Yazmış Sınavı

ANA BELÄN BALA
(Näser)
Cäyge matur kön. Alsu nurların mul sirpep küktä koyaş balkıy. Talgın gına iskän cil çäçlärdän irkäläp, nazlap ütä. Halık kayadır aşıga. Änä yul çitennän ana belän kız atlıy. Yözlärendä — bähet nurları. Küptän tügel genä täpi kitkän kübäläktäy kürkäm kiyemle sabıy dönya belän tanışa. Äle genä ürelep yul çitendäge vak taşlarnı kulına alıp ua da, yakın keşesenä suza. Ut borçası sıman böterelgän küz iyärmäslek citez häräkätle çaya kızıy ul arada uçına tutırgan komnı tirä-yakka sibä. Äylänä-tirädäge här äyber, här närsä kızık, yaña aña. Kızıksınuçanlıgı şulkadär köçle, minut eçendä distälärçä häräkät yasarga ölgerä. Menä yögerek adımnarı belän atlıy-atlıy yul çitendäge çäçäklärgä ürelde.

—İzmä, balam. Çäçäklär dä üsep utırganda, üzlärenä kübäläklär kunganda gına maturlar. Äydä, karap kına ütik üzlären, — dide ana.

Sabıy eçkersez karaşın ber änisenä, ber çäçäklärgä töbäde. Söyenä-söyenä änisennän işetkän kübäläk süzen kabatladı: kübäyäk, kübäyäk...

Nanıyınıñ bu açışı ana küñelenä şatlık östäde. Narasıyın kulına alıp koçagına kıstı.

Ul arada yuldan yırak tügel genä suzılıp kitkän kuyı ärämälektä käkkük kıçkırganı işetelde. Aña bersennän-berse matur itep sayragan koşlar tavışı kuşıldı.

Cirdä tınıçlık bulsın. Sugış garasatı kupmasın. Analar yılmaep balaların baksın. Tınıç tormışnıñ ayaz kügendä balkıgan koyaşka karap, tugaylarda özelep sayragan koşlar tavışın işetep, bolınnarda üskän allı-gölle çäçäklärgä kungan kübäläklärne kürep üssen sabıylar. Avır kiçereşlär, sugış mihnätläre, yokısız tönnär bulmasın. Cirdä koşlar moñı tınmasın!



AVILIM ÄBİLÄRE
(hikäyä)
Bügengedäy häteremdä, miña dürt-biş yäşlär tiräse, äni irtä belän eşkä äzerlänä, üze abıylarım belän miña kön sayın äytep, bez yatlap betkän kiñäşlären kabatlıy: „Dinar, balam, apaylarıñnı kıyırsıtma, çäy kuyıp eçer. Çäynekne elektrdan özärgä onıtma. Damir, uramga çıksañ, östeñä kalınrak kiyen. Aida, abıylarıñnı tıñlaş...” Berazdan nindider körsenü belän östäp kuya: „İ Allam, Hoday bähetle sabıylarga gına zuräni cılısı biräder, balalarımnı üzeñ sakla...”

...Bezgä zuräni tärbiyäse kürep üsärgä nasıyp bulmadı. Äti yagınnan zuräni min tuarga ike yıl aldan mäñgegä küzlären yomgan. Äniyebez yırak rayonnan kilen bulıp töşü säbäple, Mäelüfä kartinäyne dä üz gomeremdä nibarı ike genä tapkır kürä aldım...

„Zuräni cılısı...” Änineñ şuşı süzläre mine tatlı hıyallarga kümä. Minem dä zuräniyem bulsa, ul ak cirlekkä kızıl çäçkälär töşkän yaulıgın yabınıp, östenä zäñgär halat kiyep, miç buyına utırıp yon erlär, ya cılı oyık-biyäläylär bäylär ide. Min anıñ här süzen tıñlar, här yomışına yögerep torır idem... Annarı uylarım äkren genä hıyaldan çınbarlıkka kayta. Yäştäşlärem İlfat, Radislarga könläşebräk karıym. Çönki alarnıñ ikeseneñ dä zuräniläre bar. İlfatnıñ zuränise Täskiyä äbi Tübän oçta yäşi, onıgı telägän vakıtta kilep irkälänä ala. Ä Radisnıñ zuränise — cılı, yaktı çıraylı Mäftuha äbi ulı, kilene tärbiyäsendä yäşi...

Belmim, gönahsız bala çagımdagı şuşı uy-hıyallarımnı ilahi köç üze işetteme, gaziz zur änilärebezdän ala almagan cılını, tärbiyäne kürşedäge Hänifä, Fatıyma äbilär birde bezgä. Äti-änilärebez eştä çakta (avılda balalar bakçası yuk) Hänifä äbi üzeneñ biş onıgı yanına bezne, abıylarım belän mine dä, töpçek tuganıbız Aydar tugaç, anı da sıydıra torgan ide. Cılı çäy, kaynar aş belän sıylaulardan tış, anıñ başınnan ütkän gıybrätle häl-vakıygalar turında söyläven, akıllı kiñäşlären tıñlavı — üze ber bähet. Onıkları Ritanı, İlmirnı yokıga salganda dogalar ukıp, köyläp utıruı äle dä küz aldımda. Dogalarnı ukıgaç, „üz gomereñdä keşeneñ enäsenä dä kagılma, keşe räncetmä, ata-anaña kul kütärmä, avır süz äytmä, igelekle bala bul...” kebek süzlärgä küçä. Bu süzlärdän soñ öy eçe niçekter tagın da yaktırıp, nurlanıp kitkändäy bula. Ä bişektäge sabıy, mendärgä borının törtep, tatlı yokıga tala...

...Fatıyma äbi — olı akıl iyäse. İkençe anam kebek kürä idem üzen. Berençe karaşka gadi genä kürengän kagıydälärne ul yış äytä torgan ide: „Keşe arasında kıçkırıp kölmä, üz-üzeñne cıyıp yör, totanaklı bul, oçraklı keşelärgä ışanma” h.b.

Alar hiçber kayçan gaybät söylämädelär. Häteremdä, min mäktäpneñ başlangıç klasslarında belem alganda, Yugarı oçta yäşäüçe babay eçep kaytıp yış kına yortta äbisenä, kürşelärenä holıksızlıgın kürsätä ide.

—Gomereñ bulsa, balam, andıy keşelärne küp oçratırsıñ. Ğayep itmä sin alarnı. Hoday Täğalä andıy zatlarnı başkalar gıybrät alsın öçen yaratkandır, — di torgan ide Fatıyma äbi.

...Mäktäpne tämamlagan yılnı däülät imtihannarımnı tapşırganda da, arıtaban ukuımnı dävam itü niyäte belän yırakka yul alganda da, Hodaydan färeştälärneñ yuldaş buluın, miña tel açkıçları corap kalgan äbiläremneñ böten teläkläre kabul buldı, Hodayga meñ şöker.

Küñelläre tulı aklık, gel izgelek bulgan, tugan Köntügeş avılımnıñ halık telendä Kimay uramı dip yörtelgän uramında yäşägän Fatıyma, Hänifä äbilär yöz yäşkä citep, soñgı könnären balaları, onıkları tärbiyäsendä ütkärep, yaktı dönyanı kaldırdılar. Ä Hänifä äbineñ ülemen balaları da, avıldaşları da äle bulsa gacäplänep iskä alalar.

...1999 yılnıñ dekabr başı. Yal köne. Hänifä äbineñ ulı Hätif abıy, kilene Märyam apa sugım suyarga kürşe-külänne cıydılar. Äti-äniyem belän mine dä çakırdılar. İr-atlar itlärne urnaştırıp betep barganda, hatın-kızlar eçäk yuarga çıgarga äzerlängändä, Hänifä äbineñ häle kinät avırayıp kitte, teldän kaldı. Bez tiz arada tabındagı rizıklarnı çolanga çıgardık. Märyam apa, tämam kauşap kaldı:

—İh, Räsimä, närsä eşlim ikän? — di minem änigä..

