🕥 32-minuters avläsning
Tufan Miñnullinnıñ Küptarmaklı Häm Bay İcatı - 1
Varje stapel representerar procentandelen ord per 1000 vanligaste ord.
Totalt antal ord är 4105
Totalt antal unika ord är 1996
30.1 av orden finns i de 2000 vanligaste orden
43.1 av orden finns bland de 5000 vanligaste orden
51.6 av orden finns i de 8000 vanligaste orden
Tematika häm problematika buyınça da, sänğatlelek yagınnan da T.Miñnullin dramaturgiyäse küptarmaklı häm bay. Yazuçı ayırım ber tema yäki tormış materialı, ber harakterdagı geroylar belän genä eş yörtmi. Monda anıñ icat printsipları torgan sayın açıklana. İcatınıñ başlangıç çorında dramaturg üzen nigezdä avıl temasın yaktırtuçı avtor dip iğlan itkän, üzeneñ ber çıgışında eşçelär tormışınnan yırak toruın nigezlärgä dä tırışkan ide. Tarihi temaga da ul tiz genä möräcäğat itmäde. Estetik idealı açıklana häm sänğatçä ostalıgı üsä töşkäç, ul tematik bertörlelektän arındı. Näticädä T.Miñnullin dramaturgiyäse obrazlar sisteması yagınnan da, canrlar häm stil törlelege cähätennän dä bayıy. Häzer ul tarihi, tarihi-biografik häm fälsäfi-romantik dramalardan, psihologik dramanıñ häm komediyäneñ küp törlärennän, vodevil häm äkiyät-pyesalardan tora. Sänğatçä eşläneşe buyınça alar arasında saf realistik stilgä karagannarı da, şartlı-fantastika elementları belän bayıtılgannarı da bar.
T.Miñnullin dramaturgiyäseneñ harakterlı yaklarınnan berse — anıñ zaman problemalarına ayırata sizger buluı. Agımdagı çınbarlıknı anıñ bügen çişüne sorıy torgan mäsälälärne çın sänğat yugarılıgında häl itü, zamandaş obrazın, anıñ tarihi rolen üzençälekle gäüdäländerü kebek ğayät avır häm katlaulı burıçlarnı ütäüdä T.Miñnullin icatı tatar ädäbiyätınıñ algı safına çıktı häm bügen dä alda tora.
Dramaturgnıñ materialı tormışnıñ törle ölkälärennän alıngan, yaña fikerlär kütärgän pyesaları ideya yagınnan möhim, yış kına kiñ cämäğatçelek iğtibarın cälep itüçän. İdeya eçtälege häm hudocestvo üzençälege buyınça T.Miñnullin pyesaların berniçä törkemgä bülep kararga mömkin. Alar hudocnik talantınıñ köçen, icat eşçänlegeneñ kolaçın kürsätkän, anıñ ezlänüläreneñ üzençäleklären çagıldırgan yünäleşlärne täşkil itälär.
Keşeneñ keşe bularak ayakka basuı, ruhi nıguı, yağni şähesneñ formalaşuı probleması T.Miñnullin icatında kiñ urın ala. Bu temaga «Miläüşäneñ tugan köne» (1968), «Kürşe kızı» (1968), «Uylanır çak» (1971), «Kitär yulıñ yırakmı?» (1974), «Duslar cıyılgan cirdä» (1978), «Adäm balasına yal kiräk» (1979), «Monda tudık, monda üstek» (1981) kebek pyesaları karıy, alar anıñ dramaturgiyädä tulı ber fiker häm stil yünäleşen täşkil itälär. Mondıy äsärlär ğomumän 60-70 yıllarda sovet dramaturgiyäsendä köçäygän, intellektual-fälsäfi başlangıçka nigezlängän tendentsiyäne açık çagıldıralar. Tendentsiyäneñ üzägendä zamandaşlarnıñ ruhi yäşäeşeneñ mäğnäsen täşkil itkän ählak normaların analizlau häm raslau yata.
Bu tendentsiyäneñ formalaşuı häm nıguı ictimagıy-säyäsi şartlar belän, zaman ideologiyäse ädäbiyät häm sänğat aldına kuygan taläp-burıçlar belän bilgelänä ide. Estetik ideal noktasınnan karaganda bu tendentsiyä dramaturgiyäneñ yaña sıyfat ala baruın kürsätä. Çönki sovet ädäbiyätında estetik idealnıñ konkret gäüdäläneşe şaktıy vakıtlar ädäbi obrazda ictimagıy-säyäsi hasiyätlärne çagıldıruga östenlek birü räveşen aldı. Açıgrak äytkändä, ädäbi obrazda töp iğtibar estetik idealnıñ ictimagıy-säyäsi ideal belän bäyläneşlären çagıldıruga yünältelde. Soñgı yıllar ädäbiyätında isä, şul isäptän dramaturgiyädä dä, estetik idealnıñ ählakıy aspektların añlarga häm bäyälärgä omtılış bermä-ber köçäyde. Kıskası, estetik idealnıñ ählakıy aspektlarına iğtibar artu soñgı yıllar ädäbiyätında uñay geroy obrazın çagıldırunıñ möhim üzençäleklärennän bersen täşkil itä.
Şunı uk T.Miñnullin dramaturgiyäsendä dä küzätergä mömkin. Ğadi häm ğadäti köndälek hällärne, yış kına ber ğailä eçendä bulıp uzgan vakıygalarnı surätläü aşa avtor tormış itüneñ iñ äüväl moral-etik planda katlaulı buluın, häzerge keşe yäşäeşe häm ruhınıñ nikadär kiyerenke häm karşılıklı ikänen çagıldıra. Yugarıda äytelgän dramalarında T.Miñnullin zamandaşlarnıñ ruhi dönyasına şaktıy tirän ütep kerä. Keşe belän cämğıyät arasındagı, ayırım şäheslär, törle professiyä väkilläre arasındagı mönäsäbätlärneñ asılı nidän ğıybarät? Häzerge tormışta nindi ählak printsipları östenlek itä yäki itärgä tiyeş? Ählak häm etika normalarınıñ nigeze kanlarga barıp totaşa, bügen alar nikadär tormışçan häm totrıklı? Menä şundıy soraularga cavap ezläü bu äsärlärneñ problematika baylıgın häm ideya-hudocestvo ähämiyäten bilgeli. Bügenge keşeneñ moral yöze saf häm kürkäm bulırga tiyeş! — T.Miñnullin üz äsärlärendä menä şundıy fikerne alga sörä.
Şähes häm anıñ yazmışınıñ formalaşuı, bolarnıñ nigezendä yatkan gracdanlgk namusı mäsäläläre dramaturgnıñ berençe äsärlärennän alıp soñgı yıllar icatına qadär avtornıñ iğtibar üzägendä tora häm şaktıy täesirle sänğatçä gäüdäläneş taba. Bu yaktan «Miläüşäneñ tugan köne» häm «Duslar cıyılgan cirdä» isemle dramalar ayıruça harakterlı. Personaclarnıñ nigezdä urtak buluı belän dä, kuyılgan problemaları yagınnan da alar ber-berseneñ tabiğıy dävamı. Äsärlärdä üzäkkä keşeneñ tormışta üz urının niçek saylavı, cämğıyät öçen niçek faydalı bulu mäsäläläre kuyılgan. Alar «Miläüşäneñ tugan köne» dramasında kiçäge student duslar, bügen möstäqıyl tormışta berençe adımnarın atlauçı icat yäşläre öçen bik citdi häm katlaulı tös ala. Yäşäüneñ olı idealına tugrılık saklau yulında yäş şağıyr Räfis, yäş kompozitor Fähim, yäş rässam Nurislam elekke dusları rässam Şähit belän bäreleşkä kerälär, yäş cırçı Miläüşäne anıñ yogıntısınnan tartıp alalar. Ä «Duslar cıyılgan cirdä» dramasında, inde tormış yullarınıñ urtasına citep kilgändä, şul uk geroylar yugarıda äytelgän möhim mäsälälärneñ äle dä häl itelep betmägänen, üzläre öçen haman da aktual ikänen kürep berkadär aptıraşta kalalar. Alay gına da tügel, üz tormışıñnı mäğnäle itep, halıkka faydalı itep koru ciñel eş tügel ikänen añlap, alar hätta tirän kiçereşlär däryasına töşälär. Tormış här buın aldına yañaça, katlaulı yakları belän kilep basa, ğadel häm faydalı itep yäşäü qağıydälären keşe ğomere buyı üzläşterä. Karyerist Şähitkä karşı çıkkan, anıñ yäşäü fälsäfäseneñ çereklegen häm zararlıgın faş itkän Nurislamnar, bilgele ber vakıtlar uzgaç, üzläreneñ dä tiyeşle aktiv tormış belän yäşämi başlauların, meşanlık batkagına kerep baruların kürep-töşenep alalar. Duslık kebek izge hisne Räfis häm Fähim, Nurislam häm Gaynullalar ber-bersenä kunakka yörep, üzara maktaşu dip kenä isäpli başlagannar. Alar barı cämğıyättän alırga, aña tülärgä kiräk ikänen, monıñ öçen üzeñdäge böten köç häm sälätne, fizik häm ruhi mömkinleklärne eşkä cigü zarurlıgı turında uylamaska künekkän şäheslär bulıp alga basalar. Kızıklı situatsiyälär, canlı detallär yärdämendä mondıy yäşäü räveşen kire kagıp, dramaturg üz buının yugarı ideallar belän yanıp yäşärgä çakıra. Tınçu tınlıkka künegü, icadi säläten häm ruhi baylıknı vaklau, äräm-şäräm itü, üz vöcdanıñ aldında da, başkalar karşında da çista bulıp kala almau, kiräkmägän taşlamalarga baru yaña tör meşanlıknı barlıkka kiterä, ahır çiktä keşene şähes bularak üsüdän tuktata, keşeneñ keşelegen üterä, digän fiker ütkärelä äsärdä. Mondıy tiskäre sıyfatlarga avtor metaforik isem birä, «pärilär» dip atıy.
Trilogiyäneñ sovet çorında yazılgan ike kisägendä («Miläüşäneñ tugan köne», «Duslar cıyılgan cirdä») dramaturg cämğıyät häm keşe mönäsäbäten şul çor ideologiyäse küzlegennän torıp, yağni keşeneñ cämğıyätkä ni däräcädä faydalı buluı, cämğıyät häm kollektiv aldında hiç şiksez cavaplılıgı noktasınnan torıp kına häl itsä, «Huşıgız!» pyesasında mäsäläne başkaça kuya.
Bu — küpmäğnäle, tirän fikerle drama. T.Miñnullin dramaturgiyäsenä ğomumän açık fikerle bulu has. Hätta yäşäü häm ülem mönäsäbäte kebek katlaulı fälsäfi eçtälekle «Äldermeştän Älmändär» pyesası da üzeneñ açık häm yaktı, optimistik fikerle buluı belän harakterlı. Bu äsärdä isä fikerlär tirän yäşerelgän. Anı ictimagıy-fälsäfi drama dip atarga mömkin. İlebez 90 nçı yıllarda kilep kergän ictimagıy-säyäsi häm iqtisadıy şartlarda tugan katlaulı mäsälälärne häm hällärne çagıldırgan küpkatlı äsär.
