İske Säğat Döres Yöri - 5

Şulçak İskändärneñ tizräk şuşı balta ostası Motıyk belän yalgız kalası, anıñ eç serlären söylätäse kilä başladı. Ul kupedan çıgıp kitärgä säbäp ezläp yak-yagına karandı, öske yataktagı sölgene iñenä salıp, koridorga çıktı. Koridordagı täräzä karşında ozak basıp tordı, Motıyk-nıñ çıguın kötte. Läkin kupe işege açılmadı, eçtä kızıp-kızıp ni turındadır bähäsläşälär ide. İskändär täräzä artındagı agaçlarga, berençe kürgändäy, yotılıp-yotılıp karadı. Agaçlar yul buylap ber rätkä tezelgännär dä can-färmanga anıñ karşına yögerälär. İnde kilep citep, koçakka taşlanam digändä, tuktıy almıyça, yäşen tizlege belän yänäşädän genä uzıp kitälär. Agaçlar gına tügel, yul kırıyına öyelgän tau-tau kar körtläre, kar astınnan başın tırpaytkan çakrım baganaları, kuaklar arasınnan atılıp çıkkan kuyannar, küktäge ällä nindi cänlek-canvarlarga ohşagan bolıtlar da — barısı-barısı anıñ karşına yögerälär, anıñ koçagına kerergä aşıgalar kebek. Ul cirne, tabiğatne, dönyanı, täüge kat kürgändäy, soklanıp, ğacäplänep, yaratıp, küzläre talgançı vagon täräzäsennän karap bardı.
Yuınıp kupega kersä, agaylar östäl artında çökerdäşep çäy eçep utıralar.
— Äydük, maktap yöriseñ, — dip, balta ostası Motıyk aña üz yanınnan urın kürsätte.
Avızların peşerä-peşerä çäy eçkän arada brigadir İb-ray özelgän süzne yalgap alıp kitte:
— Sin çıkkan arada bez monda yartı Evropanı äylänep kayttık. Bigräk ozak yördeñ, ällä berär kıznıñ başın äyländerdeñ inde?
— Bezneñ arada iñ ideynıy, iñ imanlı bändä İbrahim abzagız bulıp çıktı bit äle. — Säğıydulla babay, hörmät kürsätkänen añlatıp, östäldäge konfetlarnı anıñ aldına etep kuydı. — Beläseñme nişlägän ul? Tön urtasında malayın öydän kuıp çıgargan.
— Çıgardım şul. — Brigadir İbray gäüdäsen turayttı, irennäre häyläkär yılmayudan yukarıp kaldı. — Kıyık yuldan yörsä, tagın kuıp çıgarırmın.
— Käpräymä, üzeñne kuıp çıgarmasın, — dide balta ostası Motıyk häm görgeldäp läzzät belän kölärgä totındı. — Sin srogıñnı tutırgansıñ, närsä alıp kaytsalar, şuña riza bulıp tik utır.
— Min urın östenä kalgan keşe tügel äle. — İbray torıp uk bastı. — Ülem tüşägendä yatkanda da röhsät itmäm. Küpme yäşäp, minem yortıma häräm rizık kergäne bulmadı. Min isän çakta keräse dä yuk!
— Nindi häräm rizık bulsın ul siña? Malayıñ cir östendä kalgan bäräñgene çüpläp alıp kaytkan bit, kolhoz ambarınnan urlamagan. Ä sin, buşattırmıyça, maşinası belän fermaga iltep audartkansıñ. Çal çäçle başıñ belän uylap kara äle: basuda kalsa, ul bäräñge barıber çeregän bulır ide bit, äyeme?
Motıyk belän İbray, başkalarnı onıtıp, kulların cäyä-cäyä, ikese genä söyläşä başladılar.
— Çeresen, — dip ücätlände İbray. — Çeresä, kolhoz cirenä aşlama bulır.
— Ul anı könnär buyı cıygan, hezmät kuygan. Sin, hiç yugında, anıñ hezmäten hörmät itärgä tiyeş ideñ.
— Kuşsañ, eşlämäs ide äle.
— Nu, alıp ta kayttı, di. Şul bäräñgene malga aşatsañ, kemgä fayda bula? Siña bit. Ä sin kolhoznıkı. Dimäk ki, kolhozga da fayda bula. Sin annan peçän sorap barmıysıñ. Sin hökümätkä şul bäräñgene aşagan sıyırnı satasıñ, bazarga it alıp çıgasıñ. Kayan karasañ da fayda. — Motıyk, döres süzgä cavap yuk digändäy, İbraynıñ küzlärenä karap tordı da şopırdatıp çäyen eçep kuydı. Läkin tegese hiç tä birelergä cıyınmıy ide, kiresençä, anıñ sayın ücätlänä genä bardı.
— Siña närsä, siña — ike dönya ber morca. Bügen monda sin, irtägä — cähännäm çitendä. Ä min şul nigezdä tugan, şunda üskän, şunda soñgı tuy külmägen kiyäse. İsän çakta minem yamanatım çıgarga tiyeş tügel. "Brigadir İbray malayı maşinası belän kolhoz bäräñgese kaytarıp audargan", — disälär, oyatın kaya kuyam min anıñ? Öy sayın kerep, ul bäräñgeneñ barıber basuda çeriyäçäk ikänen añlatıp yörimme? Añlatıp bulmıy anı keşegä. Cilgä taralgan süzne cıyıp alıp bulmıy. Kermäsen ul häräm rizık minem öygä, potı ber tiyen... Bezneñ iman, Motıyk tugan, menä şul bula inde. — İbray Säğıydulla kart yagına küz taşladı. — Sezneke niçekter, belmim...