—Ozak tormas, ahrı, Märyam, İlmirıñnı yögert Şämgıya karçıkka. „Yäsin” çıksın, — di äni.

...Şämgıya äbi kilep, „Yäsin” süräsen ukıy başlauga, öydä tagın da avır tınlık urnaştı. Yegerme minutlap vakıt ütkänder, bu ni häl, Hänifä äbineñ tını tigezlände, yözenä alsulık yögerde, küzlären açıp, äkren genä torıp utırdı da:

—Rähmät, Şämgıya, kilgänseñ, ukıysıñ, tik menä fälän cirendä yalgıştıñ, menä bolay döres bula, — dip, „Yäsin” süräsen üze dävam itte.

—İ, bulgandır inde yalgışlıgı da, yarıy, döresläp ukırmın...

—Ukı, ukı... miña küp kalmadı inde...

Şul könnän soñ Hänifä äbi tögäl ber ay yäşäde.

...Yılnı yıllar alıştıra. Ber buınga almaşka ikençese kilä. Bala çagım, yäşlek yıllarımnıñ avıldaş äbilärem belän ütkärgän bähetle könnären sagınam. Min dä küptän buy citep keşe buldım. Rähmät tärbiyägezgä. Rähmät kiñäşlärebezgä, dip ber äytäse ide üzlärenä... Hodaynıñ rähmätendä bulıp. tınıç yoklagız, avılım äbiläre. Ä min, sezneñ ruhıgızga bagışlap, mäçetkä barıp häyer salıym. Bügen bit comga kön...



AK SİREN
(Näser)
Kamil öylängän yılnıñ yazında öyläre karşına ak siren kuagı utırttı.

— Yäşlegebezneñ dävamı, bähetle könnärebezneñ şahitı bulıp, yämle yazlarda şau çäçkäse belän söyenderep üssen äle,— şulay söylände söyeklese Nailägä bähetle ir.

Tormışlarına nur, bäräkät östäp üste siren. Yaz sayın ak siren çäçkä atkan mäldä, Nailä ber-ber artlı tupıldap torgan bahadir ulannar alıp kayttı. Ramil, Rail, Rivil kemuzardan dus häm tatu bulıp, ata-ana qaderen añlap üstelär. Ata-ananıñ gına tügel, kürşe-tiräläreneñ, alay gına da tügel, avıldaşlarınıñ gorurlıgı buldı alar. Kış köne kar köräü, ölkän yäştäge äbi-babaylarga tires çıgarışu, yazların bakça kazışu, utın kisü, yaru diseñme, ber tartınmıy yärdämläşep tordı yegetlär. Gomer közlärenä kergän keşene söyenderergä küp kiräkmeni, ayak atlagan sayın ulannarga bähet, ozın gomer telädelär. Yazmışlarnıñ gına teläklärgä buysınmavı ayanıç... Saf küñelle, izge uy-niyättä yörgän bändälären Hoday üzenä yakınrak itärgä telime — añlamassıñ... Unsigeze tulgan yazda armiyä saflarına çakıru kötkän könnärendä, äzmäverdäy yeget bulıp ölgergän Ramil, taşkın suına töşep küz açıp yomgançı yuk buldı... Yortnıñ güzäl bizäge bulgan ak siren dä, äyterseñ, bu yugaltunı avır kiçerde, şuşı yazda börelären koydı...

Ä ulınıñ ülemenä yıl tuluga yort kapkasın kabat kaygı cile kaktı — hälsezlänep urın östenä yıgılgan Kamil, ike kön ütügä, tınıç kına küzlären yomdı...

Yegerme yıl elek utırtkan kuaknı, güyä bu ülem tamırınnan kuzgattı, kükräp açılırga äzerlängän böreläre sulıp, ul da yäşäüdän tuktadı...

İsännär öçen tormış dävam itte. Ber-ber artlı kilgän kütärä almaslık kaygılar zihenen taratsa, häteren yomşartsa, çäçlärenä kömeş yullar, yözlärenä tirän buraznalar salsa da, Nailä Rail belän Rivile hakına Hodaydan sabırlık sorap, avır häsrätlärne ütkärde. Aları inde il aldındagı burıçların ütäp kaytıp, ber-ber artlı dönya kordılar. Rail — şähärdä, Rivil tugan nigezendä töplände.

... Berençe ulı tugan yaznı Rivil irtägäsenä bäbi belän söyekle Rämziyäsen alıp kaytır könne öy karşındagı ak siren töben kazıp alıp yañartırga uyladı häm... üz küzlärenä ışanmadı — ak siren töptän yañarıp, yäş üsentelär çıgargan ide!..



GAFU UTENMÄSÄÑ...
(Hikäyä)
Menä ber hikmät, yörgän cirennän çirgä uraldı da kuydı Häniyä. Yäşe kırıkka da citmästän tayakka kaldı. Barısı da ğadäti avırtudan başlandı. Täüdä artık ähämiyät tä birmäde, arıganlık bilgeseder, ütär äle, dip uyladı.

Şähärgä küçenep kilgäç tormışları caylangan ide. Gatufı üz eşen başladı, hatın ukıtuçı hönärenä tugrı kaldı. Berdänberläre, Liliyäläre dä ışanıçlı duslar tabıp, şähär tormışına yarıysı uk tiz künekte.

Eşendä gel maktaldı Häniyä. Yugarı kvalifikatsiyäle belgeç bularak hezmät hakın da aru aldı. Şähsi tormışına da zarlanmıy yäşäde. Gatufı gına ara-tirä salgalap kaytkanda: «Ber malay alıp kaytmadıñ»,— dip teñkäsenä tide-tiyüen. Liliyäsennän soñ nikter başkaça yökkä uzu bähete yılmaymadı şul hatınga. Malay tabıp söyenderä almadı iren. Anısına tüzär dä ideñ, menä avıruı köçäyep häle möşkellängäç, Gatufı üzen bötenläygä kaldırıp çıgıp kitte. Ğayeplärgä dä cıyınmıy ul iren. Bu adımı belän kileşte dä kebek. Nindi ir tayakka kalgan hatınga karap utırsın inde?

Dävahanälär busagasın az taptamadı hatın. Ämma ber genä ısulnıñ da faydası timäde. Bik küp meñnären çıgarıp sanatoriylarga da yörmäde tügel, tik häle yahşıruga barmadı. Ahırda invalidlık birdelär. Ä ber könne dävalauçı tabibı:

—Bez dävalıy torgan çir tügel, baguçılarga barıp kara, — dip kiñäş itte.

Andıy-mondıyga yäştän ışanıp barmagan Häniyä, ni häl itsen, tanış-beleşlärennän soraşıp, adreslar tuplap baguçılarga möräcäğat itärgä buldı. Ak ömetlär belän atlap kergän busagadan ütügä, yözenä sınıy karap şunduk cavap kaytardı baguçılar:

—Ber yätimne räncetkänseñ, şunıñ yäşläre totkan. Tayak belän yöri aluıña şöker it, ul baladan gafu ütenmäsäñ, urın östenä yıgıluıñ da bik ihtimal...

Menä siña, kiräksä! Ber tügel, öç keşedän ber ük törle cavap işette Häniyä. Tämam aptırauga kaldı. Bu ni häl? Yulında andıy yätimnär dä oçramadı bit, yuksa... Tınıçlıgın cuygan hatın, torgan sayın nıgrak beterende. Darular belän uına-sörtenä ozın kışlarnı isän ütkärä alsa, hezmät yulın başlagan Bakırlı avılına kaytıp tanışları belän oçraşıp, hatirälärne yañartıp kilergä digän uy belän yazlarnı tüzemsezlänep kötep aldı.

Nihayät, ul kön dä citte. Kul tayagın alıp, mömkin qadär küçtänäçlären buldırıp, täväkkälläp yulga çıktı Häniyä. Rayon üzägenä qadär şähärara avtobusta ber kıyınlıksız kilep citte. Mägär rayon üzägennän 20 çakrım arada urnaşkan Bakırlı avılına äle bulsa marşrut avtobus yörmi. İñ yahşısı — halık telendä «aptırau poçmagı» dip yörtelgän yul çatında üz uñayına uzaçak maşina kilep çıkkannı kötü.