Syucet ğadi. Tanılgan cırçı Miläüşäneñ soñgı säğatläre suga. Şunı belep, ul avıldan yäşlek dustı Ğalimullanı çakırtıp ala. Anıñ äüvälge dusları belän arası küptän özelgän. Alar hätta Miläüşäneñ şifahanädä yatıp çıguın da belmilär. Tol hatın vasıyätendä elektäge dusların, hätta törle vakıttagı irläre Şähit belän Nurislamnı da, mäyete yanına kertmäskä kuşıp yazıp kaldırgan... Ğalimulla belän söyläşülärennän Miläüşäneñ yazmışınnan rizasızlıgı, şähsi tormışında bähetsez buluı, üz ruhına turı kilä torgan yulnı taba almaganlıgı mäğlüm bula. Ul uzgan tormış yulı kitek, ul yaulagan dan-şöhrätlär añar şähsi bähet tä, küñel qanäğatlege dä kitermägän.
Menä şunda keşe küñeleneñ dä, dönyada yäşäüneñ dä nikadär katlaulı buluı mäsäläse kalka. Şähes häm cämğıyät, şähes häm kollektiv mönäsäbätläre avır, çualçık. İctimagıy mänfäğatlär belän şähsi teläk-omtılışlarnıñ üzara katlaulı bäyläneşe, yaraşu yäki yaraşmau mömkinlekläre...
Hikmät şunda, Miläüşä yaktı dönya belän huşlaşu vakıtı kilep citkäç, üzeneñ eçkersezlekkä, döreslek häm saflıkka korılgan tormışka omtılıp yäşäven añlıy. Ul yalgan belän, yasalmalık belän tulı tormıştan tuygan.
Ayırım şähes kiçergän bähetsezleklärneñ: yalgız kalunıñ, onıtılunıñ, kiçäge danlı keşene ayak sörtep taşlangan çüpräk hälenä citkerüneñ töp säbäbe bar. Anı kiçäge can duslar — Räfis, bigräk tä Fähim yazmışı tagın da açıklıy. Vakıtında tanılgan kompozitor bügen küñel töşenkelege kiçerä. «Yäşisem kilmi minem bu dönyagızda, — di ul. — Fäheşhanädä miña kızık tügel». Miläüşäneñ dä canın kıynagan, ämma äytep beterä almagan uyın açıklıy ul: «Nigä äle mine ciñel genä onıtırga tiyeşlär? Närsä, minem aşarga akça yuklıgın belmilärmeni? Närsä, tamak hakı da eşlämädemmeni min?» Anıñ süzlären tulayım huplamasa da, hatını Elmira: «Kompozitorı şundıy häldä bulgaç, halkı nindi bulırga tiyeş», — dip näticä yasarga mäcbür. Şunı uk Räfis tä raslıy: «Zaman nindi — keşeläre şundıy. Yöräk ülde, korsak kına kaldı keşedä», — di ul.
Sovet çorında gel «keşe cämğıyätkä tiyeş, keşe cämğıyät, kollektiv aldında burıçlı» dip tukıldı. Ä bit namuslı korılgan cämğıyät üze şäheslär aldında burıçlı häm cavaplı. Kiçä bulganmı, bügen barmı bezdä şundıy cämğıyät? Miläüşä kebeklärneñ facigase artında ğomumän bezneñ cämğıyätebezneñ facigase yatmıymı? Küräseñ, miherbansızlıknıñ, bütännär yazmışına sañgıraulıknıñ çıganagı da ählaklı cämğıyät tärtipläre bulmauga barıp totaşadır?! Miläüşä kebeklärneñ şähsi bähetsezlegeneñ säbäpläre küp: duslık qaderen belmägän duslar, yasalmalık, yalgan, ikeyözlelek... Duslarnıñ mondıy bulıp äverelüenä dä alar üzläre genä ğayeple tügel. Kıskası, säbäpneñ zurısı cämğıyät şartlarına barıp totaşa. Sovet şartlarına almaşka kilgän cämğıyätkä ışanıç bigräk tä yuk. Anda ählaksızlık, korsak öçen genä yäşäü köçäyä bara, mönäsäbätlärdä eçkersezlek, saflık kimi. Ayırım alganda, sänğatkä iğtibar kimi! Monı iñ berençe bulıp tatıy başlagan sänğat ähelläre — cırçı, kompozitor, kiçäge şağıyr, rässamnar — menä ni öçen depressiyä hälenä töşkännär.
Ä şulay da yaktılık barmı soñ? Bulırga tiyeş, bar, di pyesa. Monı üzgärtep koru zamanı kaharmanı Röstäm avızınnan yañgıragan soñgı süzlär iskärtä. Soñgı replika, hätta moñarçı gel rusça gına söyläp yörgän yegetneñ saf tatarça söyli başlavı da eçke mäğnägä iyä. Ul tulayım Räfis, Fähim, Miläüşä, Şähit hezmätlärenä bäyä, ädäbiyät vä sänğatneñ tormıştagı urını turında äytelgän fiker bulıp yañgırıy: «İsänmesez, icat ähelläre, haman da äle ätäçlänäsezme? — dip möräcäğat itä ul. — Dönyanı maturlarga cıyınasızmı? Keşe küñelen kamil itärgä cıyınasızmı? Kızganıç keşelär sez. Bügenge dönyaga sıymagan keşelär. Şulay da sez miña oşıysız. Çönki sez cülärlär, tilelär. Ä cülärlärsez, tilelärsez keşelär yäşi almıy...»
Dimäk, hätta bügenge kırgıy cämğıyät tä ädäbiyätka, sänğatkä hezmät itüçe «tilelär»sez yäşi almayaçak, — dramadagı olı fiker änä şul.
Tufan Miñnullin konfliktlarnıñ tormışçanlıgına, harakterlarnıñ çınlıgına menä şundıy möhim mäsälälärne kuyıp häm sänğatçä häl itep ireşä. Monıñ öçen ul yış kına soñgı vakıtta dramaturgiyädä köçäygännän-köçäyä bargan intellektual dramaga möräcäğat itä, bu tör dramanı «pyesa-disput», «drama-bähäs» dip tä atıylar. İntellektual drama birgän mömkinleklärdän faydalanıp, avtor yäşäü fälsäfäsen aça häm tamaşaçını da tormış döreslegenä yakınayta bargan sänğat döreslegenä ireşä. Zamanında sähnädä şaktıy köçäygän shemaçılık häm yasalmalık, deklarativlık häm dogmatizmnı kısrıklap çıgaruda dramaturg T.Miñnullin üzennän zur öleş kertä. Soñgı yıllar sähnä ädäbiyätınıñ üseş perspektivaları da şul yünäleştä yata.
«Monda tudık, monda üstek» (1981) dramasında T.Miñnullin üz icatı öçen yañarak materialga — neftçelär tormışına möräcäğat itä häm bu temanı yaktırtuda uñışka ireşä. Näticädä eşçelär temasın yaktırtuga bagışlangan Bötensoyuz festivalendä bu äsär buyınça Tatar däülät akademiyä teatrı kuygan spektakl priz aldı.
Dramada konflikt «kara altın» çıgarganda tabiğatkä mönäsäbät häm ğomumän neftçe professiyäsenä karaş cirlegendä oyışa. Bu yaktan äsär şaktıy traditsion kebek, ämma älege konflikt yärdämendä avtor original harakterlar icat itä, tormışnıñ aktual mäsälälären kütärä. Eşçe namusın üzendä tuplagan ziräk Sattar kart, kündäm, ämma eşçe digän izge isemneñ töp mäğnäsen añlap beterä almagan Zarif, üzençälekle häm keşelekle citäkçe Şäükät Ğazizov, buntar harakterlı İlfat obrazları aşa avtor eşçelär sıynıfınıñ cämğıyätneñ ählak normaların bilgeläüdä dä möhim urın totuın kürsätergä alına.
Moral-etik yaktan karaganda Näcibä obrazı ayırım iğtibarga layık. Biredä här keşegä şähes itep karau, anı hörmät itärgä, anı añlarga çakıru ideyase ütkärelä. Näcibä dürt märtäbä irgä çıkkan. Ğomumän alganda, irdän-irgä yörü hatın-kıznı bizämi, älbättä. Läkin avtor mäsälägä konkret ber yazmış noktasınnan torıp karıy, älege tulayım kire kagılırga tiyeşle yämsez fakt artında keşe yazmışı yatkanın kürsätergä alınuın, geroinya yazmışınıñ facigale asılın aça. Näcibäneñ irlär alıştıru censi azgınlıktan tügel, ä saf mähäbbät ezläüdän ikän. «Ğomerem buylarına podruçkam yörgän ir belän hatınga kızıgıp yäşädem», — di ul Zarifka. Hatın-kıznı bizi torgan sıyfatlardan ul bügen dä mährüm tügel. Yaratkan keşesenä fayda kiterergä äzer toru, fidakarlek, tugrılıklı yuldaş bulu, hezmäte belän söygäneneñ yäşäeşen bizärgä omtılu bu hatınga karata hörmät uyata. Şundıy karşılıklı harakternı surätlägändä avtor bügenge ğailälärdä oçrıy torgan ayırım kimçeleklärgä dä diqqat itä. «Altın kebek ber irlären yamanlap söylilär, — di Näcibä açınıp. — Miña dürt zimagur turı kilde, uramga çıgıp kıçkırmadım».
T.Miñnullin icat täcribäsendä tatar sähnä ädäbiyätınıñ ütkännän kilä torgan küp kenä milli üzençälekläre dä çagılış taba. Traditsiyälärne dävam itterü belän bergä, tatar dramaturgınıñ ğomumän üz vakıtında sovet dramaturgiyäsendä bargan ezlänülärgä dä sizger buluın, alarnı da öyränüen häm üzläşterüen kürergä mömkin. Şular näticäse bularak, T.Miñnullin filosofik dramadan şayan tamaşaga, zaman turında citdi uylanulardan tarihi materialga berdäy irken küçä. Mondıy oçraklarda dramaturg küptörle sänğat çaraları belän eş itä, dramanı yaña tasvir çaraları häm alımnarı belän bayıta.
«Nigez taşları» komediyäsendä (1968), mäsälän, vakıygalar tormışçan ezleklelektä aga. Başlangıç situatsiyä — komediyäçel: Ğarifulla kart, avırıym dip, dürt malayına telegramma suktıra. Aldangan ulları semyaları belän ber-ber artlı kaytıp töşälär. Alarnıñ bergä cıynalularınnan faydalanıp, çittä yäşägän ullarınıñ kayber naçar ğadätlären, kıyık eşlären işetep-belep yatkan Ğarifulla kart beräm-beräm alarnı «çistarta» başlıy.