— Malayıñ ni dide soñ? Añladımı?
— Añlatırsıñ alarga? Cähännämeñä kersälär dä, kölep kenä yörerlär...
— Şul cähännäm çitennän haman kaytıp citä algan yuk äle minem. Sugışka qadär kitkän idem, kaytam-kaytam tugan yagıma, kırlarıma-tugaylarıma digändäy, haman kaytıp citä algan yuk. Kitkän cireñ yırak bulgaç, kaytır cirläreñ dä yıraklaşa ikän. — Säğıydulla babay avır itep körsende.
— Şunda töplänep kaldım, öylänep tamır cibärdem. Kup-tarılıp kaytıp bulmadı inde. İ-ih, küpme yäşäp tä añlap beterep bulmıy bu dönyanı.
— Närsäsen añlıysıñ inde anıñ? — dip, Motıyk süzgä kuşıldı. — Barısı da ap-açık. Eşläsäñ, umırıp akça alasıñ, akçañ bulsa, morca başına basıp yöriseñ. Añladım min dönyanıñ kaya barganın, biş barmagım kebek beläm min anı.
Täräzä artındagı iksez-çiksez basu-kırlar, urman-bo-lınnar, vakıt artınnan kalırga telämägändäy, can-färmanga çabalar. Yul buyındagı agaçlar karşıga yögerep kilep vagon täräzäsennän ürelä dä, üzenä kiräkle keşene kürmägändäy, arı çabıp kitä. Baş oçındagı kızlar kaşı kebek näzek ay da, bolıt körtlärenä çuma-çuma, poyızd artınnan kalışmıy yözä. Ay nurına manılgan kömeş bolıtlardan ak basular östenä talgın muzıka agıla. İskändär, soklanuın yäşerä almıyça, küzlären kükkä töbäp pışıldadı:
— Aylı sonata...
— Ay diseñme? — Säğıydulla babay da täräzä yanınarak yılıştı. — hä-häy, yaña tugan ay lasa bu. Tot ta häzer ük mäçet manarasına mengerep kuy.
— Avılıgızda mäçet tä bar mällä?
— Bar disäñ dä bula, yuk disäñ dä...
Brigadir İbray cavaptan qanäğat bulmadı, ahrısı, töpçenä ük başladı:
— Niçek añlarga inde monı? Mäçete bar, manarası yuk,
— şulaymı?
— Manarası da bar. Tik bik nık tauşalgan, kıyıgayıp avarga tora, kalayları, taktaları kubıp betkän. Cil çıkkan sayın, menä-menä avam dip ıñgıraşa.
— Keşe östenä avıp, ber-ber imgäk yasagançı, kisärgä dä töşerergä anı...
Säğıydulla babay, İbraynıñ bu süzlärennän soñ, kinät kenä basılıp, sagayıp kaldı.
— Nik kismäkçe bulasıñ äle sin anı? Kemgä zıyanı tiyä anıñ? — dip, üz-üzenä sorau birgändäy äytep kuydı ul. —
Tözätergä, rätlärgä ide digen, yünle bändä bulsañ. Minem öçen mäçet tügel ul, halıknıñ altın kullı ostalarına häykäl, arhitektura istälege, bik beläseñ kilsä...
— Sineñ avarga torgan kıyık manarañnıñ kemgä kiräge bar? Söyembikä manarası tügel bit ul. Söyembikä manarası ğalimnärgä kiräk. Alar anıñ kayçan salınganı turında, niçä santimetrga avış ikäne hakında bähäsläşälär.
— Manarası öçen totmıylar anı, halık tarihı şuña barıp totaşkan öçen, canga yakın bulganı öçen totalar.
Säğıydulla babay, süz şuşınıñ belän tämamlandı digändäy, dürt barmaklı kulı belän östälgä tayandı da tınıp kaldı. İskändärgä, alar söylägän sayın, dönya kiñäygännän-kiñäyä barganday toyıldı. Moña qadär ul, çüp savıtında kazıngan uram ete kebek, yuk-bar uylar belän tulı küñelendä kazıngan, dönyanıñ bäläkäy genä ber kisägen bäläkäy genä bülmäsenä bikläp, şunnan tırışa-tırışa muzıka sıgarga tırışıp yatkan ikän. Anıñ öçen bu agaylarnıñ här süze moña qadär belmägän yañalık aça, ul hätta kemneñ döres, kemneñ yalgış söylägänen dä uylap tormıy, aña här süz qaderle, här süz yakın. İskändär kupedagı kartlarga tagın ber kat küz yörtep çıktı. Balta ostası Motıyk işek töbenä ük kilep ike kulın ike tezenä kuygan kileş başın aska igän dä önsez kalgan. Brigadir İbray östäl cıyıştırıp mataşa, äyterseñ östäldä tärtip urnaşkaç, üz küñelendäge bolgavır uylar da tärtipkä kiler, dip uylıy. Ä Säğıydulla abıy elekkeçä yotılıp-yotılıp täräzädän karıy...