Ozak kötärgä turı kilmäde hatınga. Yäşel töstäge unınçı model «Ciguli» kilep tä tuktadı. İr-yaña maşina salonında iptäşe belän kul balası — näni kızçıgı da bar yäş irneñ.

Şofer yänäşäsendäge utırgıçka kerep utırganda uk irneñ yöze tanış sıman toyıldı Häniyägä. Kem soñ ul? Kayda kürgäne buldı üzen? Kemgä ohşatıp tanırga, kem dip endäşergä belmi. Uyları haman çişelergä aşıkmıy.

—İ-i-i, kızım-nanıyım, tagın astıñnı yüeşlätkänseñ. Radik, ber arada tuktap, astın alıştırıp alıyk äle Miläüşäneñ...

Artkı utırgıçlarda bäbiye belän mäş kilgän sılu hanımnıñ süzläre Häniyäne töpsez uylarınnan «aynıtıp» cibärde:

—Radik? Radik! Balam, sinmeni? Tanımadım, vallahi! Kiçer mine, balam... Hätereñdäder, min sineñ ukıtuçıñ, sıynıf citäkçegez bulgan Häniyä... — Çamadan tış dulkınlangan hatın, tınıp kaldı...

***

Pedagogik institutnıñ fizika-matematika fakultetın tämamlagan yäş ğailäne 1980nçe yıllar urtasında yullama belän Bakırlı avılındagı urta mäktäpkä eşkä cibärdelär. Mäktäp ayırım yorttan fatir birde. Säğatlär dä citärlek bülende. Sıynıf citäkçelege dä östälde.

Täkkäbberlek çiksez ide Häniyädä. Kollektivtan ayırılıp yörergä yarattı, avıl mäktäbe ukuçılarınıñ üzenä: «Apa», — dip möräcäğat itülären bötenläy önämäde, «Häniyä Äminevna»,— dip däşülären taläp itte. Uz sıynıfındagı dürtençegä biş çakrımdagı avıldan kilgän balalar arasındagı Radiknı küñele bötenläy kabul itmäde.

...Köz ayınıñ salkın, koyma yañgırlı köne. Ukuçılarnı hucalık basuına kul köçe belän bäräñge uñışın cıyarga çıgardılar. İlkän sıynıf ukuçıları sänäk belän kazıy, urta sıynıflarda aluçılar çüpli.

Kürşe avıl ukuçıları ul könne eşkä ber säğat çaması soñlap kildelär. Kiyemnäreneñ ber korı cire yuk. Arada iñ tärbiyäsez, iñ karausız kiyemlese Radik ide. Ayakta tişek itek, anıñ eçe tulı su, ber kat çalbar, anıñ da tubık turısındagı cepsärgän öleşennän malaynıñ ayagı kürenep tora. Ballon kurtka eçennän ölteräp torgan ber kat külmäk kigän. Başta bürek, ul da tuktausız yaugan yañgırdan küşekkän. İstän karlı yañgır yavıp tora, kaya inde ul kulga biyäläy kiyü!?

Häniyä Äminevna üz sıynıfındagı 7 ukuçını tezep bastırıp et itep ärlärgä kereşte:

—Oyatsızlar! Bitsezlär! Eşkä bulsa soñlap kiläsez, minem yözemne kızartasız bit. Ä sin, Radik, haman äytkänne tıñlamıysıñ! Küpme äyttem: «Keşeçä kiyenep yörergä kiräk!» dip. Kara üzeñä: häyerçe kebekseñ, kararga da oyat bit!...

Häniyä Äminevna, älbättä, hucalık räiseneñ basu yulı belän kilep tuktagan «UAZ»ın şäylämäde. Bu yämsez ärläüneñ şahitı bulgan Ämir Mäcit ulı balalar aldında tınıç kına süz başladı:

—Ul yegetne, zinhar, tirgämägez, min anı häzer alıp kaytıp kitäm. Bügen tañda katı avırudan Radiknıñ änise ülep kitte... Belüegezçä, sigez ay elek ätisen cirlägän idek. Eşkä kilmäsä dä yarar ide, tirgälüdän kurıkkandır. Äydä, Radik, bireşmä, nık bul. Sin — yeget keşe bit!

Uksez yätim kalgan malaynı kızganudan, bäğırsez Häniyä Äminevnaga küz yäşlären kürsätergä kurıkkan ukuçılarnıñ da küñelläre yıladı. Eşläre eş bulmadı, töşke aş ta tamaklarına barmadı. Bolarnı küñele belän toygan, äytkän süzen kire ala almayaçak Häniyä ükenep tä kuygan ide...

***


—Kiçerä kür mine, zinhar öçen, balam, Radik...

—Onıtılmasa da, ul könnär yırakta kaldı, häzer üzebez äti-äni buldık inde, apa... Armiyädän kaytıp, Seberdä urnaştım, öyländem. Äle avılga, äti-änineñ mäñgelek yortın tärbiyälärgä, abıylarga yort mäşäqatlärendä yärdämläşergä kaytuıbız. Tuktalır keşegez bulmasa, äydägez, abıylarga, Apa!

—Yuk, yuk... rähmät, balam. Tuktalır keşelärem bar. İsän yöre, igelek kür, — dip Häniyä Bakırlı avılında töşep kaldı.

Bu yulı üzenä «Apa» dip däşügä dä açulanmadı, kiresençä, küñelenä bilgele ber ciñellek taraluın toydı, ike börtek küz yäşe bite buylap tägäräde...



BÄKER ÇİŞMÄSE
(hikäyä)
Bäker altınçı klassta ukıy ide. Ber könne alarga mäktäptä pionerlar turında film kürsättelär. Anıñ niçek atalganın häzer inde Bäker häterlämi. Ämma ukuçılarnıñ üzläre yäşägän töbäktäge yılga-küllärne, çişmä-ineşlärne açıp, çistartıp yörgännäre bügengedäy küz aldında. Al galstuklı malaynıñ bersen ekrannan kürgäç tä, ällä nigä üzenä ohşattı ul. Töskä dä betep kenä Bäker inde, anıkıday kuyı kara çäç, kalın, totaş kara kaşlar, zur küzlär, turı borın, ozın kerfeklär...

Yaz başında karagan kinodan soñ karlar erep su kitkänen kanatlanıp kötte malay. Ul gınamı äle, film geroyları belän tugan avılında üzeneñ dä çişmälär kazıp yörgänen töşlärendä kürep sataştı. Bigräk tä zur änise Gayşä karçıknıñ söylägännäre küñelenä señde malaynıñ: ”Avıl oçında babañ Barıy karap, tärbiyäläp totkan Çişmä änä nindi tärbiyäsez häzer...”

Menä ul kötkän kön dä citte. Yal könendä Bäker zur ätise, inde märhüm Barıy abzıynıñ fronttan alıp kaytkan kıska saplı körägen totıp avıl oçındagı ärämälekkä yünälde. Şul ärämälek avızında inde küp yıllar sazlıkka äylänep yatkan ber urın bar. ”Bu cirdä çişmä çıgarga tiyeş”,— dip uyladı Bäker häm ciñ sızganıp eşkä totındı. Tirläp-peşep ozak ta kazırga turı kilmäde üzenä, köçle küzänäktän urgılıp su çıga başladı. İ söyende Bäker! Yırak tügel genä agıp yatkan ineşkä bäläkäy genä yul yardı, tirä-yakta çualıp yatkan timer kisäklären, agaç botakların ayırım öyemnärgä cıydı.

İkençe könne dä däresläre tämamlanu belän çişmäsenä aşıktı malay. Bu yulı küzänägen tagın da tiränräk açtı, ubılıp töşmäsen öçen çit-çitlärenä taş kisäkläre tezde, annarı tiräli tal botakları utırttı.

Kön sayın çişmäseneñ hälen belep tordı. Kilgän sayın küzänäkneñ köçleräk urgıluın kürep söyende.

