Yılan Oyası

(povest)
Yıgıldım min.
Ä doşmanım yıgılmadı.
Kem kürgän soñ yıgılganın yılannarnıñ.

Häyerbar bu urmanda berençe märtäbä yöremi. Läkin inde niçänçe tapkırga adaşıp kuya. Uylap karaganda, adaşırlık urını da yuk, çönki ul ike yul arasında. Ber yul turıga tau aşa ütä, ikençese sözägeräk cir saylap taunı urap uza. Şuşı taunıñ ber yagında yullar ayırıla, ikençe yagında yañadan kuşıla. Dimäk, kaysı gına yakka atlama, barıber yulga kilep çıgarga tiyeşseñ, adaşu hiç mömkin tügel. Läkin başıña zähmät şaukımı eläksä, ike narat arasında da butalasıñ ikän şul.

Häyerbar urmanda yöremägän keşe tügel. Akılı kamil, uy-zihene yaktı. Kaysı yakta ni barın yahşı gına küzallıy. Sumkasın gömbä belän tutırgaç, ul tınıç kına atlap, şunnan kilgän idem dip uylap yulga kilep çıktı. Tik bu bötenläy ikençe yul ikän. Älbättä, monısınnan da kaytıp bulır ide, tik, Häyerbar tege yulda kuaklıkta üzeneñ maşinasın kaldırıp kitkän ide. Dimäk, ber çakrımғa yakın urman ütäse bar. İr keşegä monıñ avırlıgı yuk, ışanıçlı itep ul kire yakka atladı. Ber ük vakıtta agaç töplärenä küz salırga da onıtmadı – alarnıñ mükleräk yagı töngä karıy.

Läkin, baytak yöregännän soñ urman kinät açılıp kitep, aldında bayagı yulnıñ tagı da şul uk urının kürgäç, gäcäplänep kuydı. Bu yaktagı tabiğatne yahşı itep küz aldına kiterep yünäleşne açıklagaç, yänä urmanga kerep kitte. Menä bu yakka barsa, näq maşina turına barıp çıgaçaҡ. änä bit, kura ciläge baskan yalan. Bıltır, adaşıp yöregän çagında, näq şunnan ütkän ide, dimäk, häzer ul döres bara. Atlıy torgaç, urmandagı käcä sukmakları bergä kuşılıp, yul sıman närsä hasil buldı. Häyerbar ber urında şuşı yul östenä bögelep töşkän yükä astınnan ütte. İke botagı ike kulga ohşap, urman tınlıgın bozıp yörüçelärgä üç itep furackaların saldırırga tırışkan sıman, aska tırpaygan ide. Berazdan karşıda açıklık kürende. Häm.. Bäy, bu bit yänä şul uk urın. İnde Häyerbarnıñ açuı da kilä başladı, küpme genä yöremä, barıber kaytırga kiräk bit.

İr keşe, ücätlänep, yänä urman eçenä atladı. Yöri torgaç, inde bu yulı kiräkle yulga hiç yalgışmıy çıgam dip ışanıç belän barganda, yul östendä duga bulıp bögelgän tanış yükä küzenä çalındı. Häyerbarnıñ sügenerlek käyefe bulsa hiçşiksez sügenep cibärer ide. Ul gel äylänep yöri häm inde niçänçegä ber ük urınga kilep çıga labasa. Bahır gömbäçe fırt itep borılıp kire yakka kitte dä bardı. Anıñ uyı bolay ide: ägär bu ez kiräkmägän yakka alıp bara ikän, dimäk, aña kiräkle cir kapma-karşı yakta. Bu tapkırında ozak kına yörede Häyerbar. İke yul arasındagı urmannıñ şulkadär kalın buluına gäcäplänä başladı. Yugıysä, küptän inde urman ızanına çıgarga tiyeş ide kebek. Häyerbarga küp-küp gömbälär oçrıy başladı, läkin häzer alar kaygısı yuk ide. Bügen kaytırga tiyeş bit inde ul! İr keşe aşıga-aşıga urman yırdı. Häm, nihayät, yulga kilep çıktı. Tik, bu yänä şul uk teñkägä tigän urın ide!

Häyerbar nık kına arıdı. Vät bäla, häzer nişlärgä? Bik kıyın bulsa da, yañadan atlarga kiräk. Läkin bu yulı ul şuşı urmannıñ nindider zähmäte barlıgın añlagan ide inde, niçä genä märtäbä kermä, barıber adaştıra da tora bit. Dimäk, urau bulsa da yul yahşı. Häyerbar şulay itte dä. Älege yuldan kire yakka karap atladı. Çönki bolay yul çatı yakınrak ide, tau töşkäç ikençe yuldan kire menä başladı. Bu manevr küp vakıtnı alsa da adaştırmıy, şuña da maşinasına yakınlaşkan sayın Häyerbarnıñ küñele tınıçlana bardı.

Menä soñgı borılış, öç tarmaklı kayın – Häyerbarnıñ oriyentirı. Gömbä yaratuçı ir kayın yanına citkändä, ber matur köy işetelä başladı. Adaşıp yöri torgaç, ällä isänkeri başladım inde, digän uy da kilde başına. Tik ul yalgışmıy ide, cır ayırımaçık işetelä.

İhlas baştan ğaşıyq buldım,

Yazgı taşkın – hislärem.

Ayırma, yazmış, söyüdän,

Annan başka nişlärem?

Betär ide yörägemne

Köydergän köyulärem,

Matur bulsa mähäbbäteñ,

Ak bulsa söyuläreñ.

Häyerbar bu cırnı berärseneñ radiosınnan işeteläder dip uylagan ide, tik muzıkası yuk bit. Süzläre dä, tavışı da yat, moñaça işetelgän tügel. İr keşe gacäplänep alga karadı. Menä ber moğciza: çäçkäle ak külmäk, zäñgär kofta kigän ber sılu augan agaçka utırıp algan da, bar dönyasın onıtıp cır suza.

Ğaşıyq keşe küñelendä

Göllär üsä ürelep.

Işanıgız, ğaşıyqlarga

Bähet kilä kürenep.

Betär ide yörägemne

Köydergän köyulärem,

Matur bulsa mähäbbäteñ,

Ak bulsa söyuläreñ.

Gacäp matur cır. Gacäp matur tavış. Yä, kem mondıy cırnı tıñlamıy bozırga batırçılık itär! ä kız yänä suzdı. Aldındagı gömbä tulı avır kärzinennän karaşın kütärde dä, yalbır kayın başları aşa kaydadır yırakka, ällä inde hıyalındagı dönyaga karap, cırnıñ soñgı süzlären tibränderde.

Saf mähäbbät saflandıra

Bezneñ tormış yulların.

Hoday fatihası belän

Ütik gomer yılların.

Betär ide yörägemne

Köydergän köyulärem,

Matur bulsa mähäbbäteñ,

Ak bulsa söyuläreñ.

Cır tındı. Moña qadär sürät sıman basıp torgan agaçlardan yänä tın gına kıştırdagan yafraklar koyıla başladı, äle genä yaktı, allı-gölle kebek kürengän urman ızanı cır tınuga yañadan köz sagışına tulganday buldı. Häyerbar urınınnan torıp bastı. Anı kürgäç, kız da ayagürä kalkındı häm itägen kagıp kuydı. Anıñ küzläre bu keşe yahşımı, yamanmı dip sınabrak karıy ide.

- İsänme, tuganım!

- İsänmesez, agay!

Bu kızga Häyerbarnıñ cılı süz äytäse kilde. Küñelgä oşarlık yagımlı süz kaydan gına tabasıñ da, tanış bulmagan keşegä niçek äytäseñ! Süz yalgarga Hoda üze yärdäm itte, şikelle.

- Kärzineñ tulgan ikän. Dimäk, kaytıp barasıñ, şulaymı?

- Kaytırga kiräkter inde. Kiç bulıp kilä bit.

- Bik matur cırlıysıñ, kaydan öyrändeñ bu cırnı?

Kıznıñ çigälärenä çak kına alsulık yögerde.

- Bu... ni inde, üzem uylap tapkan, bolay gına cırlagan cır.

- “Bolay gına” dimä, akıllım. Bik matur bulgan. Miña oşadı. Tavışıñ da bik moñlı, yöräkkä yagımlı ikän.

- Rähmät, - dip kız kerfeklären kagıp aldı.

- Siña Mirasimga kaytırgadır bit.

- Äye. Ä sezgä?

- Miña karşı yakka.

- Anda avıl yuk bit! - dip gacäplände kız.

- Ä min avılda tügel, urmanda toram, - dip yılmaydı Häyerbar.

- Beldem, alaysa. Sez tege säyer keşe Häyerbar agay bulasız. Sezneñ hakta söylilär ide şul.

- Äye, min urmanda yäşim. Urmanda yäşäsäm dä adaşıp kuydım bit äle, küpme vakıtım uzdı.

- Gäcäplänmägez, - dip kız yılmaep aldı, - Bu urman äylänbaş dip atala. Siherle ul. Böten keşe adaşa.

- Ä sin?

- Ä min bit urman kızı. Urman kızı nişläp adaşıp torsın inde, - dip üzeneñ tapkır cavabına üze ük kuanıp kız yılmaep cibärde.

- Şulay da isemeñ bardır bit, kem bulasıñ inde sin?

- Säbilä.

- Bäy, sineñ isemeñ dä hikmätle ikän. İnde üzeñ turında: “Kara karlıgaç mikän, sarı sandugaç mikän anı üstergän änkäse?”- dip yurarғa turı kilä. Şundıy könne serle urmanda oçraғan kız üze dä serleder äle, äyeme?!

Urman kızınıñ yözendä sizeler-sizelmäs kenä şäülä yögerep ütkändäy buldı. Ul endäşmi kaldı, tın gına sarı yafraklar tibrälüen küzätä ide. Ä Häyerber küp süz belän anıñ teñkäsenä timi, agaçlıktan maşinasın alıp çıktı. Ul şunda yakında gına ide.

- Utır, Säbilä, iltep ҡuyam.

Häyerbarғa kire yakka barırga turı kilsä dä, inde adaşuı onıtılıp, küñele tınıçlanıp, hätta käyefe kütärelgäç, kızga keçkenä yahşılık eşläüdän irenmäde, - çibärkäyne avıl çitenä qadär itep kuydı.

Keçkenä yortına äylänep kaytkaç, tamak yalgadı, gömbälären yuıp peşeklärgä saldı. Tik küñele tınıçlanmadı. Närsä bulganın ul üze dä añlamıy ide äle. Kötmägändä kilgän şuşı tımık, basınkı, ällä nindi hıyallarga batıruçı hislärne ni dip añlarga da, ni dip atarga? Matur kızga küze töşep küñele söyenüeme? ällä inde ütte gomer, miña şul kızga ğaşıyq bulırga da soñ inde dip köyenüme? Mähäbbätneñ bötenläy tabılmavı ber häl, şırpı kadalmagan barmak sızlamıy, ä menä ul yalt itep kürenep, dönyada üzeneñ barlıgın belderep tä inde sin aña yakın bara almasañ, ul sineke bulmasa – monısı inde açı, ärnüle bähetsezlek, tüz genä. Tik, şulay da Häyerbar äle üzen andıy bähetsez itep toymadı, çönki Säbilä anıñ söyeklese tügel bit, ul barı tik yulda oçragan kız gına. Oçraştıҡ – huşlaştık, şunıñ benän onıtıştık ta. Läkin bu uylar Häyerbarnıñ üz-üzen aldavına gına ohşagan ide.


Häyerbar eçär suın tirän çokırdan ala. Öydän yırak tügel ul. Çokır kiñ bulsa da, tekä, şuña sıñar çiläk kenä totıp çıga, çönki kire mengändä ber kulı belän abagalarga totınıp menärgä turı kilä. Tekä sukmaknıñ urta ber öleşendä zur karavat qadär ak taş yata häm anıñ öste şoma, müksez. Urman keşese bügen şul taşka bäyle ber hikmätne iskä töşerde.

Cäyneñ yämle ber könendä Häyerbar ni hikmät beländer uyga kalıp, iğtibarsız gına su alırga töşep bara ide. Şuşı taş yanına citkäç kenä, kinät ber öyer yılan kürep, artka çaykalıp kuydı. Häyerbar yukka-barga şörläp kala torgan keşe tügel, tik ukmaşıp yatkan zur-zur yılannardan kemneñ dä kotı alınır. Kurkuın ciñep, ul agulı kara yılannarnı küzätä başladı. Alar cidäü bulıp çıktı. Menä ni öçen taş östenä mük üsmi ikän, bolar kön sayın şomartıp toralar şul, dip uyladı Häyerbar häm, şaktıy vakıt şom iyälären küzätkännän soñ, taşnı sak kına urap uzıp, çokır töbenä yünälde. Şuşı könnän soñ Häyerbar ul yılannar belän yış kına oçraşa başladı.

Bügen ul kortların karamakçı ide, aşap algannan soñ şul eşenä totındı. Allaga şöker, umartaları sigezgä citte. Tagı da berniçä yıldan äybät kenä kort bakçası bulaçak. Umarta kapkaçların açıp kort küçlären tikşergändä, Häyerbar üzenä kürä ber ruhi läzzät, küñel şatlıgı kiçerä. Kulına hätta biyäli-fälän dä kiyep tormıy ul, bal kortları akıllı can iyäläre, huca alarnı üzeneñ kompanonnarı kebek kabul itä.

ä bit kort çagudan ülep kurıkkan çakları da bar ide. Menä bügen dä eş vakıtında bala çaktagı ber häl isenä töşte. Ul zamanda kürşedä genä kort kararga bik mahir äbi belän babay yäşi ide. Alar savaplı häm matur ber ğadätne başkarıp kilde: yıl sayın başlap bal suırtkaç, uram balaların yaña bal belän sıylap çıgara idelär. İkmäkkä dä bik tuymagan kaysıber bala öçen bu kön çın bäyrämgä äylänä ide.

Häyerbar dusları belän uramda uynap yöregändä, Mahinur äbineñ kör tavışı yañgıradı :

- Malaylar, keregez bezgä bal aşarga! Babagız bügen yaña bal suırttı, tämläp karagız, - dip bolarnı çakırıp aldı.

Kiñ yort urtasında olı palas cäyelgän. Öç-dürt malay, kaysı arada kilep ölgergännär diñ, ayak bökläp utırıp ta algannar. Mahinur äbi yaña kilgän kunaklarnı da urnaştırıp betkäç, öyennän zur kästrül belän bal kütärep çıktı. Anı tirän-tirän tälinkälärgä bülgäç, olı itep telep ap-ak, tämle ikmäk birde.

“Yegetlär” ozak kıstatıp tormadılar, älbättä. Mahinur äbiläreneñ barsına da bal, ikmäk öläşep betkäç, ber äytüe buldı agaç kaşıklar eşkä kereşte.

Gacäp närsä ikän ul – bal. Üze sap-sarı, üze ütä kürengän şikelle. Aş kebek tiz genä aşap ta bulmıy, suzıla da suzıla, bäräkätle rizıknı tamızıp aşau kileşmi bit inde. Anıñ karavı, tämlelege...

Ak ikmäk belän tatlı balnı bik şäp kenä menderep utırganda, Häyerbarnıñ baş oçında kort bezeldäde. Annan kurıkmaska, çäbälänmäskä kiräklegen malay belä inde, şuña ul kaşıgın kütärgän kileş tın kaldı. Ämma bal kortı hiçber ğayepsez Häyerbarnıñ tübäsen genä çaktı da kuydı. Malay çänçeşep avırtuga yılap cibärde, şunda uk yanına Mahinur äbi kilep citte.

- Yılama, ulım, yılama! Kort çakkannan ber zıyan da yuk. Şifa gına ul. Menä häzer enäsen alam da avırtuı da betär.

Maşinka belän kırkılgan çäç arasınnan kort enäsen äbi tiz taptı häm malaynıñ üzenä kürsätte. Minut ta ütmäde ul yañadan bal çömerä ide. Ämma: “Nigä bu kort mine çaktı, monda minnän başka da balalar küp bit?”- digän sorau sabıy küñelendä torıp kaldı.

Azak, yağni mäsälän, üsep gomer itkän çorda, Häyerbar şuña iğtibar itä kilde: ul kayda gına bulmasın, nindi eş-vazıyfa ütämäsen yazmışmı, oçrakmı, ällä ber tılsımlı köçme anı härvakıt nindider ayırım tamga belän bildäläp başkalardan ayırıp kuya torgan ide. Häm ul berkayçan da “buşka” aşamadı, tege bal kortı şikelle tormış anardan härnärsä öçen hak alıp tordı.

Häyerbar küp sınaular ütte. Tiktormasta bäla bar, dilär. Dävahanädä tabib bulıp eşlägändä, institutta algan belemnären az kürep, halık meditsinasın, daru ülännären, enä kadap häm bal kortı aguı belän dävalau ısulların öyrände. Ahırda meditatsiyä belän dä mavıgıp kitte. Avırularnı dävalaganda ul şuşı belemnären kullana başladı. Häm şunıñ belän “yandı” da. Yalgış diagnoz bilgeläp, keşene üterep kuydı. Üzeneñ yalgışu säbäben ul soñrak, “Psihikanı dävalau sängate ” digän kitap ukıganda, añladı. Anda akka kara belän: “Bervakıtta da üzeñne doktorga sanama” dip yazılgan ide. Äye, meditatsiyä şundıy närsä, faydası yä tiyä, yä yuk. Yä keşeneñ hälen ciñeläytäseñ, yä organizmın tagı da nıgrak kakşatasıñ. Bu ısul – dävahanädä daru yazıp utıru tügel, härkemgä dä ber ük närsä yaramıy. Monda çamanı belü möhim. Täcribä dä ozak yıllar buyına cıyıla. Ä Häyerbar min beläm, min bu keşene tereltä alam, dip uylap, üzenä artık ışanıp, yalgışlıҡ eşläde.

Şunnan ni buldımı? Häyerbarnıñ kılanışın üzeneñ böyek äsären utka ırgıtkan N.V.Gogol menän çagıştırırga bula. Ber televizion tapşıruda yazuçını biçara dip atadılar, yänäse, ul yarlı bulgan, gomeren bagışlagan eşeneñ berkemgä dä kiräksezlegen añlap, äsärne utka taşlagan. Tik monda kem biçara bit äle?! älege kebek ul zamanda da: “Sineñ povestlarıñnı bez añlamıybız, ällä närsälär butıysıñ, bu ädäbi äsär tügel – sataşu bit”, dip äytüçelär bulgandır. Şuña da yazuçı: “Şulay şul, ni öçen min menä şul mählüklär öçen yazam soñ äle? Alar berär närsä añlıy torgan keşelärmeni?! Min alarnı añlırak, ruhi yaktan bayırak bulsınnar dip tırıştım, kadalıp kına kitsennärçe monnan arı. Şul añralar belän bulışkançı, yansın äydä!”- digänder.

Häyerbar da şulay eşläde. Äsären tügel, moñaça yäşägän yılların utka yakkanday itte. Yağni üz östenä töşkän gäyepkä cavap itep, barnärsäne taşladı da kitte. Gogol şikelle, keşelärdän vaz kiçte, küñele kayttı. Şähärdän kitep, kayçandır urman karavılçısı yäşägän iske öygä kilep yäşi başladı. Bal kortları, käkkük tavışı, irtänge koyaş, urman havası anıñ iptäşläre buldı. Ämma imeş-mimeş taratıyu öçen adres kiräkmi ikän. Häyerbarnıñ dävalauçı, medik häm medium ikäne bu yaklarda da bilgele buldı. Tik avıl halkı medium dip tel sındırmıy - siherçe dide dä kuydı. Häm, yuk-yuk ta, Häyerbar yanına mosafirlar kilep çıkkalıy ide.