Tınlıknı bu yulı İbray bülärgä buldı:
— Yäşlärneñ urın — türdä, kart-korınıkı — gürdä, dilärme äle? Kıyış-mıyış mäçetläreñ belän yäş yegetneñ başın äyländerep utırma. Yäşlär häzer şähärlär sala, kosmoska, allanıñ üze yanına menä alar häzer. — Ul sallı kulın İskändärneñ iñenä kuydı. — Şulay bit, enekäş?
İskändär, ni äytergä belmiçä, yılmayıp tik tordı. Anıñ öçen cavapnı Säğıydulla babay birde:
— Ğalämgä menü, anısı, bezneñ akıl citmäs eş inde. Şulay da qadim zamannarda uk kükkä menärgä omtılgan bezneñ halık. "Ay yugarı, ay yugarı, ayga menäsem kilä", — dip cırlaganmı äle borıngılar? Mäçet manarası saluı da şul kükkä menäse kilüdän eşlängän eşter äle ul. Annarı, sezneñ iğtibar itkänegez bar mikän, mäçet manarası üze dä raketaga ike tamçı su kebek ohşagan bit ul. Menä sineñ iğtibar itkäneñ barmı, enem?
İskändär Säğıydulla babay yanınarak şuıştı.
— Curnallarda da yazalar bu turıda.
— Ä min üzem genä şulay uylıym dip yörim tagın.
— Ğalimnärneñ törlese törleçä faraz kıla. Häzer keşeneñ kilep çıguı turında da törle gipotezalar yöri bit. Beräülär Darvin teoriyäsen yaklıy, bez maymıldan yaralgan, di. İkençe beräüläre, keşe çit planetadan kilgän, dip isäpli. Maymıl teoriyäsen yaklauçılar, mäçet-çirkäü manaralarınıñ öskä taba oçlanıp kilüen tabiğat şartlarına caylaşu näticäse dip sanıy. Oçlı manaraga yañgır ütmi, töp avırlıgı askı öleştä bulganlıktan, anıñ nıklıgı arta.
— Döres uylıy, alar avılda tormasa da kayan belä digen. Minem yortnıñ tübäse dä tekä, tekä bulgan sayın, tübä ozak-karak çıdıy, — dip cöpläde anı İbray.
İskändär dävam itte:
— Ğalimnärneñ ikençe ber öleşe, Säğıydulla babay, näq menä sez äytkänçä, manara raketaga ohşatıp eşlängän, di. Keşe hätereneñ kaysıdır ber poçmagında babaları oçıp kilgän raketanıñ suräte çagılıp kalgan, imeş. Ul, üze dä sizmiçä, şul raketalarga ohşatıp mäçet-çirkäülär sala, şulay itep, hıyalında gına bulsa da, kükkä menmäk bula, imeş. Kan tarta anı, tugan planeta tufragı tarta, imeş. Minem süz tügel bu, ğalimnär şulay di.
— Ğalimnär, ğalimnär... Närsä belä alar? Häzer änä yortlarnı tip-tigez tübäle itep citkerälär. Ä bolarnıñ balaları şakmaklı başlı bulganmı? — İşek töbendä moña qadär süzgä katnaşmıy utırgan Motıyknıñ avız eçennän mıgırdanganı işetelde. — Şul ğalimnäregezneñ bötenesen ber raketaga töyäp küktäge babaları yanına yä dcunglidagı tugannarı katına ozatır idem min. Cirne pıçratıp beterdelär, tın alırga da hava yuk häzer. — Ul, çınnan da, hava citmägändäy, buıla-buıla sulıy ide. Beraz totlıgıp torgaç, kesäsennän alıp, ber uç daru yotıp cibärde. — Astma minem, kem äytmeşli, Äsmabikä tütiyegez bugazdan ala. Konyak kiräk. Şunı yotıp kuysañ, Äsmabikä apañnıñ küñele yomşıy. Restoranga barıp kilmiseñme, yeget? Hälem naçar...
İskändär, utırgıç astındagı çemodanın açıp, östälgä konyak şeşäse çıgarıp kuydı, "hä-äy, bötenläy istän çıkkan", — dip söylänä-söylänä, bäyräm tabınınnan sıpırıp töşergän rizıkların beräm-beräm tezä başladı.
Motıyk abıynıñ baş kütärelde, küzläre açılıp, yözenä nur kunganday buldı. Başkalarnı kötmiçä, kaltırangan kulları belän stakannı alıp, eçep tä kuydı.
— Yarıy, tugannar, minem töşär çak ta citä, — dip başladı brigadir İbray. — Ğayepläp kalmagız. Yalgış süzlär ıçkındırgan bulsam, küñelegezgä avır almagız.
Balta ostası Motıykka bötenläy därt kerde, sulışı da küzgä kürenep tigezlände, tost äytergä cıyınganday, torıp bastı.
— Minem teläk şul. Yaña yılnı menä digän itep karşı al, malayıña bütän süz äytäse bulma. Avızıña kergänne tökermä, keşe avızınnan tartıp alma.
Brigadir İbraynıñ Motıyk äytkän süzlärgä hätere kaldı bugay, ul stakanın etep ük kuydı.
— İrkenläp söyläşergä vakıt yuk. Äydä, minem belän töş, kunak ta bulırsıñ, çestnıy avıl keşeseneñ niçek yäşägänen dä kürerseñ. Bik ataklı balta ostası da ikänseñ üzeñ. Minem munça da tuzgan... Siña kayda töşsäñ dä barıber tügelmeni?