İzge kullı malay yärdäme belän turı yul algaç, batkakka äylänep yatkan töbäkneñ sazlıgı da küzgä kürenep kimede, suı da tirä-yakka canlılık birep çıltırap aga başladı. Bu üzgäreşne avıldaşları da kürmi kalmadı. ”Galäü malayı Bäker çişmä kazıgan ikän. Suı şulkadär yomşak, çäygä genä totarlık”,— digän häbär taralıp ta ölgerde.

Mäktäptä zur lineyka yasap Bäkerne Maktau gramotası belän büläklädelär, eşen başka ukuçılarga ürnäk dip taptılar. Şul yıldan alıp Pioneriyä könendä Bäker çişmäse yanında ”Pioner uçagı” ütkärä başladılar. Ä halık telendä bu urın şunduk üz isemen taptı, ”Bäker çişmäse” dip yörtelä başladı.

Komsomol bulgaç ta çişmäsen onıtmadı yeget. Mäktäben tämamlıysı yılnı ätise belän yort tiräse räşätkälären yañarttılar. Artıp kalgan taktaları belän çişmäne dä räşätkäläp kuydı ul. Bu yulı iptäşläre, pionerlar aña yärdämgä kilde. Ä çişmä tiräli utırtkan talları berse dä korımıy tamır aldılar. Alarnıñ tamırı belän cir kütärelgäç çişmä tagın da tiränäyep kaldı. Avıl halkı çäy suına Bäker çişmäsenä yöri başladı.

Yeget armiyädän kaytkançı çişmäsen pionerlar tärbiyäläde. Ä soldat kiyemen salgaç Bäker yäşli küz atıp yörgän kürşe avıl kızı Sılu belän yazmışın bäyläde. Käläşenä su yulın da üze açkan çişmädän kürsätte. Üze kebek uñgan hucabikä ber-ber artlı kız, annarı ul büläk itte Bäkergä. Alarga Alsu, Bulat dip isem kuştılar.

...Alsuga — altı, Bulatka dürt yäş ide. Yaz köne Bäker ğailäse belän çişmä buyına yal itärgä çıktı. Ärämälektän baltırgan köpşäse, kakı cıyıp çıkkanda yäş äti belän äni çişmä buyında söyläşkän balalarınıñ süzenä kolak saldı.

Bulat su eçärgä iyelgändä yalgış uyınçık maşinasın çişmägä töşergän.

— Nigä Bäker çişmäsenä äyber taşlıysıñ? Alay yaramıy bit!— dip kisätä monı kürgän Alsu.

— Bäker tügel, ul ättä çişmäse!— dip Bulat suga böten kulın tıgıp uyınçıgın aldı da tiz-tiz atlap çitkä kitärgä uyladı. Yulına karşı töşkän beräü yırak kitärgä irek birmäde. Küzlären tutırıp öskä karasa... karşında ätise basıp tora! Äti keşe koçagındagı ülännären Sıluına birde dä ulın, söyekle Bulatın kullarına alıp koçagına kıstı, havada sikertte. Bu minutta Bäkerdän dä bähetle keşe yuk ide.


VÖCDAN GAZABI
(Sezneñ öçen, balalar)
İlmir irtä belän änise kuşkan yort eşlären tämamladı da, avıl çitendäge Tügäräk kül buyına aşıktı. Can dusları Röstäm, Änvär, Räüf küptän kül buyında mäc kilälär ide inde.

Közge öste kebek cäyelep yatkan, çitendä üskän yäş tallarında çut-çut sayragan sandugaçlı, kılıç kebek töz kamışlı, tuy külmäge kigän sılularday tezelep kitkän tönboyıkları belän serle kül ul – Tügäräk kül. Elegräk, İlmirnıñ ätise söyläve buyınça, alar malay çakta külgä kır kazları da töşkän. Soñgı yıllarda nikter kürengännäre yuk, berniçä oya kır ürdäkläre genä bala çıgarıp küldä kanat nıgıta. Yaz-cäy aylarında soklangıç tös ala Tügäräk kül! Yäş-cilkençäk küldä su koyına, balık kaptıra, kül buyındagı Olı bolında tup tibä...

Malaylar da küñelläre bulgançı su koyındılar. Här könne şuşı säğattä biregä kilergä ğadätlängän üsmerlär yarga çıgıp koyaşta kızına başlauga tal töbenä poskan ürdäklär kül östendä päyda buldılar. Änä unike balalısı yözä, undürt bäpkälese balaların soñrak çıgardı, bäpkäläre yodrık zurlıgı gına äle. Ä üzläre şundıy kıyular, su östendä yözgän vak balık öyemenä tap bulsalar, billähi, häräkätlärenä küz iyärmi... Unöç bäpkäsen iyärtkän kart ürdäk bıyıl da sabıyların kül çitendä genä yörtä. Näni tomşıkları belän kamış töplären pıçtırdatıp läm aktardılar da, yänä kuyı tallıkka kerep ğaip buldılar. Ä külneñ aryagında akçarlaklar yözä. Äle berse, äle ikençese kütärelep kitä, küp tü ütmi, çırkıldıy-çırkıldıy kabat külgä töşä... Şuşı tamaşanı onıtılıp küzätkän malaylar akrın gına torıp, kiyenep yakındagı borçak basuına menep kuzak cıyıp töştelär. Kesä, kepka tulı kuzaklarnı buşatkaç, “İnde nişlibez?” digän sıman ber-bersenä aptıraulı karaş töbädelär. Beraz süzsez utırgannan soñ Röstäm, täväkkäl tös belän:

– Kittek Gali babaylar bakçasına!– digän täqdim yasadı.

– Nik? – malaylar Röstämgä baktılar.

– Soñ, iskä alganıgız yukmıni, avılda könbagış üskän berdänber bakça bit – Gali babaylar bakçası!

– Sin bezne bakça talarga äydärgä uylıysıñmı?

– Talamıybız, dürtebezgä dürt baş kına alıp çıgabız. Babay ul başlarnıñ yuklıgın da sizmäyäçäk, äytkän ide, diyärsez...

Küräseñ, malaylarnıñ citkän könbagış tämläü teläge köçle ide, başların iyep Röstäm belän kileştelär.

...Bakçaga İlmirnı kertergä buldılar. Gäüdägä dä iptäşlärennän kaytışrak, häräkäte dä citez. Artkı torıknıñ räşätkäsen kayırıp bakçaga ütkäç, çäçkäsen koyıp koyaşta sargaygan könbagış başların özde. Dürtençesenä ürelgän ide, karşında basıp toruçı çal çäçle Gali kartnı şäyläp, dertläp kitte.

– Kem malayı bulasıñ, ulım?– Näni karak aldında päyda bulgan kart tınıç kına soravın birde.

– Rau-il-ne-ke-yı-yı...– ğarlegennän cir tişegenä kerep yugalırga äzer malay, koyılıp töşte, yılap uk cibärde.

– Yäşti Yakup märhümneñ töpçege Rauilnekemeni?.. Äy, ulım, ulım, babañ üz gomerendä keşeneñ enäsenä dä kagılmadı, ätiyeñ dä bik yünle keşe. Alam-salamga iyärep harap bula kürmä!– Babay söylänä-söylänä tütäl çitendä tezelep utırgan citkän könbagışlarnı alıp malayga suzdı.

Kötelmägän hälgä häyran kalgan malay, yüeş borının tarta-tarta babayga karap kattı.

– Mä, balam, al, iptäşläreñä dä öleş çıgar. Başkaça räşätkä cimermägez, torık yañartırga köçem çamalı häzer. Aşıysıgız kilsä, öygä kilegez. Äbiyegezneñ kipterep kuyganı da hätsez cıyıldı inde. Ä üzegez üsterergä uylasagız, orlıgın da birermen, üzeñ üstergänneñ qadere dä bula anıñ. Bolay tübänçelekkä töşü yeget keşegä has kılık tügel, ulım...

...Babaydan gafu ütenep bakçadan ber koçak könbagış kütärep çıkkan İlmirnı can tirlärenä batıp kötkän dusları karşıladı.

