иҳәо дзааио, «аа, ибаҳоо, Кьынџьы», лҳәахоит.
Иаргьы уиысыр шьакәарак иылымҵо ашәваз давагылоуп.
Ус лҭаарых зегьы ҳәаны даалгеит: «Ибаҳама, Кьынџьы!», –
анылҳәа. Акьанџьа маха-маха иааимҿышәшәеит, ахаҳә ҩыҭҟәацын
еимппы илкаԥсеит. Лара астол днықәсын Ачақы аақәылхын лыхәда
иҩаҿлырхеит. «Аа, ус ҟабымҵан, ус изықәнаго дыҟоуп!» – иҳәан
ашә ааимырҟьаны, лнапы еимлагәа иааникылт.
Уи акәхеит лара илыхәҭаз аҭыԥ аҿы днеигеит. Афҩы иылхызгьы
лхыҵит. Егьи Аҽуыра аҵыхә дацырҳәаны даныҩ, маха-маха дааимнахт.
Абас Арыцҳа лтәы иагеит. Насгьы абни лхаҵа илҵоз ахәа ан­
калԥсоз «Абри, Анцәа, ауаа ирыхәо иҟаҵа» ахылҳәаз азы ахәа ҟанҷ
хәыцны иҟалеит, ауаа ирыхәо.

43. АԤСҲА ИӠЫХЬ ШЫҞАЛАЗ
Миллион зқьи ԥшьышә шықәса рышьҭахь ауаа 200, 300 шықәса
рхыҵон. Абас, зны ҩышықәса ақәа амуӡеит.
Аҳ ижәлар еизигеит. Еизиган, Анцәа, иҳәеит. Ацәқәа ҩажәа
ршьит, жәохә мыш иныҳәон ақәа рзаурцаз.
Ауыха ишыцәаз, аҵх агәы ааҩнашахьан, арахә рыбжьы дыргет, ихәааит. Ажәлар ҿыхет. Ианҿыха аӡы ыҵыҵны ирбет. Усҟан аҳ
[ауаа] еизызгаз Аԥсҳа ихьӡын. Аԥсҳа иӡыхь ахьӡырҵеит.

44. НЫРЦӘЫ ИЦАНЫ ИААЗ
Ари еиԥшыу ахҭысқәа ҟалахьан, лҳәон сан. Абас иԥсны зыԥсы
ҭалаз лассы аамҭа дыԥсӡомызт рҳәот. Изхысҳәаауа, абас аӡәы ды­
ԥсыит. Абар шьҭа дыгҿеижьҭеи уахыки-ҽнакыи ҵоит. Ауаа «ауоу»
ҳәо ихатәоуп.
Иара усҟан ҩыџьа наҟ-ааҟ иыжәҩа иааҵагылан дрыманы амҩа
иықәылт. Ус изнеиоз ӡ-дук инахықәгылт. Аӡы быцаҵәык хыуп,
итыр-тыро, инаҳәы-ааҳәо. «Салаҳар избасыԥсыхәу» аасгәахәт
иҳәыит лҳәыит. Сзынықәлаҵәҟьаз аиԥш исцәыԥсхьаз сыцгәы ба­
бышӡа иаакылҟьан «миаау, миаау» ҳа абыз ацҳа инықәшьо аҿы­
нанахет. «Унан, сыцгәы», сҳәан снапы рхха искрацы снашьҭалт. Аха
иқәнашьыз иҵәыр-ҵәыруо иҟанаҵан салырҩырц акы аасыгымхет. Ахыухыу арган лак аакылҟьеит. Ацгәы уи абжьы заагаз еиԥш
иныҵабет. Абар аҭаласир, ари сла Мышәка ауп. Уи аасԥыххалан
аҵыхә ыршәшәо, абыз ашыҩшыҩҳа ацҳа илықәнаҳәа-лақәнаҳәан
иџьаџьаӡа иааҟанаҵан, саргьы сшьапы рӷәӷәаны илықәсыргылт.
Анҭ исыцқәаз рыхабар ыҟаӡам. Ацҳа аҵҟа слаԥшызар, ома каамеҭ
сналаԥшит. Ауаа еибарҳәҳәо аӡы ихыжьлоуп, амаҭқәа рықәҵәашо
рыфара иаҿыуп. Егьи аганахь еибарччо аӡы цқьа еиқәҭәо даҽа шьоук ҭоп. Нырцә снықәст. Уааҵәҟьа шьук, анҭ исыцқәаз аакылҟьан,
наҟ-ааҟ сыжәҩа нҭарсны иаанкыланы срыманы рҿынархеит.
Ашьац иаҵәаӡа ҳалаланы ҳнеиот. Снаԥшызар, ҳаԥхьа хара
имгакәа хаҵакыи ԥҳәыскыи хәцәа-хәцәа еибакны аибарԥсра
иаҿыуп. Абри зыкәыу еилыскаар сҭаххеит, аха сызго ҿырҭӡом. Саргьы дара срышьҭоуп.