— Barıber tügel. Siña munça salgançı, kesädäge menä bu meñ täñkäne salıp beteräse bar äle.
Brigadir İbray, sineñ belän söyläşep eş çıkmas digändäy, kulın selkede dä İskändärgä endäşte:
— Ä sin kayda töşäseñ, yeget? Bu stantsiyädä tügelder bit? Bezneñ avılga yaña vetvraç kiläse digännär ide. Alay-bolay şul tügelsender bit?
— Yuk, ul tügel...
— Soramadık ta, kaya barasıñ soñ sin?
— Belmim äle.
— Niçek belmiseñ? Äytäseñ kilmime?
— Yırak baram, monnan kürenmi.
İskändärneñ bäylänçek süzlärgä cavap biräse kilmi ide.
— Kırkulanma äle. Bu yäşlärgä avız açıp ber süz äytep bulmıy. Yaña yıl aldınnan nindi yırak yulga çıgu di ul? Yaña yılnı poyızdda karşı almassıñ bit. Äydä bezgä! Yort stantsiyägä terälep kenä tora minem. Bäyräm itärbez, teläsäñ, irtänge poyızd belän üz yulıña kitärseñ. Biletın üzem alıp birermen. Aña gına kalmagan. Äydä, çınlap, töşäbezme? Nigäder yakın ittem min sine. Biletıñ kaya hätle alıngan soñ?
— Karamadım. Soñgı stantsiyägä hätle digän idem kassirga...
— Kemeñ bar soñ anda?
— Berkemem dä...
— Mine cülärgä sanama.
Balta ostası Motıyk brigadir İbraynıñ töpçenüen oşatmadı bugay, avız çiten sıpırıp kuydı da teş arasınnan süzlärne sıtıp kına äytep kuydı:
— Tinterätmä yegetne. Töşäseñ ikän, cıyına başla. Härkemneñ üz stantsası...
— Äle yartı säğat vakıt bar minem.
Alar söyläşä kaldı. İskändär, bufetka barıp kilü niyäte belän cil-cil atlap, kupedan çıgıp kitte.
Kürşe vagon işegen tarttı — açılmadı. İşek bikle ide. Vagonnar totaşkan aralık bik katı çaykala, İskändär bermälgä üzen at östendä çapkan caydaktay his itte. Çabu da ardırdı, ä ul haman işek töbennän arı kitä almadı. İskändär, aptıragaç, boz katkan işek pıyalasın sulışı belän örep cılıta başladı. Pıyalada tügäräk küz yasaldı, häm küz aldında dulkınlanıp töşkän koñgırt çäç päyda buldı. Bu çäç töse ğacäp tanış ide aña. Ul aşıga-aşıga tagın boz täräzägä sulışın örde: çäç dulkınnarı kıznıñ iñnärenä töşep yattı. Näq anıñ çäçe kebek...
İmtihannarnı tapşırıp betergäç, alar, gruppaları belän cıyılışıp, saubullaşu mäclese ütkärergä buldılar. Mäcleskä çittän dä dus-işlär çakırılgan ide. İskändärneñ urını östäl artında Fidan belän yänäşä turı kilde. Fidannı härvakıttagıça tamada yasadılar. Ul söyli dä söyli, kulların cäyep maktıy-maktıy keşelärgä süz birä, ä İskändär, tersäge belän bäreler, dip, anıñ här häräkätennän siskänep kitä. İskändärneñ küzläre östäl türendä Rüdäl belän yänäşä utırgan kızda ide. İñbaşlarına agıp töşkän çäç dulkınında koyınıp utıruçı kız isä Fidannıñ avızına karagan da torataş bulıp häräkätsez kalgan. Ul Rüdälne dä, mäclestäge başka keşelärne dä kürmi, berni dä işetmi sıman. Fidan monı sizä, sizgän sayın nıgrak süzçänlänä bara, aña oşarga tırışa.
Hämit baş citmäs fizik formulalar kıstıra-kıstıra söyli başlagaç, kız karaşın aña küçerde. Hämitneñ ozın-töz gäüdäse, cömlä äytkän sayın, tagın ber yaña fiker suırıp çıgarganday, başın kapıl gına artka taşlap kuyuları, va-kıt-vakıt tuktap, "şulaymı?" dip sorau birüläre kıznıñ küñelenä huş kilde, ahrısı, ul Rüdälneñ kolagına iyelep nider pışıldadı. Annarı, Rüdälgä bitaraf karaş taşlagannan soñ, aña cilkäse belän borılıp utırdı.
İntizar torıp baskaç, anıñ gäüdäsenä sılanıp torgan soñgı moda belän tegelgän kostyumına, karday ak külmägenä, yakasına kilep kungan kara kübälägenä, barmagındagı imän çiklävege qadär kaşlı yözegenä karap, mäclestäge barça kız önsez kaldı. Ul avızın açsa, anıñ avızınnan da altın süzlär genä koyılır sıman ide. Dulkın çäçle kız aña yotarday bulıp karap tordı, kostyumınıñ här cebenä qadär öyränep çıktı.
— Min sezgä ber kızık häl söylim, — dip başladı İntizar.