– Närsä, öleş eläkteme babaydan?

– Yuk, Gali babay başkaça röhsätsez bakçaga kermäskä, könbagışnı sorap alırga kuştı.

Cirgä tezep salıngan ere könbagış başların ürelep alıp çüpli başlarga berseneñ dä oyatı citmäde. Küñelne avır toygı biläp aldı.

– Gali babayga barıp gafu ütenik bez. İlmirnı üzebez kerttek bit. Bälki, berär yort eşendä yärdämläşergä kiräkter...– Änvärneñ fikere yaña sulış örgändäy buldı.

...Malaylar barıp kergändä Gali kart kulına çükeç alıp kelätendä nider kagu belän mäşgul ide. Häläl häm häräm hakın añlarga ölgermägän, sabıy mavıguı belän yalgış adım yasaudan ürtälgän üsmerlärneñ niyäten döres kabul itte aksakal.

– Vöcdan gazabı digän töşençä bar şul, olannar. Alay gayıbegezne tanıp kilüegez bik yahşı.

Yort mäşäqatlärendä yärdämläşmi torıp babay bakçasında ölgergän könbagış tamaklarına aş bulıp barmasın toygan malaylar niyäten işetkäç, Gali kartnıñ yöze yaktırıp kitte.

– Äbiyegezneñ samavırın yañartıp çäyläp alıyk ta, anavı utın öyemen sarayga kertik bulmasa...

...Saimä äbi koygan koymaklar belän ballap kaynar çäy eçep algan olannar dürtlänep eşkä başladılar. Ere-ere pülännärgä yarılgan kayın utın öyeme ber tında buşap kaldı.

İñnären baskan kara yökne buşatıp yaña ciñellek belän çıktı malaylar yorttan. Kül buyına barıp könbagış çüplädelür, kır ürdäklären küzättelär, tagın su koyındılar.

...Bu vakıygadan soñ küp yıllar alışındı. Gali kart belän Saimä karçık ta yortların onıkları Maratka kaldırıp ahirätkä küçtelär. İlmir da iptäşläre kebek ukuın tämamlagannan soñ il aldındagı härbi burıçın ütäp kayttı, belem aldı, hönär üzläşterde. Üz gomerendä başkaça keşe mölkätenä kul suzmadı. Gali kartnıñ sabagı nık buldı.

...Basuga yul algan agronom İlmirnıñ yulı här cäydä Tügäräk kül buyınnan ütä. Kül häzer elekkedän dä güzälräk. Bäpkälär çıgargan kır ürdäkläreneñ soñgı yıllarda küldä kışlavı, cäyen akkoşlar yözüe dä matur küreneş. Tirä-yüngä canlılık östägän kül buyında yaña buınnıñ bähetle şau-şuına akkoşlar kañgıldaşuı, ürdäklär bakıldaşuı kuşıla.

...Tuzanlı yuldan külgä taban sarı başlı malay yögerä, kullarında – citkän könbagış başları. Kayçandır Gali babay bakçasında üskän ere könbagış başları alar. Yuk, kemneñder bakçasınnan çäldermägän alarnı malay. Babay isän çakta orlıgın avıldaşlarına öläşkän ide. Koyaşlı köngä bakkan sarı başlı könbagışlar här bakçada üsä häzer. Ayakka basıp kilgän yaña buınga sabak birgän, Gali babaynıñ istälegen saklagan altın tösendäge könbagışlar ozak yıllar avılnı yämläp ölgerer äle.



VÄĞDÄ
(Novella)
Rezeda Fänildän ber yäşkä ölkän. Balaçak duslıkları mäktäpneñ soñgı sıynıflarında ukıganda mähäbbätkä äylände.

Kız mäktäptän soñ zur uku yortına kerüne maksat itep kuymadı. Şähärdäge ber uçilişeda ukıp, eşçe hönärenä iyä buldı. Urta mäktäpne tämamlagan yılnı yeget cäy buyı kolhoz malların kötte. Hezmät hakına ikesenä dä tuy baldakları aldılar. Kavışu säğatlären teläp torsın dip, yegetneñ yaratıp kigän kostyumı kesäsenä salıp kuydılar. Ä köz köne kız Fänilen armiyägä ozattı. Yegetneñ äti-änise, tugannarı aldında:

— Kötärmen!..— dip kaldı ul.

Äytüen äytte, väğdäsenä tugrılık saklau gına köçennän kilmäde. Hatlaşıp torgan vakıtta, ber dä kötmägändä şähär yegete Arturga tormışka çıktı da kuydı. Vakıt ütkärer öçen genä başlangan mavıgu çınga äylände. Fänil armiyädän kaytkanda näni Bulatı kulga alıp söyärlek ide inde.

Bu hıyanätkä Fänil tıştan artık borçılmadı. Araları özelgännän soñ, yağni hezmäteneñ ikençe yılında hatlaşkan kürşe avıl kızı Saniyä belän görlätep tuy yasap kavıştı. Ozak ta ütmäde, yakındagı şähärgä barıp urnaştı. Vakıtı citügä kızları tudı.

Öç yıl keşe öçen ällä ni ozın gomer tügel. Ä söyü utında yangannar öçen şaktıy ikän ul.

...Cäy başları ide. Ulı belän kaytırga çıkkan Rezeda Boray çatında maşina kötep torganda, karşıga kilgän KamAZdan töşep kalgan Fänil belän oçraştı. Yalga kaytkaç, avıldan kilüe ikän. Yäşlegendä söygän sarı çäçle Rezedanı kürgäç, maşinadan töşmi buldıra almagan. İnde bar da onıtıldı, yöräktäge söyü utı sürelde, dip yörgändä kötelmägän oçraşu Rezedanıñ küñelen kuzgattı. Elekkedäy cıynak, pöhtä kiyemdäge Fänilneñ kulındagı baldagı yäş hatınnıñ yörägen telgäläde. Ul kideräse tuy baldagı ikençe beräüneñ yazmışına bäylängän!..

Fänilne dä kaynar hislär taşlamagan äle. Barın da soraştı, hämmäse belän kızıksındı. İnde şaktıy närsäne töşenä başlagan ulınnan kıyınsıngan Rezeda gına hislärenä irek kuymadı. Fänilneñ:

— Tagın kayçan kaytasıñ avılga? Avılda oçraşıyk, içmasam, haman yaratam bit üzeñne...— digän süzlärenä cavap itep:

— Peçän östendä kaytam!— dide dä, kul kütärep tuktatkan ciñel maşinaga utırıp yulın dävam itte.

...Ulın änisenä kaldırıp cäy köne eşkä başlagan Rezeda köz başında gına Bulatın alırga kayttı. Yäştän ük ütkençe maşinalar belän yörergä ğadätlängän hatın yul çatında yänä Fänil belän oçraştı.

— Süzeñdä tormadıñ bit. Peçän östendä eştän soñ atna sayın kaytıp yördem. Oçraşu telägem iñnäremä kanat kuygan ide. Nigä aldadıÑ, Rezeda? Tagın kayçan kaytasıñ?

— Aldagı peçän östendä, Fänil!..



KARA YıLAN RÄNCEŞE
(hikäyä)
Tügäräk kül buyındagı yalanda bıyıl da peçän uñdı. Dürt bertugan Mönävir, Mönir, Aytugan, İştugan kilep täüge tezmägä kul salganda çık ta kipmägän ide äle. Cidençe distäne vaklagan ätiläre Yähiya kart kilep kül yarınıñ könçıgışında üskän yükä töbendä uçak yagıp, suına mätrüşkä, karlıgan yafragı salıp kaynataçak çäyen ölgertkänçe yegetlär tezeleşep basıp kemuzardan berniçä rät tezmäne salıp ta kuydılar. Peçän kalın bulgaç yıgarga da küñelle, dip çaba tugannar.