Yalgız ir kortların karap beterügä yulda tarantaslı at kürende. Huca, bitlegen salıp, kilüçene karşılap aldı. Çınlap ta, bu keşeneñ Häyerbarga kilüe gacäbräk ide. Avıru tügel bit, tazalıgı taşıp tora. Mirasimnan arırak utırgan Bereznyaki digän urıs avılı popı Serafim Suhanov bulıp çıktı ul. Atakay üze dä vazıyfası öçen säyerräk keşe ide: stilnıy priçeska, modalı galstuk, zinnätle kostyum, dcinsı çalbar, cirän sakallı häm ozın gına gäüdäle keşe, tagın da ber küzgä taşlanganı – sarı portfele. Karap torsañ, pop tügel, ä nindider ğalim yäki rässam dip uylarlık. Citmäsä, yomşak, itäğatle häm şul uk vakıtta keşene ışandırıp söyli belüe ni tora. Şulay da bu adämneñ iñ kürkäm cire – zur zäñgär küzläre bulgandır. Ukımışlı, akıllı uzaman buluına karamastan, küzläre berkatlı sabıy karaşı belän baga. Tik şulay da alarda tirän sagış yäşengän kebek.

Ä bit kiresençä bulırga tiyeş sıman. Menä Häyerbar küpme cäber, ğadelsezlek kürde, hatının yugalttı, dönyalıktan vaz kiçte, bolar üz ezen kaldırırga tiyeş sıman. Ä anıñ küzläre şuklık uylagan malay küzläre kebek çaya häm şat karıy.

äye, ul üpkä, üçläşü, boyıklık kebek närsälärneñ yuşkının da kaldırmıy küñel töbennän kırıp taşlarga köç tapkan keşe. Meditatsiyä üz-üzeñä idarä itüdän başlana. Ä buyga Häyerbar urtaça. Şulay itep, tışkı yaktan bu ike adäm ber-bersenä mäk börtege qadär dä ohşamagan bulsalar, ruhi yaktan alar bik yakın ide. İkese dä dönyanıñ aldın-artın kürgän keşelär.

Hristian dine äheleneñ möselman keşesenä yomışı çınnan da ğadäti tügel ikän. Başka keşegä “sın moy” dip endäşkän pop Häyerbarғa “kollega” tip möräcäğat itte.

- Äytegez äle, Sezne küräzäçe, dilär, şul döresme?

- Anısın Hoday belä bulır.

- Döres. Hodaydan uzıp berni eşläp bulmıy, barısı da anıñ ihtıyarında. Läkin Sezneñ hakta törle süz yöri.

- Mäsälän?

- Sezne dävalau sälätenä iyä, dilär. Sihır kaytaru da kulıgızdan kilä ikän.

- Min bik intekkän keşelärgä mömkin bulgan qadäre yärdäm itäm, älbättä. Tik üz mömkinlekläremne min hiç küpertep kürsätergä telämäs idem.

- Akıllı süzlär. Hodaydan uzıp väğdä birü – aldaşudan yaman. Häyer, min üzem dä monda şähsi üteneç belän tügel, ä prihodka töşkän hurlık häm kazadan borçılıp kilgän idem.

- Yä, alaysa, biregä qadär kilgäç, söylägez inde. Tıñlap karagannan zıyan bulmas.

- Häyerbar äfände, bezneñ hram bik küñelsez hälgä tarıdı: küz karasıday saklagan ikonalarıbıznı urlagannar. Militsiyä burlarnıñ ezenä töşä almıy. Bälki, Sez yärdäm itä alırsız.

Häyerbar kunagına ber minut sabır itärgä kuşıp, öyennän ike urındık alıp çıktı. İrlär kara-karşı utırdılar, Häyerbarnıñ öyrätüe buyınça, gäüdälären töz totıp, barmakların aralaştırıp kul totışıp tın kaldılar. Huca keşe kunagına yugalgan ikonalarnıñ berse turında uylarga, şunı küz aldına kiterergä kuştı. Şaktıy tın torgannan soñ, Häyerbar küzen açıp telgä kilde.

- Serafim atakay, ikonanı ike bändä urlagan. Sez alarnı beläsez. Berse hristian tügel. Anıñ belän yañarak kına tanışkansız.

Pop dulkınlana ide şikelle, tamak kırıp aldı:

- Monı niçek beldegez soñ?

- Sez belgänne uyıgızdan ukıdım.

Kunak gacäplänep başın çaykap kuydı, ämma artıgın soraşmadı. Tik Häyerbarnıñ süze kalgan ikän äle.

- Miñä şunısı gacäp toyıldı, Sez belgän dähri adämne min dä beläm, ahrısı. Ä bit miña bu yakta bik az keşe tanış. Dimäk, anı isäpläp çıgarırga bula. Läkin bu sizemlävem bik tomanlı buldı, nıklap ışanırlık tügel.


Säbilä Häyerbar belän oçraşkannan soñ üzendä rähät ciñellek toydı, küñelendä şatlık uçagı kabınganday buldı. Hätta közge bolıtçan könnär yaktıra töşte kebek. Baştaraҡ ul änä şulay kütärenke käyef belän yörede, başka berni dä yuk. Läkin tora-bara ul üzeneñ küñelendäge şuşı rähätlekneñ kaydan kilgänen añlıy başladı: baksañ, ul urmanda yäşäüçe säyerräk keşe turında yış kına uylıy ikän. Kön artınnan kön uzdı, ä alandagı oçraşu onıtılmadı. İr hatınına başka keşe turında uylau - oyat häm gönah. Ä menä Säbilä gönahın da sizmi, oyatın da toymıy. Ni öçen? Hatın üzen alay ädäpsez zattan sanamıy, kiresençä, üz-üzenä bik taläpçän bula ide. Ä häzer kür sin anı, üzgärde dä kuydı. Küräseñ, mähäbbät – küktän iñgän his, cir kanunnarına buysınmıy.

Mähäbbät?! Anısı tagı nindi süz? Yä Hoday, kaydan nindi mähäbbät di ul? Ber kürgän, yünläp belmägän dä keşegä ğaşıyq bulıp bulamı? “Bula!”- di kaudarlanıp küñel. “Küzeñ töşkän keşeñneñ biografiyäsın öyrängäneñne mähäbbät kötep tora diseñme?”

Yarıy, şulay da bulsın, di, ä ir?! Gabitnı yaratamı soñ ul? “Yaratmıym” dip äytergä namusıñ citäme? Alaysa, ni öçen kiyäügä çıktıñ? Berkemne dä köçläp birmilär, här kız üze oşatkan yegetenä min anı yaratam, ul minem berdänberem dip uylap bara. Säbilä dä şulay çıktı, şikelle. Soñ, häzer ni üzgärde? Üzgärgän ikän şul. Yeget belän kız bulıp yöregändä Gabit anı tukmamıy ide, äşäke itep ärlämi ide. Yahşı süz urınına “minem añgıra”, “minem pumala baş”, yaktı hislär urnına tupas köçläü torıp kalgaç, mähäbbät digän närsä tomanga äylänep kenä eri ikän labasa. Bigräk tä koyaş çıgıp kuygan oçrakta.

Koyaş?! Säbilä ällä Häyerbarnı koyaşka tiñläşterep kuydı inde. Ohşaşlık bar bit äy. Ul agaydan da nindider cılılık, yaktılık sirpelä sıman. Nibarı ber küreştelär, ämma inde niçä kön küñeldä rähätlek saklana.

Uylıy torgaç, Säbilä ber niyätkä kilde, ä ni öçen “anı” tagı ber kürmäskä! äle mömkinlek bar, gömbägä dip çıktıñ kitteñ! Azak soñ bulır.

Kıyulıktan kurıkkan – meskenlekkä yulıkkan, di ide anıñ änise. Berkönne kıyulıgı citep sikerep tordı da çıgıp ta kitte Säbilä. Häyerbar kul arbası belän taş taşıp mataşa ide. Kız üzeneñ kilgänen belgertmi, yıraktan küzätep utırdı. Ni eşlärgä belmäde ul. Şuña tagı da berençe oçraşuga äylänep kayttı. Ul çakta Häyerbar urmannan cır tavışına kilep çıkkan ide bit. Bu yulı da şulay itik. Säbilä küñelennän cır sayladı. Häm menä közge alanda yagımlı, yomşak, ämma şaktıy kör tavış agıla başladı.

Bar tirä-yak iskitärlek matur,

Kürçe, göllär niçek şatlana,

Güyä dönya – totaş bäyräm bulgan,

Bar cihanda bügen tantana.

Nigä alay disäñ, ser tügel ul,

Säbäpläre yahşı kürenä:

Sin yanımda bügen, sin yanımda –

Şuña küñelem kükkä ürelä.

Bähet – mizgel, bik tiz ütä, dimä,

Bez qaderen anıñ saklarbız.

Kiräk bulsa, kullar totınışıp

Kaz yulları buylap atlarbız.

Häyerbar urman alanında agılgan cırga soklanıp, eşennän tuktap kaldı. Tiz tanıdı ul bu tavışnı häm gacäplänmäde. Säbilädän başka kem közge urmanga barıp cırlap yörsen. Gacäplänmäde häm azakkaça tıñladı. Şunnan kızga karşı atladı. Ä Säbilä ber bäyläm közge yafrak kütärep aña karşı kilä ide. Yuk, alar koçaklaşmadı, kul birep küreşmäde, hätta yakınaymadılar. Ber-bersenä ike adım kalgaç, tuktap kuydılar.

- Eşsez keşe eş kaldıra, şulaymı, Häyerbar abıy? - dide Säbilä.

- Aşau eş kaldırmıy, digän süz dä bar.

- Bar. Läkin min aşamlık tügel bit.

- Tügel, tik kötelgän kunak tansık rizık belän ber inde ul, tuganım.

- Dimäk, sin mine kötkän ideñme, Häyerbar abıy?

İr keşe uñaysızlanıp kitte: süzeñne çamalamıy söyläşsäñ, kız küñelendä ällä nindi oyıtkı salıp kuyuıñ bar, dip şeltäläde ul üzen eçennän.

- Gömbä cıyasıñmı tagı? Bik yıraklagansıñ kebek.

- Anısı säbäp kenä. Nigäder küräsem kilep, küñelem

atlıgıp tik tora bit. Tüzmädem.

- Yarıy. Alaysa, min sine üzemneñ patşalıgım belän tanıştıram.

- Ah! Bu kızık. Kürsät äydä. Ä sin, Häyerbar abıy, sunı kaydan alasıñ, yakın-tirädä yılga-kül kürenmi bit.

- Bar minem çişmäm. Yılanlı çokır dip atıym min anı. Beläseñme, şul çokır eçendäge taş östendä cäy köne beryulı cide yılan kürdem.

- Ay, alay bulsa, bez anda barmıyk, min kurkam.

- İy kuyan yöräk, kurıkma, min yanıñda bit.

Söyläşä-söyläşä bolar çokır yanına citep, sak kına töşä başladılar. Kinät kıznıñ ayagı tayıp kitte häm ul taş östenä ava başladı. Häyerbar alga ırgıldı häm ber ayagı belän taşka basıp, yıgılıp bargan kıznı totıp kaldı. Säbilä sugılmadı, tik ike kulı belän taşka gına tayanıp ölgerde.

Çokır töbendä çınnan da gacäp küreneş ide şul. Mul gına sulı çişmä urgılıp çıga. Töbendä ak taşlar yaltırıy. Teşlärne sındırırlık salkın su berniçä adım gına aska aga da, cir tişegenä kerep yugala. Şulay bulgaç, monda çişmä barın belüçe dä azdır ul.

Çokırdan çıkkaç, Häyerbar kunagın öygä kıstadı. Keşene çäy eçermi cibärep bulamıni.

- Bu nindi çäy, üze açı, üze tämle kebek. Berkayçan da mondıy çäy eçkänem yuk, şikelle, - dip kızıksındı Säbilä.

- Bu ülän çäye, tuganım.

Häyerbar urınınnan torıp ber uç ülän alıp kilde.

- Sin menä bu üsemlekne kara. Kürgäneñ bar ideme?

- Bar.

- Äye, sezneñ yakta üsä ikän şul. Beläseñme, menä şul ülänne ezläp min küpme dönyalar kiçtem, bulmagan cirem kalmadı, ämma sezneñ yakta kilep taptım. Bu - gomerne ozayta torgan ülän. Min anı keşelärne dävalaganda kullanam. Yäşär öçen urın saylaganda, kem belä, menä şuşı häzinä mine biregä tartmadı mikän.

İm-tomçınıñ häbäre nikadär möhim bulmasın, hatın-kıznıñ üz akılı şul. Ul bötenläy ikençe sorau birep kuydı:

- Häyerbar abıy, ni öçen sin yalgız, gomer buyı öylänmi yäşämägänseñder bit?

- Älbättä. Bar ide ul minem sıñar kanatım. Tik, miña avır çakta taşlap kitte.

Bu hakta soraşunıñ ärsezlek ikänen kız üze dä belä, ä menä tel söyäksez.

- Ägär dä ul yanıña kilsä, kabat bergä yäşik disä, kabul itär ideñme?

- Yuk. Dönyanıñ astı öskä kilep Huca işäkkä, işäk Hucaga äylänsä dä kire kavışırga riza bulmas idem.

Mäzäk keşeneñ mäzäk süzennän Säbilä kölep cibärde. İ-i, bala, dip sıkranıp kuydı Häyerbar. Nigä alay äle, bändäneñ bähetle çagında min anı kızganıp utıram? dip uyladı üze. Çönki keşe bähetle bulganda, bar häsräten onıtıp küñel açkanda anıñ bar samimilege, dönya kırıslıgına caylaşa, üz-üzen saklıy belmäve kürenä. Mondıy adäm çınnan da üz küñelen yatlarga bik açıp barmaska tiyeş.

Kızık, şul minutta tatar telen su urnına eçkän Häyerbar üze öçen keçkenä ber yañalık açtı. “Küñel açu” digän süz käyef-safa koru, şatlık belän yal itü digänne genä añlatmıy ikän. “Küñel açu”- küñel açu digän süz ikän bit. Menä äle Säbilä Häyerbarғa küñelen açtı. Ul eçkersez, hiç tupaslanmagan, üz eçenä yomılmagan häyläsez ber can ikän. Kıznıñ bolay ihlaslıgı anıñ Häyerbarga ışanuı, anardan barı tik yahşılık kına kötärgä mömkin buluın añlavı ide şikelle.

Kunagın ozata çıkkanda Häyerbar tüzmäde, berniçä sorau birde. Yugıysä, sılu aña torgan sayın nıgrak oşıy bara, ä ul bu kız turında berni dä belmi diyärlek.

- Säbilä, avılda nindi hällär bar? Ğailäñdä barısı da iminme?

- İ-i, bezdä kön sayın ber yamanlık inde ul. Bäla östenä bäla. İremneñ agası Fandas törmädän kaytkan ide. Şunnan birle yäşäve bigräk avırlaştı. Boları anıñ “şayarıp” vak-töyäk cinayät eşläsä, anısı cinayätne üzenä käsep itep algan. Kümäkläp eçä başlasalar, alardan tukmalmıy kotılu siräk elägä.

- Yahşı tügel ikän. Arada andıy keşe buluı hätär şul.

- İ, abıy, sin şulay diseñ, belsäñ ide minem nindi tormışta yäşägänemne... Sin menä cide yılan kürdem diseñ, ä min ul yılannarnı kön sayın küräm kebek. Yä, Häyerbar abıy, huş. Rähmät siña...

Säbilä ciñel-cilpe atlap urman yulına töşep kitte. Ä Häyerbar aña soklanıp ta, kızganıp ta kaldı. Çirkäü talauçını “bezgä tanış keşe” digän ide ul popҡa. Menä niçek “tanış” ikän ul kara yöz. İh, Säbilä, Säbilä...

Täräzä töbendä kız kaldırgan yafraklar yata. Alar köz koyaşı nurlarında kızıl ut bulıp balkıy. Äyterseñ, usak, kayın, elmä yafrakları tügel, ä ber öyem yöräk yana...




Häyerbar isemenä akça kilergä tiyeş ide. Anıñ ber dustı zavodta zur gına vazifa bili. Şul üzeneñ zavodınnan sponsor yärdäme oyıştırırga väğdä birgän ide. Yänäse, kortçılık buyınça fermer hucalıgı buldıru häm soñınnan şunda (yağni, biredä) bal citeşterü öçen. "mma väğdä itelgän akça haman da yuk ikän äle. Bolay bulsa, buluı da ikele.

Kilgäç-kilgäç, Häyerbar tanış tabib yanına da kerep çıgarga buldı. Hafizulla terapevt bulıp eşli, ämma, Häyerbar kebek ük, halık meditsinası, daru ülännäre belän dä kızıksına ide. Ä şöğılläre iş keşelär ber-bersenä tartıluçan bula, belem-täcribä urtaklaşmıy yäşäp bulmıy bit.

Häyerbar tabib kabinetı işegen kakkanda, turı kilüen äyt sin, Säbilä anda priyemda ide. Ber-bersen kürügä ikeseneñ dä yözläre yaktırıp kitte. Häyerbar dustı belän küreşep az gına söyläşep algaç, kız belän bergä kaytırga çıktılar. Baştarak çit-yat keşelär şikelle az söyläşep kıyınsınıbrak barsalar da, tora-bara telläre açılıp kitte.

Mirasim rayon üzägennän yırak. Ägär ul ike märtäbä yıragrak bulsa, bu ikäügä tagı da yahşırak bulır ide. Niçekter süz uñayında Häyerbar şuşı avılnıñ iseme turında sorap kuydı. Yänäse, nindi süz ul, hiç añlarlık tügel.

- Niçek inde añlarlıҡ tügel: Mirasim – Mirasım bit inde ul. Räsmi dokumenttarda rusça yazılgaç, bezneñ halık ta şulay äytä başlagan. Mondıy häl adım sayın.

- Döres, mondıy misallarnı küp kiterergä bula. Kızganıçka karşı, dip äytik. Ana bit, Kayrı avılı Kairovo bulıp yöri, Abız – Abızovo, Körayış – Kruş, ä ägercä Kirzä bulıp kitkän. Döres isemen yugatkan disäñ dä bula.

- Şulay şul.

- Kızık, ä ni öçen Mirasım soñ? Anıñ berär añlatması bulırga tiyeşter bit inde?

- Bar, älbättä. Monı avıl halkı yahşı belä.

- Alaysa, ällä söyläp biräseñme?

Säbiläneñ, bildäle inde, Häyerbar belän söyläşäse kilä ide. Şuña ul ike soratıp tormadı.

- İñ täüdä bezneñ avıl urnına ber kart kilep utırgan. Häyer, ul, bälki, kart ta bulmagandır, kartlar tügel, ä ata yortınnan olı ullar başka çıguçan bula, bez nişläpter borıngı adämnärne “babay” dip kenä söylärgä öyrängänbez inde. Menä şul keşeneñ öç ulı bulgan. Avılıbızga nigez salıp cibärüçe irken yäşägän, küräseñ. Çönki başkortlar baş kütärgän yılda ul ber otryadka küp kenä azık-tölek, olau birgän ikän. Bola bastırılgaç, karatel otryadı kilep babaynı kulga algan. Şunda ul: “İh, mirasım kala, mirasım kala bit!”- dip sıkrangan dilär. Halık bu hakta bolay fiker yörtä: yänäse, bolgavır zaman bulgaç, avıl babası altın akçaların çülmäkkä tutırıp kümep kuygan. Bu häzinä äle dä tabılmagan dilär.

Ä mineñçä, kart ulları öçen borçılgan kebek. Şularnı mirasım dip atagan, şikelle. Şuşı öç yegettän avıl halkı işäyä başlıy. Soñrak monda sörgennän, törmädän kaçkan keşelär kilep sıyına – urman töpkele bit. Tagın da bu cirdä kulakka çıgarılgannar, repressiyägä eläkkän biçaralar, ä soñınnan urman eşenä verbovka buyınça kilüçelär töyäk tapkan. Şuña da bezneñ avıl halkı bik çuar: ukımışlı, ädäple adäm belän kürşe genä höräsän yalkavı, yä bulmasa karak, cinayätçe yäşi. Menä şundıy ul Mirasim legendası. Gomümän, bezneñ avılga bäyle rivayätlär küp ul.