"Kızık" diyügä ük, kızlar därräü yılmayışıp kuydılar.
— Könnärdän ber könne ber professornıñ "Volga"sın urlagannar. Militsiyägä häbär itä bu. Köne buyı ezlilär, maşinanı taba almıylar. Kiç garacına çıgıp karasa, "Vol-ga"sı yılık-yılık kilep üz urınında tora. Ber cire imgänmägän, sıdırılmagan, közgelärenä, "dvornik"larına hätle isän. Maşina eçendä dä bar närsä isän-sau. Algı utırgıçta teatrga ike bilet häm böklängän käğaz yata. käğazdä mondıy süzlär yazılgan: "Hörmätle professor, maşinagıznı alıp torgan öçen gafu itegez. Bezgä ul bügen sezgä karaganda kirägräk ide. İsän-sau kileş kiterep kuydık. Stsepleniyese naçar ayıra ide. Tözättek. Tormozıgıznı da köylädek, benzinı da — bak tulı. Şular östenä, prokat bäyäse itep, teatrga ike bilet kaldırabız. Teatrda premyera bügen, biletlar ike ay aldan satılıp betkän, barmıy kalmagız".
Hörmätle professor namuslı karaklarga rähmät ukıy-ukıy hatının citäkläp teatrga bara. Ä kaytuına — işege açık, bülmäläre — şıp-şır. Bolar teatrda utırgan arada älege karaklar kvartiranı çistartıp çıkkannar.
İntizar mäğnäle itep yılmaydı da urınına utırdı. Kızlar görlätep kul çaptılar. Fidanga bu oşamadı. Ul, İntizarnıñ yaña kostyumına may tamızırga telägändäy, sorau birde:
— Bu ğıybrätle vakıyganıñ mäğnäse nidän ğıybarät inde, İntizar äfände?
— Mäğnäseme? Anıñ mäğnäse...
— ...yuk, — dip İntizarnıñ cömläsen oçlap kuydı İskändär.
Barısı da aña borılıp karadılar. Bu kötelmägän borılış Fidanga da oşadı, ul, çüp arasınnan altın tapkan sıman, böten karaşın İskändärgä yünältte.
— Akıllı keşedän akıllı süz çıga, dilär. İntizar bezneñ arada bik ozın häm kızıklı itep ğıybrätle vakıyga söyläde. Rähmät aña. — Kızlar, aptıraşıp, ber-bersenä karap kuydılar. Fidan askı irenen teşläp beraz tın tordı da süzen dävam itte. — Ä İskändär ike härefle ber süz belän şul ğıybrätle vakıyganıñ mäğnäsen añlatıp birde. Dävam it, İskändär, tost äytergä sineñ çirat.
İskändär yugalıp kaldı, kerfek arasınnan küz sirpep taşkın çäçle kızga karadı. Bu yulı kıznıñ böten iğtibarı anda ide. Ul tagın da nıgrak kauşadı, totlıga uk başladı. Fidan, anıñ hälen añlap, kotkarırga uyladı.
— Böyeklär küp söyläşmi, — dip, İskändärgä karap äytte ul. — Böyeklär bezneñ kebek fani dönya mäşäqätläre belän yäşämi. Alarnıñ tormış küktä, alar ilahi uylar belän yäşi, alar poeziyä telendä, muzıka telendä söyläşä. Tanış bulıgız: sezneñ alda — kiläçäkneñ böyek kompozitorı İskändär Bikmurzin.
Östäl astına borçak tägärägän sıman, kölü avazları koyıldı.
— Äydä, İskändär!
Ul İskändär aldına bayan kiterep kuydı. İskändär şunda gına gäüdäse kaltıraudan tuktagannı sizde, bayan kayışların iñnärenä saldı da salmak kına borıngı köy uynap cibärde. Anı betergäç, därtle, zaman köylärenä küçte. Şul arada mäclestägelär torıp bastı, İskändärne urındı-gı-niye belän kütärep, koridorga alıp çıktılar. Bu minutta ul üzen patşa tähetendä utırgan kebek his itte. İskändär bayan töymälärenä kagıluga, cırlar-biyulär başlandı, mäclestägelärgä kürşe bülmädäge studentlar da kilep kuşıldı.
İskändär, bar dönyasın onıtıp, barmakları kızışa başlagançı uynadı. Vakıt-vakıt başın kütärep, dulkın çäçle kıznı ezläde. Ul äle Fidan belän bii, äle anı İntizar böterep alıp kitä. Rüdäl citez biyulärgä kuşıla almıy, şuña kürä vals başlangannı gına kötä dä kız yanına karçıga kebek taşlana. Ä ul bersen dä borıp cibärmi, kem çakırsa da, biyergä çıga, oçınıp-oçınıp bii, koridornı yañgıratıp tuktausız kölä. Anıñ çäçläre muzıka agışına kuşılıp tirbälä, dulkınlanıp yözenä töşä, ul üzeneñ çäçläre arasına kerep adaşa. Yegetlär, bütän kızlarnıñ barlıgın da onıtıp, anıñ belän biyergä çirat kötä, ul monı kürep, tagın da nıgrak cilbäzäklänä, muzıka taşkınına iyärep, tuktıy almıy böterelä dä böterelä...