«İr-yegetlär» dramasında (1971) Märvän şähärdä oçraklı töstä fronttaş dustı belän oçraşa, isereklek yulına kerep kitkän Ähtämne avılına alıp kaytıp, üz yazmışı turında, alga taba niçek yäşärgä tiyeşlege hakında irkenläp uylanırga mömkinlek birä. Älbättä, Ähtäm harakterındagı tiskäre sıyfatlar beryulı gına yukka çıkmıy. Läkin avıldagı yañalıklar, Märvänneñ üz ürnäge, anıñ kızı Sayranıñ häm hatını Gaşiyäneñ samimi möğamäläläre ütkändä sälätle arhitektor bulıp tanılgan Ähtämgä icadi tormışka kaytırga, keşelegen yañadan tabarga yärdäm itä. Bolar tabiğıy agışta birelä, äsärdä real çınlık nık saklana.
Dramaturg başka alımnardan da irken faydalana. «Duslar cıyılgan cirdä» pyesası, mäsälän, dramatik hikäyäläüneñ tormışçanlıgına omtılu belän bergä, kompozitsiyä tözüdä kayber şartlıklarga da möräcäğat itep yazılgan. Vakıygalar agışı kinät kenä ber noktada özelä, annañ soñ şul uk noktadan ikençe ber cirdä, vakıt yagınnan şul tuktap kalgan mizgeldän başlap kitelä dä, Räfislär öyendä, Fähimnärdä, Nurislam fatirında dävam itterelä. Şundıy sähnä şartlılıgı yärdämendä vakıt häm urın özgälänsä dä, çınlık bozılmıy, tormış üz räveş-formasında gäüdälänä.
Syucetına häm kompozitsiyäsenä fantastika häm şartlı elementlar kertelgän, obrazlar sistemasında da metaforikaga möräcäğat itkän pyesaları belän T.Miñnullin icatı yaña baskıçka kütärelde. Üz vakıtında ilneñ törle teatrlarında da menä şundıy äsärläre kiñ yañgıraş taptı. Bolar arasında «Ay bulmasa, yoldız bar» draması (1977), «Äldermeştän Älmändär» isemle moñsu komediyäse (1976), «Moñlı ber cır» dip atalgan publitsistik-fälsäfi draması (1981) bar. Bu äsärlärdä dä reallek belän fantastik şartlılık çigendä dramaturg keşe psihologiyäsenä tagın da tiränräk ütep kerü, zamandaş obrazların ereräk ğomumiläşterü, problemalarnı sänğatçä ütemleräk häl itü mömkinleklären ezli. Dramaturgnıñ surätläü obyektları häm alımnarı, stil üzençälekläre törle-törle bulgan, şul yaktan ber-bersennän nık ayırılıp torgan pyesaların bernärsä üzara şaktıy yakınayta, häm ul T.Miñnullin icatında möstäqıyl ber yünäleş tudıra. Süz bügengeneñ uñay geroylarına iğtibar yünältü, alarnı ictimagıy tormışta üz urınnarın tapkan, vazifaların häm burıçların yahşı añlagan keşelär itep tasvirlau turında bara. «İr-yegetlär», «Üzebez saylagan yazmış», «Yöräk yanar öçen birelgän», «Kırlarım-tugaylarım», «Äldermeştän Älmändär», «Ay bulmasa, yoldız bar», «Moñlı ber cır», «Bäylänçek» kebek pyesalarnıñ üzägendä näq menä şundıy geroylar tora. Keşelek hıyallangan ideallarga omtılu noktasınnan karaganda, älege tip geroylarnı üzäkkä kuyıp tasvirlau yagınnan «Kankay uglı Bähtiyär» isemle tarihi drama da şuşı yünäleştä karalırga mömkin.
Uñay geroy — ädäbiyätnıñ häm ğomumän sänğatneñ ölgergänlek däräcäsen, sänğatçä yözen bilgeläüçe faktorlarnıñ berse. Şunlıktan ädäbiyät häm sänğattä estetik ideal da, iñ äüväl, uñay geroy obrazında çagılış taba. Sovet ädäbiyätında konfliktsızlık teoriyäse şaktıy tamır cibärgän çorlarda sähnädä dä deklarativ, tormıştan ayırılgan geroylar kübäygän ide. Uñay geroynı shemaçılıktan kotkarıp, tormışçan nigeze nık bulgan canlı harakter itep surätläü yünäleşendä H.Vahit häm Ş.Hösäyenov, A.Ğıyläcev häm D.Väliyev, İ.Yüzeyev häm R.Hämit, Yu.Äminov häm F.Sadriyev, Yu.Safiullin häm R.Mingalimnär zur öleş kerttelär. Bu ölkädä T.Miñnullin ayırata kürenekle urın tota. Dramaturgnıñ älege geroynı gäüdäländerüdäge ezlänülären tema häm stil ölkäsendä dä, forma eşläneşe häm harakterlar bireleşendä dä kürergä mömkin. Bolarnıñ barısınıñ nigezendä avtornıñ sänğatçä döreslekkä omtıluı yata. Äytergä kiräk, zamandaşlarnıñ uñay obrazların tudıruga T.Miñnullin beryulı gına ireşmäde. Anıñ kolaçlı uñay kaharmannar gäüdäländerü öçen başta original tiskäre personaclar barlıkka kiterergä kiräk, dip fiker yörtkän çakları da buldı. Avtor, teläsä-telämäsä dä, şulay itep, ul çakta çınbarlıkta iñ äüväl tiskärene ezlärgä çakıra torgan pozitsiyädä tora ide. Läkin dramaturg andıy karaşlardan vaz kiçä aldı, icatında andıy pozitsiyädän kitte. Uñay geroy problemasın häl itügä distälägän pyesaların bagışladı.
Bu mäsälädä berençe citdi uñışka T.Miñnullin «İr-yegetlär» dramasındagı Märvän obrazı belän ireşte. Böyek Vatan sugışın batırlarça ügkän keşe buluı, kolhoznı alga cibärü öçen fidakarlärçä köräşüe, keşelärgä hörmäte häm ışanıç belän karavı (bu anıñ Ähtämgä bulgan mönäsäbätendä tulı çagıla) anı uñay yaktan, keşe häm citäkçe bularak ürnäk itep harakterlıylar.
“Üzebez saylagan yazmış» (1972) draması belän avtor bu yünäleştä tagın ber uñışlı adım yasadı. Pyesa halık mäğarife ölkäsendäge aldıngı köçlärne gäüdäländergän keşelärgä tirän hörmät belän sugarılgan. Vakıygalar üzägendä yäşäü printsipları açık bulgan, olı ideal hakına köräş alıp bargan geroy tora. Ul — mäktäpneñ yaña direktorı İlgiz Tuktarov. Ul şaktıy nık tamır cäygän iske tärtiplärgä karşı köräş aça. Läkin iskelek, künegelgän ğadätlär şaktıy köçle bulıp çıga, alarnı aktiv yaklauçılar da tabıla. Mäsälän, zavuç Mönirä kebeklärgä şulay yäşäve dä, eşläve dä ciñel, künegelgän. Ukıtunıñ sıyfatı tübän bulsa da, ölgereş protsentın yugarı itep kürsätkängä kürä, mäktäp moñarçı rayonda aldıngı bulıp yörgän. Yaña direktor şuña karşı çıga, ukıtunıñ sıyfatın kütärüne taläp itä. Anı baştarak hätta Nariman şikelle namuslı häm täcribäle kart ukıtuçı da añlamıy. Yäş direktornı eşennän alalar, küçep kitärgä mäcbür itälär. Şulay da moral ciñü anıñ yagında kala. Ul üzeneñ uñay näticälären dä birä başlıy. Fasil kebek härvakıt bitaraflık yagın kayırgan keşelär yokılarınnan uyana, ictimagıy aktivlık dairäsenä tartıp kertelä, iskelekkä köçle basım yasala. Üzençälekle citäkçe, baş-ayagı belän eşkä çumgan, keşelär öçen yäşäüçän Şäyhattarovnıñ elekke direktornı yaklau pozitsiyäsenä basuı älege köräşneñ ictimagıy eçtälegen tagın da konkretlaştıra.
Sınmas ruhlı häm nık imanlı geroy, obrazların icat itü yünäleşendä ezlänülären dävam itterep, dramaturg «Ay bulmasa, yoldız bar» (1977) isemle dramatik hikäyäsendä yaña adım yasadı.
Avtornıñ personac bularak üz äsärendäge vakıygalarga katnaşuı da küptännän oçrıy. T.Miñnullin monda traditsion alımnan faydalana. Pyesada personaclaştırılgan avtor üzeneñ ädäbi geroyı belän bähäs-tartış alıp bara. Dramaturg äsären melodrama ruhında yaza başlavı säbäple, pyesada geroylarnıñ küz yäşe mul aguı, alarga almaşka bähetle tämamlangan final kilüe sorala ide. Läkin kötelmägän häl tua: üzäk personac Mädinä Safina avtor telägenä buysınmıy, küz yäşlären kürsätmi, avırlıklardan sıgılıp töşmi. Geroinyasınıñ şundıy üzsüzlegenä ürtängändäy, avtor anı yañadan-yaña avır sınaular aldına kuya: yaratkan ire Mädinägä hıyanät itä, berdänber yuanıçı bulıp kalgan kızı hälaq bula, soñınnan üze dä, änise kebek ük, sukıraya. Läkin Mädinä bolarnıñ bersenä dä bireşmi, «keşedäge köç ul üze uylagannan kübräk» ikänen raslıy. Avtor bähästä ottıra, ihtıyar köçe sınmıy torgan keşene kürep soklana, bu hatınnıñ timer ihtıyarı aldında baş iyä. Şul räveşçä, Mädinä üz yazmışına üze huca bula algan keşelärneñ cıyılma obrazı tösendä gäüdälänä.
Bu äsär buyınça Älmät däülät teatrında kuyılgan spektakl öçen dramaturgka, spektaklneñ recisserı Ğali Hösäyenovka häm baş roldä uynagan artistka D.Kuzayıvaga respublikanıñ G.Tukay isemendäge Däülät premiyäse birelde. «Ay bulmasa, yoldız bar» rusçaga tärcemä itelep, «Teatr» curnalında da [Mäskäü, 1979, № 6] basılıp çıktı.
«Moñlı ber cır» isemle publitsistik dramasında (1981) avtor älege pyesada faydalanılgan alımga kabat möräcäğat itte. Äsärneñ ideya-hudocestvo eçtälege nık kına abstraktsiyäläügä korılgan. Dramaturgnıñ äytergä telägän fikeren, anıñ dönyaga karaşın çagıldırgan häzerge şağıyr monda legendar şähes Musa Cälil belän oçraşa. Mondıy situatsiyädä kürsätelgän personaclarnıñ üzara mönäsäbäte şaktıy katlaulı şartlılıkka korılgan. Üze dä şartlı sähnä obrazı bulgan Şağıyr fantaziyäse belän Musa Cälilne, anıñ köräştäşlären häm doşmannarın h.b. «tereltä»; beräüläre belän dialog-bähäs alıp bara, ikençeläre belän dialog-fälsäfä kora, öçençelärennän sorau alu oyıştıra. Bolar hämmäse dramanıñ fälsäfi-säyäsi eçtälegen tiränäytergä bulışa. Zur mäsälälärne häl itüdä, faşizmnıñ keşelek öçen kurkınıçlıgın, anıñ ülemgä hökem itelgänlegen kürsätüdä älege alımnarnıñ kiñ mömkinleklärennän T.Miñnullin osta faydalana. Bu äsär nigezendä kuyılgan spektakldä yäşäü belän ülem fälsäfäse, anıñ azatlık köräşendäge, ğomumän, keşe yazmışındagı role üzençälekle häm tirän açıldı.