- ällä tagı da berärne söyliseñme? - dip soradı Häyerbar. Ul kızıksınuçan keşe ide, citmäsä, Säbiläne hiç yalıkmıy kön buyına tıñlarga äzer. Yanıñda şundıy keşe bulganda, nindi rähät ikän. Häyerbar änä şulay berençe kat üzen küñelennän bulsa da kız belän yänäş kuydı. Ä Säbilä, üzennän ölkän keşeneñ iğtibar belän tıñlavına kanäğat bulıp (öyendä anı kem tıñlagan!), dävam itte.

- Minem Yangan uramda yäşävemne beläseñme ?

- Yuk.

- Menä şul Yangan uram turında söylim alaysa.

- Bik huş.

- Borın zamanda bulgan häl bu. Mirasim avılı mullası Cihandar babay kaydandır kaytıp kilä ikän. Kiçlätep bargan mäl. Kinät monıñ atı “şıp” itep tuktap kala. Babay şomlanıp tirä-yagına karansa, bäläkäy genä tügäräk kül kürä. Päri küle digän urın bula bu. Ni öçen halık şundıy isem kuşkan disäñ, yalgız yörgän keşegä bu tirädä öyräklär kürenä, imeş.

- Tik, Cihandar küzenä päri tügel, ä izge zatlar kürenä. Unike mulla kül çitendä tügäräk yasap utırışkan da närsäder uylıylarmı, gäpläşälärme ikän. Yulçıga alar kul izi:

- Kil äle monda, Cihandar kordaş, - dilär.

Babaynıñ tubıkları kaltırıy, eçennän dogaların ukırga kereşä. Tik aña karap kına bolar yukka çıkmıy – şaytannar tügel, mullalar bit. Şulay der kaltırap kilä ul urman iyäläre karşına. Ayak bökläp yannarına utıra, bergäläp doga kılalar. Şunnan soñ aradagı iñ olı mulla süz başlıy:

- Yä, Cihandar kordaş, ildä nindi hällär bar, barısı da imin-amanmı?

- Allaga şöker äle. Tırışkan bändägä Hoday rizıgın birep tora.

- İnşallah, artaban da şulay bulsın.

- Şulay bulsın, amin.

Aksakal beraz endäşmi tora, küzen kısıbrak Cihandarga tekläp karıy.

- Sin Mirasım avılında mulla bit äle?

Säbilä süzen özep Häyerbarғa endäşte:

- Küräseñme, abıy, ul mulla avılnı “Mirasım” dip atagan, “Mirasim” dimägän bit.

- Yä-yä, şunnan soñ nilär bulgan?

- Şunan ni, Cihandar mulla kurka-kurka cavap tota ikän:

- Äye, - digän ul. – İmanım kuşkannı ihlas küñeldän başkarıp yäşämäktämen.

- Huş. Şulay dip belik. Tik, avılıgızda tärtip yuk ikän. İmansızlar kübäygän, biş namaz, uraza kaldıru gına tügel, mäçetkä bötenläy yörmäüçelär dä bar ikän. Zina kıluçı hatın hakında da mäğlümlebez, adäm canı kıyuçı da bulgan. Bolar öçen cavaplılık siña töşmime soñ?

- Añlıym, kem, häzrät, gäyeplemen. Tik äytergä röhsät itegez, bezneñ avılga elekke zamanda kaçkılar nigez salgan. Şunnan arı katorcannar kilep utırgan. Gomumän, kırıs halık, - di ikän. Yağni min söylägänne söyli inde. – Citmäsä, ayu-büre arasında yäşilär, härkemdä koral, - di mulla. Agaç mıltık ta yılına ber atıla bit, mondıy halıknı itäğatkä utırtuı avır. Cide buınnan soñ bavır alışına, ä bolarnıñ citmeş cide buınnan soñ da kılıkları üzgärmäs, mögayın.

- Barısın da beläbez, tik sineñ eşeñ kıyınlıklarga zarlanu tügel, ä İlahıbızga hezmät. Älegä bu hezmäteñneñ cimeşläre açı diyär idem min. Şuña da İke Dönya Hakimı sezneñ avıl halkınnan riza-bähil tügel. Häm ul cäza cibärmäkçe. Änä şul cäzanı ciñeläytüne sorap niçek itep Hodayga üteneçebezne citkerergä uylaşıp utırgan çagıbız. Tizdän sezneñ avılga bäla kiler. Bar, kayt, häm halıknı tärtipkä künder, añlasınnar.

Cihandar kart, işetkän-kürgännärennän isänkerägän kileş, urınınnan tora başlıy.

- Tik añ bul, monda ni kürüeñ turında berkemgä dä söylänmä. Ägär kemgä dä bulsa citkersäñ, öç kön digändä canıñ belän huşlaşırsıñ, - dip kisätä Cihandarnı kart mulla.

Legendanıñ täesire astında uylanıp ikese dä küñellärenä nindider fähem bikläp kuydı. Şunnan bala sıman eçkersez Säbilä yañadan telgä kilde.

- Yarıy, Häyerbar abıy, häzer sin bernärsä söyläp cibär inde. Sine bit serle adäm, dilär, ber sereñne aç inde, zinhar!

- Yuk, Säbilä, minem ber serem dä yuk. Üz belememne min här telägän keşe belän urtaklaşam. Ä siña ikençe närsä söylisem kilä. Beläseñma, min siña şiğır söylim! Sinnän kürep min dä uylap karagan idem, oşar mikän.

Säbiläneñ küzläre yaltırap kitte.

- Ay, Häyerbar abıy, çınmı?! Yarıy, alaysa, söylä tizräk.

Häyerbar bermäl ikelänep uylanıp tordı. Läkin avızdan süz çıkkaç häzer inde “yuk, söylämim” dip toruı kileşmi ide. Häm ul başlap cibärde.

Nigä ärni yöräk? Nigä ärni?

Nilär ezläp närsä daulıy ul?

Adaşkan şul ofık artlarında

Yazmış saranlagan danlı yul.

Şatlıklarnı eskäk belän çüpläp

Yäşävemnän häzer ni fayda.

“Yäşädem!” dip azak ber äyterlek

Kıyu eşlär, icat, dan kayda?!

Şanlı yullar ezläp yöri torgaç

Elägäbez, ahrı, tozakka.

Ömetlärne yazmış bikläp kuygan

Açılmaslık timer yozakka.

İnde häzer yöräk çatnatırday

Hislärne sin, küñel, ezlämä.

Ükeneçle canım mäcbür bulıp

Kartlık karşısında tezlänä.

Yukka ärni yöräk. Yukka sıkrıy.

Gomer başın bulmıy kabatlap.

Yäşlegemä kayırılıp karap,

Gür yagına baram aksaklap.

Şiğır tämam. Säbilä endäşmi. Aptıragaç, Häyerbar gacäplänep üze sorap kuydı:

- Oşamadımı ällä?

- Yuk! Oşamadı! “Gür yaına baram aksaklap”. Bu süzne kaydan taptıñ, niçek teleñ äylänä. Sin kartmı? Sit aksakmı? İh, Häyerbar abıy, küñelemne ällä nişlätteñ...

Kıznıñ küzlärendä yäş yaltıradı. Menä siña kiräksä, uyınnan uymak.

- Soñ, bu bit metafora. Yağni – çagıştıru. Bu oçrakta aksak süze keşeneñ küñele böten tügel, borçulı çagı digänne añlata, barı şul, - dip aklandı Häyerbar.

- Metafora, imeş. Metaforalarıñnıñ faraları yaktı yansın alaysa. Ä sineke sünep bara. Beläseñme, Häyerbar abıy, färeştä adämnärne parlaganda ber uñganga ber yalkau, ber därtlegä ber sülpän, ber akıllıga ber tile, ber sabırga ber duamal, ber maturga ber yämsez, digän. Bälki, ber moñlıga ber gamsez, ber moñsuga ber şatalak dip tä äytkänder. Ä bez ikebez dä moñlı bulsak, bik küñelsez bulır bit, gomerlärebez moñayıp ta yılaşıp ütärme?

Häyerbar yätmägä eläkkän koş şikelle açınıp kuydı. Yä Hoda, nişläde ul, bu kıznı üzenä ğaşıyq itep kuydı tügelme - “ikebez” dip kuşıp söylänä başladı bit. Soñ, ire bar läsa. Bulmagan häldä dä, bersenä untugız, ikençesenä kırık dürt yäş. Nindi par inde alar!

Yuk, Häyerbar bähetennän baş tartmas ide. Menä şul kıznı nazlap kükrägenä kısar öçen ällänilär birer ide... äye, ber yıl Säbilä belän bähetle yäşä dä ül, disälär, uylap ta tormıy riza bulır ide. Tik... Häyerbar egoist tügel. Ni öçen ul Säbiläneñ tormışın bozarga tiyeş? Nindi hakı bar! Ahmak baş, bu kız miña oşıy, dip ni öçen ul anı uyladı, sagındı, kötte, oçraşu teläde. Kiresençä eşlärgä kiräk ide bit.

Bolar şaktıy vakıt tın bardılar. İske “Ciguli” avılga yakınlaştı. Şul arada Säbilä dä tınıçlanıp ölgergän ide. Avıl kürengäç, kız, täräzägä ımlap, Häyerbarғa endäşte:

- Änä, küräseñme, bezneñ uramda nindi kart tupıllar utıra. Yangınnan soñ utırtkannar. Cihandar mulla Päri küle buyında serle keşelär kürgän cäydä uram totaş yanıp betä. Davıllı, kotsız kön bula ul, öylär kayın tuzı şikelle dörläp kenä kitä. Berniçä säğat eçendä uramnan kümer öyemnäre genä torıp kala. Halık hätta äyberlären dä çıgarıp ölgerä almıy. Döres bulsa, tege uynaşçı hatın belän keşe üterüçe ir dä bezneñ uramnan bulgannar di.

Säbilä şularnı söyläp ölgerde. Bähetkä karşı, ul şunı belmi ide: zina kıluçı hatın anıñ kaynanasınıñ kartinäseneñ kartinäse bula, ä keşe üterüçe – märhüm kayınatasınıñ kartätiseneñ kartätise. Belsä, neçkä küñelle kız ni eşlär ide ikän. Ä Häyerbar sorap kuydı:

- Cihandar kartka ul-bu bulmaganmı soñ?

- Cihandargamı? Eçtäge ser bez şikelle bit ul, tüzmägän, karçıgına söylägän. Öç könnän soñ tiktomaldan ülep kuygan.

Häyerbar Säbilä artınnan beraz karap tordı da gazga bastı. Ällä nindi häyersez kön buldı bügen. Akçasız kaluı citmägän, bu kız da küñelne urnınan kuzgatıp, çaypıldırıp kitep bardı. Yarıy, häyerlegä bulsın. Ä käyef... Cılı öyenä kaytıp tämle çäy eçärgä utırsa, barısı da häybät bulaçak.


Serafim Suhanovnıñ Häyerbarga töşkän yomışı çınlap ta alarnıñ bu vakıtta berdänber urtak tanışları bulgan Fandaska barıp totaşa ide. Häyer, Häyerbar ul adäm turında Säbilädän işetep kenä belä, läkin şul kabähätneñ “yakınnıñ” yakını buluı küñelne bolgatıp tik tora. Yalgıştan şakşı su eçkändäge şikelle.

Fandas bu mäldä üz gomereneñ bähetle minutların kiçerä ide. Karaklıgı öçen utırgan cirennän vakıtınnan alda irekkä çıgardılar, kesädä akça bar. Şuña da Mirasimga kaytu belän eçärgä kereşte. Şulay, bagana sayın tuktagan et şikelle, här tanışı sayın kerep eçep yörgän könnärendä, Bereznyaki avılında Kabluk digän keşe belän tabındaş bulıp, tanışıp kittelär. Buyga bäläkäy bulıp, beraz bögelep yörgängäme, ällä inde şım häm astırtın bulgangamı şuşındıy isem birgännär aña. Menä şul Kabluk belän ber uynaşçı marca yortında çirattagı şeşäne buşatıp utırganda, tegese bik zur ser itep “eş” barlıgın äytte. Üze bik ciñel, üze töşemle eş ikän. Mondıy bähet gomergä ber elägä, rizalaşmasañ şır tile bulırsıñ.

Fandasnıñ äle beraz akçası bar ide, läkin ul mäñgelek tügel bit. Akçanıñ artıgı da bulmıy. İñ möhime, “eş” bötenläy hävefsez, etem dä sizäse tügel. Barası da alası.

Tik alibi kiräk. Kabluknıñ başı şäp eşli. Ul hatınına: “Fandas dus belän töngelekkä balıkka barabız”,- dide. Ryukzakka aşamlık, balık öçen cim tutırdılar, cılı kiyenep, karmaklar kütärep çıgıp kittelär. Yılga buyına citkäç, karmak salıp utırdılar, çönki bolarga nıklap tön citkänen kötärgä kiräk ide.

Avıl halkı rähätlänep cidençe töşen karaganda ike bur şım gına çirkäüneñ artkı işegenä yakınlaştı. Bu işekneñ yozak elgän keläse, kem äytmeşli, sandık bige genä ide şul.

- Mä, suır! - dip Kabluk kadak suırgıçın üzennän tazarak Fandaska birde.

- Ä karavılçı? - dip şomlandı anısı, alan-yolan karanıp.

- Kurıkma! Bügen Andrey dädäy çiratı, ul köndez ük salmış ide, kilep tä äylänmäyäçäk.

- Keläneñ hätta tavışı da çıkmadı. İrlär eçkä ütep şırpı sızdılar. Tekä baskıç aska töşä ide. Yarıy äle Kabluk monda här karış cirne belä, barısın da aldan uylap kuygan, şuña eş maylanganday şoma bardı. İke minut ta ütmägänder, kleenkaga törelgän ikonalarnı tabıp, karaklar podvaldan çıktı. Avıl başında taşlandık ferma bar, Kabluk täqdime belän tabışnı şundagı tires astına kümep kuydılar.

İnde häzer uñışlı eşne “yuarga” da bula ide. Fandas belän Kabluk ber-bersen maktıy-maktıy stakan çäkäştelär. Arakıdan eçlärenä cılı yögerde. Häyer, ber tön eçendä distälägän meñ sum akça eşläülärenä kuanu, şunı kullarında dip küzallau irlärne arakıdan da bolayrak kızdırdı.

Cäyge tön tiz uza. Menä tañ sarısı da sızıldı. Ä “balıkçılarnıñ” balıgı yuk. Bu inde alibi bulmıy. Tik häyläkär Kabluk monısın da uylap kuygan. Monnan yırak ta tügel kürşese Matveynıñ köymäse tora ikän. Şuña utırıp käsepçelär yılga eçenäräk kerde, Kabluk nık cepkä bäylängän ırgak töşerde, ä Fandas akrın gına işkäk işte. Un metr da ütmädelär, cep yomşak kına tartıla başladı – eläkkän ide. Kabluk şunı söyräp belägenä urıy başlauga su töbennän yätmä kürende. Şunda eläkkän balıklarnı ıçkındıra-ıçkındıra yätmä buyınça “şudılar”. Unlap balıknı algaç, Kabluk “citte” dide, häm yätmäne kire töşerep, alıp kilgän peşkän borçaknı suga sipte.

- Cimgä kilep tagı elägä ul balık, Matvey pıçagım da sizmäs.

Şulay itep ike ir yılga buyında tön kunıp, irtän balık kütärep kayttılar. Barısı da tärtiptä, iblis üze dä berni añlamayaçak.

İblis bälki añlamas ta ide, ämma monda pop bar ikän. Başıña töşsä, başmakçı gına tügel, täftişçe dä bulasıñ ikän ul. Çönki ikona täräzä pıyalası tügel, yugalganı urnına yañasın kisep kuyıp bulmıy. Serafim kön uyladı, tön uyladı, ämma barıber üzenä kürä ber ömet açkan yul uylap taptı, şikelle.

Popnıñ “tanışları” arasında tönge karavılçı Kabluk bar ide. Şuşı tössez bändä Bereznyaki avılı keşese tügel, älegä qadär kürşe rayon üzägendäge çirkäüdä hucalık mödire bulgan. Bu hakta bay gına hram iyeromonahı Nikanor atakay üze söylägän ide. Serafim anı şuña eşkä aldı. Tik Kabluk ni öçen annan kitep monda küçep kilgän, biredä anıñ tugan-tumaçası da yuk, şikelle. Küräzäçe Häyerbar urlaşuda ike keşe katnaşkan dide, ikençese kem? älbättä, Kablukka tanış häm iş keşe bulırga tiyeş. Anıñ belän ber başkort yegete kemgäder munça burap yatalar tügelme?

Aşıkma, Serafim, sabır it, gönahtan kurık. Yäle, salkın akıl belän sanap çıgıyk. Kabluknı min beläm, başkort yegeten dä, iseme Fandas şikelle, beläm, - yañaraҡ çirkäü räşätkälären tözättelär. Kabluk ikonalarnıñ kayda ikänen belsä, tegese urlaşa belä – şunıñ öçen utırıp çıkkan. Barısı da turı kilä sıman. Urmanda yäşäüçe Häyerbar tagı da närsä digän ide äle? Ugrılarnıñ berse hristian tügel dide. Monısı da ras kilä bit! Tagı da ul anı ikebezgä dä tanış keşe digän ide. Häyerbarga Fandas tanışmı-yukmı, belmim, ämma monı belüe avır da tügel. Dimäk, monısı da döreskä çıksa, ugrılarnıñ kem ikänlegenä ber şik tä kalmıy.

Serafim kuanıçın tıya töşte. Şatlanırga irtä äle. Ugrılarnı açıkladık dip isäplik, läkin alar: “äye, bez urladık”, - dip tormaslar, ikonalarnı da çıgarıp birmäslär. Şahitsız, dälilsez isbat itep bulmıy. Ä “alar” izge närsälärne tiz arada berärkayda ozatıp cibäräçäktär.

Tukta, menä monısı bik häybät fiker tügelme? Kablukka ikonalarnı tizräk ozatırga kiräk dip faraz itik. Çönki här karak kulına akça kerüen kötkändä utka baskan mäçe kebek kılana – tüzä almıy. Menä şuşı forsattan döres faydalanırga ide, dip uyladı Suhanov häm çarasın kürde.

Ugrınıñ kürşesendä genä dindar adäm Matvey yäşi ide. Suhanov anı Kablukka “küz-kolak” bulırga künderde, kürşese mototsiklın kabıza başlasa, üzenä şıltıratuın ütende. Hätta, faydalanırga öyrätep, kesä telefonı büläk itte. Serafimnıñ uyı döres bulıp çıktı. Kabluk mototsiklına utırıp yortınnan çıguga, Matvey popҡa şıltırattı, ä anısı rayonga, sledovatel Mortazinga. Kabluknı ikonaları belän bergä kürşe rayon yulında totkannar. Tikşerü barışında açıklanuınça, bu bändä, çınlap ta, elek andagı çirkäüdä eşlägän bulgan. Ä Bereznyaki avılına nastoyatel öyrätüe buyınça, ikona urlar öçen atap kilgän bulgan. İyeromonah Nikanor şuşı cinayätçel yul belän distädän artık kıymmätle ikonanı kulga töşerep çit ilgä ozatkan ikän. Yarıy, anısı ber häl, ä qaderle yädqarlär, şul isäptän “İzge Serafim häm ayu” ikonası tabıluına Suhanov çiksez şatlandı. Prihod aldında yöze ak kaldı.


Kabluk belän Fandasnı kulga aldılar. Läkin, kayda gına bulmasın, et etlegen itä ikän. Bolar Suhanovka üçläşep, anı halık aldında risvay itärgä buldılar. Sledovatel Mortazinga niçek urlaşuların söylägändä, Kabluknıñ tele tämam çişelep kitte häm ul üzeneñ Suhanov belän bik yahşı mönäsäbättä buluın söyläp taşladı. Yänäse, Serafim atakay gadi genä keşe tügel, anıñ säyer ğadäte bar, Kabluk karavılda torganda, berniçä tapkır töndä yanına kilep bergä yoklarga kıstagan. “Şunıñ öçen Hristostan sineñ gönahlarıñnı yarlıkavın sorap gıybädät kılırmın”, - digän. Kabluk, älbättä, baş tartkan: “Batyuşka, avılda hatınnar betkänmeni”, - dip cavaplagan. Moña karşı Suhanov: “İskä töşermä äle şularnı, päri zatınnan yaralgannarnı küräsem dä kilmi”, - dip kenä cibärgän.