...İskändär, tırnakların avırttıra-avırttıra, täräzädäge boznı zuraytırga tırıştı. İşek totkasın da bar köçenä basıp karadı. Kız aña cilkäse belän borılgan da kem beläkder kölä-kölä söyläşä. Ul kölgändä, äyterseñ, cir östenä bällür yoldızlar koyıla. İskändär äkren genä, kıyar-kıymas kına işek pıyalasın şakıdı. İşekneñ tege yagında köleşkän avazlar işetelde. "Kertmibez! Ocmah işege bikle!" — dip kıçkırdı aña ir keşe avazı. İskändär önsez kaldı. İşekneñ tege yagında Sömbel belän Rüdäl basıp tora ide...

* * *
İskändär, dulkın çäçle kızdan küz almıy uynıy torgaç, üzeneñ tuktap kalganın da sizmäde. Anıñ barmakları, hälsezlänep, bayan töymäsenä basa almas hälgä kilgän ide. Bayannı Fidanga tottırıp, oyıgan ayakların köçkä yaza-yaza Rüdäl yanına kilde. Anıñ tiräsendä dulkın çäçle kıznı kürmägäç, kabalana-kabalana küzläre belän kızlar arasınnan ezläde. Läkin ul berkayda da kürenmäde, ul güyä bii-bii erep yukka çıkkan ide. İskändär, Rüdälneñ süzlärenä cavap birep tä tormadı, keşelärne aralıy-aralıy koridor buylap kitte. Berençe katka töşep mende, koridornıñ argı başınnan uradı. İskändär tagın Rüdäl yanına äylänep kilde, ul da yak-yagına karanıp anı ezli ide. Turıdan-turı sorarga cay çıkkannı kürep, ul Rüdälgä endäşte:
— Kemne ezliseñ?
— Sömbelne.
— Kemne, kemne?
— Kayda soñ ul?
— Fidan üpkälätte bugay anı. Yılap, ikençe katka yögerde.
— Ä sin?
— Kızlar tualetına kermäm bit inde...
İskändär berençe katka yögerep töşte dä uramga çıktı, kaysı yakka barırga belmiçä, beraz aptırap torgaç, tramvay tuktalışına taba kitte. Sömbel kulyaulıgı belän küzlären sörtep tora ide. Anı kürügä kırt kına borıldı. İskändär ber süz dä äytmäde, kilep kıznıñ kulınnan citäkläde dä tulay torakka taba alıp kitte. Sömbel karşılık kürsätmäde, tın gına anıñ yänäşäsendä atlıy birde.
Alar tulay torak yanına kilep cittelär, süzsez genä anı da ütep kittelär. İke yagına öräñge agaçları tezelgän tar sukmakka kergäç kenä, İskändär süz başladı:
— Sez bügenge mäclesneñ korolevası buldıgız.
— Zinhar, mähäbbät turında söylämägez, ğaşıyq buldım, diyä kürmägez.
— Äytsäm, ni bula? Sezgä ğaşıyq bulmagan keşe yuk ide bügen.
— Miña tügel, üzlärenä ğaşıyq ide alar. Härberse üzen kürsätergä tırıştı. Min alar öçen közge, lakmus käğaze genä idem.
— Tıynaklık äybät närsä...
— Ä çınnan da şulay tügelmeni? Ber süz äytälär dä miña karıylar, ber süz äytälär dä borılıp karıylar. Şäp äyttemme, yänäse, bu kıznıñ yöze üzgärdeme? Reaktsiyäse niçek? Sin ul yaktan sınatmadıñ, miña kütärelep tä karamadıñ, matur süzlär dä söylämädeñ.
İskändärneñ irennären tutırgan yılmayunı tön karañgılıgı üzenä yäşerde, Sömbel anıñ kerfekläre dımlanuın da kürmäde.
— Min bar süzläremne muzıka belän söylädem. Añlama-dıgızmıni?
— Muzıka barıbız öçen dä urtak ide bit...
— Min anı sezneñ öçen genä uynadım.
— Rähmät, bik yahşı uynadıgız. — Sömbelneñ süzläre bu yulı ihlas yañgıradı.
— Bezneñ hönär şul bit. Uynıy belmägän keşe yuk bezdä. Fidannıñ uynavın işetmädegez...
— Bozık keşe ul...
— Nigä alay disez?
— Anısın üzennän soragız.
— Alaysa, min dä bozıktır inde...
Alar şämähä kük çitendäge tügäräk ay erep yukka çıkkançı şähär uramnarı buylap yördelär. Ay belän bergä, alar-nı ber-bersennän ayırıp torgan yıllar kirtäse dä, şiklänülär, ikelänülär tomanı da erep yukka çıktı.
Yokısınnan irtä uyatkanga üpkälägän malay sıman, kızarıngan yözen yodrıkları belän ua-ua koyaş tüşägennän torganda gına, alar arıp-talıp, İskändärlär bülmäsenä kaytıp yıgıldılar. Bülmädäşlär kiçä kanikulga kaytıp kitkän ide. Aulak bülmäne eçtän bikläp kuydılar da, çişenmiçä genä, karavatka barıp audılar.