Dramaturgnıñ üñay geroy kontseptsiyäse tagın ber tör obrazlar yärdämendä tormışka uñışlı aşırıla. Alar — il kartları, hezmät halkınıñ namusın, ählak saflıgın häm başka uñay sıyfatların üzlärendä tuplagan kiñ kolaçlı häm yañgıraşlı obrazlar. Avtor alarnı ideal geroylar räveşendä kürsätmi, yalgışları da buluın, kaysıdır yakları belän äylänä-tirädägelär öçen kulay tügellären dä iskärtä. Şundıylarnıñ berse — «Miläüşäneñ tugan köne»ndäge geroy — bu dönyada mesken bulmaska öndägän kiçäge frontovik, bügenge kolhoz räise Haris. Ğomere buyı, karçıgına gına tügel, inde ayırım yäşägän ullarına häm kilennärenä dä tıngılık birmägän tiktormas Ğarifulla kart ta («Nigez taşları») şundıy harakter bularak tamaşaçı häterenä kerep kaldı. Yalgış yulga baskanın bik soñga kalıp töşengän, şunı tanırga üzendä köç taba algan kart ukıtuçı Nariman da («Üzebez saylagan yazmış») şul uk obrazlar galereyasında layıklı urın aldı. Ziräk il kartı Älmändär («Äldermeştän Älmändär») häm eşçe namusın yugarı yörtkän Sattar kart («Monda tudık, monda üstek») obrazları belän avtor mondıy tör geroylarnıñ tagın da masştablırak obrazların icat itte. Ber karaganda, bu kartlarga inde fani dönya mäşäqatlärennän çittäräk yäşärgä dä mömkin, çönki alar layıklı yalda. Ämma böten ğomerläre halık mänfäğatlären kaygırtıp ütüe, şulay yäşärgä künegüläre säbäple, alar kartlık könnärendä dä ictimagıy aktiv tormıştan çitläşä almıylar. Zur tormış täcribäse, hezmät keşeläreneñ uñay ruhi-ählakıy sıyfatların üzlärendä tuplanganlıkları belän alar bügenge cämğıyät öçen qaderle. Mondıy geroyların dramaturg yahşı belä, yarata, alarga soklanıp karıy. Ul alarnı bilgele ber däräcädä zamandaşlar öçen ictimagıy häm moral-etik yaktan ürnäk itep tä kürsätä. Älmändär, mäsälän, tuksannıñ öske yagında bulsa da, yäşlärneñ omtılışların, dönyaga karaşların häm üz-üzlären totışların da tirän añlıy, alarga teläktäşlek belderä. Ğarifulla belän Sattar Bikkinin dönyaga ayık karaşlı buluları belän, tormışıbızdagı uñay yaklar öçen kuanıp, tiskäre küreneşlärgä karşı üzlärençä köräşüläre, äylänä-tirädägelärne dä köräşkä ruhlandıruları belän ayırılıp toralar. Kıskası, halıknıñ uñay sıyfatların, iñ kürkäm ğoref-ğadätlären üzlärendä saklap kilgän bu aksakallarnı dramaturg ber ük vakıtta zaman ruhına sizger keşelär itep tä gäüdäländerä.
Üzeneñ tıngısız sänğatçä ezlänülärendä T.Miñnullin «Äldermeştän Älmändär» isemle komediyäsendä ayıruça zur uñışka ireşte. 1977 yılda sähnä kürgän bu äsär 70nçe yıllar tatar ädäbiyätı häm teatrında kürenekle ber vakıyga tösen aldı. Şuşı pyesa buyınça kuyılgan spektakl öçen T.Miñnullinga, recisser M.Sälimcanovka häm artist Ş.Biktimerovka 1980 yılda Rossiyä Federatsiyäseneñ Stanislavskiy isemendäge Däülät premiyäse birelde.
Şulay kiñ tanılgan bu pyesanıñ töp uñışı andagı üzäk personacga, anıñ surätläneş formasına bäyle. Äsär konfliktı 91 yäşlek Älmändär kart belän Äcäl arasında hasil bulsa da häm karşılıkka kergän bu ike köçneñ härkaysı möstäqıyl küzallansa da, bolarnıñ nigeze bar. Mifik Äcäl obrazı şul uk Älmändär kart yazmışına turıdan-turı bäyle, härkemneñ äcäle üzeneke, nindider ğomumi äcäl yuk. Şulay bula torıp ta, tamaşaçı Älmändärneñ üz äcäle belän köräşen çınlık yassılıgında kabul itä. Çönki bu köräş keşelekne kızıksındıra torgan ğomum soraularga kagıla.
Tatar dramaturgiyäsendä üzäk ideyane tulı häm sänğatçä ütemle itep açu maksatı belän allegorik obrazlardan berençe märtäbä uñışlı töstä G.Kolähmetov faydalandı. «İke fiker» dramasında allegorik Kızıl häm Kara fikerlär köräşen surätläp, ul tatar drama poetikasına zur yañalık alıp kilde. Şartlı metaforik alım belän surätlängän älege fiker köräşe äsärdä başlıça Daut tiräsendä bara, añardan ayırılıp kitmi.
T.Miñnullin isä bu alımnıñ yaña mömkinleklären aça. Äcäl vakıt-vakıt üzbaşka «yäşi» başlıy. Läkin avtor härvakıt anıñ real cirlekkä häm konkret keşegä bäyle buluın sizderep tora. Şuña kürä uydırma Äcälneñ missiyäse real bulganı kebek ük, ul üze dä allegorik obraz bularak yahşı añlaşılıp kabul itelä. Şartlılık yäşäü belän ülem köräşe kebek temanıñ tormışçan fälsäfi mäğnäsen tulı, şulay da tamaşaçıga avır täesir itmäslek töstä, açarga bulışa. Älmändär — çın halıkçan harakter.
Mondıy sıyfatka ul, iñ elek, ülemgä real mönäsäbättä buluı belän iyä. Küp hällärne başınnan kiçergän, il yazmışınıñ iñ cavaplı çorlarında vakıygalar üzägendä kaynagan bulu anı halık tribunı däräcäsenä kütärä. Anıñ kürkäm harakter sıyfatları sähnädä kılgan eşläre belän aklana bara. Ul moñarçı üze tayangan yugarı ählak normaların, güzäl ğadätlärne üz-üzen totışı häm eşe belän isbat itep kilä. Kayber säyer ğadätläre isä cir östennän, keşelärdän, yaratkan şöğıllärennän ayırılıp kitärgä telämäve, yäşärgä tıyılgısız omtılışı häm optimizmı çagılışı dip kabul itelä. Älmändär obrazınıñ folklor traditsiyäläre belän urtaklıgı zur, läkin ul halık avız icatındagı şartlı geroy bulıp tügel, bälki real cir keşese räveşendä alga basa. Çönki bu obraznı dramaturg halık avız icatına has geroik giperbolalaştıru alımı belän tügel, ä realistik sänğat alımnarı belän tudıra. Şunıñ belän T.Miñnullin sovet çorı ädäbiyätındagı geroik başlangıçnı individualläşterü tendentsiyäsen dävam itä.
Äsär alıngan problemasınıñ citdilege belän ayırılıp tora. Şunıñ belän bergä, ul törle hislärgä bay, mul bizäkle. Monda ciñel, uynak yumor, citdi kölü häm satirik ütkenlek, lirizm häm dramatizm, faciga da üzara tıgız aralaşkan häldä yäşilär. Moñsulık belän yaktı optimizmnıñ organik kuşılması äsärneñ iñ köçle yaklarınnan bersen täşkil itä, temanı otışlı häl itü öçen kiräkle sıyfatlardan berse bulıp tora. Pyesada törle canr üzençälekläreneñ, ädäbi-dramatik törlärneñ, alımnarnıñ üzara aralaşuın, citdi komediyä formasınıñ bütän törle hudocestvo çaraları belän bayıtıluın kürergä mömkin. Bolar barısı ahır çiktä äsärne soñgı yıllar dramaturgiyäseneñ genä tügel, ğomumän tatar dramaturgiyäseneñ iñ yahşı ürnäkläre rätenä kertep kararga mömkinlek birä.
Tulısınça komik konfliktka häm kölkele situatsiyälärgä korılgan, yumoristik häm satirik obrazlarnı üzäkkä kuygan komediyä häm vodevillär T.Miñnullin icatında möstäqıyl ber yünäleş hasil itälär. Alar arasında «Bezneñ avıl keşeläre» (1966), «Nigez taşları» (1968) kebek citdi ruhtagı komediyälär dä, «Bähetle kiyäü», «Ğomerdä bulmagannı» (1969), «Görgöri kiyäüläre» (1995) şikelle şayanlık çäçep torgan küñelle komediyälär dä, «Diläfrüzgä dürt kiyäü» (1972), «Ak täü bä, kara täübä», «Alay tügel, bolay ul» (1976) kebek vodevillär dä, «Yäşlegem, yülärlegem» (1978) digän moñsu-lirik komediyä dä, «Bäylänçek» (1982), «Baca mal tügel, käcä tugan tügel» (1994) isemle satirik komediyälär dä bar. Bu tör äsärlärdä yumor häm satirik sızıklar mäğnälelek belän, zamanınıñ aktual mäsäläläre belän berböten täşkil itälär. Alardagı situatsiyälärdä häm harakterlarda zamannıñ ölgergän problemaları çagıla, obrazlarnıñ tormışçan nigezlären avtor çın halıkçan tel yärdämendä aça.
Komediograf bularak, T.Miñnullin bigräk tä K.Tinçurin traditsiyälärenä tugrılık saklıy, alarnı üsterä. Bu ayırata tormış materialın iñläp aluda, kızıklı situatsiyälär tudıruda, keşe ruhınıñ neçkä tirbäleşlärenä sizgerlektä, tapkırlıkta häm şayanlıkta açık kürenä. Şul uk vakıtta biredä T.Miñnullinnıñ üzenä genä has üzençälekläre dä bar. Ütkänne törleçä inkar itü zamanında yäşägän K.Tinçurinnıñ töp pafosı, mäsälän, burcuaz dönyanı tänqıytläügä yünältelgän, şunlıktan anıñ äsärlärendä algı planda ütken satira tora ide. 20-30 yıllarnıkınnan üzgä ictimagıy-ruhi mohittä yäşägän T.Miñnullin isä kübräk yomşak yumor belän eş itä. Asılda satira ruhı belän sugarılgan «Bäylänçek» äsärendä dä, bigräk tä üzäk geroy Albert obrazında, moñsulık häm yaktı kölü, tiskäre personaclarnıñ kimçelekläre öçen can ärnü, ul kimçeleklärneñ betäçägenä ışanıç vakıygalarga häm obrazlarga üzençälekle tös birä. Avtor bügengeneñ uñay sıyfatların raslaunıñ ütemle formaların ezli.