Kabluk söyläve buyınça, ul baş tartkanga karap kına Suhanov censi tormıştan mährüm kalmagandır. Yağni, avıldaşlar arasınnan ul üzenä iptäşlär tapkan bulırga tiyeş.

Bu süzlär ikona urlanuın tikşerügä kagılmıy ide. Kagılmasa ni. Mortazin rähätlänep tıñladı. Kompromatnıñ äle ber kemgä dä komaçaulaganı yuk. Sledovatel popnıñ “döres” keşe bulmavın hatınına kaytıp söyläde, anısı ikençe hatınga. Ğadäti häl...

Monnan soñ Suhanov kayda gına barsa da äbi-çäbi anı säyer karşı ala, artınnan çış-pış gaybät söyläp kala torgan buldı. Yäşlär bigräk tä inde, atakaynı kürügä avızları mıskıllı yılmaya, yänäse, sin bezgä notık ukıp mataşma inde, beläbez, üzeñ bezdän küpkä äşäkeseñ. Mondıy çış-pış süz arasında berniçä tapkır “goluboy” digäne kolagına çalıngaç kına añladı Serafim eşneñ nidä ikänen. Moña nık ğarlände ul. Çınnan da, nindi ipkä kermägän igeleksez halık soñ monda?! Bolar öçen ulmı tırışmadı! Hramnıñ ber tiyen akçası yuk ide, ä ul sponsorlar, rayon hakimiyäte yärdäme belän binanı remontlattı, dini oyışma tuplap, yüridik şähes statusı aldı. Kön dimi, tön dimi halık arasında buldı, här ğailäneñ hälen belde, barlık hezmätne cirenä citkerep başkardı. Ä häzer... it izgelek, köt yavızlıҡ buldı inde bu.

Hram nastoyatele, yağni din ähele bulu ul siña bazarda çüpräk satu tügel, namusıña ber märtäbä tap töşerdeñme vazıyfa bilärgä hakıñ yuk. Vsevışniy hezmätçesen keşelär hörmät itmi, süzen tıñlamıy ikän, alarnı niçek din yulına kündermäk kiräk. Kıskası, Serafim kitärgä mäcbür ide. Tik ul moña qadär küñelenä oşap kalgan möselman adäm yanına barıp rähmät äytergä häm huşlaşıp kilergä uyladı.

İke kullap küreşkäç, Serafim Suhanov süz başlarғa aşıktı:

- Sez, zinhar, borçıla kürmägez. Bu yulı min sezdän ber närsä dä ütenmim. Bolay gına kildem, kem äytmeşli, vizit veclivosti.

- Kem nindäy yomış belän kilsä dä, min şat, - dide kunagına Häyerbar.

- Menä şunıñ öçen Sezgä rähmätlemen dä inde min. Çönki tege vakıtta mine cılı kabul itep, avır mäsäläneñ asılına töşenergä yärdäm ittegez.

- Äye, beläm. İkonalarnıñ tabıluı yahşı bulgan.

- Bik yahşı buldı. Alar bit izge äyberlär. Namussız keşelär kulında kaldırıp kitsäm, gafu itmäslek ğayep bulır ide. Ul yaktan yörägem tınıç, kollega. Äytkändäy, “kollega” dip möräcäğat itüemä üpkälämisezder bit?

- Yuk. Bezneñ ohşaşlıҡ küp bit. İkebez dä keşelärgä hezmät itäbez. Bolay dip äyter idem: bändälärgä hezmät itü aşa Hodayga hezmät itäbez.

- Döres. Tik bez ikebez ike allaғa tabınabız tügelme?

- Mineñçä, Serafim atakay, dönya ber ikän, anı barlıkka kiterüçe dä beräü genä bula ala. Ä dinne bülgäläü – keşelär mazası. Şul tarmaklarga bülä-bülä vak-vak sektalar gına torıp kalmasa yarar ide dim. Häzer izge närsälärne küreksezländerüçe dährilär küp. Hätta dinne dingä karşı kuyıp, sugış garasatı kuzgatuga qadär barıp cittelär.

- Bälki, şulaydır, Häyerbar kollegam. Yağni dönyada nigä dinnärneñ küp buluın farazlavı avır, adäm balasına barısın da añlau mömkinlege birelmägän. Dönya – ser patşalıgı. Ägär keşe hämmä närsäne dä belä kalsa, ser kalmasa, İlahıbız täğlimatın öyränü tuktap kalır ide. Bu – vakıtnı tuktatu yäisä cihannıñ çiten tabu kebek ük hiç bulmagan hıyalıy eş bit.

- Min dä Sezneñ belän kileşäm, Serafim. Ämma läkin şunı da äyter idem. Sez “bolay gına kildem” disägez dä, Sezne nindider yaman şik kimerä, namusıgız gazaplana, şikelle.

- Sezne yukka gına sihırçı dip atamıylar ikän. Döres sizäsez. Bügenge könemdä minem häl könläşerlek tügel.

- Nindi bälagä tarıdıgız soñ tagı, bälki, urtaklaşırsız. Urtak kaygı – yartı kaygı, urtak şatlık – zur şatlık.

- Yuk. Söyli almıym, hurlanam.

- Alaysa, az gına utırıp torıgız, kuzgalmagız, häzer üzem beläm.

Mäğrür kıyafätle ruhani bertın utırıp tordı.

- Beldem, - dide şunnan Häyerbar. – Sez haklı, mondıy “keläymä” belän izge atakay bulıp bulmıy şul inde.

- Keläymä digännän, Sezneñ dä isemegez Amur ugı oçına yazılgan, şikelle.

- Yazılgan. Tik ul uknı tubıkka sugıp urtalay sındırıp ırgıtırga köçem citä minem.

- Bu süzegez küñelgä yata. Sez ihtıyarlı keşe şul. Menä bit, yapa-yalgız yäşäp yatasız. Ällä, Sezdän ürnäk alıp, miña da monastırga kitäse inde.

- Minemçä, Sez keşelärgä kiräk bulırsız kebek. Ä miña kilgändä, urman urtasında yäşäsäm dä halıktan kaçıp bulmadı. Kilep toralar. Yahşısı da, kızganıçka karşı, yamanı da kilä.

- Döres, yaman keşelär küp şul häzer. Tik menä Sezneñ “kızganıçka karşı” digän süzegezgä karşı min bolay dip äyter idem: alay dimägez, kilsennär, kilsennär yaman keşelär bezneñ yanga. Bez az bulsa da alarnıñ küñellären aklap, ruhların tergezep cibäräbez bit. Menä şul missiyänı ütävebez belän İlahıbız karşında bez üzebezneñ cirdä yäşävebezne aklıybıҙ tügelme soñ.

- Çınnan da, min elekke tabip, Sez - din ähele. Ä üzebez ber ük maksatka hezmät itäbez.

- Kileşäm. Menä bit, Sezneñ süzne tıñlap, üzegezne ni öçen gel genä “kollegam” dip atarga telävemne añladım. Bez kemgäder kiräk äle. Yahşılık az, yamanlık küp bulgan zamanda bigräk tä kiräkbeҙ.

- Dimäk, bez bik ozak yäşärgä tiyeşbeҙ.

- Amin!



Säbiläneñ küñele nektar tapkan bal kortıday kılandı – mähäbbät digän närsäne kübräk häm tizräk cıyası kilde. Här sulışı sayın: “Häyerbarnı abıynı kürergä ide, kürergä ide”, - dip uyladı ul. Barırga yaramaganın da belä yugıysä, bik yahşı belä, ä menä akıl belän his urtak tel taba almaganda ni öçender his yışrak östen çıga. Kaynası Mämdünädän ahirätem Minzilä yanına barıp utırıym äle dip soradı da, keşe küzenä kürenmäskä tırışıp kitte ul çıgıp. Etlärne sanamaganda kürüçe bulmadı, şikelle. Ä menä et digäneñ öyere-öyere belän yöri häm Säbilä alardan beraz kurka da. “Ete küp avılnıñ keşese az”, - dip uyladı ul açulanıp, yaman bändälärne küz uñında totıp. Tik Säbilä yalgışa inde, avılda Garipovlar gına yäşämi bit.

Häyerbar kıznı şatlanıp karşı aldı. Soñgı vakıtta anıñ başına törle uy kilä. Säbiläne kürgän sayın küñele yaktırıp kitkändäy bula da, ällä ıspay gına ber hatınga öylänim mikän, yä bulmasa berär yätim bala alıp üsterergäme, dip uylıy ide. Ni äytsäñ dä, ergäñdä yakın keşeñ buluı barıber yahşırak kebek bula başladı bit äle.

Säbiläneñ kılanışı näq balanıkı kebek. Keşe dävalarga mine dä öyrät äle, di. Küñele kübäläktäy oçkalangan yäş biçäne andıy närsägä öyrätep bulamı ni. Şulay da Häyerbar karşı kilmi: “Yarıy, bügen comga kön, minem yanga avırular kilergä tiyeş. Sin başta karap tor”,- di. Ä kunaklar köttermäde.

Kilüçelär urta yäşlärdäge näzäqatle hanım häm annan şaktıy yäş, taza, läkin ıspay ir ikän. Hanım tayakka tayanıp, nık avırsınıp atlıy, ak häm yonçu yözendä cäfalanu bilgeläre. Bolar itäğatle genä isänläşep işektän üttelär. Häl-ähval soraşıp algannan soñ, Häyerbar kunak hanımnı dävalauga äzerli başladı. İñ täüdä ul ir keşene çıgarıp cibärde, tavış-tınıñ çıkmasa utır, dip Säbilägä kuhnyada kalırga röhsät itte häm kız öçen gacäyep küreneş başlandı.

Häyerbar bülmä urtasına turı arkalı ike urındık kuydı. Bersenä hatınnı utırttı, ikençesenä üze urnaştı. Kunakka ul arkasın töz totıp, uçların kükkä karatıp kulların botlarına kuyarga häm idängä yalan ayak belän yahşılap basarga boyırdı.

- Hanım, sine avıru cäfalay, dävalanırga teliseñme soñ? - dide ul.

- Telim.

- Sin näq minem dävalavımnı teliseñme, miña ışanasıñmı?

- Işanam.

- Yahşı. Sin häzer, min närsä genä äytsäm dä, riza bulırga tiyeşseñ. Min sineñ çireñneñ säbäplären äytep birermen, ä sin tıñla. Añla. Häterläp bar. İñ möhime – bähäsläşmä. Min bulmagannı äytmäm. Oyalma. Bezneñ söyläşü şuşında kala. Ägär min äytkännär oşamasa, kaysıdır ğamälemnän riza tügelseñ ikän, torıp kitä alasıñ. Çönki küñeleñ minem ısulnı kabul itmäsä, miñä karşı bulsa, dävalaudan fätüä yuk. Min keşene ireksezläp dävalamıym. Barısın da añladıñmı?

- Äye.

- Äytelgännärgä rizamı, barısı belän dä kileşäseñme?

- Kileşäm.

- Yarıy, alaysa, başlıybız. Küzeñne yom. Min yommasam da bula, çönki min üz energiyäma üzem idarä itä alam, ä sineñ küzeñ açık bulsa, äyberlärgä karap iğtibarıñnı tarataçaksıñ. (Bu süzlär kübräge Säbilä öçen äytelä ide).

- Yäş çagıñnı iseñä töşer,- tip dävam itte Häyerbar. Sin çibär, zifa buylı, äyeme?

- Äye, - dip kabatladı hanım.

- Yegerme yäşeñdä kiyäügä çıkkansıñ, ike malay tapkansıñ, şulaymı?

- Şulay.

- Huş. Min sineñ avıruıñnı küräm. Sin yäş çagıñda bik kıska itäkle külmäk kiyep yöregänseñ. Eşlägän cireñdä irlär küp bulgan, alar sin ütkändä: “İh, menä şuşı yomırı botlarnı koçaklap ber genä yoklarga ide!” – dip kalgannar. Keşeneñ törlese bula. Yaman küzle bändälär küp oçragan siña, avıruıñ şunıñ zähmäte. Ayagıñ aksavı da şuña işarä. Tagı da ber bik naçar ğadäteñ bar: teläsä kayda fotosürätkä töşärgä yaratasıñ ikän, ul fotolar teläsä kayda aunap yata, alarnı teläsä kem karıy. Tege zähmät östenä menä siña tagı ber zähmät. Andıy närsälärne cıyıştırıp, çit-yat küzlärdän saklabrak yörergä kiräk. Sineñ bit yal yortlarında, kurortlarda şır yalangaç diyärlek töşkän sürätläreñ dä ällä kemnär kulına barıp eläkkän.

- Beläseñme, gäräp hatınnarı päräncä yabına. Bu hiç yukka tügel. Bezneñ halıkta hatın-kız päräncä belmägän, ämma başka törle saklanu çaraları kürgännär. Mahsus doga, böti, im-tom kebek närsälärneñ ähämiyäten sin añlamassıñ, ä menä kartäniyeñneñ täñkälären häterliseñder bit. Hatın-kız tüşen kömeş täñkälär tezelgän kükräkçä belän kaplagan, kalfagına şulay uk täñkä tezgän. Menä şular alarnı küz tiyüdän, zähmättän saklagan. Ä kömeş gadi metall tügel, anıñ üzençälekläre küp. Hätta änä urıslar da vampirlardan kömeş täre belän saklangan. Häzer kömeş täñkä dä yuk, böti taguçı da kürenmi, anıñ karavı, bot açık, tüş açık häm menä siña näticä – kırık ike yäşlek hanım tayaksız yöri almıy. Yä, häzer aç inde küzeñne, beraz yal itep alıyk ta dävalana başlarbız.

Häyerbar öy eçendä yöreştergäläp aldı. İşek aldındagı iske kerosinkaga sulı çäynek utırtıp kerde, östälgä täm-tom tezde. Şunnan yänä kunak hatınga möräcäğat itte:

- Yä, äyt inde, hanım, min siña döresen äyttemme?

- Döresen äytteñ.

- Katı bärelüemä üpkälämädeñme?

- Yuk. Hiç yuk.

- Dimäk, dävalanırga digän telägeñ sürelmägänder. Kire uylamadıñmı dim?

- Yuk.

- Tagı ber kat ayırıp sorıym: uylamıyça äytmä. Niyäteñ nıkmı?

- Nık.

- Huş. Başladık alaysa.

Bu ikäü yänä elekke pozada utırıştı. Tik bu yulı alar barmakların aralaştırıp, kulga-kul totınıp utırdılar. Bülmädä tınlık urnaştı. Menä berzaman Häyerbarnıñ gäüdäse aşa nindider çak kına kürenerlek nur uzganday buldı. Ul bik tiz köçäyde häm törle töskä kerde, citmäsä, ozayıp, kük belän totaştı, şunnan Häyerbarnıñ ayakları häm idän aşa ütep cir belän yalgandı. Bu yaktılık költäse koyaş nurı şikelle turı häm tigez tügel, ul gel üzgärep, dulkınlanıp tora, tösläre dä yögereşä-alışına. Yaktılık dulkınnarı kaysıber urınnarda kiseşä, ber töyengä cıyıla. Mondıy ayıruça yaktı urınnarnı Häyerbarnıñ tübäsendä, cilkäsendä, kükräk avızında, kullarında başbarmak belän kürsätkeç barmak arasında häm tagı berniçä cirendä kürergä bula ide. Dürt-biş minuttan soñ nur baganası sünde, ämma Häyerbar üze ber aura eçendä torıp kaldı. Menä anıñ tübäsendäge yaktılık töyenennän (monıñ çakra dip atalganın Säbilä soñınnan belde) bayagıdan yukarak nur költäse üsep çıktı. Läkin kükkä ürlämäde, ä bögelä kilep kunak hanımnıñ başına ütep kerä başladı. Anıñ täüdä başı, annan iñbaşları, kükräge, arkası, şunnan tübänräk cirläre yaktıra başladı. İfrat nık gacäplänep kuhnya işege yarıgınnan karap torgan Säbilä bu küreneştän avızın açıp katıp kalgan ide. Läkin ul hämmä närsäne bik yahşı kürde: başta hatınnıñ sıñar ayagı, külägä urında torgan şikelle, nurlanmıy mataştı, tik tora-bara annan da yaktılık sirpelä başladı, ikençe ayagına iş buldı. Bu seans küp bulsa biş minut dävam itkänder, ä kızga ul bik ozak toyıldı. Şunnan yaktılık niçek taralgan bulsa, şul tärtiptä kire kayta başladı. Başta hanım “sünde”, şunnan Häyerbar üze dä nurlanuın eçenä “yotıp” kuydı.

- Yä, señelkäş, küzeñne açsañ da bula inde, - dide ul nazlanıp yoklagan balanı bik irtä uyatırga mäcbür bulgan, yaratuçan ata tavışı belän.

Hanım kerfeklären kakkalap aldı. Küzlärendä ömet katış kurku kürende. Kurıkmıyça ni, iskitkeç köçle ekstrasens digännär ide, monardan da fayda bulmasa, dönya rähäte kürmi, ülgänçe cäfalanırga kala mikän, - di ide anıñ bar kıyafäte. Ul urındıktan tordı, ber adım alga atlap kuydı, şunda gına isenä kilep, karaşı belän tayagın ezlärgä totındı. Ä tayagın Häyerbar stenaga söyäp kuygan ide, ul hatınga närsä kirägen belmämeşkä salıştı. Ä tegese, avırtuga yözen çıtıp bulsa da, alga atladı häm tayagın üze barıp aldı. Äye, hanımnıñ avırtınuı köçle ide äle, ä menä gacäplänüe yözenä bärep çıktı. Çın şatlık ta tügel, bu äle ikelänüe genä ide. Yänäse, önemme bu, töşemme. Häyerbar, nihayät, anı tınıçlandırırga buldı.

- Menä şulay, tugankayım. Täneñ başkaça sızlamas. Ä ayagıñ avırtuı tiz arada basıla başlar, un-yegerme kön eçendä bötenläy betärgä tiyeş. Hiç tä borçılma, tınıçlanıp yäşi bir.

Älbättä, kilgän kunaklar belän bergäläp çäy eçtelär. Hanımnıñ küñele kör ide, küzlärendä ömet kungan, ul bügennän başlap üzeneñ yaña, bähetle tormış belän yäşi başlavın küz aldına kiterergä tırışa ide. Şuña da Häyerbarga ihlas küñeldän kat-kat rähmät äytte. İnde maşinaga çıgıp utırdılar digäç, kuzgalıp kitmädelär, yäş ir kabalanıp kire kilep kerde.

- Abzıy, gafu itegez, bez sezgä küpme tiyeş?

- Hay, dustım, yärdämneñ hakı yuk. Birgän keşe birä, birmägänenä üpkä saklamıym. Härkem üze çamalıy. Ägär teläsäñ, kuy änä östälgä.

Bolar kitkäç, Häyerbar östäldäge akçalarga ımlap, şayarıp Säbilägä endäşte:

- Abzıyıñ akçanı menä şulay köräp ala!

Ä anısınıñ beläse kilüdän küzläre yana ide.

- Häyerbar abıy, min barısın da kürep tordım. Başta sin üzeñ yaktıga törendeñ, şunnan tege apanı nurga kümdeñ. Närsä ide ul?

- Ul keşeneñ energetik tışçası. Aura dip atala.

- İşetkänem bar. Läkin ul nişläp minem küzgä kürende äle?

- Gacäplänüeñ urınlı, appagım. Auranıñ barlıgın härkem belsä dä, anı hätta ekstrasenslar da kürä almıy. Monı cir yözendä bik siräklär genä buldıra ala. Ä min menä siña da kürenerlek itä aldım.