İskändär küzlärenä töşkän koyaş yaktısınnan uyanıp kitte. Karavatnı şıgırdatmaska tırışıp, Sömbelgä taba borıldı. Anıñ çäçläre mendärgä taralıp töşkän, külmäk izüläre açılgan. İskändär, üz-üzenä isäp birmiçä, Sömbelneñ koyaşlı irennärenä kaplandı. Sömbel, tatlı töş kürgän sıman, küzlären açmıyça gına, İskändärneñ başın koçagına aldı. İskändär anıñ kerfeklären, yäşle küzlären üpte, çigälären, kolakların, borının üpte, irennäre belän muyının irkäläde, kükräklärenä kagıldı. Sömbelneñ yokılı täne äkren-äkren uyana bardı, anıñ tänendäge kaltırau İskändärgä küçte. Ul ber cilkenüdä külmägen salıp ırgıttı. Yegerme biş yıl buyı susız çül kiçep älserägän küñel susavın basarga telägändäy, Sömbelgä sarıldı, anıñ başınnan sıypadı, iñnärennän sıypadı, bilennän sıypadı... Sömbel, başın artka taşlap, küzlären çıtırdatıp yomdı, anıñ kaltırangan irennärennän barı ber süz genä pışıldap çıktı:
— İs-kän-där...
İskändärneñ irennäre anıñ irennärenä kaplandı.
Alar güyä kotırıngan diñgez urtasında kalgan keçkenä köymädä çaykalalar ide. Dulkın köymäne äle aska, äle öskä bärä, dulkın yäş tamçısı bulıp bitlärgä sibelä, dulkın: "Yara-tam, ya-ra-tam!" — dip berözleksez pışıldıy.
Şulçak diñgezneñ astın öskä kiterep kük kükri. İskändär, ni bulganın añlamıyça, çıtırdatıp köymä kırıyına totına. Kük tagın kükri. Kük kükrägän sayın diñgez tına bara, dulkınnar äkrenläp basıla-basıla da dönya tıp-tınıç bulıp kala. İskändär küzlären aça. Sömbelneñ yäşle küzlären kürgäç, anı niçek yuatırga belmiçä, üzaldına ber ük süzlärne kabatlıy başlıy:
— Sin mineke, sin mi-ne-ke, sin mi-ne-ke ge-nä... Min sine berkemgä dä bir-mim!
Tagın kük kükri. Bu yulı kük kükräve yakında gına, işek artında gına işetelä.
— Kem kiräk? — dip can açuı belän kıçkıra İskändär.
— Sömbel andamı? — Rüdälneñ tavışı kük kükräüneñ zäğıyf kaytavazı bulıp işetelä.
— Aç işekne, aç, üteräm, — dip ike kulı belän döberdätä ul. — Aç, kertegez!
— Kertmibez! Ocmah işege bikle! — di aña İskändär.
— Sömbel! Sin andamı? Sömbel aña cavap birmi.
— Aç, Sömbel, ütenep, yalvarıp sorıym, aç!
— Açmıybız! Ocmah işege bikle! — dip kabatlıy İskändär.
Sentyabrdä institutka cıyılgaç, yegetlär arasınnan İskändär belän isänläşüçe bulmadı. Läkin anıñ moña ise kitmäde, ul äle yalgızlıknıñ närsä ikänen belmi, ul äle bähetle ide. Şul könne alar Sömbel belän ZAGSka ğariza iltep birdelär.
* * *
İskändär tambur işegen ike kullap töyärgä totındı.
— Açıgız! Açıgız! — dip özgälänep kıçkırdı ul. İşek artındagılar aña iğtibar itmädelär, kölä-kölä söyläşülärendä buldılar.
Ul açu belän işekkä tibep kuydı da kire üz vagonına kerde. Küzenä ak-kara kürenmiçä barganda, açık işektän aña endäştelär. İskändär tuktap kaldı.
— Kupeñnı ütep barasıñ bit, kaya aşıgasıñ? — Avızı kolagına citkän Motıyk anı cilterätep kupega alıp kerde. — Buldımı, alıp kayttıñmı?
— Närsä?..
— Buluına üzem dä ışanmagan idem, kiräk çagında äyber tabıp bulamıni? Borçılma sin, bez monda çarasın kürdek inde. İtäk astı däüläte yäşäsen.
İskändär küzlären ber açıp, ber yomdı. Ul äle genä tulay torak bülmäsendä ide, anı Sömbel koçagınnan kayırıp aldılar da tıp itep monda töşerep utırttılar.
— Çabıştan kaytkan at şikelle mışnıysıñ, ällä artıñnan kua kildelärme? — Brigadir İbray, utırgıç astındagı çemodanın ala-ala, üzaldına söylände: — Sölek kebek yegetlär şähärdä äräm bulıp yata bit. Şähärneñ holkı kırıs anıñ, şähär sineñ celegeñne suıra-suıra da, kirägeñ betkäç, çıgarıp taşlıy. Avılda altın bäyäse bulır ide siña.
— här tavık üz ketäklegen maktıy, — dip bülderde anı Motıyk. — Yäş çagında keşe dönya gizärgä tiyeş. Yäş keşegä tugan cir yakın tügel, torgan cir, yörgän cir yahşı. —
Ul başın tıgıp kupe işegennän karadı. — Nişläp kilep citmi soñ äle bu? Brigadir İbray abzasın ozatırga ölgermi bit, kahär.
— Minem öçen bulsa, borçılmagız. Min üz öyemä kaytıp cittem. Miña şunnan arı berni dä kiräk tügel.