Dramalarındagı kebek, T.Miñnullin komediyäläreneñ kübeseneñ üzägendä şulay uk uñay geroy obrazı tora. Alar — ğadättä ğadi hezmät keşeläre. Nindi dä bulsa ğadättän tış ber hälgä yulıkkan mondıy geroylar üzläreneñ kürkäm yakları belän açılıp kitälär.
T.Miñnullin dramaturgiyäseneñ harakterlı yaklarınnan berse — anıñ zaman problemalarına ayırata sizger buluı. Agımdagı çınbarlıknı anıñ bügen çişüne sorıy torgan mäsälälärne çın sänğat yugarılıgında häl itü, zamandaş obrazın, anıñ tarihi rolen üzençälekle gäüdäländerü kebek ğayät avır häm katlaulı burıçlarnı ütäüdä T.Miñnullin icatı tatar ädäbiyätınıñ algı safına çıktı häm bügen dä alda tora.
Dramaturgnıñ materialı tormışnıñ törle ölkälärennän alıngan, yaña fikerlär kütärgän pyesaları ideya yagınnan möhim, yış kına kiñ cämäğatçelek iğtibarın cälep itüçän. İdeya eçtälege häm hudocestvo üzençälege buyınça T.Miñnullin pyesaların berniçä törkemgä bülep kararga mömkin. Alar hudocnik talantınıñ köçen, icat eşçänlegeneñ kolaçın kürsätkän, anıñ ezlänüläreneñ üzençäleklären çagıldırgan yünäleşlärne täşkil itälär.
Keşeneñ keşe bularak ayakka basuı, ruhi nıguı, yağni şähesneñ formalaşuı probleması T.Miñnullin icatında kiñ urın ala. Bu temaga «Miläüşäneñ tugan köne» (1968), «Kürşe kızı» (1968), «Uylanır çak» (1971), «Kitär yulıñ yırakmı?» (1974), «Duslar cıyılgan cirdä» (1978), «Adäm balasına yal kiräk» (1979), «Monda tudık, monda üstek» (1981) kebek pyesaları karıy, alar anıñ dramaturgiyädä tulı ber fiker häm stil yünäleşen täşkil itälär. Mondıy äsärlär ğomumän 60-70 yıllarda sovet dramaturgiyäsendä köçäygän, intellektual-fälsäfi başlangıçka nigezlängän tendentsiyäne açık çagıldıralar. Tendentsiyäneñ üzägendä zamandaşlarnıñ ruhi yäşäeşeneñ mäğnäsen täşkil itkän ählak normaların analizlau häm raslau yata.
Bu tendentsiyäneñ formalaşuı häm nıguı ictimagıy-säyäsi şartlar belän, zaman ideologiyäse ädäbiyät häm sänğat aldına kuygan taläp-burıçlar belän bilgelänä ide. Estetik ideal noktasınnan karaganda bu tendentsiyä dramaturgiyäneñ yaña sıyfat ala baruın kürsätä. Çönki sovet ädäbiyätında estetik idealnıñ konkret gäüdäläneşe şaktıy vakıtlar ädäbi obrazda ictimagıy-säyäsi hasiyätlärne çagıldıruga östenlek birü räveşen aldı. Açıgrak äytkändä, ädäbi obrazda töp iğtibar estetik idealnıñ ictimagıy-säyäsi ideal belän bäyläneşlären çagıldıruga yünältelde. Soñgı yıllar ädäbiyätında isä, şul isäptän dramaturgiyädä dä, estetik idealnıñ ählakıy aspektların añlarga häm bäyälärgä omtılış bermä-ber köçäyde. Kıskası, estetik idealnıñ ählakıy aspektlarına iğtibar artu soñgı yıllar ädäbiyätında uñay geroy obrazın çagıldırunıñ möhim üzençäleklärennän bersen täşkil itä.
Şunı uk T.Miñnullin dramaturgiyäsendä dä küzätergä mömkin. Ğadi häm ğadäti köndälek hällärne, yış kına ber ğailä eçendä bulıp uzgan vakıygalarnı surätläü aşa avtor tormış itüneñ iñ äüväl moral-etik planda katlaulı buluın, häzerge keşe yäşäeşe häm ruhınıñ nikadär kiyerenke häm karşılıklı ikänen çagıldıra. Yugarıda äytelgän dramalarında T.Miñnullin zamandaşlarnıñ ruhi dönyasına şaktıy tirän ütep kerä. Keşe belän cämğıyät arasındagı, ayırım şäheslär, törle professiyä väkilläre arasındagı mönäsäbätlärneñ asılı nidän ğıybarät? Häzerge tormışta nindi ählak printsipları östenlek itä yäki itärgä tiyeş? Ählak häm etika normalarınıñ nigeze kanlarga barıp totaşa, bügen alar nikadär tormışçan häm totrıklı? Menä şundıy soraularga cavap ezläü bu äsärlärneñ problematika baylıgın häm ideya-hudocestvo ähämiyäten bilgeli. Bügenge keşeneñ moral yöze saf häm kürkäm bulırga tiyeş! — T.Miñnullin üz äsärlärendä menä şundıy fikerne alga sörä.
Şähes häm anıñ yazmışınıñ formalaşuı, bolarnıñ nigezendä yatkan gracdanlgk namusı mäsäläläre dramaturgnıñ berençe äsärlärennän alıp soñgı yıllar icatına qadär avtornıñ iğtibar üzägendä tora häm şaktıy täesirle sänğatçä gäüdäläneş taba. Bu yaktan «Miläüşäneñ tugan köne» häm «Duslar cıyılgan cirdä» isemle dramalar ayıruça harakterlı. Personaclarnıñ nigezdä urtak buluı belän dä, kuyılgan problemaları yagınnan da alar ber-berseneñ tabiğıy dävamı. Äsärlärdä üzäkkä keşeneñ tormışta üz urının niçek saylavı, cämğıyät öçen niçek faydalı bulu mäsäläläre kuyılgan. Alar «Miläüşäneñ tugan köne» dramasında kiçäge student duslar, bügen möstäqıyl tormışta berençe adımnarın atlauçı icat yäşläre öçen bik citdi häm katlaulı tös ala. Yäşäüneñ olı idealına tugrılık saklau yulında yäş şağıyr Räfis, yäş kompozitor Fähim, yäş rässam Nurislam elekke dusları rässam Şähit belän bäreleşkä kerälär, yäş cırçı Miläüşäne anıñ yogıntısınnan tartıp alalar. Ä «Duslar cıyılgan cirdä» dramasında, inde tormış yullarınıñ urtasına citep kilgändä, şul uk geroylar yugarıda äytelgän möhim mäsälälärneñ äle dä häl itelep betmägänen, üzläre öçen haman da aktual ikänen kürep berkadär aptıraşta kalalar. Alay gına da tügel, üz tormışıñnı mäğnäle itep, halıkka faydalı itep koru ciñel eş tügel ikänen añlap, alar hätta tirän kiçereşlär däryasına töşälär. Tormış här buın aldına yañaça, katlaulı yakları belän kilep basa, ğadel häm faydalı itep yäşäü qağıydälären keşe ğomere buyı üzläşterä. Karyerist Şähitkä karşı çıkkan, anıñ yäşäü fälsäfäseneñ çereklegen häm zararlıgın faş itkän Nurislamnar, bilgele ber vakıtlar uzgaç, üzläreneñ dä tiyeşle aktiv tormış belän yäşämi başlauların, meşanlık batkagına kerep baruların kürep-töşenep alalar. Duslık kebek izge hisne Räfis häm Fähim, Nurislam häm Gaynullalar ber-bersenä kunakka yörep, üzara maktaşu dip kenä isäpli başlagannar. Alar barı cämğıyättän alırga, aña tülärgä kiräk ikänen, monıñ öçen üzeñdäge böten köç häm sälätne, fizik häm ruhi mömkinleklärne eşkä cigü zarurlıgı turında uylamaska künekkän şäheslär bulıp alga basalar. Kızıklı situatsiyälär, canlı detallär yärdämendä mondıy yäşäü räveşen kire kagıp, dramaturg üz buının yugarı ideallar belän yanıp yäşärgä çakıra. Tınçu tınlıkka künegü, icadi säläten häm ruhi baylıknı vaklau, äräm-şäräm itü, üz vöcdanıñ aldında da, başkalar karşında da çista bulıp kala almau, kiräkmägän taşlamalarga baru yaña tör meşanlıknı barlıkka kiterä, ahır çiktä keşene şähes bularak üsüdän tuktata, keşeneñ keşelegen üterä, digän fiker ütkärelä äsärdä. Mondıy tiskäre sıyfatlarga avtor metaforik isem birä, «pärilär» dip atıy.
Trilogiyäneñ sovet çorında yazılgan ike kisägendä («Miläüşäneñ tugan köne», «Duslar cıyılgan cirdä») dramaturg cämğıyät häm keşe mönäsäbäten şul çor ideologiyäse küzlegennän torıp, yağni keşeneñ cämğıyätkä ni däräcädä faydalı buluı, cämğıyät häm kollektiv aldında hiç şiksez cavaplılıgı noktasınnan torıp kına häl itsä, «Huşıgız!» pyesasında mäsäläne başkaça kuya.
Bu — küpmäğnäle, tirän fikerle drama. T.Miñnullin dramaturgiyäsenä ğomumän açık fikerle bulu has. Hätta yäşäü häm ülem mönäsäbäte kebek katlaulı fälsäfi eçtälekle «Äldermeştän Älmändär» pyesası da üzeneñ açık häm yaktı, optimistik fikerle buluı belän harakterlı. Bu äsärdä isä fikerlär tirän yäşerelgän. Anı ictimagıy-fälsäfi drama dip atarga mömkin. İlebez 90 nçı yıllarda kilep kergän ictimagıy-säyäsi häm iqtisadıy şartlarda tugan katlaulı mäsälälärne häm hällärne çagıldırgan küpkatlı äsär.
Syucet ğadi. Tanılgan cırçı Miläüşäneñ soñgı säğatläre suga. Şunı belep, ul avıldan yäşlek dustı Ğalimullanı çakırtıp ala. Anıñ äüvälge dusları belän arası küptän özelgän. Alar hätta Miläüşäneñ şifahanädä yatıp çıguın da belmilär. Tol hatın vasıyätendä elektäge dusların, hätta törle vakıttagı irläre Şähit belän Nurislamnı da, mäyete yanına kertmäskä kuşıp yazıp kaldırgan... Ğalimulla belän söyläşülärennän Miläüşäneñ yazmışınnan rizasızlıgı, şähsi tormışında bähetsez buluı, üz ruhına turı kilä torgan yulnı taba almaganlıgı mäğlüm bula. Ul uzgan tormış yulı kitek, ul yaulagan dan-şöhrätlär añar şähsi bähet tä, küñel qanäğatlege dä kitermägän.