- Menä sin nindi gacäp keşe ikänseñ, - dide aña Säbilä, çiksez soklanu belän.

Häyerbar bu süzgä cilkäsen genä cıyırıp kuydı. Üze şeltäläü katış yaratu belän:

- Kızıkay, sin min söylägännärne işetteñme, - dide.

- İşettem, älbättä.

- Sin dä bit kıska külmäk kiyärgä yaratasıñ...

Säbilä uñaysızlanıp itägen tartıp kuydı. Ä üzeneñ külmägen aska tügel, öskäräk kaytarıp kuyası kilde. Yözenä bu uydan kızıllık yögerde. “Yözenä al yögergän, hatın tämam ölgergän”,- dip Häyerbar kemneñder tozsız süzen iskä töşerde. Uñaysız bulıp kitte. Äy, kartlaç, sindä haman äşäkelek betmägän ikän äle, dip uylap aldı. Tik monısı haksızga tänkıytläü ide, ahrısı, çönki yörägendä ber genä naçarlık, yämsez uy yuk ide. İzgelek, yahşılık urgıla ide annan. Ä Säbilä yılıy başladı. Häyerbar kıyın häldä kaldı.

- Bäy, kızıkay, ni eşläveñ bu? - dide tamagı karlıgıp.

- Abıy, min siña az gına da oşamıymmıni? Mine az gına da yaratmıysıñmı?

Bar, şuşı halättäge hatın-kızga “yaratmıym” dip äytep kara! Läkin “yaratam” dip tä bulmıy.

- Soñ, sineñ ireñ bar bit!

- “İrläreñ” dip äyt inde, Häyerbar abıy.

- ?..

- Gabit mine abıylarına da, enelärenä dä birep tora. Kem teli, şul köçli. Bergäläp tä ... Şundıy gönah kütärgän hatınga üz tänen söygän keşese kulına tapşırıp toruı zur yazık tügelder äle!..

Häyerbar işetkänennän aptırap, döresräge, koyılıp uk kaldı, üz kolagına üze ışanmadı. Anıñ dönyada iñ saf, samimi dip yörgän Säbiläsen nindider bädbähetlär şulay mäshäräli mikänni! Monıñ bulıyuı mömkinme? İr keşe kızga ni dip äytergä belmäde. Bulgaç bulsın, ällä ber kısıp koçaklargamı söyeklesen. Söyeklesen? äye, söyeklesen! ä kem komaçaulıy? ägär Gabit hatının üzennän bizderä ikän, ihlas söyü häm hörmät hise belän tulı Häyerbarnıñ Säbiläne koçaklarga hakı yukmıni?! Läkin, ir belän yäş hatın arasında ul-bu bulmıy kaldı, ällä Hoday üze bu saf cannarnı gönahlı itäse kilmädeme, - tışta yänä maşina tavışı işetelde. Bu yulı altmış yäşlär tiräsendäge ir belän hatın ide. Boları bayagılar işe genä kılanmıylar, väqar belän genä söyläşälär. Tik bu yulı bernindi dävalau seansı bulmadı.

- Min sine dävalamıym, abıstay! - dide Häyerbar “abıstay” süzenä basım yasap.

- Ni öçen? - dip hätär gacäplände hatın.

- Çönki siña bu sırhaunı Hoday birgän, döresräge, sin anı üҙeñ teläp algansıñ.

- Bu nindi bulmagan süz tagı? Kem inde çirne teläp ala.

- Uraza totma! Bälki, şunda avıruıñ beraz basılır.

- Ästagıfirulla! Nindi köfer süz söyläp utırasıñ. Min möselman bit. Uraza totam! Korän ukıym!

- Bar hikmät änä şul niçek uraza totuda inde. Sin ay buyına: aşıysım kilä, karınım aç, aşamıy yörü bigräk avır, dip söylänep yöriseñ. Bu süzlärneñ mäğnäsen bolay dip añlarga bula: “Şuşı uraza bulmasa, aç yörmäs idem. Uraza uylap çıgarmagan bulsalar, bu qadär intekmäs idem”. Sin bit Hodaynıñ üzen kahärliseñ tügelme?! Bu ğadäteñ akılga gına da sıyarlık tügel. Şuña, änä, cäzasın küräseñ. Yuk, min Rabbıbızga karşı barıp, sine dävalarga cıyınmıym.

Hatın, Häyerbarga küzeneñ agı belän karap, meñ törle bäddogaların kıçkıra-kıçkıra çıgıp kitte. “Siherçe”, “iblis”, “urman albastısı”, “muyınıñ korıgırı” kebek süzlär kuzgalıp kitkän maşina artınnan da baytak vakıt işetelep tordı äle.

- Menä kürdeñme, - dide azak Häyerbar Säbilägä. – Bügen sin ike törle sırhau belän tanıştıñ. Tik, bu apakaynıñ süzlärennän küñelsezlänep kalma sin. Anı dävalau öçen iñ täüdä yämsez ğadätlären taşlatırga kiräk, şuña da mömkin qadär nık äytergä turı kilä. Läkin, faydası bulmas, şikelle, çönki turı äytkän tuganına yaramıy, dilär, yahşı kiñäş ul közge yafrak şikelle bit, küp oçrakta ayak astında yatıp kala. Ä döresen äytüem öçen miña andıy “rähmätlärne” küp işetergä turı kilä. Hak süz: tayak ike başlı bula, rähmätneñ ber başında - bäddoga, igelekkä karşı – näfrät tora.

- Min siña şunı tagı da ber kat äytergä telim, iğtibar it: bu ike hatınnıñ ikese dä üz ğayepläre öçen avırıylar. Gomumän, dönyada bik küp çir keşeneñ ahmaklıgı arkasında kilep çıga. Monı sin gel isläp tor häm aldıñnı-artıñnı karap yäşä. Tärtiple-ädäple bulu, namus kuşkança yäşäü adäm balasın küp bälalärdän kotkara.

Kötmägändä Säbilä Häyerbarnı koçaklap aldı.

- Ä mähäbbät? Ul gönahmı? Yaratҡan keşe ni eşlärgä tiyeş?!

Häyerbarnıñ kulları çıtırdatıp kıznı kükrägenä kıstı. İrennär irennärgä ürelde. Bähet çigälärdäge kan tamırlarına bärep tipte. Vakıt, sataşkan käkkük şikelle, mäñgelek ritmınnan aksaklap adaşıp kuydı. Dönyanıñ astı öskä kilde, menä şulay, koçaklaşıp, übeşkän kileş kaydadır – ocmahkamı, tämugkamı barıber – oçası ide. Tik ayırılmaska gına bulsın ...

- Minem sineñ hatınıñ bulasım kilä! - dide Säbilä açıktan-açık.

Yä Hoday! Kem bu qadär dä olı şatlıktan tilerep akıldan yazmas ikän! Canıñnan da yakın keşeñ şulay dip torganda, nindi taş bäğır uylanıp tora soñ!

Ä menä Häyerbar taş bäğır buldı. Ul kıznıñ küñelen yaralamaska tırışıp, mömkin qadär yomşagrak endäşte.

- Sabır it, Säbilä. Alay bulmıy bit äle. Sin mine yaratasıñ, min sine yaratam. Läkin bu döres tügel. Sin az gına sabır it. Bälki, ireñ akılga utırır, sez yäş bit äle. Bälki, täqdirdä yazganı bulsa, annan ayırılıp, yahşı keşegä çıgarsıñ. Üz tiñeñä ğaşıyq bulırsıñ, yaratırsıñ, barısı da bulır, barçası caylanır äle. Tik sineñ bäheteñ min tügel, sineñ parıñ min tügel, añlıysıñmı? Bezneñ mähäbbät bähet yulı tügel - yalgışlıҡ yulı. Şuña da ul özelergä tiyeş...

Säbilä haman da Häyerbarnıñ koçagında ide äle. Anıñ küzlärennän mölderämä yäş aga. Alar bik avır ayırıldı. Şunnan söyläşer süz bulmadı, kük yözen kara bolıt baskan kebek, öy eçen dä küñelsezlek çolgap algan ide. Säbilägä kaytırga da küptän vakıt. Aña tagı da elägäçäk. Monı añlap, Häyerbar kıznı avılga yakınrak iltep kuyarga buldı. Maşinasına utırır aldınnan ul kesäsennän kap çıgardı.

- Säbilä, menä siña bäläkäy genä ber büläk. Rähim itep al, zinhar! - dide ul.

Kız, kapnı açıp, karap aldı.

- Rähmät, Häyerbar abıy, - dide ul, küñele tulıp. – Rähmät. Kiyäügä çıkkanda Gabit akçasın kızganıp baldak almagan ide... Kiyep yörermen inde. Härvakıt kiyep yörermen...

Säbiläne ozatıp kaytkaç, ozak ta köttermi koyaş bayıdı, Häyerbar yoklarga yattı. Bügen beraz talçıktırgan şul, köne nindi bit. Yokıga talıp barganda kinät anıñ miyen sizemläü yaktırtıp ütte: “Säbiläneñ balası bulaçak ikän bit. Ulı tuaçak”. Yarıy äle Häyerbar anı koçaklaudan uzmadı.

İr keşeneñ yöҙöndä tatlı yılmayu çagıldı. Üzennän kanäğat ideme ul, ällä Säbiläneñ bala tabaçagına şat ideme, belmässeñ...


Avıl küze küp kürä, küp vakıtta çüp kürä. Säbiläneñ Häyerbarga bulgan cılı mönäsäbäte gaybätçelär küzendä olı zina bulıp kürende. Gabit ber könne anıñ karar ciren kaldırmaslık itep tukmap taşladı. Tik yäş hatında yäşäü köçe zur ide, ul akrınlap ayakka bastı, tormış yänä üz ezenä töşte. Läkin Säbilä häzer saklanırga öyränä başladı, kaynası belän irenä niçek tä yararga, açuların kitermäskä tırışa ide.

Ozın kış buyına hatın-kız uramga çıkmıy, dus-işlären kürmi öydä utırıp çıdamıy. Şuña da berkön Säbilä, kaynasınnan röhsät sorap, Minzilä yanına aşıktı. Söyläşep, az gına küñel yuatıp kaytası kilde.

- A-a, Säbilä! - dip Minzilä, şatlıgınnan kıçkırıp, ahiräten koçaklap karşı aldı. Tizräk çäy yanına çakırdı.

- Yä, söylä äle, serdäşkäyem, niçek yäşiseñ? Yugıysä, sine çirläp yata dip söylädelär.

- İ-i, Minzilä, çirle ikänemne belgäç, nigä barıp hälemne belmädeñ soñ?

- Üpkälämä inde, Säbilä. Minem ul tämug tegermäne yanına barasım kilep tormıy şul.

- Alaysa, hälemne sorap tormasañ da bula, avılda yäşeren eş yuk, kemneñ kem ikäne bildäle.

- Anısı döres inde. Tik şulay da?..

- Ni äytim siña. Min alar öçen käntäy dä, söyrälçek. Bar belgännäre urlaşu da mine tukmau. Kiçä genä tagı kaydandır sütep elektromotor alıp kaytkan.“Şunardan tsirkulyarka yasap, sine turaklıym”, - di.

- Şul süzne çınga alasıñmı?

- Belmim inde, - dip uftandı Säbilä. – änä bit, elektroşoker yasadı. Tokka suktırıp huşımnı ala da yarsuı basılgançı tukmıy şunnan. Bolay küpme yäşärmender. İh, ällä barısın da uçastkovıyga söyläp birergä inde...

Kızlar şulay zarlanıp utırdılar. Tik Säbiläneñ üz bälasen kuyırtıp iptäş kızın boyıktırası kilmi ide. Şuña da ul, üzen tıya töşep, tınıç kına söyläşä başladı.

- Üz hälläreñ niçek soñ, Minzilä? Hämzä belän borçagıñ peşäme? Minemçä, başıgız da bar, küzegez dä, tik başlı-küzle genä bula almıy yörisez.

- Äy, söylämä, ahirät. Ällä üze beraz peşmägän, ällä bähet peşep citmägän. Äydä öylänik, dip kisterep äytmi, suza da suza. Başka yegetkä çıgıp kuygannı kötäder, ahrısı.

- Alay dimä, ul akıllı yeget, siña añarga iltifat kürsätmäü yaramas.

- Kara äle, sine tege, kem äle, Häyerbarnıñ cırlap başın äyländergänseñ, dilär, miña da ber cır öyrät äle!

Säbiläneñ kurkuınnan küzläre tügäräklände.

- Ni söyliseñ? Nindi Häyerbar ul!

- Yä-yä, yalgış äyttem. Gafu it min yülärne.. Onıttık. Tik, sin miña berär cır uylap çıgar inde, yäme!

- Soñ, dönyada cır betkänme?

- Betmägän. Läkin miña üzem genä belgän, Hämzägä genä atalganı kiräk.

- Belmim inde, Minziläkäy. Keşe öçen cır uylaganım yuk ide. Yarıy, kiter alaysa däftäreñne...

Säbilä qaläm totıp uyga kaldı. Menä anıñ kulı tigez, matur häreflär belän cır süzlären tezä başladı.

Äytçe, dustım, häzer yörägeñä

Nindi niyät, nindi uy saldıñ?

Kuldan kitte inde mömkinleklär,

Aldıbızda häzer ni kaldı?

Gafu itmim diyep yalgışlıknı

Bez kemgä soñ naçar eşlibez,

Ber-berebezgä bez täkäbber bulgaç,

İkebez dä yalgız yäşibez.

Parsızlar da bu dönyada yäşi,

Yarsızlar da yäşi moñayıp.

Yarsız yazmış sin kaldırma miña,

Parlı yazmışka da min layık.

Ütkän hatalarga üpkä saklap

Sıñar kanatnı da bäylämä.

Parlaşsalar, yalgız kanatlar da

Bähet küklärendä äylänä!

Ahiräte yazgannı ukıgaç, Minzilä şatlıgınnan kul çabıp aldı.

- İy, Hodayım, bu bit näq min telägän süzlär. Kaydan küñelemne añladıñ sin, Säbiläkäyem?!

- Bez barıbız da ber inde ul, duskayım. Barıbız da ber ük histän isärlänäbez.

- Döresen yazgansıñ. Ber yeget ozata kilgän ide. Hämzäne könläşterim digän idem, könläşsä, täqdim yasar dip uylagan idem. Ä ul, yünsezeñ, üpkäläp yöri häzer. Gäyep mindä, läkin ul yeget keşe bit, kilep soraşsa, añlaşsa bulmıymı. İh, bu cırga köy dä tabası ide bit.

Säbilä tagı da iptäşenä yärdämgä kilde. “Monı bolay cırlarga bula”, - dip köyläp kürsätte. Häm kızlar cır öyränep tagı da beraz utrdılar. Şulçak yäş hatın, belägendäge säğatenä karap, siskänep kitte:

- Ay, ozak utırganmın. Üterälär inde.

- Sin kilgäläp yöre, Säbilä, yäme. Şulardan bik kurkıp yäşämä. Yaña häbärlär söyläşep utırırbız.

İşek totkasına totıngan Säbilä ber mizgelgä tuktalıp kaldı:

- Yaña häbär digännän, beläseñme, Gabitnıñ enese Dinar öylänä bit. Tagı da ber balanı minem sıman bähetsez itälär ikän. Yarıy, sau bul.

- İsän bul, ahirätkäyem.




Garipovlar ğailäse tuyga äzerlänä. Säbilä baştanayak eşkä kümelde, ämma bu könnär anıñ öçen iñ tınıçı, ciñele buldı. Äye, üze öçen yahşı ide. Tik Säbilä bu yortka töşäçäk kilen öçen borçıludan tuktamadı. Bala gına bit äle – uncide yäş. Çäçkädäy çagında Garipovlar tämugına kilep kermäsä bulmıy mikänni?! Säbiläne änise sorauçısı barında barıp kal, dip birde, başkaça akıl öyrätüçese, yaklauçısı bulmadı, ä bu kızga ni citmägän? Yugıysä, avılda Mämdünä karçıknı, anıñ malayların belälär, şikelle.

Ällä inde mähäbbätme? Mögayın, şulaydır inde. Bälkim, yäşäp tä kitärlär... Säbilä şulay uylıy da üz-üzen ömetländerep tä kuya (şaytan gına ömetsez). Öydä ike kilen bulsa, bälki, är-hur, tukmalu kimi töşär. Yäşlär mähäbbätle yäşäsä, kem belä, şuşı yılan oyasına da ber yäm, ber kot kunuı ihtimal.

Tuy tuy inde, bik küñelle bardı. Mämdünäneñ: “Bu yortta min baş, bel, kızıy”, - tip kisätüen isäpkä almaganda, barısı da Allaga şöker. Avıl halkı cırga, biyügä osta, cor telle, şuña da öy eçe gör kilep tora. Menä kiyäü belän kilengä teläklär teläü başlandı. Şulçak Mämdünäneñ ülgän irenä niçekter tugan tiyeşle Minzilä bolay dip süz başladı:

- Mämdünä ciñgä, sin monda yort başı, yäş kilengä ana bulası keşe. Äydä äle, bez sineñ isemnän kilengä bagışlap ber cır cırlıyk. Sin äytergä tiyeşle süzlärne cırga salıp äytik. Rizalık biräseñme?

- Närsä bula inde bu kılanış? - dide kortka korı gına.

- Sineñ isemnän kilengä bagışlap cır cırlıybız, dim. Rizamın, dip äyt, - diyep köçleräk itep kabatladı Minzilä.

- Nu, rizamın, di, cırlap karagız.

Minzilä turayıp utırdı häm tabın tiräsendäge yäş kilennärne, kız-kırkınnı karaşı belän baykap aldı da cır başladı, başkalar şunduk kütärep aldı, Säbilä dä kuşıldı.

Barça keşe bügen şat häm yılmayulı,

Öydä bäyräm, kilen kötep can cilkenä.

Hisle dä ul, yämle dä ul – kilen töşü,

Güyä öygä nazlı yäşlek üze kilä.

Ayak basıp kına mamık mendärlärgä

Yortıbızga bezneñ bügen kilen töşte.

Uñgan kilen ul tabar, tip äytkän halık,

Bezneñ kilen unnı tabar, sınap karıyk.

Yöze yaktı, süze tatlı, kulı uñgan –

Mondıy kilen bezdä genä, maktap kalıyk.

Cırnı hatın-kız aldan öyränep kuygan ide, şuña da ul bik matur kilep çıktı. Ä süzlären, älbättä, Säbilä yazgan ide. Tik bolay gına tügel, cırnıñ kuşımtası da bar ide häm ul öç märtäbä yañgıradı.

Kilen, kilen, saylap kildeñ bu näselne,

Yörägebez belän kabul ittek sine.

Bähetläreñ, kotıñ belän kil sin bezgä,

Mäñge yäşä yämnär birep öyebezgä.

Bu şiğırnı icat itkändä Säbilä kemne küz uñında totkandır, ä menä äle yöräge sıkrıy – şulkadär dä turı kilmi bit! Kölep äytkän kebek. Kayda inde ul bähet, kayda ul yöräk belän kabul itü, kayda ul başka kaynalar şikelle “kızım”, “balam” tip äytü.

Ä kız äle bähetle ide. Kara, ul nindi matur! Tütäldäge gölçäçkä dimi närsä diyäseñ tagı. Yahşı kostyum kigän, priçeska yasagan kiyäü dä keşegä ohşagan bit. Eçendägese mañgayına yazılmagan. Häyer, ul alay uk äşäke dä tügel, kübräge agaları yogıntısına birelä, eçü, urlaşu – alar oyıtkısı. Tik barıber näsel sıyfatları bar inde: üzsüzle, duamal, ğarçel. Käläşen kibetkä barganı öçen dä kayda yöredeñ, käntäy, dip tukmamasa yarıy inde.

Ul arada tantsılar başlandı. Säbilä biyergä osta häm bik yarata, ämma Gabit bu cähättän hiç maktana almas ide. Eştä ifrat yılgır yeget tantsı disäñ kart ayuga äylänä. İh, Säbiläneñ yahşı biyegän berär yeget belän rähätlänep äylänäse kilä! änä tege uçastkovıy Taymas şikelle belän.