Bügen yal könnäre. Rayon üzägendä törle oyışmalarda eşlägän tugannar här cäydä çabarga röhsät alu belän kaytıp ätilärenä peçänne eş tep birälär. Tuksanınçı yıllar başında här hucalıkka ber gektarga qadär mäydan peçänlek bülep birä başlagaç, yänäşädäge İmänlek basuındagı küpúellık ülän cirlären öläşep æiräbä tartkanda Yähiyaga şuşı kül buyı yalanı çıktı. Tabigıy peçänlekkä söyenep betä almadı kart. Mäydanı da tögäl ber gektar.

Tirläp-peşep ikeşär rät çıkkaç, beraz häl aldılar da, artlarınnan tau kebek öyelep kalgan tezmälärne taratıp çıktılar. Cäyge könnär ozın bulsa da, koyaş ta şaktıy kütärelep kızdıra başladı. Ul arada Yähiya kart urman çäyen ölgertep ulların çäyläp alırga çakırdı. Äniläre tañ belän torıp äzerlägän sıy salıngan töyençekne çişep, sıylanıp algaç küldä su koyındılar. Annarı vakıtnı ozın-ozakka suzmıy eşlären dävam ittelär. Bişesenä cide çalgı alıp kilgän peçänçelär ätilärenä seltänergä irek kuymadılar. Äzmäverdäy bahadirlar yıkkan kuyı ülän çalgılarnı bik tiz ütmäsli. Kartnıñ äle ber ulı, äle ikençese kilep çalgısın täpätä dä, çaæ-çoæ yanıp eşen dävam itterä. Çittän karap torganda şundıy rähät, cay belän eşlilär sıman. Äyterseñ lä, peçän üzennän-üze yıgılıp bara. Ä şul ülänneñ çabılıp augandagı tavışına kuşılgan çalgı çükegändä tirä-yüngä taralgan ber törle tansık çıñlau cäyneñ kabatlanmas ber bizäge bulıp küñelgä bilgele tınıçlık, rähätlek östi.

Aruların «onıtıp» peçän çapkan minutlarda kinät Mönirneñ tavışı kül buyların, yakındagı urmannı yarıp ütte:

—Yılan!

—Tuzbaşmı, kara yılanmı?

—Kara yılan!

—Uter! Uter!

—Çalgı kulıñda bit, çap ta, üter! — diyeşte Aytugan belän İştugan.

—Kagılma! Yalgışa kürmä, Mönir! Kayda ul? — Mönävir, çalgısın tezmägä batırdı da, bitendäge tiren külmäk itägenä sıpıra-sıpıra enese yanına aşıktı.

—Menä! Şuşı korıp augan kart narat töbendä uralıp yata. Anıñ zurlıgı! Kurıkmıy da bit, içmasam...

—Uterik! üterik! Ber bulsa da yılan kimer...

—Yuk, tugannar, kagılmıybız yılanga. Bezgä anıñ ber zıyanı da yuk. Kürmisezmeni, kön essesenä niçek hälsezlängän, uralıp yatkan, bahır. Häle bulmaganga kaça almıy... Min bäläkäy çakta Lager basuında ätilär kolhoz peçänen çapkanda ätise belän kilgän Särvär abıy da kara yılan totıp, kölä-kölä tayakka urap yangan uçakka salgan ide. Ul yılan da älegese kebek hälsez, huşsız ide... Kem belä, Särvär abıynı ällä gel şul yılan ränceşe totkandır... — İñ olı tugannarı Mönävirneñ süzlärennän Mönir dä, Aytugan belän İştugan da, çittäräk basıp torgan Yähiya kart ta önsez kaldılar. — Särvär abıyga ul vakıtta 14 — 15 yäşlär ide, ä min, 6 yäşlek bala... Şul yılannıñ ürsälänep uçakta yanıp hälaq bulganı älegedäy küz aldımda. Bu hälne älegäçä bersenä dä söylägänem yuk ide...

***

1970, 1973 häm 1975nçe yıllarda tugan Mönir, Aytugan häm İştuganga teträndergeç täesir itte Mönävir abıylarınıñ süze. Ni disäñ dä, avıldaşları Särvärneñ yazmışı hämmäseneñ küz aldında ütkän gıybrätle vakıygalardan tora.

...Härbi hezmättän kaytkaç ta, kolhozda şofer bulıp eşli başlagan Särvär, yırak yulga komandirovkaga bargaç, ber 15 yäşlek kıznı köçläüdä ğayeplänep 5 yıl utırıp kayttı. 27 yäşenä yartı başına «bäs» kungan Särvär anda da täübägä kilmägän ide. Kürşe rayon üzägenä barıp eşkä urnaştı. İke yıl digändä üzennän 17 yäşkä ölkän hatın belän kavıştı. Hatınnıñ täüge nikahınnan tugan unbiş yäşlek ulı Almaz belän ber dä kileşä almadılar. Uzeneñ kızı Aysılu tugaç, bötenläy çıgırınnan çıktı Särvär — buy citep kilgän malaynı küzenä kürsätmäs buldı. Yuk-bardan tavış çıgarıp, här könne gauga kubardı. Uzençälekle holıklı üsmer dä, ozak tüzä almadı, teldän-tel, kuldan-kul uzdı, karşı cavaplar da kaytara başladı. Ä ber kiçtä, bäräñge kümgän mäldä kotırınu çigen ütkän Särvär Almazga pıçak kadadı... Äle dä yarıy, kürşeläre uyau, vakıtında kürep kalıp, hälne añlap, aşıgıç yärdäm çakırtıp yegetne dävahanägä ozattılar. Bavırına katlaulı operatsiyä ütkärep yeget ayakka bastı. Bu kanlı vakıyga Särvärne 7 yılga tugan yaklarınnan ayırdı...

Çirattagı srogın tutırıp kaytkanda, Aysıluı sigez yäşlek ide, Almaz härbi hezmättä yörep kaytırga da, tehnikum tämamlap, ätiseneñ bertuganı yäşägän kalada aru gına eşkä urnaşırga da ölgergän ide.

Tänzilä hanım arıtaban araların özärgä digän katgıy kararga kilep karşı aldı iren. İr urtası yäşen uzgan, avılda äti-änise dä gür iyäläre bulgan, Tänziläsennän dä kolak kaksa ber barıp törteler cire kalmagan Särvär, bu hälne ütä avır kiçerde. Atna buyı uram buylap yörep, elekke tanışları belän küreşep, söyläşep çıktı, avgust ayınıñ soñgı könnärendä tañ aldınnan hatının da, kızın da buıp üterde dä, lapaska menep asılındı...

«Sezgä dä keşeçä yäşärgä irek birmim, üzem dä kitäm...» digän süzlär yazılgan däftär biten uçına yomarlagan ide...



KÜGÄRÇEN KÜZLÄRE
(hikäyä)
Röstäm Läysängä tagın çäçäklär alıp kilde. Kügärçen küzläre.

... Alar tugızınçı sıynıfnı tämamlagan yıl ide. Cılı, yämle cäy ayında Läysän dusların tugan kön mäclesenä cıydı. Ğailäneñ yakın keşeläre arasında Röstäm dä bar ide. Alma bakçasına korılgan tuy tabınına tiñ sıylı östäl artınnan urın alıp, 15 yäşen tutırgan Läysän bäyräm tortı östendäge şämnärne sünderügä, ğailä başlıgı, ozak yıllar urındagı citäkçe vazifalarnıñbersen başkargan Nazar abıy süz aldı:

— Söyekle kızım Läysän! Äniyeñ belän bezdän teläk şul: tormışta rähät yäşä! Unbişeñ belän täbrikläp, Kara diñgez buyında yal itärgä putevka büläk itäbez!

Olpat gäüdäle, ıspay, ere keşe Nazar abıy. Şundıy bulu kileşä dä üzenä. Ä Läysän, bötenläy başka. Gadilege, mölayımlıgı çordaşlarına ayıruça yakın itä anı. Zatlı kiyemnär kiyep, kıymmätle bizängeçlär kullanıp üssä dä, nindider masayu, oçınu ğalämäte yuk kızda. Kiresençä, bolarnı ikençe planga kuyıp karıy belä ul. Tabigate şundıy. Sıynıftaşlarınnan işetep belä Röstäm, kiräge çıkkan oçrakta Läysän zatlı äyberlären dus kızlarına birep torırga da kızganmıy hätta. Ä anıñ därestä katnaşuı?! Ukıtuçıga hiçber yaramsaklana belmi, nindi temanı kayçan sorasalar da çatnatıp cavap birä. Ukımlı, akıllı, ölger. Ukuda da, cämäğat eşlärendä dä üz süze, üz urını bar. Cırga-biyügä sälätle. Boları da äti-änisennän kilä.