Ul çemodanın kuyıp saubullaşırga kul suzganda, kupega provodnitsa hatın kilep kerde. İtäk astınnan alıp, süzsez genä, Motıyknıñ kulına konyak şeşäse tottırdı. Uçındagı bögärlängän akçalarnı suzdı. Motıyk anıñ kulın kire etärde.
— Kiräk tügel, monısı öçen dä rähmät. Provodnitsa hatınnıñ yöze koyaş tösle balkıp kitte. Ul kat-kat iyelä-iyelä, artı belän çigenep, işektän çıktı. Brigadir İbray avızın açkan kileş katıp kaldı, annarı, lıp itep, utırgıçka inde.
— Ay-yay-yay-yay! — dip, bugazdan sızgırıp çıkkan tavışı belän ozak suzıp tordı ul. — Ay-yay-yay-yay!
Aña kütärelep karauçı bulmadı, härkem üz uyı belän mäşgul ide. İskändär işek töbendä, nişlärgä belmiçä, taptanıp tora, Säğıydulla babay täräzägä tekälgän dä bar haläte belän tön karañgılıgına kerep çumgan, Motıyk östäl tiräsendä ävärä kilä. Ul, stakannarga konyak salıp, härkemneñ aldına kabımlık tezep çıktı da şat avaz belän däşte:
— Rähim itegez! — Anıñ başkalarga süz birergä isäbe yuk ide bugay, tuktamıy söylänüendä buldı: — Bezneñ dürt keşelek cämğıyättä ul iñ akıllı, iñ imanlı, iñ täüfıyklı, iñ ğadel keşe ide. Ägär dä här cirdä şulay dürt keşeneñ berse äüliyä bulsa, bik citkän. Artıgı belän citkän. Brigadir İbray abıyıgız ul — cir keşese, ul üzeneñ bäheten şuşı cirdän ezli, şunnan taba da. Ä bez närsä? Menä Säğıydulla kartnı alıyk inde... Bu alla bändäse cähännäm çitenä kitep oyalagan da ütkäne belän bügengese arasında kiläp sarıp yörep vakıt uzdıra, täne — anda, canı monda anıñ. Canıñ üzeñ belän bulmagaç, bähet tü-tü inde ul. Ä bu yeget kaya barganın, närsä eşlägänen dä, dimäk ki, närsä öçen, ni öçen yäşägänen dä belmi. Anıñ tamırı yuk, anı cil oçırtıp yörtä. Ä monısı, — ul kükrägenä sugıp kuydı, — monısı, üz canına urın taba almıyça, avıl sayın küçep yöri. Bu avılda tuya başlasalar, ikençesenä kitä, anda da berär kırın süz işetsä, tagın arı kitä. Küñele yaralı anıñ, avır süzne kütärä almıy ul. Äydägez, cirdäge iñ bähetle keşe öçen, brigadir İbray abzıy öçen, kütärep kuyıyk äle monı!
Balta ostası Motıyk İbraynı koçaklap aldı, anıñ küzlärennän ike börtek yäş sıtılıp çıktı. Tegese, añış-mıyça, aptırap karap tordı. Alar beravıkka kupeda başka keşe barın da onıttılar. Säğıydulla babay stakanga kagılmadı, miña citte, digändäy, kulın kükrägenä kuydı da, ayakların bökläp, utırgıçka menep utırdı. İskändär kulların äle kesäsenä tıktı, äle pincäk astına kıstırdı. Şunda gına, uçında tirläp betkän käğaz akça barın kürep, anı Motıyk abzıyga suzdı.
— İşek bikle, açmıylar...
— Vaklanma! — dip, Motıyk anıñ kulın etärde. — Vaklanma! Akça bezdä ber bukça ul. Barıber eçep beteräm min anı. Sin — yul keşese, al, kiräge çıgar. Üz avılında ber et tä sälam birmi torgan Motıyk abzatsnı cir çitenä citkäç, iskä alırsıñ. Mä, al! — Ul, sörlegep, yıgıla yazdı.
İskändär, Motıyknı ipläp kenä urınına utırttı da, sizdermiçä genä, akçasın anıñ tüş kesäsenä tıktı.
— Ay-yay-yay-yay! Ay-yay-yay-yay! — dip sörän saldı şulçak brigadir İbray. — Ay-yay-yay-yay! Akıllı keşedä — akıllı akça, yülär keşedä — yülär akça, dip yukka äytmilär ikän. Uñga-sulga çäçä başladı bu millioner. Ay-yay-yay-yay! Yegerme bişlektän sdaça almadı! — Ul başın çaykıy-çaykıy şul süzlärne berniçä märtäbä kabatladı. — Ay-yay-yay-yay, ber konyakka yegerme biş täñkä birde! Yegerme bişlektän sdaça almadı!
Poyızd, karurmanga kerep adaşkan yulauçı sıman, yöreşen akrınayttı da, alda tön karañgılıgınnan başka berni dä kürmägäç, tuktap kaldı. Brigadir İbray kupedagılar belän tiz-tiz saubullaştı, barı İskändärneñ kulın gına ozak kısıp tordı.
— Niyät itsäñ, kil bezneñ yakka. Bötenläygä kil. Kañgırıp yörmä bolay. Muyınıñ bulsa, kamıtı tabılır. Soramadım da, ber-ber hönäreñ barmı soñ sineñ?
— Muzıkant min.
Brigadir İbray, kızgangan sıman, aña moñsu karaş taşladı.