Ä älzänä Dinar belän biyede. Aña karap soklanmagan keşe kalmagandır. Tik Dinar “bireşä” başladı, yäş yegetne eçkäne basa ide. Alar yal itärgä urınnarına barıp utırdılar. Şul çak älzänäne Taymas biyergä çakırdı. Kız, anı-monı uylap tormıy (tile yäşlek) riza bulıp tantsıғa töşep kitte. Bu mäldä Dinar beraz añına kilgändäy buldı, anıñ arakıdan tönäygän küzläre älzänäne ezläde. Ä ul... Dinar ni kürsen, anıñ käläşe çit keşe belän tantsevat itä. Äye, äye, anıñ yaratkan kızı, äy, häzer inde nindi kız bulsın, biçäm dip äyt, yat bändä koçagında. Kür, kulların anıñ iñbaşına salgan, närsäder söyläşälär. Närsä bulsın, älbättä, Dinardan kölälär, bu şımıtırnı şımıtabız dilärder. Ä ul bit älzänägä bar canı belän ışana ide, anıñ barı tik üzen genä yaratuına ber tamçı da şiklänmi ide, ä ul berençe mömkinlek çıgu belän yat keşe koçagına taşlanırga äzer. Ah, häşärät!

Dinarnıñ yöräge yandı, ğarlege bugazına tıgıldı. Hurlık. Adäm hurlıgı. Monnan da zurrak hurlık yuk! Dinar çaykala-çaykala işekkä yünälde. Yörägen utlı könläşü yandıra, näfrätennän başı şaulıy, çigäläre üterep kısa. Hurlık. Hurlık. Hurlık! Ayaklar abzarga atlıy. Anda, baganada, sıyır bäyli torgan bau tora...

Säbilä sizger. Härnärsäne iğtibarga ala. Bu ğailädä şulay gına yäşärgä mömkin. Menä ul äle dä hätär eşne berençe bulıp sizep aldı. Biyegännän soñ urınına utırgan käläş sizdermäskä tırışıp alan-yolan karanıp ala – Dinarın yugaltkan. Torıp ezlärgä, yä başka keşegä kuşarga baznat itmi. Ä vakıt inde şaktıy ütte, hava sulap beraz cillänep alırga telägän keşe küptän kerergä tiyeş ide inde.

Säbilä tüzmäde, yakınrak utırgan ber-ike hatınnı iyärtep yortka çıktı.

- Dinar yuk bit, ezläp karıyk äle, - dide ul hafalanıp.

Ezläp torırga turı kilmäde, hatınnar abzarga kerü belän asılgan Dinarga tap buldılar. Küñelle başlangan tuy änä şulay tämam buldı. Kiyäve belän ber tön dä uzdırmagan uncide yäşlek kız tol hatın bulıp kaldı.


Häyerbar cay gına yäşäp yatkanda, Bereznyaki avılında vakıygalar kuyıra bardı. Şuşı borıngı urıs avılı yazmışınıñ Häyerbarga bernindi kagılışı yuk kebek toyılsa da, ahır çiktä urman keşeseneñ gomere çiklänüdä formal yaktan näq şular säbäpçe buldı.

Serafim Suhanov urnına kilgän yaña pop Nikanor avıldaşların dingä cälep itü buyınça kıyu eş cäyelderep cibärde. Uramda oçragan yäşlärne çirkäügä yörmägännäre öçen bitärläde, märhümnärne cirläüdä katnaşmıy kirelände, yänäse, alar çukınmagan, pravoslavnıy tügel, şul uk säbäp belän öylänüçelärgä fatiha birmäde. Ä inde kürsätkän hezmätläre öçen bişlätä kıymmäträk ala başladı. Pop eçärgä dä, keşe kürmägändä tämäke suırırga da yarata ide. Ber törle söyläp, ikençe törle eşlägäne öçen avıl urısları anı Prohvost dip atadı.

Çirkäügä gıybadätkä halık nikadär kübräk yörsä, şul qadär kübräk akçası kerä. Şuña da pop tırıştı, anarda dindarlıkka karaganda maltabarlık hösetlege köçleräk ide, küräseñ. Şunlıktan anıñ tırışlıgı başka yünäleş aldı. Yaña “ruhani” avılnıñ väzgıyate belän tanışkanda, menä şundıy faktlarga iğtibar itte. Revolyutsiyägä qadär Bereznyaki hramı zur häm bay bulgan. Gıybadät, dini bäyräm vakıtlarında halık belän şıgırım tulgan. Nastoyatel üze dä akıllı, abruylı häm väqalätle keşe bulgan, dilär. Tik, zaman başka - zañ başka, vlastka kommunistlar kilgäç, çirkäüneñ gayät avır çañın kutarıp töşerälär, gömbäzen kıyamät köne şaytannarı kebek kılangan ber törkem ir cimerep taşlıy. Nastoyatel bolarnı kurkıtıp ta karıy, yalbarıp ta mataşa, tik yañarak kına böten volostta şärifle keşeneñ süzen kolagına da elüçe bulmıy. Cimerü epidemiyäse virusları kara halıknıñ miyen aşıy başlagan çak şul inde. Berazdan Pavel atakaynıñ üzenä dä çirat citä, anı sovet vlastına karşı kotkı taratuda ğayepläp sörgengä ozatalar. Şul çakta ul karavılçılarnı etep cibärep arbada torıp basa da: “Sezneñ avıl dörläp yanaçak äle. Yanıp betäçäk äle, äytkän ide diyärsez!” – dip kıçkırıp cibärä.

Bulgandırmı bu häl, ällä inde berne biş itä torgan avıl äkiyätçeläre uydırmasımı, belmässeñ, läkin monısı möhim dä tügel. Möhime şul, iskene yañartıp, bu legendanı faydaga borırga bula bit. Prohvost menä şul hakta baş vattı. Ul başta uk şundıy kararga kilde: bu eşne başkaruçı pravoslavnıy bulmasın. Az bulsa da allasınnan şörli ide pop. Ä avılda inoveretslar barmı? Bar, älbättä, soraşa-beleşä torgaç, ul iñ kulay keşe dip Haşimnı taptı. Bu ir Mirasimnan kilep marcaga yortka kergän ikän. Üz avıllarında alarnıñ ğailäsen bernindi äşäkelektän dä çirkanmıy torgan keşelär dip belälär ikän, monda da öydäş hatını belän ber dä färeştälär fatihası alıp yäşägän adämnärgä ohşamagannar. Bik hup. Ägär bändä eçkeçe dä, cinayätçe dä ikän, ul inde akçaga namusın gına tügel (anısın küptän satkan), ällä närsäsen dä satarga äzer.

Prohvost Haşimnı ber genä kürep söyläşte, tegese riza buldı. Şunnan küp tä ütmäde, mäktäpneñ buş torgan iske internatı yanıp kitte. Ut tön urtasında çıga häm keşe-kara uyangançı yangın kütärelä, kop-korı binanı kayda inde ul sünderü...

Rayonnan kilgän sledovatel bu yangınnıñ ni säbäptän çıguın tikşerügä böten köçen saldı, läkin näticäse kürenmäde. Şunısı gına açıklandı, yangan binaga cide-sigez yeget alaması cıyıla torgan bulgan. Sıra eçkännär, tämäke tartkannar, mäk salamı belän bulaşkannar, şikelle. Tämäkene bez sünderep taşlıybız, dip malaylar ant itä. Gomumän, ber genä şahit ta utnıñ nilektän çıguın añlata almadı. Tön salkın bula, şuña da yäşlär tiz tarala, ä yangın tañ aldınnan kütärelä. Kıskası, Mortazinnıñ uylıy-uylıy başı katıp bette, tik eşneñ oçına çıga almadı.

Qaderle ukuçım, ägär sineñ tüzemlegeñ citep hikäyätemneñ şuşı cirenä tiklem ukıgan bulsañ, nindi äsär bu, gel üleş tä gel ütereş, tormışta alay bulmıy bit diyärseñ. Bulmıy. Bulırga tiyeş tä tügel. Tik, buldı bit! Anıñ menä şunısı yaman da inde, ämma sineñ fikereñ hak. Şunıñ öçen ber ülemne täfsilläp tormıyk. Garipovlarnıñ Fakas isemlese, Säbiläne cäberläüdä ayıruça rähimsez kılanganı, odekolon eçep ülde. Monıñ närsäsen söyläp torasıñ – ğadäti häl. (Ğadäti häl?! Menä tormış!). Şulay itep kıyssabıznıñ kara yözle geroyları kimi başladı, kaysın ülem aldı, kaysın törmä. Äye, min “otritsatelnıy geroy” digän süzne kara yöz bändä dip narıklar idem. Häyer, bezneñ teldä mondıy atama bulmasa, yağni kiräge çıkmasa, bigräk tä yahşı bulır ide. Läkin, änä bit, ber Mirasim avılında gına küpme kara yöz tuıp üskän. Ä Säbilä beräü genä. Menä kayda ul tragediyä, ä yılannar häm “yılannar” ülüendä tügel. Yarıy, fälsäfäne kaldırıp torıp, süzebezne dävam itik.

Häyerbar su alırga soñgı vakıtta kön urtasında töşärgä künegep kitte. Çönki koyaş nurları çokırdagı taşnı kızdırgaç, yılannar şunıñ östenä cılınırga çıga. Menä şul yılannarga karap Häyerbar alar belän Mirasimdagı Garipovlar ğailäse arasında nindider bäyläneş bar kebek toya başladı. Äye, bu tile fiker genä, mögayın, oçraklı gına buluı mömkin, tik, ni gacäp, barısı da bermä-ber turı kilep tora bit. Ä fakt belän bähäsläşep bulmıy.

Tege çakta Säbilägä cide yılan turında söylägäç, ul ni digän ide äle. “Min cide yılannı kön dä küräm, şular arasında yäşim”- dide şikelle. Menä häzer yılannar cidäü tügel – öçäü genä kaldı. Bıltır Fandasnı törmägä utırttılar – ber yılan kimede. Şunnan, kış könendä, Kiram isemlese elektr çıbıkları urlarga tırışkanda tokka sugılıp ülde. Yazın Garipovlarnıñ iñ keçese Dinar üzeneñ tuyında asılıp ülde. Şunnan - Fakas. Garipovlarnıñ dürtese yuk – yılannarnıñ dürtese yuk. Menä gacäp, Säbiläne cäberläüçelärneñ berse kimü belän, yılannarnıñ da berse yukka çıga. Adäm ışanmaslık mistika bu.

Çınnan da, işle Garipovlar ğailäse kıska gına vakıt eçendä sirägäyde dä kuydı. Läkin monıñ belän genä eş betmäde. Bereznyaki avılında yäşägän Haşim da küptän tügel bälagä tarıgan ikän. Hatını Valya belän bergä eçkännän soñ, iserek baştan bähäs çıgıp, anı üterep kuygan.

Rayon üzägennän kilgän sledovatel eşne ozakka suzmadı. Çönki barısı da kön kebek açık: şahitlar bar, mäyet bar, anı tukmauçı bar. Valya başı belän miç kırıyına yıgılgan. Başındagı cärähäte, miç çitendäge kan tapları şul hakta söyli. Kıskası, ğayepleneñ kulına bogau kiderep rayonga alıp kittelär.

Avır cinayät açu, eşne centekläp tikşerep tiz arada delonı sudka tapşıru nindi genä täftişçeneñ dä käyefen kütärer ide. Çönki eşeñä karap avtoritet, ä avtoritetka karap zvaniye häm oklad kilä. Läkin Mortazinnıñ küñele barıber tınıç uk tügel, ikençe ber cinayät borçıp tik tora. Tege ut törtüçelär açılmıy kaldı bit äle. Niçek inde, kemder biş-altı yortnı yandırsın da haman da rähätlänep irektä yörsen, imeş, ğarlegeñ kilmäsmeni. Alay bulırga tiyeş tügel, nindider ez, ulika, ut törtüçeneñ kuldaşı, yärdämçese yäki, kiresençä, zakazçısı bulırga tiyeş. Cinayätçe nikadär genä häyläle, täcribäle bulmasın, bötenläy bernindi dä ez kaldırmıy buldıra almıy. Bu mömkin tügel. Ul ezne taba belergä genä kiräk dip öyrättelär Mortazinnı ukıganda. Ä ul anı taba almıy. Professional gorurlıҡ bar bit äle, şuña ğarländerä. Yuk, niçek bulsa da bu yomgaknıñ oçın tabarga tiyeş ul. Tik äytüe ciñel, eşläve avır.

Pop isä şuşı vakıygalar arasında cay gına itep üz mänfäğaten kaygırttı. Döres, Haşim törmägä utırgaç, başta ul köyenergä dä, söyenergä dä belmäde. Ber yaktan karaganda, başlangan eş yartı yulda tuktalıp kaldı, ä ikençe yaktan, bu häl bik kulay tügelme? Sledovatel ut törtüçene avıldagılar arasınnan ezli, ä ğayeple bändä inde törmädä utıra. Kemneñ başına kilsen. Tik şulay da Haşimnı şik astınnan çıgaru yahşı bulır ide. Pop şulay eşläde dä – kara töndä yalgız karçıknıñ öyenä ut cibärde. Yuk, ul äbigä naçarlık kitermäde, karçık bu vakıtta dävahanädä yata ide, annan anı kartlar yortına küçerdelär. Anda karau häybät, aşau yahşı, Matrena öçen borçılır urın yuk. Ä menä cinayätçene tabıp kara inde häzer iptäş-äfände kem sledovatel! Ut törtüçe törmädä utıra, ä Bereznyaki haman yana. Monı añlarga hiç kenä dä başıñ citmäyäçäk.

Ukuçı fikerdäşem, onıtmagansıñdır, bu yangınnarnıñ maksatı ber ide. Äye, pop üzeneñ väğazlärendä bu faktnı tulı mömkinlektä faydalandı.

- Dinnän çitläşep barasız. Vsevışniydan kurıkmıysız, öyegezdä ikona yuk. Balalarıgıznı çirkäügä yöretmisez, üzegez häyerne bik az biräsez, şulay itep östegezgä gönah cıyasız, - dip kurkıttı ul avıl halkın. – Beläsezme, monnan siksän yıllar elek şuşı izge Mihail hramınıñ iyeromonahı Pavel atakay sezne kisätep kitkän bit. Ägär akılıgızga kilmäsägez, dörläp yanaçaksız, digän. Anıñ süzläre ras buldı. Üzegez küräsez, ber-ber artlı öylär yana. Bu sezgä ihlas küñeldän din totmavıgız öçen, barıgız da çirkäügä yöremägänegez öçen Hakimıbız cäzası. Añıgızga kilegeҙ, tugannar. Avılıbız bötönläy yanıp betmäs borın Hodayıbız aldında täübägä kilik, gönahlarıbıznı yarlıkavın ütenik. Köndez yä tönlä bulsınmı, tuktausız gıybädät kılıp, yortlarıbıznı yangınnan saklıyk, ruhlarıbıznı mäñgelek tämugtan kotkarıyk.

Popnıñ bu alımı kart-korıga täesir itä başladı. Çirkäügä yörüçelär, akça kiterüçelär arttı. Tik ul moña gına kanäğat tügel ide: hramnıñ kıymmätle äyberlären, ikonaların töyäp tön urtasında kaydadır ozattı. Şular arasında tege vakıtta Serafim Suhanov kotkargan ikonalar da ğaip buldı. äye, “Hristos hezmätçese” töpkel häm dinsez (dimäk, töşemsez) avılda gomeren uzgarırga cıyınmıy ide, şuña da biredä bulgan baylık isäbenä üz mayasın tupladı. Kıskası, Bereznyaki halkı telägänenä ireşte. Ber digän Suhanovnı yaratmadılar, pıçrak ğayep taktılar, häzer menä üzlärenä tiñ-tigez kilgänen taptılar,“igelegen” kürsennär.

Ämma bolar Bereznyaki halkı tormışındagı ber vakıyga gına. Ul bezneñ kıyssabızga, Häyerbar belän Säbilä yazmışına kagılmıy kebek. Şuña da bez süzebezne yänä Mortazinga küçerik. Ozak uylandı ul, soraşmagan, kiñäşmägän keşese kalmadı, tik şulay da cinayätçeneñ ezenä töşä almadı. Ezenä töşä almadı aluın, ämma, ziräklegeñ bulsa, mondıy eş bötenläy faydasız da bulmıy. Tikşerü barışında Mortazinga şundıy fakt bildäle buldı: bıltır, çirkäü podvalınnan ikonalar yugalgaç, elekkege pop siherçe dip danı çıkkan Häyerbar atlı keşegä bargan ikän. İmeş, ul şundıy-şundıy adämnär urlagan, dip söyläp birgän. Bu häbär Mortazinnıñ miyen zeñkette. Baştarak ul üz köçenä yäki bähetle oçrakka ömetlände. Nindi bulsa da ber oçı çıgarga tiyeş bit, bez kapçıkta yatmıy. Ämma bu yulı bez, yağni enä yomırka eçendä, yomırka koş oyasında, oya agaç başında, agaç utrauda, utrau kül urtasında, ä kül... ällä kayda ide şul. Mortazin moradına ireşä almadı. Üz-üze belän tartışıp yöri torgaç, nihayät, ul ber kararga kilde häm, ğarlegen ciñep, yırak yulga çıktı.

İnomarka kürsä, Häyerbar çırayın sıta, oşatmıy ul alarnı. Döresräge, alarnıñ hucaların. Yä üzlären bik dorfa totalar, yä bulmasa ällä närsälär soraşıp yödätep betälär. Güyä dävalanırғa tügel, ä biş minutta medium yäki ekstrasens bulıp kaytırga kilgännär. Ä sin menä alarnı öyrät tä kuy, az da tügel, küp tä tügel.

Bu yulı inomarkadan militsiyä mayorı kiyemendäge keşe çıktı. “Mortazin”, - dip tanıştırdı ul üz şäräfe belän. “Mortazin ikän Mortazin, minem öçen keşe sin, Allanıñ kaşka täkäse tügelseñ”, - dip uyladı Häyerbar, tik kötmägän kunagına ädäp kürsätergä tırıştı.

- Min bu eşne eşlämim, - dide ul, Mortazin üzeneñ gozeren söyläp birgäç.

- Ni öçen? - dip gacäplände anısı.

- Bu bit sezneñ hönäri eşegez. Miña monıñ närsägä kiräge bar!

- Sin niçek söylänäseñ, gracdanin, minem kem ikänne belmiseñme ällä?!

- Belmim. Alladan olı tügelseñ dip beläm.

- Teleñne tıy, yugıysä ükenergä turı kiler.

Mondıy, tärtägä sıymas mönäsäbätkä cavap itep, Häyerbarnıñ ber bik “şäp” süz äytäse kilsä dä, çıdadı, äytmäde, kiräkmägän cirdän üzenä bimaza alırga telämäde. Ul häybät itep kenä añlata başladı:

- Karagız äle. Min menä şähärdän, keşelärdän kaçıp, urman urtasına kilep yäşi başladım. ä sez mine ezläp kiläsez dä tagı da şul küñelgä yatmaғan eşlärdä katnaşırga öndisezme?

- Yarıy, kaydan, nigä kaçkanıñnı beleşermen, alaysa.

- Beleşäse yuk. Kiräkkän-kiräkmägän cirgä kısılıp gönah eşlädem. Başkaça şundıy hatalarga yul kuymas öçen cämgıyättän ayırım yäşim.

- Militsiyägä yärdäm itü – sineñ burıçıñ.

- Ä cinayätçelärne ezläü – sezneñ hönäregez, eşegez. Ägär anı min tabıp birsäm, ber häl bulgan sayın sez miña yögerep kilä başlarsız bit. Ä kayda çeterekle eşlär çişä-çişä täcribä tuplau, kamilläşü, ä kayda professional gorurlık?

- Yä, äytäseñme, yukmı. Yugıysä, min siña cinayätne açuda komaçaulaganıñ öçen statya çäpäp kuyam.