Menä şunda keşe küñeleneñ dä, dönyada yäşäüneñ dä nikadär katlaulı buluı mäsäläse kalka. Şähes häm cämğıyät, şähes häm kollektiv mönäsäbätläre avır, çualçık. İctimagıy mänfäğatlär belän şähsi teläk-omtılışlarnıñ üzara katlaulı bäyläneşe, yaraşu yäki yaraşmau mömkinlekläre...
Hikmät şunda, Miläüşä yaktı dönya belän huşlaşu vakıtı kilep citkäç, üzeneñ eçkersezlekkä, döreslek häm saflıkka korılgan tormışka omtılıp yäşäven añlıy. Ul yalgan belän, yasalmalık belän tulı tormıştan tuygan.
Ayırım şähes kiçergän bähetsezleklärneñ: yalgız kalunıñ, onıtılunıñ, kiçäge danlı keşene ayak sörtep taşlangan çüpräk hälenä citkerüneñ töp säbäbe bar. Anı kiçäge can duslar — Räfis, bigräk tä Fähim yazmışı tagın da açıklıy. Vakıtında tanılgan kompozitor bügen küñel töşenkelege kiçerä. «Yäşisem kilmi minem bu dönyagızda, — di ul. — Fäheşhanädä miña kızık tügel». Miläüşäneñ dä canın kıynagan, ämma äytep beterä almagan uyın açıklıy ul: «Nigä äle mine ciñel genä onıtırga tiyeşlär? Närsä, minem aşarga akça yuklıgın belmilärmeni? Närsä, tamak hakı da eşlämädemmeni min?» Anıñ süzlären tulayım huplamasa da, hatını Elmira: «Kompozitorı şundıy häldä bulgaç, halkı nindi bulırga tiyeş», — dip näticä yasarga mäcbür. Şunı uk Räfis tä raslıy: «Zaman nindi — keşeläre şundıy. Yöräk ülde, korsak kına kaldı keşedä», — di ul.
Sovet çorında gel «keşe cämğıyätkä tiyeş, keşe cämğıyät, kollektiv aldında burıçlı» dip tukıldı. Ä bit namuslı korılgan cämğıyät üze şäheslär aldında burıçlı häm cavaplı. Kiçä bulganmı, bügen barmı bezdä şundıy cämğıyät? Miläüşä kebeklärneñ facigase artında ğomumän bezneñ cämğıyätebezneñ facigase yatmıymı? Küräseñ, miherbansızlıknıñ, bütännär yazmışına sañgıraulıknıñ çıganagı da ählaklı cämğıyät tärtipläre bulmauga barıp totaşadır?! Miläüşä kebeklärneñ şähsi bähetsezlegeneñ säbäpläre küp: duslık qaderen belmägän duslar, yasalmalık, yalgan, ikeyözlelek... Duslarnıñ mondıy bulıp äverelüenä dä alar üzläre genä ğayeple tügel. Kıskası, säbäpneñ zurısı cämğıyät şartlarına barıp totaşa. Sovet şartlarına almaşka kilgän cämğıyätkä ışanıç bigräk tä yuk. Anda ählaksızlık, korsak öçen genä yäşäü köçäyä bara, mönäsäbätlärdä eçkersezlek, saflık kimi. Ayırım alganda, sänğatkä iğtibar kimi! Monı iñ berençe bulıp tatıy başlagan sänğat ähelläre — cırçı, kompozitor, kiçäge şağıyr, rässamnar — menä ni öçen depressiyä hälenä töşkännär.
Ä şulay da yaktılık barmı soñ? Bulırga tiyeş, bar, di pyesa. Monı üzgärtep koru zamanı kaharmanı Röstäm avızınnan yañgıragan soñgı süzlär iskärtä. Soñgı replika, hätta moñarçı gel rusça gına söyläp yörgän yegetneñ saf tatarça söyli başlavı da eçke mäğnägä iyä. Ul tulayım Räfis, Fähim, Miläüşä, Şähit hezmätlärenä bäyä, ädäbiyät vä sänğatneñ tormıştagı urını turında äytelgän fiker bulıp yañgırıy: «İsänmesez, icat ähelläre, haman da äle ätäçlänäsezme? — dip möräcäğat itä ul. — Dönyanı maturlarga cıyınasızmı? Keşe küñelen kamil itärgä cıyınasızmı? Kızganıç keşelär sez. Bügenge dönyaga sıymagan keşelär. Şulay da sez miña oşıysız. Çönki sez cülärlär, tilelär. Ä cülärlärsez, tilelärsez keşelär yäşi almıy...»
Dimäk, hätta bügenge kırgıy cämğıyät tä ädäbiyätka, sänğatkä hezmät itüçe «tilelär»sez yäşi almayaçak, — dramadagı olı fiker änä şul.
Tufan Miñnullin konfliktlarnıñ tormışçanlıgına, harakterlarnıñ çınlıgına menä şundıy möhim mäsälälärne kuyıp häm sänğatçä häl itep ireşä. Monıñ öçen ul yış kına soñgı vakıtta dramaturgiyädä köçäygännän-köçäyä bargan intellektual dramaga möräcäğat itä, bu tör dramanı «pyesa-disput», «drama-bähäs» dip tä atıylar. İntellektual drama birgän mömkinleklärdän faydalanıp, avtor yäşäü fälsäfäsen aça häm tamaşaçını da tormış döreslegenä yakınayta bargan sänğat döreslegenä ireşä. Zamanında sähnädä şaktıy köçäygän shemaçılık häm yasalmalık, deklarativlık häm dogmatizmnı kısrıklap çıgaruda dramaturg T.Miñnullin üzennän zur öleş kertä. Soñgı yıllar sähnä ädäbiyätınıñ üseş perspektivaları da şul yünäleştä yata.
«Monda tudık, monda üstek» (1981) dramasında T.Miñnullin üz icatı öçen yañarak materialga — neftçelär tormışına möräcäğat itä häm bu temanı yaktırtuda uñışka ireşä. Näticädä eşçelär temasın yaktırtuga bagışlangan Bötensoyuz festivalendä bu äsär buyınça Tatar däülät akademiyä teatrı kuygan spektakl priz aldı.
Dramada konflikt «kara altın» çıgarganda tabiğatkä mönäsäbät häm ğomumän neftçe professiyäsenä karaş cirlegendä oyışa. Bu yaktan äsär şaktıy traditsion kebek, ämma älege konflikt yärdämendä avtor original harakterlar icat itä, tormışnıñ aktual mäsälälären kütärä. Eşçe namusın üzendä tuplagan ziräk Sattar kart, kündäm, ämma eşçe digän izge isemneñ töp mäğnäsen añlap beterä almagan Zarif, üzençälekle häm keşelekle citäkçe Şäükät Ğazizov, buntar harakterlı İlfat obrazları aşa avtor eşçelär sıynıfınıñ cämğıyätneñ ählak normaların bilgeläüdä dä möhim urın totuın kürsätergä alına.
Moral-etik yaktan karaganda Näcibä obrazı ayırım iğtibarga layık. Biredä här keşegä şähes itep karau, anı hörmät itärgä, anı añlarga çakıru ideyase ütkärelä. Näcibä dürt märtäbä irgä çıkkan. Ğomumän alganda, irdän-irgä yörü hatın-kıznı bizämi, älbättä. Läkin avtor mäsälägä konkret ber yazmış noktasınnan torıp karıy, älege tulayım kire kagılırga tiyeşle yämsez fakt artında keşe yazmışı yatkanın kürsätergä alınuın, geroinya yazmışınıñ facigale asılın aça. Näcibäneñ irlär alıştıru censi azgınlıktan tügel, ä saf mähäbbät ezläüdän ikän. «Ğomerem buylarına podruçkam yörgän ir belän hatınga kızıgıp yäşädem», — di ul Zarifka. Hatın-kıznı bizi torgan sıyfatlardan ul bügen dä mährüm tügel. Yaratkan keşesenä fayda kiterergä äzer toru, fidakarlek, tugrılıklı yuldaş bulu, hezmäte belän söygäneneñ yäşäeşen bizärgä omtılu bu hatınga karata hörmät uyata. Şundıy karşılıklı harakternı surätlägändä avtor bügenge ğailälärdä oçrıy torgan ayırım kimçeleklärgä dä diqqat itä. «Altın kebek ber irlären yamanlap söylilär, — di Näcibä açınıp. — Miña dürt zimagur turı kilde, uramga çıgıp kıçkırmadım».
T.Miñnullin icat täcribäsendä tatar sähnä ädäbiyätınıñ ütkännän kilä torgan küp kenä milli üzençälekläre dä çagılış taba. Traditsiyälärne dävam itterü belän bergä, tatar dramaturgınıñ ğomumän üz vakıtında sovet dramaturgiyäsendä bargan ezlänülärgä dä sizger buluın, alarnı da öyränüen häm üzläşterüen kürergä mömkin. Şular näticäse bularak, T.Miñnullin filosofik dramadan şayan tamaşaga, zaman turında citdi uylanulardan tarihi materialga berdäy irken küçä. Mondıy oçraklarda dramaturg küptörle sänğat çaraları belän eş itä, dramanı yaña tasvir çaraları häm alımnarı belän bayıta.
«Nigez taşları» komediyäsendä (1968), mäsälän, vakıygalar tormışçan ezleklelektä aga. Başlangıç situatsiyä — komediyäçel: Ğarifulla kart, avırıym dip, dürt malayına telegramma suktıra. Aldangan ulları semyaları belän ber-ber artlı kaytıp töşälär. Alarnıñ bergä cıynalularınnan faydalanıp, çittä yäşägän ullarınıñ kayber naçar ğadätlären, kıyık eşlären işetep-belep yatkan Ğarifulla kart beräm-beräm alarnı «çistarta» başlıy.
«İr-yegetlär» dramasında (1971) Märvän şähärdä oçraklı töstä fronttaş dustı belän oçraşa, isereklek yulına kerep kitkän Ähtämne avılına alıp kaytıp, üz yazmışı turında, alga taba niçek yäşärgä tiyeşlege hakında irkenläp uylanırga mömkinlek birä. Älbättä, Ähtäm harakterındagı tiskäre sıyfatlar beryulı gına yukka çıkmıy. Läkin avıldagı yañalıklar, Märvänneñ üz ürnäge, anıñ kızı Sayranıñ häm hatını Gaşiyäneñ samimi möğamäläläre ütkändä sälätle arhitektor bulıp tanılgan Ähtämgä icadi tormışka kaytırga, keşelegen yañadan tabarga yärdäm itä. Bolar tabiğıy agışta birelä, äsärdä real çınlık nık saklana.