Ere dip, Nazar abıyga da naçar uylı keşelär rätenä kertep karıy almıy yeget. Cämgıyättä üz urının belä. Barı şul gına. Menä äle dä şundıy zur büläkne gadi genä itep, kızlarına bilgele ber tıynaklık, ata-analarça ihlas söyü hislären kuşıp tapşırdılar.

Yäş-cilkençäk ”ah” itte. ”P” härefen häterlätkän tabınnıñ ber yak çitendä utırgan kızlarnıñ könläşüe yözlärendä çagıldı, bäbkä ülänedäy yaña gına mıyık törtkän yegetlär dä üzara pışıldaşıp aldı.

Citeş tormışta hiçber mohtaclık kiçermi üskän, 15 yıl gomere eçendä 3 - 4 tapkır Kara diñgez buyında yal itkän Läysän öçen bu yañalık tügel ide. Altın säğat, kıymmätle çäy servizı, fotoalbomnarga da ise kitmäde sılunıñ.

Büläkläülär dävam itte. Çirat Röstämgä citte. Matur gına teläklären citkerep änise birgän konvertnı häm üzläre yäşägän öy yanınnan çelteräp akkan ineş buyınnan cıygan kügärçen küzläre göllämäsen büläk itte yeget. Sarı çäçle, ap-ak yözle, zäñgär küzle, sılu gäüdäle Läysän öçen bu göllämä, küräseñ, iñ olı büläk ide. ”Rähmät!”– dip tıynak kına kabul itkän kügärçen küzlären qaderläp üze utırgan östäldäge vazaga kuydı. Söyekleseneñ älege göllämäne Läysängä genä has nazlı karaş, saklık belän salkın sulı vazaga urnaştıruın yäşeren genä küzätkän ana – Fäyhunä hanıma Röstäm dä iğtibarın yünältte. Avılda poçta elemtä bülekçäse naçalnigı ul. Kontsertlardan, spektakllärdän kalganı yuk. Avıldaşları, kürşeläre belän dä açık, aralaşıp yäşi. Klubta nindi genä tamaşa oyıştırılmasın, bu ğailä ansamble katnaşsa, zal tulı bula. Sähnäne akıl belän yaratkan Nazar abıy da çittän karaganda tormışnıñ ber öleşen halıkka cır-moñ öläşüdä sanıy kebek. Tugan kön mäclesendä dä dusları cır soragaç, ikelänep, yalındırıp tormadılar, Nazar abıy bayanın aldı da, Fäyhunä apa belän Läysän yaratıp cırlagan, başkalar onıtılıp tıñlagan “Çıgarsıñmı karşı alırga?”nı başkardılar. Mäcles başlangançı anda-monda isep algan cil dä, äyterseñ, tuktap, bakçadan – uramga, uramnan – bolınga, bolınnan ğalämgä taralgan moñnı otıp kalırga teläde. Ana belän kıznıñ yöräk moñnarına ürelep tirä-yakka agılgan sihri bayan köye küñellärne kuzgattı.

Tagın, tagın sorap cırlattılar. “Kartayamıni soñ yöräk?”, “Çäçäklär uyanır”, “Yäşlegem tugayı”, “Tönge serenada”... Boları Röstäm isemnäre belän belgännäre genä. Ber törle sagışlı da, samimi dä cırları. Avılda küptän belälär, Nazar abıy halık küñelenä yul tabıp, tıñlauçını uylandırırlık köylärne genä uynıy. Tormış yulınnan bergä atlagan ikençe yartısı belän kızı da cırnıñ süzenä dä, köyenä dä ütä iğtibarlı.

Matur ğailä korıp, tatu yäşägän parnıñ, yänäşälärendä kübäläk kebek böterelgän sılunı kiç dävamında ak könläşü belän küzätte yeget. Üzallı tormış keşese bulgaç, üzen Nazar abıysına ohşaş keşe itep küz aldına kiterergä tırıştı. Moñlı keşelär bähetsez bula, dilär. Döres tügel bu. Härhäldä, Nazar abıy ğailäsenä tap kilmi, kilmäsen dä.

... Yıl da kabatlangan tugan kön mäclese unınçı, unberençe sıynıfnı tämamlagaç ta bilgelände.

— Röstäm! Sin miña kügärçen küzläre alıp kil. Beläseñme, şul çäçäklärgä dönyanıñ böten güzällege sıygan bit!— Çın küñelennän şatlanıp bäyrämgä çakırganda Läysän yegetkä şulay söylände.

Dürt yäşendä ätisennän kalıp yalgız ana tärbiyäsendä üskän Röstäm kıyınsınıp kına cıygan ide kügärçen küzlären. Gacäp, närsäse belän kıznıñ küñelen cälep itte ikän gadi genä çäçäklär? Keçkenä bülägen şulay zurlap kabul itkänenä çiksez söyende buy citkän yeget. Cıyaçak ul kügärçen küzlären! İñ maturların, kölep torgan Läysänneñ oçkın çäçkän zäñgär küzlärenä par kilgännären!

...Urta mäktäpne tämamlagan yılnı çıgarılış kiçäsendä alar alda torgan kiläçäk turında citdi söyläştelär. Ukuda tigez ölgergän, ber törle hönär belän kızıksıngan yäşlär ikese ber yugarı uku yortına ukırga barırga plan kordı. Ber atna ütügä Röstämneñ änise sıyırın satıp beraz akça yünätkäç, ulın şähärgä ozattı. Läysänneñ ätise dä vakıtnı ozakka suzmıy kızın tüläüle äzerlek kurslarına urnaştırdı.

Sanaulı könnär tiz ütte. Yugarı uku yortına kerü imtihannarı da başlandı. Röstäm ikesen dä ”5”legä, Läysän — ”4” häm ”5” bilgelärenä tapşırdı.

... Uyları belän Röstäm student tormışına ayak baskan ide inde. Ämma barısın da sanaulı minutlar häl itte. Berençe kurska kabul itelüçelärneñ isemlegen barlap prikazga kul kuyılası könne Nazar abıy ber diplomatlı iptäşe belän dekan kabinetına ütte. Küp tä ütmi sekretar kız Läysänne çakırdı. Koridorda kalgan yeget häm kızlar tüzemsezlek belän isemlekne çıgarıp elülären kötte. Nihayät, isemlek mahsus taktaga çıgarıp elende. Tik... Anda Röstäm yuk ide. Dürt yeget belän ike kıznı kabinetka çakırıp alıp gomum konkurstan ütmäülären häbär ittelär. Aldagı yılda kilep bähetlären sınap kararga çakırdılar. Küz alları karañgılanıp, başları äylänep kitkän yeget häm kızlar ber avız süz äytä almıy başların iyep çıgıp kittelär...

— Üzsüzlänmä, kızıy! İsärlänmä, dim siña!

— Yuk, äti, Röstäm kermägäç, ukımıym min monda! Ukımıym!— Röstäm Läysänneñ ätise belän tartkalaşuın şäyläde.

— Yeget keşe institutka armiyädän soñ kilä. Bez dä armiyä hezmätennän soñ ukıdık. Kazna botkasın tämlise bar äle. Ukırsıñ! Kirelänäse bulma!

Armiyä hezmäte... Röstämneñ anası şul armiyä hezmätennän alıp kalır öçen dä ulın yugarı uku yortına kertergä telägän ide bit. Vlast, däräcä häm akça niçek masayta keşene?! İh, Röstämneñ dä ätise isän bulsa!? Zur vazifa bilämäsä dä, äti äti urınında bulır ide...