- Sataşma äle monda, bar, aldıñnan artıñ yämle! - dide Häyerbar, tüzemlege betep.

- Närsä?! Ber suksam betäseñ bit, böcäk!

- Ä sin sugıp kara, ölgererseñ mikän, - dide näfrät belän Häyerbar. Ul şuşı mäldä turı itep Mortazinnıñ küzlärenä karadı. Tegeneñ kinät baş miyen tüzep torgısız salkın kuırıp aldı. Ul, yodrıgın Häyerbarnıñ baş oçında kütärgän kileş, katıp kaldı, annan selkenä-kaltırana berniçä adım artka çigende, şunnan borıldı häm kinät, tämug avızınnan kotılgan gönah iyäsedäy, küzläre akaygan kileş çıgıp yögerde.

Kättä maşina ükerep urınında buksovat itep aldı da alga ırgıldı. Barı tik äylänbaş urmanı yanında gına akılına kayttı Mortazin. Cen açuı belän tormozga bastı. Näfrätenä tüzä almıy maşinasınnan çıgıp küptän ük artta kalgan urman yalanı yagına karap yodrık bolgap kıçkırdı:

- Üteräm min sine, koldun! Barıber dömekteräm. Barıber beteräm! İşetteñme?!


Kön gacäp matur, yaktı bulıp tudı. Nik ber yafrak selkensen dä, nik şılt itkän tavış işetelsen. Bu könne ike yılan üz kuışlarınnan çıgıp şua-şuışa yırak kına kittelär. Keşe belän yılan – doşman, diyärgä bula. Niçek kenä bulmasın, keşe yılan kürsä, nigäder motlak räveştä anı üterergä tırışa. Şuña karamastan, küp yılannar adämi zatlarga yakın yäşäüne kulay kürä, bakçalarda, bazlarda oyalıy. Bu ike yılannıñ oyası kayda bulgandır, bildäsez, tik, änä bit, kilep öy nirgäsenä menep yattılar. Bolar Häyerbar öye yanındagı yılannar bulmagandır, annan qadär niçek kilsennär, mögayın, ikençeläreder. Tik, nişläp äle moñaça kürenmägän nämärsälär bügen kilep monda iräyep yatalar? Belmässeñ, ällä keşelär tormışın küzätäler, ällä şul tormışnı bozarga tırışalar...

Bu köndä Säbilä feldşer punktına barırga tiyeş ide. Avırlı bulgaç, kürenep kaytırga kiräk. Yort eşlären beraz yırıp çıkkaç, şunda yünälde. Annan kaytıp kileşli ahiräte Minzilä oçradı. Ul, nihayät, Hämzäsenä kiyäügä çıkan ide – bik tiz avırga da kalıp kuygan ikän. İke yäş käläş uramda beraz söyläşep tordılar.

Ä yılannar haman yata. Kıymıldap ta karamıylar. Alarnıñ eşe dä, aşıgır cire dä yuk. Şuña da alar mäñgelek fälsäfä, mäñgelek ser-zähmät kebek. Säbiläneñ kaytkanın kötü alar öçen ber çerem itep alu gına buldı. Alar kürde, alar barısın da kürde! Tik alar telsez. Alar şahit tügel...

Säbilä cilkapkadan kilep kerügä ike yeget abzardan kilep çıgıp anı totıp aldı.

- Eläkteñme, käntäy, küptän sine dömekterergä kiräk ide. Menä vakıtı citte! - dip berse anıñ bitenä sugıp cibärde.

Säbilä çaykalıp kitte. Şul uñaydan ikençese arttan kiterep bärde. Tukmala torgaç, hatın yıgıldı, ä adäm aktıkları, yarsıp, anı tipkälärgä totındı. Berazdan alar biçaranı ayagınnan totıp lapaska söyri başladılar. Añına kilgän Säbilä tibenergä mataştı häm tüfli ükçäse berseneñ iyägenä eläkte. Moña äträk älämnär tagı da nıgrak kotırıp, hatınnıñ tüflilären yolkıp ırgıtılar, kıçkırırga mataşkanı öçen kat-kat avızına suktılar. Şaulap kan kitte. Läkin biçara haman añında ide äle. Anı totıp torıp başın abzar baganasına bärgälädelär. Şunda gına ul häräkätsez kaldı, buınsız bulıp cirgä avıp töşte.

- Tiz ülmäsen, - dide kabähätlärneñ berse.

Äye, ike yavız Säbiläneñ berni dä sizmi ülüen telämi ide. Alar keşe cäzalaudan kızık taba ide. “Bu häşärätne niçek tä añına kiterergä kiräk”, - diyeştelär. Şuña da huşsız hatın östenä ber çiläk salkın su siptelär. Säbilä hälsez küzlären açtı. Şunı gına kötep torgan bu bändälär anıñ kulların artka kayırıp, muyınına bau saldılar...

Yılannar bolarnıñ barısın da kürde. Yılannar barısın da belä. Läkin alar şahit tügel. Yılannar dönyasında şahit ta, sud ta, törmä dä yuk. Alar ütereşsez genä yäşi. Şuña da alar, säyersenep keşelärneñ kılanışın küzätep, kara düñgäläk bulıp nirgädä tik yatalar.

Ä öydä karçık “cäfalana” ide. Anıñ niyäte cirenä citkerelep ütäldeme, barısı da döres eşländeme, betteme tege zähmät – tizräk beläse kilä ide. Yılan keşene çaga ikän, artına borılıp karamıy kitep bara. Keşe üläme, yukmı anıñ öçen möhim tügel, üze isän bulsa citkän. Ä menä adäm balaları (bälki, İblis balalarıdır?) ber-bersen üterüdän kanäğatlek ala. Äylänep kilep şul urınnı karap yöri, niçeklär bulganın kat-kat isenä töşerä. Mämdünä dä yortka çıgıp centekläp küzätep kerde. Aunap yatkan tüflilärne pöhtä genä itep kütärmägä itep utırttı. Ul bik tınıç ide. Yä, şunnan äytegez inde, kem kırgıy, yılanmı, ällä keşeme?

Karçık çamaladı: inde yomış ütäüçelär ällä kaydadır, ezläre suındı, kileneneñ “kaytmavına” da yartı gomer uzdı, dimäk, ezläp çıgarga yarıy. Ul telefonga ürelde. Säbiläneñ änisenä, ul kerep yörgän barlık keşelärgä şıltıratıp çıktı, kilene alarda “yuk” ikän. Şunnan çıgıp ezli başladı, bakçadan, abzar tirälärennän karadı. Berniçek tä “taba” almagaç, Mämdünä kürşe-külängä kerep çıktı. “Bigräk yörägem ällä nişli, ber-ber häl bulmagayı”, - dip alarga şom saldı. Şunnan avılnıñ ikençe oçına yünälde, anda Gabitlär ber keşegä veranda kagıp mataşa ide.

- Säbiläneñ ğadäten belmiseñmeni, äni, ul bit kayber çakta irtän kitep kiç tä kayta! - dide açu belän ulı. Şunnan, uylap torgaç, östäp kuydı: - Yarıy, alaysa, beraz kötik tä, kaytmasa, ezlärbez.

Kaytışlıy Mämdünä kürşe karçıgına kerep çıgarga buldı. “Bigräk eçem poşa, äydä äle bezgä, içmasam ber irkenläp çäy eçik äle,”- dip, anı üzlärenä çakırdı. Çönki Mämdünägä şahit kiräk ide, şahit...

İkäüläp kilep kersälär, bayadan birle ezlänelgän Säbilä lapasta asılınıp tora, imeş. Mämdünäneñ kurkınıç tavışı avıl buylap yañgıradı.

Şul arada halık cıyılıp kitte, barçasınıñ yöze karañgı, barısı da karaçkıday tın, yöräklären telgän aptırau belän ber-bersenä tavışsız gına sorau birgän kebeklär: niçek bu bolay bulgan? Üze ülgänme, kemder ütergänme? Şuşı kıznıñ üleme kemgä kiräk bulgan? Üz-üzenä kul salgan disäñ, irtänge yakta gına feldşer yanında bulgan, Minzilä belän söyläşep torgan, alarnıñ ikese dä kilenne bik şat ide, tizdän ana bulaçagına kuanıp yöri ide, dilär.

Täftişçelärneñ ezlänü-tikşerenülären halık tın gına küzätüen belde. Güyä keşelär äle üz küzlärenä ışanmıy, ä belgeçlärdän süz kötä. Säbilä tere bit ul digän süz kötä! Läkin...

Tikşerü barışında tagı da şul açıklandı: Säbilä yalan ayak, tufliye kütärmädä tora. Gacäp: döm iserek eçkeçe dä, eçe kitkän sırhau da abzarga ayak kiyemsez barmıy, abzar bit ul. Annan soñ şul ayagıñ belän niçek öygä keräseñ?!

Aptırarlık ta, borçılırlık ta şul. Ber ğailädän ber-ber artlı ike keşe asılınıp ülsen äle. Soñgı vakıtta Garipovlar kırılıp bara tügelme? Tegeläre bik cäl dä tügel inde anıñ, Gazrail gel genä yalgışıp yöremägänder, ä menä şat küñelle, alçak hatın (bala gına bit äle ul) nişläp bu yulga baskan? Ay-hay-hay. Işanuı kıyın...

Säbiläneñ irennäre kügärep şeşkän, muyını, yañagı tırnalgan, eçe, başı, bot tiräläre küm-kük... Şuña karamastan, täftişçelär: “Märhümä üze asılınıp ülgän”, - digän näticä yasadı.

Ä yılannar haman yata. Yugıysä, alar öçen “macara” da bette. Güyä nider kötälär. Ana bit, kaydandır işetep kilep citkän gäzit häbärçeseneñ üzlären fotoga töşerüenä dä iğtibar itmilär. Alar närsä kötä, nilär uylıy, närsälär belä ikän...




Yaktı dönyanıñ ber güzäl kızı, ber ğayepsez canı, şakşılık häm hurlık arasında yäşäp tä küñelendä şat cırlar tudıra algan ber zatı harap buldı, yırtkıçlar kulınnan yuk itelde. Bu hakta Häyerbar işetkäç...

Äye şul, Säbilä belän Häyerbar hikäyätebezneñ başında oçraşkan ide, süzebezneñ azagın da alar turındagı kälimädän tämamlıyk. Şulay yahşırak bulır. Ä aña qadär kıska gına itep tagı da ber vakıyga turında söyläp ütik, tagı da ber vähşilek oçragın yörägebez aşa ütkärep, kabähätlekneñ çige bulmavına isebez kitep süzsez kalıp torıyk. Şul çagında bez, bälki, vähşilärçä üterelsä dä Säbilä şul yırtkıçlar tırnagınnan kotıldı, häzer ul, hiçşiksez, Allahıbız märhämäte astında dip üzebezne yuatırbız. Ällä inde Garipovlarga karata näfrät häm ciränüebez köçäyep, çäçkä kebek çagında harap bulgan märhümäne tagı da nıgrak kızganırbızmı? Tegeläy dä, bolay da döres bulır. Yänä dä şunısı ras: Yılanlı çokırda iñ olı, iñ yuan yılan ğaip buldı. Säbiläneñ kargışı suktı, ahrısı. Äye, bernindi horafatlarga ışanmauçı, barıp çıkkan vayımsız keşe dä miña kuşılıp bu yulı näq şulay uylarga tiyeş. Çönki ike ir Säbiläne tukmaganda, Mämdünä täzrädän karap tordı. Kürde kız anıñ yözen, berniçä märtäbä kürde. Nindi genä yavız karçık bulmasın, yaklaşırga çıgar, aralar dip ömetlände. Yä, şuşı “keşe” cir yözendä yäşärgä haklı ideme?.. Üz aguınnan ülde bu yılan.

Gabit ul könne munça burası satıp cibärgän ide. Yul uñayı kibetkä kerep mul itep arakı alıp çıktı. Yegetneñ şatlıklı köne, küpme akça kerde, rähätlänep şaktıy vakıt tipterep yäşärgä bula. Ä Mämdünä yänä kanäğat tügel, yä tegese yaramıy, yä monısı.

Ni disäñ dä, hatın-kıznıñ üz akılı, hiç irlärçä tügel. Gabitnıñ avızına arakı eläksä – dönyası tügäräklänä, bar eşen onıtıp tora. Ä Mämdünä isä eçen tırnap torgan bar çüpne tışka çıgara başlıy, süz aguın uñga da, sulga da sibä. Änä, bügen ul ulın haman da peçän taşımavı öçen bitärläp aldı. Şunnan ayak astında yörgän pesine tibep oçırdı, yänäse, bu öydä şunı gına da aşatırlık keşe yuk. Gabit endäşmi kala almadı:

- Soñ kem gäyeple? Säbilä siña oşamadı, üzeñ yuk itärgä kuştıñ.

- Kuşsa ni, - dide aña karşı Mämdünä, - min bit siña kilensez yäşik dimädem. Nigä ikençene almıysıñ? ällä irlegeñ yukmı?! Yuktır! Bulsa, ul käntäyeñ murtayıp betkän ir yanına yörmäs ide.

Yarsıgan hatın sizgerlegen yugaltkan, küz töbendägesen dä kürmäs bulgan ide. Kürsä, yartı süzdän telen teşläp özgän bulır ide. Çönki malayı bu hurlaudan kügärgänçe kızardı, akrın gına ayagöste bastı, ğarlegennän kan saugan miye kotırıgı belän alga taşlandı häm anasın elekterep alıp bua başladı. Mämdünäne sugışırga öyrätäse yuk, irenä ul bik yış oçıp kuna ide, ulınıñ da çäçen uçlap totıp kinät artka tarttı. Avırtudan akırgan Gabitnıñ katı itep bot arasına tipte. Ä üze artına çigenmäde, kaçarga uylamadı. Şul anıñ hatası buldı. Gabit östäldäge şeşäne alıp küz açıp yomgan arada anasınıñ başına suktı, ul yıgılgaç ta äle keşe akılına kilmäde, cenle kileş anıñ eçenä tipte, başın kak idängä suktı. Soñınnan zur stakan tutırıp arakı koyıp eçte dä, çaykala-çaykala atlap karavatına çak barıp citep, urınga audı.

Sledovatel Mortazin bu yulı da Gabitkä märhämätle buldı. Anıkınça, häl näq kiresençä bulıp çıkkan: bolar başta az gına sugışıp algannar, şunnan tatulaşıp arakı eçkännär. Hatınnıñ ülemeneñ säbäbe – çamasız küp alkogol. Gacäplänäse yuk, mondıy hällär bulıp tora. Halık eçä. Ä Gabit, protokolnı ukıgaç, şatlıgınnan “Ura!” kıçkırmıy çak tüzde. Läkin ul yukka şatlana ide, täftişçeneñ ni öçen üzen yaklavın, anıñ isäbenä üzeneñ nindi mäkerle planın ğamälgä aşırırga cıyınganın ul belmi ide äle.


Säbiläneñ ayanıçlı üleme Häyerbarnı yıgıp saldı. Yögerep yörgän ir urtasındagı keşeneñ iñbaşları salınıp töşte, küzlärendä nur sünde, berniçä kön eçendä yartı çäçe agardı. Ä anıñ küñelendä ni barın, ni kiçergänen kem belgän dä kem añlaғan. Häyer, tıştan karaganda ul tınıç ide. Läkin, bu tınıçlık artık “tınıç” ide şul, ber genä lä tabigıy häl tügel ide, äyterseñ, ul nindider gipnoz täesirendä torıp kalgan da, ayak-kulların çak kıymıldatıp, somnambula şikelle yöri. Ä bit tınlıktan soñ yäşen bula!

- Bu qadär dä avır yugaltuga keşe tüzä ala dip uylamagan idem, Säbilä. Ä min hätta yöräk avırtuın da sizmi yörim. Bälki, ul avırtu, sızlanu soñrak kiler. Ä bügen minem canım üle sıman, küñelem buş. Kükrägemdä buşlıktan başka hiçnärsä yuk. Tirä yagım buş. Sinsez maturlık dönyası buşap kaldı. Min üzem dä şuşı buşlıknıñ ber kisägemen.

Häyerbar üz aldına söylänep utırganın sizep, siskänep kitte. Añına kilde. Mondıy çakta vakıt tözätä, dilär. Küräseñ, nindider oçrakta vakıt üze dä can cärähätlärenä cöy salırga buldıra almıydır. Yugıysä, Häyerbar, älegä qadär tap-taza, şaktıy yäş kürengän Häyerbar, mizgel eçendä altmış yäşlek babayga äylänep kuyar ideme. Ul bit, karap torsañ, ike kanatı kayırılıp cirdä aunap yatkan, kiçä – mäğrür, bügen – baygış koş hälendä torıp kaldı. Ni öçen ul, başkalarnıñ yazmışın yuragan adäm, iñ yakın keşeseneñ hätären kürä belmäde? Mähäbbättän küñele kükneñ cidençe katında bulıp, añı tomalangangamı? ä bit, inde häzer eş uzgaç, Häyerbar yahşı kürä: bäla erenlägän şeş şikelle akrınlap tulışıp kilgän, anı kürmäü mömkin dä bulmagan. Tege, Säbilä söylägän legendanı häterlisezme? Borın zamanda uk keşe üterüçe zobanıy ir häm uynaşçı hatın Garipovlar näselennän bulgan bit. Şuşındıy holıklı ber öyer ir yäşägän öydä bäla-kaza çıkmıy tora di meni. Bigräk tä, Säbiläneñ Häyerbarga tartıluın isäpkä alganda, bu bit darıga töşkän ut.

Häyerbar belä, dönyada Allah tarafınnan saylangan-bilgelängän keşelär bula. Andıylar berkayçan da rähätlek kürmi, gomer buyı başları bäladän çıkmıy. Nik Hoda üz balasına bu qadär rähimsezlek kürsätäder, busı bezgä mäğlüm tügel, läkin Häyerbarnıñ imanı kamil – bu keşelär ocmahka elägä.

Mondıy adämnär “tamgalı” bula. Häyerbar berniçä törle tamga belä, berese – gariplek. Bolay digäç, här garip bändä: “Ya Hoda, min Allah saylaғan keşe ikänmen bit!”- tip kuanırga aşıkmasın. Gariplär küp ul, läkin meñnän bere, bälkim, ällä niçä meñnän bere genä zatlı bulır. Bolarnı uylaganda Häyerbarnıñ üz gariplege isenä töşte. Yukçıl yıllarda keçkenä malay cılınmakçı bulıp miçkä kerep yata. Ni hikmättänder ul bik katı yokıga tala. Änise utınnar artında yatkan balasın kürmiçä, ut kabızıp cibärä. İnde tötengä çäçäp, täne yana başlagan malaynıñ akıruına sıyır savarga çıgıp kitkän hatın yögerep kerep ulın uttan tartıp çıgargançı hälaqätle minutlar uza. Avıl tabibı kilep karıy da: “Bähilläş sin bu malayıñ belän. Ömetlänäse kalmagan,”- di. Keşe tireseneñ citmeş protsentı peşsä, ul ülä, dip raslıy meditsina. Ä malaynıñ başında gına kayber cirläre peşmi kalgan, sul beläge kabırgasına yabışıp ütäli peşkän, biredä hiçnindi ikelänü bulırga mömkin dä tügel. Väläkin, tabiblarnı şakkatırıp, malay haman da ülmi. Tabiğat kanunnarına sıymagan häl kılına – Häyerbar isän kala. Monı Allah eşe dimi ni diyäseñ. Äye, tumıştan gariplär, sugış, avariyä arkasında imgänüçelär, üz-üzlären bozuçılar bu isäpkä kermi. Ä menä Häyerbar änä şul Allah saylagan adämnär safına karıy ide bulsa kiräk. Härhäldä, anıñ soñınnan açılgan gayre tabigıy sälätläre şuşı hakta söyli ide. Dimäk, balaçakta anıñ isän kaluı oçraklı bulmagan.