Dramaturg başka alımnardan da irken faydalana. «Duslar cıyılgan cirdä» pyesası, mäsälän, dramatik hikäyäläüneñ tormışçanlıgına omtılu belän bergä, kompozitsiyä tözüdä kayber şartlıklarga da möräcäğat itep yazılgan. Vakıygalar agışı kinät kenä ber noktada özelä, annañ soñ şul uk noktadan ikençe ber cirdä, vakıt yagınnan şul tuktap kalgan mizgeldän başlap kitelä dä, Räfislär öyendä, Fähimnärdä, Nurislam fatirında dävam itterelä. Şundıy sähnä şartlılıgı yärdämendä vakıt häm urın özgälänsä dä, çınlık bozılmıy, tormış üz räveş-formasında gäüdälänä.
Syucetına häm kompozitsiyäsenä fantastika häm şartlı elementlar kertelgän, obrazlar sistemasında da metaforikaga möräcäğat itkän pyesaları belän T.Miñnullin icatı yaña baskıçka kütärelde. Üz vakıtında ilneñ törle teatrlarında da menä şundıy äsärläre kiñ yañgıraş taptı. Bolar arasında «Ay bulmasa, yoldız bar» draması (1977), «Äldermeştän Älmändär» isemle moñsu komediyäse (1976), «Moñlı ber cır» dip atalgan publitsistik-fälsäfi draması (1981) bar. Bu äsärlärdä dä reallek belän fantastik şartlılık çigendä dramaturg keşe psihologiyäsenä tagın da tiränräk ütep kerü, zamandaş obrazların ereräk ğomumiläşterü, problemalarnı sänğatçä ütemleräk häl itü mömkinleklären ezli. Dramaturgnıñ surätläü obyektları häm alımnarı, stil üzençälekläre törle-törle bulgan, şul yaktan ber-bersennän nık ayırılıp torgan pyesaların bernärsä üzara şaktıy yakınayta, häm ul T.Miñnullin icatında möstäqıyl ber yünäleş tudıra. Süz bügengeneñ uñay geroylarına iğtibar yünältü, alarnı ictimagıy tormışta üz urınnarın tapkan, vazifaların häm burıçların yahşı añlagan keşelär itep tasvirlau turında bara. «İr-yegetlär», «Üzebez saylagan yazmış», «Yöräk yanar öçen birelgän», «Kırlarım-tugaylarım», «Äldermeştän Älmändär», «Ay bulmasa, yoldız bar», «Moñlı ber cır», «Bäylänçek» kebek pyesalarnıñ üzägendä näq menä şundıy geroylar tora. Keşelek hıyallangan ideallarga omtılu noktasınnan karaganda, älege tip geroylarnı üzäkkä kuyıp tasvirlau yagınnan «Kankay uglı Bähtiyär» isemle tarihi drama da şuşı yünäleştä karalırga mömkin.
Uñay geroy — ädäbiyätnıñ häm ğomumän sänğatneñ ölgergänlek däräcäsen, sänğatçä yözen bilgeläüçe faktorlarnıñ berse. Şunlıktan ädäbiyät häm sänğattä estetik ideal da, iñ äüväl, uñay geroy obrazında çagılış taba. Sovet ädäbiyätında konfliktsızlık teoriyäse şaktıy tamır cibärgän çorlarda sähnädä dä deklarativ, tormıştan ayırılgan geroylar kübäygän ide. Uñay geroynı shemaçılıktan kotkarıp, tormışçan nigeze nık bulgan canlı harakter itep surätläü yünäleşendä H.Vahit häm Ş.Hösäyenov, A.Ğıyläcev häm D.Väliyev, İ.Yüzeyev häm R.Hämit, Yu.Äminov häm F.Sadriyev, Yu.Safiullin häm R.Mingalimnär zur öleş kerttelär. Bu ölkädä T.Miñnullin ayırata kürenekle urın tota. Dramaturgnıñ älege geroynı gäüdäländerüdäge ezlänülären tema häm stil ölkäsendä dä, forma eşläneşe häm harakterlar bireleşendä dä kürergä mömkin. Bolarnıñ barısınıñ nigezendä avtornıñ sänğatçä döreslekkä omtıluı yata. Äytergä kiräk, zamandaşlarnıñ uñay obrazların tudıruga T.Miñnullin beryulı gına ireşmäde. Anıñ kolaçlı uñay kaharmannar gäüdäländerü öçen başta original tiskäre personaclar barlıkka kiterergä kiräk, dip fiker yörtkän çakları da buldı. Avtor, teläsä-telämäsä dä, şulay itep, ul çakta çınbarlıkta iñ äüväl tiskärene ezlärgä çakıra torgan pozitsiyädä tora ide. Läkin dramaturg andıy karaşlardan vaz kiçä aldı, icatında andıy pozitsiyädän kitte. Uñay geroy problemasın häl itügä distälägän pyesaların bagışladı.
Bu mäsälädä berençe citdi uñışka T.Miñnullin «İr-yegetlär» dramasındagı Märvän obrazı belän ireşte. Böyek Vatan sugışın batırlarça ügkän keşe buluı, kolhoznı alga cibärü öçen fidakarlärçä köräşüe, keşelärgä hörmäte häm ışanıç belän karavı (bu anıñ Ähtämgä bulgan mönäsäbätendä tulı çagıla) anı uñay yaktan, keşe häm citäkçe bularak ürnäk itep harakterlıylar.
“Üzebez saylagan yazmış» (1972) draması belän avtor bu yünäleştä tagın ber uñışlı adım yasadı. Pyesa halık mäğarife ölkäsendäge aldıngı köçlärne gäüdäländergän keşelärgä tirän hörmät belän sugarılgan. Vakıygalar üzägendä yäşäü printsipları açık bulgan, olı ideal hakına köräş alıp bargan geroy tora. Ul — mäktäpneñ yaña direktorı İlgiz Tuktarov. Ul şaktıy nık tamır cäygän iske tärtiplärgä karşı köräş aça. Läkin iskelek, künegelgän ğadätlär şaktıy köçle bulıp çıga, alarnı aktiv yaklauçılar da tabıla. Mäsälän, zavuç Mönirä kebeklärgä şulay yäşäve dä, eşläve dä ciñel, künegelgän. Ukıtunıñ sıyfatı tübän bulsa da, ölgereş protsentın yugarı itep kürsätkängä kürä, mäktäp moñarçı rayonda aldıngı bulıp yörgän. Yaña direktor şuña karşı çıga, ukıtunıñ sıyfatın kütärüne taläp itä. Anı baştarak hätta Nariman şikelle namuslı häm täcribäle kart ukıtuçı da añlamıy. Yäş direktornı eşennän alalar, küçep kitärgä mäcbür itälär. Şulay da moral ciñü anıñ yagında kala. Ul üzeneñ uñay näticälären dä birä başlıy. Fasil kebek härvakıt bitaraflık yagın kayırgan keşelär yokılarınnan uyana, ictimagıy aktivlık dairäsenä tartıp kertelä, iskelekkä köçle basım yasala. Üzençälekle citäkçe, baş-ayagı belän eşkä çumgan, keşelär öçen yäşäüçän Şäyhattarovnıñ elekke direktornı yaklau pozitsiyäsenä basuı älege köräşneñ ictimagıy eçtälegen tagın da konkretlaştıra.
Sınmas ruhlı häm nık imanlı geroy, obrazların icat itü yünäleşendä ezlänülären dävam itterep, dramaturg «Ay bulmasa, yoldız bar» (1977) isemle dramatik hikäyäsendä yaña adım yasadı.
Avtornıñ personac bularak üz äsärendäge vakıygalarga katnaşuı da küptännän oçrıy. T.Miñnullin monda traditsion alımnan faydalana. Pyesada personaclaştırılgan avtor üzeneñ ädäbi geroyı belän bähäs-tartış alıp bara. Dramaturg äsären melodrama ruhında yaza başlavı säbäple, pyesada geroylarnıñ küz yäşe mul aguı, alarga almaşka bähetle tämamlangan final kilüe sorala ide. Läkin kötelmägän häl tua: üzäk personac Mädinä Safina avtor telägenä buysınmıy, küz yäşlären kürsätmi, avırlıklardan sıgılıp töşmi. Geroinyasınıñ şundıy üzsüzlegenä ürtängändäy, avtor anı yañadan-yaña avır sınaular aldına kuya: yaratkan ire Mädinägä hıyanät itä, berdänber yuanıçı bulıp kalgan kızı hälaq bula, soñınnan üze dä, änise kebek ük, sukıraya. Läkin Mädinä bolarnıñ bersenä dä bireşmi, «keşedäge köç ul üze uylagannan kübräk» ikänen raslıy. Avtor bähästä ottıra, ihtıyar köçe sınmıy torgan keşene kürep soklana, bu hatınnıñ timer ihtıyarı aldında baş iyä. Şul räveşçä, Mädinä üz yazmışına üze huca bula algan keşelärneñ cıyılma obrazı tösendä gäüdälänä.
Bu äsär buyınça Älmät däülät teatrında kuyılgan spektakl öçen dramaturgka, spektaklneñ recisserı Ğali Hösäyenovka häm baş roldä uynagan artistka D.Kuzayıvaga respublikanıñ G.Tukay isemendäge Däülät premiyäse birelde. «Ay bulmasa, yoldız bar» rusçaga tärcemä itelep, «Teatr» curnalında da [Mäskäü, 1979, № 6] basılıp çıktı.
«Moñlı ber cır» isemle publitsistik dramasında (1981) avtor älege pyesada faydalanılgan alımga kabat möräcäğat itte. Äsärneñ ideya-hudocestvo eçtälege nık kına abstraktsiyäläügä korılgan. Dramaturgnıñ äytergä telägän fikeren, anıñ dönyaga karaşın çagıldırgan häzerge şağıyr monda legendar şähes Musa Cälil belän oçraşa. Mondıy situatsiyädä kürsätelgän personaclarnıñ üzara mönäsäbäte şaktıy katlaulı şartlılıkka korılgan. Üze dä şartlı sähnä obrazı bulgan Şağıyr fantaziyäse belän Musa Cälilne, anıñ köräştäşlären häm doşmannarın h.b. «tereltä»; beräüläre belän dialog-bähäs alıp bara, ikençeläre belän dialog-fälsäfä kora, öçençelärennän sorau alu oyıştıra. Bolar hämmäse dramanıñ fälsäfi-säyäsi eçtälegen tiränäytergä bulışa. Zur mäsälälärne häl itüdä, faşizmnıñ keşelek öçen kurkınıçlıgın, anıñ ülemgä hökem itelgänlegen kürsätüdä älege alımnarnıñ kiñ mömkinleklärennän T.Miñnullin osta faydalana. Bu äsär nigezendä kuyılgan spektakldä yäşäü belän ülem fälsäfäse, anıñ azatlık köräşendäge, ğomumän, keşe yazmışındagı role üzençälekle häm tirän açıldı.