Ус ҳазнеиоз ҳәак ахы алада ирханы икнаҳауп, ӡӷаб хәҷык гәы­
блаак кны даҵагылоп. Уигьы еилыскаар сҭахыуп, аха дара ҿырҭ­
ӡом, саргьы дара срышьҭоп.
Акыр ҳцахьаны еиԥш шәаҳәабжьык aaҩо иалагеит. Аригьы маанас иаҵоу здырыр сҭаххеит, аха дара усгьы акы рҳәап ҳәа уыҟоу.
Ҳазцоз мацара ргылара дыук ҳнадгылт. Ашә аатын ҳныҩналт.
Астолқәа еиҿаԥшьны лахьхьынӡа ауаа дыуқәа тәоп. «Абар дышә­
зааҳгеит», рҳәыит. Итәаз рыхқәа ҩышьҭыхны ианаасҿаԥшы, «ари
иома ҳара шәыззааҳашьҭыз», абри абри изы акәын ҳа сыхьӡ зыхьӡыз
сгәыла иыхьыӡ рҳәеит. «Ари дахаажәгаз дыжәга» ҳа рарҳәыит. Даргьы срыманы иаагьежьыит. Срыманы ҳшааиоз, ашәаҳәабжь ахгоз
ҳааит. «Абри закәыуи, снаганы исшәырба» ҳа искыит. «Уа унаҳгар,
ара саагылоит ҳа уалагоит, ус уааныжьра азин ҳамаӡам» рҳәит.
Сара срыҳәо салагеит. «Уаала анышәҳәо сшәыцны сҿынасхоит» ҳа
санырҟәамҵӡа, сдырқәын срыманы инеит. Ашә аадыртызар, ашә
иакәыршаны аӷәы ықәыуп. Аӡӷабцәа пашә-пашәшәӡа еилаҳәаны
игылоуп. Урҭ рыцԥхьаӡа аҷкәынцәа еилаҳәа-еилаца иыҟоуп.
«Арҭ зыусҭцәада?» ҳәа сҵааит. «Арҭ аҭыԥҳацәа хаҵа имцаӡацкәа
иыԥсыз роуп, гәнаҳа рымаӡам, Џьанаҭ иҭоуп» рҳәыит. «Шьҭа уаала», рҳәыит, аха сара аагылара сгәаԥхо сыҟоуп. Наҟ иҩасыханы
срыманы амҩа иықәлеит.
Аҳәа ахкнаҳаз ҳааит. «Абри закәыу сашәҳәа» сҳәыит. «Ари
закәыу убри ауп», рҳәыит, «абри адунеи данықәз дуаҩы бааԥсын,
дҳәаа еилагаҩын. Ара данаарга, иуыс ианахәаԥш, абри аҩыза
иықәырҵит. Дҳәаны абра дыкнаҳазааит ҳа ақәҵа иықәырҵеит».
«Ахәыҷы иыҵагылоу дзуысҭа?» «Уи иԥҳа лоп. Иара иԥсы шҭаз лара
дыԥсхьан, дмаалықьын, Џьанаҭ дҭоп, гәнаҳа лымаӡам. Ара лаб данаарга, абас аниықәырҵа аиҳабцәа дрыҳәан, аиҳабцәа бзиа дырбоит лара, аӡы иыржәра дақәиҭыртәит».
Ҳҿаахҳеит. Ани ахаҵа иҟәаҟә аԥҳәыс дахықәтәаз ҳааит. «Арҭ
хаҵеи-ԥҳәыси роуп. Ахаҵа адәы данықәыз амаҳагьарақәа ҟаи­
ҵахьан. Арахь ианаанага, аиҳабцәа ааилатәан абас иықәырҵыт,
иԥҳәыс иҟаиҵақәоз агәнаҳарақәа ргәаӷ ихылхааит ҳа. Иаргьы уб­
ринахыс иԥҳәыс ибӷа дықәыртәаны дныҟәыигоит».
Урҭ иаарывсны ишааиуаз, ахацәа ахеибарԥсоз иааит. «Арҭ
ахацәа ирыхьи, исашәҳәароуп», иҳәит. «Арҭгьы еигәылацәан, аха
еинаалаӡомызт. Уахагьы-иахьагьы аисра иаҿын, аиқәԥара иаҿын.