Häyerbar turında, qaderle ukuçı, bez menä şundıy, moñaça siña bilgele bulmagan hällär turında yazıp ütsäk tä, ul üze: äye, min şundıy keşe, dip ışanıp äytä almas ide, kiresençä, ul Säbilä turında şundıyrak fikerdä ide. Gärçä anıñ bernindi gariplege bulmasa da. Häyer, gariplek berdänber bilge tügel didek bit äle, bälki kıznıñ untugız yäşendä mökibbän kitep şiğır-cır yaratuı, ğadättän tış samimilıgı, gönahsızlıgı änä şul “tamga” bulmadı mikän?! Şunısı hak häldä, Säbilä facigasın aldan belgän räveştä dä berni eşli almagan bulır ide Häyerbar. Hoda kodrätenä karşı torırlık köç yuk.

Ä bit “tamgalanғan” keşelärne kükkä aşa dilär. Döres bulsa, Säbilä inde ocmahta. Fanıy dönya gomere – ber mizgel ikänlegen isäpkä alsak, biredä kürgän gazaplar bärabärenä Säbiläneñ mäñgelek ocmahka layık buluı bik döres häm muafıyk hälder. Garipovlarga kilgändä inde, alar mäñgelek tamugta. İnde alar küräçäk gazaplarnı tasvirlau öçen adämi tel çaraları gına ifrat nakıs vä kim bulır. Şulay bulgaç, bälki, näq alar kızganuga mohtacdır. Läkin, bez bu dönyada yäşibez häm härkemgä fanıylıktagı ğamällärenä karap baha biräbez. Soklanabız, näfrätlänäbez. Ä Häyerbarnıñ eçe-tışı näfrät ide. Ul gomere buyı can kıyunı berkayçan da yarlıkauga layık bulmas çiksez olı gönah dip uylap yäşäde. Häm şuña imanı kamil ide. Ä bit yılannı çakkançıga qadär üterälär. Häyerbar ütermäde, cide yılan anıñ yanında gına yäşi birdelär. Kuyınında yılan-acdaha asradı dip äytergä mömkin. Üken. Häzer bulsa dinen-ählagın, barlık kanunnarın ayak astında kaldırıp Säbiläne yaklar öçen alga taşlanır ide, üzen mäñgelek tämug gazabına duçar itü bärabärenä bulsa da kıznı kotkarır ide. Läkin... Tege vakıtta kulı gına tänenä yabışıp yandı, ä bügen anıñ yöräge yandı. Kara kümer bulgançı yandı. Üken, Häyerbar, üken.

Yuk, vakıt yaraga däva bulmadı. Kiresençä, täüge mäldäge isänkeräve, katıp kaluı ütä başlagaç, ärnü, ükenülär alıp kilde.

İh, Häyerbar, üz gomereñdäge iñ zur hata eşlädeñ bit sin. Üzeñne dä, Säbiläneñ dä çäçkädäy gomeren harap itkän hata eşlädeñ. Mäñge dä gafu itärlek tügel. Sin şuşı täcribäñ, şuşı belemeñ belän ayak astındagı bälane kürmädeñ, yuk, alay dip äytü genä az, küzeñä törtelgänne kürmädeñ. İh sin, cir yözendäge iñ divana divana!..

Säbilä yılan taşı östenä yıgıla yazdı. Kulları belän tayandı. Bu taşnıñ, bu yılannarnıñ gadi bulmavın sin sizmädäñmeni?! Beldeñ bit, Häyerbar, beldeñ! Şunnan ni eşlädeñ? Berni dä eşlämädeñ! Yä Hoday, şulkadär dä ahmaҡ bulırғa kiräk bit! Häzer ana, ul yılannar bette, beräü genä kaldı.

Yılan digändä, Häyerbar utırgan bükänennän avırlık belän kuzgalıp tordı, akrın gına çokırga yünälde. Menä ul taş. Täüge tapkırında, cide yılan kürgäç, kurıkkan ide, ä häzer nibarı beräü kalgan. Bügen Häyerbar anardan ber çemetem dä kurıkmıy. Bägıre katkannıñ kurkuı da, başka hise dä yuk ikän. Biçara ir küz aldına cide yılannı kiterde. Alar menä bügen bulsa, Häyerbar ni eşlär ide ikän? Mögayın, yılannar öyerenä üzen-üze taşlar ide: “Mägez, mine aşagız, tik Säbilägä genä timägez!”- diyär ide.

Ä bügen berdän-ber yılan. Ul başın kütärep salkın küzläre belän Häyerbarga karıy. Yuk, ısıldamıy. Häyerbar da aña karıy. Anıñ küzläre dä mäğnäsez, salkın, karaşı buş. Kaydadır ber uy barlıkka kilä, ällä kayda yırakta kebek, güyä Häyerbar üze uylamıy, ä kaydadır tomannar artında oçıp yörgän fikerne tösmerli. Ul fiker bolay di: “Menä şuşı yılannıñ muyınınnan eläkterep al sin. Taşka bär. Ul tämam tetkälänep betkänçe suk ta suk.” Tik Häyerbar kuzgalmıy. Ul häräkätsez. Çönki yöräge, akılı tuñgan şikelle katıp kalgan, anıñ öçen dönya buş. Hätta doşmanın da üteräse kilmi. Ul bötenläy kuzgalmas ide. Anıñ cirgä yatası kilä. Cirgä suzılıp yatası ide dä, rähätlänep erise, tufrakka äylänäse, yukka çıgası ide.

Tik nindider köç anı yöretä bit äle. Can birgängä cün birgän. Nindider köç haman yöretä, aşarga äzerlätä, täm toymagan avızı belän aşata, miç yaktıra, kiyenderä, çişenderä...

Läkin şunısı da hak süz: keşeneñ kiräge kalmagan ikän, yağni cirdä yäşäveneñ mäğnäse yuk ikän, ul inde yaktı dönya väkile tügel – könnäre sanaulı bulır. Ülem üzeneñ ozın tırnagın urman arasında, aulakta utırgan keçkenä öygä dä suza başlagan ide. Bu älege dä bayagı Bereznyaki avılındagı yangınnarga barıp totaşa ide. Ukuçıbız häterlider: Mortazin ut törtüçene taba almadı, ücätlänep kat-kat ezlänsä dä berni barıp çıkmadı, şunnan ul aptıraudan Häyerbarga kilgän ide, ämma monısı däülät hezmätendäge keşeneñ ğarlegenä tiyep, açuın çıgarıp kaytardı. Bälki, bu Häyerbarnıñ tagı da ber yalgışı bulgandır. Häyer, bez yalgış digänne ul üze ifrat döres dip tä uylavı bar, härkemneñ üz fikere. Läkin bäla şunda, Mortazin tuktalıp kalmadı, uylıy torgaç, ämälen taptı.

Sledovatel ğadättä üzenä kiräk keşene çakırtıp ala. Läkin bu yulı ayırım oçrak ide. Mirasim avılı gracdanı Gabit Garipovnı çakırtmadı ul, maşinasına utırıp üze kitte – uylagan eşe käğaz, şahit kebek närsälärdän azat bulırga tiyeş. Gabit iptäşläre belän piloramda takta yaralar, döresräge, eçep utıralar ide.

- Gracdanin Garipov, minem sezneñ belän söyläşäsem bar. Kaysıber närsälärne açıklarga kiräk. Äydägez äle, çitkäräk kitik, - dide ul.

Gabit şör cibärde. Tikşerü tämam digännär ide, ällä inde yañadan çokına başladılarmı? Säbiläneñ çınında niçek ülüen belä kalsalar, ay-hay yegetne bik ozak srok kötä. Citmähä, änise dä başka bäla buldı...

Anıñ bu kurkuı Mortazin faydasına ide, başkaruçı itep ul Gabitnı saylap yalgışmadı. Yuk, monı ügetläp torırga kiräkmi, akça biräse dä tügel, bu üze şatlanıp riza bulırga tiyeş, dip uyladı ul. Ä Gabitka bolay dide:

- Gracdanin Garipov, tikşerü barışında yaña faktlar açıldı. Şularga karaganda, hatınıñnı sin ütertkänseñ bulıp çıga. Ayıruça vähşilek belän keşe üterü, citmäsä, avırlı hatınnı bit äle, bu, beläseñme küpmegä tarta? ä anañ turında äytep tä tormıym, min yaklap alıp kaldım sine.

Mortazin tınıp tordı. Yeget kisäge üz östenä nindi kurkınıç yanavın yahşırak añlasın.

- Läkin, ber ätnäkäse bar. Yağni, sineñ häleñne ciñeläytergä dä bula.

Gabit endäşmäde, nık täesirlänüdän ul telsez ide, ämma yalagay et şikelle tilmerep sledovatelneñ küzlärenä kütärelep karadı. Anısı ozak köttermäde, süzen dävam itte.

- Sineñ divan astında au mıltıgıñ yata. Röhsät käğazeñ dä yuk ikän. Ul mıltıknıñ faydasın kürmägäç, ni pıçagıma saklıysıñ?

Gabit tagı da endäşmäde, tik küzlärendä sorau çagıldı.

- Sin Häyerbar digän keşene beläseñme, tege, urman koldunın? - dip dävam itte süzen tikşerüçe.

Yegetneñ yözenä kara şäülä yögerde. Ul, “äye” digänne añlatıp, baş kagıp kuydı.

- Belsäñ şul. Ul minem gorurlıgıma tide, min anı yaratmıym. Sin dä anı yaratırga tiyeş tügelseñ. Şulaymı? Çönki hatınıñ...

Mortazin tuktalıp kaldı. Äytep betü kiräk tügel, keşegä kinäyä köçleräk täesir itä. Başına kotkı salıngan adäm, üzen üze kotırta, situatsiyänı bişlätä arttırıp küz aldına kiterä. Şuña näfräte dä köçle bula. Ä Gabit çınlap ta barısın da isenä töşerde: Säbiläneñ rayon üzägennän “tegeneñ” maşinasına utırıp kaytuın kürgännär. Azak şuşı urman albastısı yanına barıp yöri, didelär. Citmäsä, söyrälçek altın baldak ta tagıp algan ide: “Dekret akçasına algan idem”, - dide. Vät kabähät bu Häyerbar. İşegen tekäp kuyıp, ut törtep yandırırga kiräk üzen.

Läkin Mortazin ikençe törle uylagan ide.

- Üzeñne adäm mäshäräsenä kaldıruların beläseñme sin? - dide ul tagı da ber tapkır.

- Beläm, - dide Gabit salkın näfrät belän.

- Belsäñ şul, üç alırga telämiseñme?! Şul hurlıknı kütärep yäşiseñme inde häzer, ber dä ğarlänä belmiseñme!

Gabit tagı da endäşmäde. Läkin ul häzer kurıkmıy ide, kiresençä, açuınnan yodrıkların töynägän ide. Ä Mortazin, anıñ “citeşkän” buluın kürep, yomgak yasarga buldı.

- Sineñ mıltıgıñ bar, yeget, beldeñme? Mıltıgıñ bar! Ul berkayda uçetta tormıy. Faydalan da yuk it. Kıskası, üzeñne ir keşegä sanasañ, añla. Bez moña qadär sihırçıdan başka da yäşädek, monnan soñ da yäşärbeҙ. Şunı añla. Ä min “Säbilä Garipovanıñ ülemen tikşerü eşe” dip yazılgan papkanı, “zakonçeno” dip möher sugam da, arhivnıñ iñ artkı kiştäsenä, iñ kürenmäs cirenä mäñgelekkä yäşerep kuyarmın. Ägär mine döres añlagan bulsañ, tınıç yäşärseñ.

Mortazin salıp kitkän mäker orlıgı Gabitnıñ küñelendä bik tiz ürläp çıktı. Bulsa bula ikän üz-üzeñne şulkadär tomanalandıru, ul häzer Säbiläneñ ülemen dä Häyerbardan kürä ide, äyterseñ dä iptäşlärenä kuşıp üze ütertmägän. Berazdan Gabit barısın da uylap, küñelennän äzerlänep betkän ide inde.

Karañgıda avıldan çıgıp kitep, urmandagı öyne agaç arasınnan ozak kına küzätep yattı ul. Häyerbar berniçä tapkır çıgıp kürenep kerde. Tik Gabitneñ anı şuşında gına atası kilmäde, alay mäyeten yäşerergä kiräk bula. Yuk, bu hayvannıñ önennän yırakkarak kitkänen kötärgä käräk.

Ä Häyerbar bu köndä mük ciläge cıyarga sazga barırga cıyına ide. Vak-töyäk eş belän mataşıp beraz vakıt ütkäç, yağni kön yarıysı gına cılıta başlagaç, kärzinen belägenä elde dä sukmakka töşep kitte. Mirasim yagına tügel, kire yakka atladı ul. Monda avıllar yuk, ikençe rayonga karagan başka avılga tiklem un çakrımnan artık. Urtalıkta olı gına sazlık yata. Mük ciläge küp anda. Bormalanıp bargan urman yulı belän kilde dä, Häyerbar şul sazlıkka kerep kitte. Berniçä minuttan şul uk sukmakka kulına mıltık totkan ikençe keşe dä ayak bastı. Äye, bu könne sazlıkka ber-ber artlı ike keşe kerep kitte. Çıguçı bulmadı...

Häyerbar kemneñder artınnan kilüen eçke toygı belän sizde. Yukka kilmi şikelle ul, oçraklı bändä tügel. Küräseñ, anıñ belän alışırga turı kiler. İl mıcguınnan urman eçenä kaçtım digäç tä, kara ruhlar barıber ezläp taptı bit. Berse arttan kilep yata. Üz köçenä tügel, utlı koralga tayana, dimäk, tigez köräşne tügel, ä mäkerlek saylagan ul.

Häyerbar tuktap kaldı. Nigäder ekstrasens säläten kullanmadı, ul turıda onıttı, şikelle. Ällä Hoda bändäsenä Hodaydan röhsät yuk ideme. Üz ülemen, ägär täqdir şulay ikän, yözgä-yöz karşı alırga buldı keşe. Häyerbarnıñ üzen kötöp torganın kürgäç, Gabit aşıkmıy gına yakınlaşa başladı. Kilä-kileşli mıltıgın tözäde.

- İmanıñnı ukıp kal, sihırçı. Atam min sine.

- Atırsıñ. Tik, kulıñ nık kaltırıy bit äle, yaza atırsıñ dimen, yakınrak kil.

Gabit, yahşı kiñäş tıñlagan şikelle, çınlap ta biş-altı adım alga atladı. Ul Häyerbar yözendä kurku, yalvarıyu kürergä telägän ide sıman. Tik, anısı, ni gäcäp, tınıç kaldı. Bu häl Gabitnı aşıkmaska, tagı da yakınayırga mäcbür itte. Niçek kenä batırlanıp mataşmasın, ülem aldınnan keşe barıber kurku kiçerergä tiyeş. Bu bädbähetneñ kotın almıyça üterep kenä kuyunıñ kızıgı yuk, dip uyladı ul. Ä “bädbähetkä” şul gına kiräk, Gabit yakınırak kilgän sayın anıñ isän kalu ihtimallıgı arta. Yırtkıçlar bit ber genä sikerä, ul da şulay eşlärgä tiyeş.

- Närsä, ülüe kurkınıçmı, kotıñ botıña töşteme? - dide Gabit, telägenä ireşergä tırışıp.

- Ülemneñ niçek kurkınıç buluın sinnän sorarga kiräk, çönki monda ülemne ezläp sin kildeñ.

Bu süzlärne Häyerbar irtäräk äytte, şikelle, Gabit moña tüzä almadı, tätegä bastı.

Mıltık köbägennän ut kürengänçegä qadär ük Häyerbar taypıla başladı häm yörägenä töbälgän yadrälär anıñ sul iñbaşın tetkäläp, kan botkası yasadı. Läkin şul uk mizgeldä Häyerbar kultık tayagın söñge itep doşmanına oçırdı. Ul tup-turı Gabitnıñ kükräk avızına kilep tide. Häyerbarga artıgı kiräkmi ide, ul urtalıy sıgılıp, hava sulıy almıy mazalangan yegetneñ cirdä yatkan mıltıgın aldı da, kaytır yakka atladı. Ni eşläsen, ciläk kaygısı kalmagan ide inde. Läkin yırak kitä almadı, artında akırgan tavış işetelde. Häyerbar, kinät borılıp, äle genä bähäs bulgan urınga yögerde. Anıñ küñelen köçle kurku biläp aldı, yöräge bozday kuırıldı. Yeget harap bula bit! Keşe üterergä dip yäşi meni ul?!

Gabit inde kükräk tiyenten sazga batkan ide. Häyerbar aña älege şul mıltıknı suzıp, bahırnı söyri başladı. Umırılıp çıkkan iñbaşınnan tuktausız kan akkanın toydımı ikän ul? Toygandır, läkin avırtuın ciñep, yäş keşene kotkarırga tırışkandır. Ul nişläp karap torıp keşe ütersen!

Can-färman tartışa torgaç, berese batkan cirennän çıgıp ayakka bastı, ikençese häldän tayıp yıgıldı. Häzer inde Gabit köçle ide. Läkin bu yulı ul kurkınıçı betkän doşmanı belän mataşıp tormadı. Üze dä ülä ul! Mıltıgın aldı da, çak belengän sukmak buylap avıl yagına karap atladı. Yeget der-der kaltırana ide. Üläm ikän dip uyladı bit ul. Kem kurıkmasın di. Tik, atlagan sayın kurkuı basıla, ä şatlıgı arta bara ide. Gabit isän kaldı, östävenä, doşmanınıñ da başına citte! äye, yegetneñ küñelendä tantana kanatların cäyä ide.

Tik, cäyep ölgerälmäde. Sazlıktan ışanıçlı cirgä çıkkanda gına Gabit saksızlık kürsätte - kıy üläne arasında yatkan yılannı kürmäde. Anısı ber genä ıntılıp aldı. Şunnan inde Gabitnıñ küz alları karañgılana başladı...


Epilog

Yalanda tınlık. Öy işege kayırılıp açılgan. Muyıl kuakları buyındagı umartalar tuzdırıp taşlanılgan. Küräseñ, ozın kullı Mirasim keşeläre “huca” bulıp ölgergän. Tınlık. Buşlık. Biredä bügen koyaş ta tuktalgan, yafraklar da selkenmi. Ülännär tibrälmi, kırmıskalar yögermi, koşlar oçmıy. Tınlık. Buşlık.

Çü. Yalan urtasında nider buldı kebek. Nider bar. Änä bit ul tomsa gına küzgä kürenä. Keşe tügel. Hayvan da tügel. Ak şäülä. Toman kisäge. Töten bolıtı. Tik bäläkäy, keşe gäüdäse qadär genä. Ul häräkätlänä. Menä ul kütärelep yalan tiräli äylände, pıran-zaran kiterelgän kort bakçası östennän ütte, şar açık işektän kerep öy eçendä aykaldı häm täräzdän kilep çıktı. Ä ul pıyalalı ide bit! Tik, ak töten, ütä kürenmäle şäülä tuktalıp kalmadı, närsäder ezlägändäy haman şul tirädä urandı. Menä ul sukmak ösläp bardı da çokırga töşep kitte, anda olı yassı taş östendä ber äylänep aldı häm tagı da askarak tomırıldı. Çişmä östendä beraz tuktalıp tordı. Şunnan, su eçep tuygan at, başın kinät kütärgän şikelle, toman elpäse dä cähät kenä öskä kütärelde häm yänä ber kat yalannı äylänep çıktı. Ber mizgel asılıp tordı, güyä saubullaştı, şunnan talgın gına yugarıga tartıldı. Şunda, ber-ike kön eçendä sargaygan kayın fonında toman yäş hatın şäüläsenä ohşap cıynaklanıp alganday buldı. Hätta ul ak külmäkle Säbilägä dä ohşagan ide, şikelle. Ämma bu küz açıp yomgan arada gına buldı. Şunnan ul, yugarıga ıntıldı da, çiksez kük kiñleklärendä töş sıman gına bulıp erep ğaip tä buldı. Güyä ul şäülä biredä üzenä urın tapmadı.

Öy buş, yalan buş. Dönya buş. Dönya buş!..