Dramaturgnıñ üñay geroy kontseptsiyäse tagın ber tör obrazlar yärdämendä tormışka uñışlı aşırıla. Alar — il kartları, hezmät halkınıñ namusın, ählak saflıgın häm başka uñay sıyfatların üzlärendä tuplagan kiñ kolaçlı häm yañgıraşlı obrazlar. Avtor alarnı ideal geroylar räveşendä kürsätmi, yalgışları da buluın, kaysıdır yakları belän äylänä-tirädägelär öçen kulay tügellären dä iskärtä. Şundıylarnıñ berse — «Miläüşäneñ tugan köne»ndäge geroy — bu dönyada mesken bulmaska öndägän kiçäge frontovik, bügenge kolhoz räise Haris. Ğomere buyı, karçıgına gına tügel, inde ayırım yäşägän ullarına häm kilennärenä dä tıngılık birmägän tiktormas Ğarifulla kart ta («Nigez taşları») şundıy harakter bularak tamaşaçı häterenä kerep kaldı. Yalgış yulga baskanın bik soñga kalıp töşengän, şunı tanırga üzendä köç taba algan kart ukıtuçı Nariman da («Üzebez saylagan yazmış») şul uk obrazlar galereyasında layıklı urın aldı. Ziräk il kartı Älmändär («Äldermeştän Älmändär») häm eşçe namusın yugarı yörtkän Sattar kart («Monda tudık, monda üstek») obrazları belän avtor mondıy tör geroylarnıñ tagın da masştablırak obrazların icat itte. Ber karaganda, bu kartlarga inde fani dönya mäşäqatlärennän çittäräk yäşärgä dä mömkin, çönki alar layıklı yalda. Ämma böten ğomerläre halık mänfäğatlären kaygırtıp ütüe, şulay yäşärgä künegüläre säbäple, alar kartlık könnärendä dä ictimagıy aktiv tormıştan çitläşä almıylar. Zur tormış täcribäse, hezmät keşeläreneñ uñay ruhi-ählakıy sıyfatların üzlärendä tuplanganlıkları belän alar bügenge cämğıyät öçen qaderle. Mondıy geroyların dramaturg yahşı belä, yarata, alarga soklanıp karıy. Ul alarnı bilgele ber däräcädä zamandaşlar öçen ictimagıy häm moral-etik yaktan ürnäk itep tä kürsätä. Älmändär, mäsälän, tuksannıñ öske yagında bulsa da, yäşlärneñ omtılışların, dönyaga karaşların häm üz-üzlären totışların da tirän añlıy, alarga teläktäşlek belderä. Ğarifulla belän Sattar Bikkinin dönyaga ayık karaşlı buluları belän, tormışıbızdagı uñay yaklar öçen kuanıp, tiskäre küreneşlärgä karşı üzlärençä köräşüläre, äylänä-tirädägelärne dä köräşkä ruhlandıruları belän ayırılıp toralar. Kıskası, halıknıñ uñay sıyfatların, iñ kürkäm ğoref-ğadätlären üzlärendä saklap kilgän bu aksakallarnı dramaturg ber ük vakıtta zaman ruhına sizger keşelär itep tä gäüdäländerä.
Üzeneñ tıngısız sänğatçä ezlänülärendä T.Miñnullin «Äldermeştän Älmändär» isemle komediyäsendä ayıruça zur uñışka ireşte. 1977 yılda sähnä kürgän bu äsär 70nçe yıllar tatar ädäbiyätı häm teatrında kürenekle ber vakıyga tösen aldı. Şuşı pyesa buyınça kuyılgan spektakl öçen T.Miñnullinga, recisser M.Sälimcanovka häm artist Ş.Biktimerovka 1980 yılda Rossiyä Federatsiyäseneñ Stanislavskiy isemendäge Däülät premiyäse birelde.
Şulay kiñ tanılgan bu pyesanıñ töp uñışı andagı üzäk personacga, anıñ surätläneş formasına bäyle. Äsär konfliktı 91 yäşlek Älmändär kart belän Äcäl arasında hasil bulsa da häm karşılıkka kergän bu ike köçneñ härkaysı möstäqıyl küzallansa da, bolarnıñ nigeze bar. Mifik Äcäl obrazı şul uk Älmändär kart yazmışına turıdan-turı bäyle, härkemneñ äcäle üzeneke, nindider ğomumi äcäl yuk. Şulay bula torıp ta, tamaşaçı Älmändärneñ üz äcäle belän köräşen çınlık yassılıgında kabul itä. Çönki bu köräş keşelekne kızıksındıra torgan ğomum soraularga kagıla.
Tatar dramaturgiyäsendä üzäk ideyane tulı häm sänğatçä ütemle itep açu maksatı belän allegorik obrazlardan berençe märtäbä uñışlı töstä G.Kolähmetov faydalandı. «İke fiker» dramasında allegorik Kızıl häm Kara fikerlär köräşen surätläp, ul tatar drama poetikasına zur yañalık alıp kilde. Şartlı metaforik alım belän surätlängän älege fiker köräşe äsärdä başlıça Daut tiräsendä bara, añardan ayırılıp kitmi.
T.Miñnullin isä bu alımnıñ yaña mömkinleklären aça. Äcäl vakıt-vakıt üzbaşka «yäşi» başlıy. Läkin avtor härvakıt anıñ real cirlekkä häm konkret keşegä bäyle buluın sizderep tora. Şuña kürä uydırma Äcälneñ missiyäse real bulganı kebek ük, ul üze dä allegorik obraz bularak yahşı añlaşılıp kabul itelä. Şartlılık yäşäü belän ülem köräşe kebek temanıñ tormışçan fälsäfi mäğnäsen tulı, şulay da tamaşaçıga avır täesir itmäslek töstä, açarga bulışa. Älmändär — çın halıkçan harakter.
Mondıy sıyfatka ul, iñ elek, ülemgä real mönäsäbättä buluı belän iyä. Küp hällärne başınnan kiçergän, il yazmışınıñ iñ cavaplı çorlarında vakıygalar üzägendä kaynagan bulu anı halık tribunı däräcäsenä kütärä. Anıñ kürkäm harakter sıyfatları sähnädä kılgan eşläre belän aklana bara. Ul moñarçı üze tayangan yugarı ählak normaların, güzäl ğadätlärne üz-üzen totışı häm eşe belän isbat itep kilä. Kayber säyer ğadätläre isä cir östennän, keşelärdän, yaratkan şöğıllärennän ayırılıp kitärgä telämäve, yäşärgä tıyılgısız omtılışı häm optimizmı çagılışı dip kabul itelä. Älmändär obrazınıñ folklor traditsiyäläre belän urtaklıgı zur, läkin ul halık avız icatındagı şartlı geroy bulıp tügel, bälki real cir keşese räveşendä alga basa. Çönki bu obraznı dramaturg halık avız icatına has geroik giperbolalaştıru alımı belän tügel, ä realistik sänğat alımnarı belän tudıra. Şunıñ belän T.Miñnullin sovet çorı ädäbiyätındagı geroik başlangıçnı individualläşterü tendentsiyäsen dävam itä.
Äsär alıngan problemasınıñ citdilege belän ayırılıp tora. Şunıñ belän bergä, ul törle hislärgä bay, mul bizäkle. Monda ciñel, uynak yumor, citdi kölü häm satirik ütkenlek, lirizm häm dramatizm, faciga da üzara tıgız aralaşkan häldä yäşilär. Moñsulık belän yaktı optimizmnıñ organik kuşılması äsärneñ iñ köçle yaklarınnan bersen täşkil itä, temanı otışlı häl itü öçen kiräkle sıyfatlardan berse bulıp tora. Pyesada törle canr üzençälekläreneñ, ädäbi-dramatik törlärneñ, alımnarnıñ üzara aralaşuın, citdi komediyä formasınıñ bütän törle hudocestvo çaraları belän bayıtıluın kürergä mömkin. Bolar barısı ahır çiktä äsärne soñgı yıllar dramaturgiyäseneñ genä tügel, ğomumän tatar dramaturgiyäseneñ iñ yahşı ürnäkläre rätenä kertep kararga mömkinlek birä.
Tulısınça komik konfliktka häm kölkele situatsiyälärgä korılgan, yumoristik häm satirik obrazlarnı üzäkkä kuygan komediyä häm vodevillär T.Miñnullin icatında möstäqıyl ber yünäleş hasil itälär. Alar arasında «Bezneñ avıl keşeläre» (1966), «Nigez taşları» (1968) kebek citdi ruhtagı komediyälär dä, «Bähetle kiyäü», «Ğomerdä bulmagannı» (1969), «Görgöri kiyäüläre» (1995) şikelle şayanlık çäçep torgan küñelle komediyälär dä, «Diläfrüzgä dürt kiyäü» (1972), «Ak täü bä, kara täübä», «Alay tügel, bolay ul» (1976) kebek vodevillär dä, «Yäşlegem, yülärlegem» (1978) digän moñsu-lirik komediyä dä, «Bäylänçek» (1982), «Baca mal tügel, käcä tugan tügel» (1994) isemle satirik komediyälär dä bar. Bu tör äsärlärdä yumor häm satirik sızıklar mäğnälelek belän, zamanınıñ aktual mäsäläläre belän berböten täşkil itälär. Alardagı situatsiyälärdä häm harakterlarda zamannıñ ölgergän problemaları çagıla, obrazlarnıñ tormışçan nigezlären avtor çın halıkçan tel yärdämendä aça.
Komediograf bularak, T.Miñnullin bigräk tä K.Tinçurin traditsiyälärenä tugrılık saklıy, alarnı üsterä. Bu ayırata tormış materialın iñläp aluda, kızıklı situatsiyälär tudıruda, keşe ruhınıñ neçkä tirbäleşlärenä sizgerlektä, tapkırlıkta häm şayanlıkta açık kürenä. Şul uk vakıtta biredä T.Miñnullinnıñ üzenä genä has üzençälekläre dä bar. Ütkänne törleçä inkar itü zamanında yäşägän K.Tinçurinnıñ töp pafosı, mäsälän, burcuaz dönyanı tänqıytläügä yünältelgän, şunlıktan anıñ äsärlärendä algı planda ütken satira tora ide. 20-30 yıllarnıkınnan üzgä ictimagıy-ruhi mohittä yäşägän T.Miñnullin isä kübräk yomşak yumor belän eş itä. Asılda satira ruhı belän sugarılgan «Bäylänçek» äsärendä dä, bigräk tä üzäk geroy Albert obrazında, moñsulık häm yaktı kölü, tiskäre personaclarnıñ kimçelekläre öçen can ärnü, ul kimçeleklärneñ betäçägenä ışanıç vakıygalarga häm obrazlarga üzençälekle tös birä. Avtor bügengeneñ uñay sıyfatların raslaunıñ ütemle formaların ezli.
Dramalarındagı kebek, T.Miñnullin komediyäläreneñ kübeseneñ üzägendä şulay uk uñay geroy obrazı tora. Alar — ğadättä ğadi hezmät keşeläre. Nindi dä bulsa ğadättän tış ber hälgä yulıkkan mondıy geroylar üzläreneñ kürkäm yakları belän açılıp kitälär.
Du har läst 1 text från Tatar litteratur.