Рҳәаақәа инарыхон, иаарыхон. Ара ианааи, рус ианахәаԥш, изышьцылоу ала иыҟазааит, ҽак раҳҭар ирызныҟәгом», рҳәит.
Ус аӡаҿы ҳааит. Абыцаҵә нықәылт. Сҵибагьы «миаау» ҳәа
иаақәлеит, иҳәит, лҳәит. Аха сласба аакылҟьан скамыжькәа снырнагеит. Сыԥшызар, аӡәы аӡы давоп дыҩуа. Дыҩо аԥаҩ давоп. Зны
лахьхьи дцот, дымлеицт шыуҳәо ҩахьхьи дыҩкылҟьоит. «Ари дзыниази?», сҳәит. «Абри ацәыгьҳәара бзиа ибон. Ӡӷабки ҷкәынаки
бзиа еибабоны ааиаҳар ҟалаӡомызт. Абри аҷкәын, абри аӡӷаб уаха
дигоит ҳа ааиаҳар, иҽы икәадыр ақәҵаны дцон, иааҟаиҵалагь
еиԥиырҟьон.
Абри акәын занааҭс имаӡаз адәы данықәыз. Абра данааи, Ныр­
цәгьы иымамкәа, Аарцәгьы иымамкәа давахт аҳәаа. Абас абра
дыжәга ҳа рарҳәт».
Ҳҿааҳхеит. Снаԥшызар ԥҳәыск амца лкыуп абырбырҳа, ларгьы
арҵәаа дыҳәҳәо дҩаԥа-ҩаԥо иасырԥсоит ҳа даҿыуп, аха иаҳагьы
иылкоит акәымзар иԥсом. «Ари мыждарас дзыниазыи?», «Ари
аандқәа лшәон, аанда нлыжьуамызт, амца иалыргон. Ауаа рымхқәа
дрыван еснагь. Ара дахааизгьы абас қәашьс илықәырҵеит».
Ҳцоит еиҭа. Снаԥшызар ԥҳәыск дыкәлаауо длеиуеит, ҩ-лак
еихьымӡа-еиԥымӡо илышьҭоуп ахыу ишо. Нас инлыхьӡаны иаалыцрыхо, лымаҭәа ԥыжәжәа иҟарҵоит. Лара исҟәысцоит ҳа
даҿыуп, аха дрыхәом. Ари сгәы даарыцҳанашьеит: «Ари амыжда,
иарбан гәнаҳароу дызҵоу?», сҳәыит. «Ари адәы данықәз ашыла
ԥсахра иылгар илырхынҳәӡомызт. Уи агәнаҳара дыуқәа иреиуоуп.
Абарҭ алақәа адунеи ахьынӡашоу абас ддыргәаҟлоит».
Ус ҳшааиуаз, аҩны сааргеит. Агәашә сааладыргылан, «шьҭа
уаргьы уца» ҳа иылысгәыҵасны, ацара сҭахымызт, саахысхысны сҿыласхан, ҳгәарԥ еихырсашәа иыҟан, скаҳарҳагьы саашәан,
амжәадыу игылаз ашьапы сасны иааныскылт. Амжәа анааныскыла сааԥшит. Санааԥш, сҭынхацәа зегьы еимацәыххаа исха­
тәан, зегьы шәан идәылҵыит. Адәахьы иахьындәылҵыз иыҟа­
лаз анырҳәа, ауаа агәырқьҳа еижәыланы илыҩналт. «Иуыхьзи» анырҳәа, «зегьы шәакәым, хәҩык шәаангыл», сҳәыит. Зегьы
агәырқьҳа иындәылҵын, хәҩык аанхит. Ахәҩык, ани сгәыла
зымшала саурыжьызгьы, дрылоп. Абас, абас ҳа исыхьыз зегьы расҳәеит. Агәыла итәы аурасҳәахо. Чарахт, шәаҳәарахыит.
Агәылацәа, «ҳҽааиҭакқәаны ҳаап» рҳәан, рыҩныҟақәа илет. Ус аӡә

дкылҟьа дҩеит «абаақәа, ани сыхьыӡ зыхьӡыу агәыла изы, аҩны
дах­леиз даахьҭшьшьы-хьҭшьын, днымхар ҟалап», иҳәеит. Ԥшьахаԥшьымш дгәаҟон, ахәымш рзы дыԥсгәышьеит, иҳәит лҳәыит.

45. АНЫРЦӘ
Ацгәы атәы цәгьоуп, нан, ицәгьоуп. Иҳарамуп, агәы разӡам. Уи
акәым, ауаҩԥсы есқьынаагьы акрыҿеиҵот, аха бахәаԥши, ианбымнахо алақәа шыхҩо ббап. Уи азгьы ак саҳақәахьеит, ибасҳәап нас,
усгьы ҳтәоп, ҳцәажәот.
Ибасҳәо убри ауп, ауаҩԥсы Анырцә мҩа данықәло, дышнеио
цҳакы днадгылот. Уи ацҳа ари адунеии егьыи уахь уахцо, уахцои