... Rauza apa bik häsrätlänsä dä, sabır holıklı hanım avır kiçereşlären yotıp tüzde. Ä Röstäm... Çelteräp akkan yögerek sulı ineş buyındagı kügärçen küzlärenä gomerendä berençe tapkır küz yäşlären tamızdı. Berniçä könnän äniseneñ kürşe ölkädäge apası Hälimä yanına barıp urnaştı, tehnikumga ukırga kerde.

Yeget avılga siräk kayttı. Läysän belän hatlaşıp tordılar. ”Teläp ukıgan könem yuk, Röstäm. Äti mäcbür itkängä genä kön ütkärep yörüem. Tämamlasam da, bu belgeçlek buyınça eşlärgä telägem yuk”,— dip yazdı hat sayın Läysän.

Avıldaşın, sıynıftaşın hatlarında törleçä ügetläp karadı yeget, ämma kıznıñ üz tuksanı tuksan ide.

Öç yıldan tehnikumnı gel ”5”le bilgelärenä genä tämamlagan Röstämne härbi hezmätkä aldılar. Rauza hanımnıñ Hodaydan yalvarıp sorauları da ğamälgä aşmadı — dürt ay hezmät itügä Röstämne kanlı Çeçen cirenä kerttelär.

Başta änisenä döresen yazmadı yeget: ”Komandirovkaga cibärälär, hat yazmıy tor”,— dide. Ber ay srok belän kertelgän yegetlärneñ komandirovkası ay ütügä öç ayga, annarı cide ayga... yılga totaştı. Kara sörem, kan-sül eçendäge vähşilektän isän kaytırına ömeten cuygan Röstämne dä bähetsezlek çitläp ütmäde. Köçle bäreleşlär vakıtında mina yarçıgı tänen tetkäläde. Yılga yakın gospitaldä yatıp dävalandı, anda da uñ ayagınıñ gangrena başlangan tubıktan askı öleşen kisep, ber yak üpkäsenä avır operatsiyä yasap kına alıp kala aldılar.

Kitkänenä öç yıl tulgaç protez ayak belän Röstäm tugan avılına kaytıp töşte. Öç yıl eçendä unöç yıllıgın kartaygan yalgız ana ulın söyenep karşı aldı.

— Läysän institutnı tämamlagandır inde, äni. Eşkä kayda urnaştı? Gospitaldän hatlaşa almadık bit.

— Äy, balam... Beräülärneñ alma kebek sabıyların utlı sugış yuk itä, tınıç tormışta da küpme yäş gomerkäylär kıyıla. Añlamassıñ bu dönyanı... Ahırzaman digännäre şuldır, küräseñ...

— Caylabrak söylä äle, zinhar öçen, äni. Min bit Läysän turında sorıym.

— Şul-şul, ulım...— çäy äzerlägän Rauza hanım tınıp kaldı. Tuzıp kilgän yaulık çitenä yäşlären sötte.— Hälak buldı bit Läysän balakay... hälaq buldı... Tizdän yılı citä inde.

— Närsä buldı? Ni söliseñ äni?..

— Ükän yılnı institutnı tämamlap şähärdä eşkä kaldı. Tugan könendä ştäşläregez belän oçraşuga kaytırga çıkkaç, yul häläkätendä gomere özelde... Faciga urınında can birgän. Tübän oç ziratına cirlädelär...

Täne tartışıp, küz alları karañgılanıp kitte Röstämneñ. Ap-ak yözle, sılu gäüdäle, oçkın çäçep torgan zäñgär küzle çaya kız — Läysän bügen arada yuk?!

Nigä adım sayın şundıy ğadelsezleklär, bähetsezleklär genä sagalıy adäm balasın? Nazlı, mölayım Läysänne bu dönyadan nik şulay irtä ayırdıñ sin, Hoday? Nigä genä anıñ yazmışı belän şulay isäpläşteñ? Ul da bit äti-äniseneñ kötterep tugan berdänber söyeneçe ide.

...Çäçäklärgä kümelgän çardugan astına sılunıñ gäüdäse cirlängän. Yarımaylı häykälgä kuyılgan tösle räsemnän şayan, nayan karaşlı Läysän baga. ”1975—1997 yıllar”... 22 yıl gomer. Gomerneñ başı gına. Ä Läysän inde ärvahlar dönyasında. Alda anı şundıy ayanıçlı yazmış kötä dip kemnär uylagan?

Menä tagın yakın dustına yaratkan çäçäklären — kügärçen küzlären alıp kilde Röstäm. Gomere dä şuşı çäçäknekedäy kıska buldı şul. Ätise aña gel bähet teläde. Hodaydan isänlek, saulık, häyerle gomer sorau citmädeme soñ ällä?

...häykäldäge fotosurättän ber noktaga tekälgän uyçan karaşlı, mäñgegä yegerme ikedä kalgan sıludan küzlären ala almıy ozak basıp tordı yeget.

... Avgust ayı ütä dä üzençälekle. Äle genä küktä balkıgan koyaşnı koyıp yavıp ütärgä aşıkkan kuyı bolıtlar kaplap, tönyaktanga äylängän cilneñ bermä-ber köçäyüe belän kabergä ikençe beräüneñ yakınlaşuın da abaylamadı kiçäge soldat.

– Kayttıñmı, ulım Röstäm? Äye, isännär kayta... Mineke ükeneçkä yaralgan bala buldı inde...– Kara kaygıdan keçeräyep, yabıgıp kalgan, çalargan çäçläre peläşlänä töşkän Nazar abıynı kaberlektä tügel, uramda oçratsa, Röstäm tanıy da almas ide. Nindi hälgä töşerä kaygı keşene... Bala kaygısı.

– Artık yarattım min anı. Yaratmaslık bala tügel ide şul... Hälak bulgannan soñ köndäleklären barladım. Uylarında gel sin bulgansıñ, Röstäm. “Röstämneñ yulına arkılı töşüeñne kiçerä almıym, ätkäy...”, digän miña bagışlagan yullarında... Sin kiçer mine, ulım, zinhar öçen! İsän-sau kaytuıñnı Fäyhunä apañ belän ikäüläp köttek, kilep yöre, küñel yuanıçı bulırsıñ... Bergä yäşik, ulım...– häsrät tulı, tössezlänep kalgan küzlären yegetkä töbäp, Nazar agay, hälsez, kaltırangan kulın Röstämgä suzdı...



ORDEN
(hikäyä)
Tugızınçılarnı ölkän buın väkillärenä yärdämläşü eşenä Böyek Vatan sugışı veteranı Gabdulla kartlarga bilgelädelär. Sugıştan Vatan sugışı ordenı tagıp kaytkan yaugirlär arasınnan isän kalgan babaylarnıñ soñgısı ul häzer avılda. Başınnan ütkän hällär turında täfsilläp söylärgä yaratkan veterannı bala-çaga da, üsmerlär dä yakın kürä.

Süzne här malaynıñ kem ulı buluı belän kızıksınudan başladı babay. Yäş çagında brigadir bulıp eşlägän, sigezençe distäne vaklagan kartnıñ hätere yahşı äle. Bügen dä isemnären äytügä ”Fälänneñ kürşesendä yäşäüçe fälänneñ ulı inde alaysa”, ”Sineñ babañ fälän isemle ide”, dip küñelennän barladı.

Üzäk uramda yäşäüçe Räcäp malayı Rişatka çirat citkäç:

— Traktorçı Mäülitneñ urtançı ulı Räcäpnekemeni?— dip ayırıp soradı da, uñay cavap işetkäç, nikter yöze üzgärep kitte kartnıñ. Başınnan ütkän vakıygalarnı da östen-östen genä söyläde dä, yuk yomışın bar itep işek aldına çıgıp kitte. Üsmer çak bit, kızıksınuçanlık köçle. Rişat, tüzmäde, avır metalldan koyıp eşlängän ordennı kulına alıp karadı. Babay kilep kergändä kurgaş ordennı östälgä kuyarga ölgermägän ide.

— Närsägä totınasıñ aña? Orden bit ul! Min anı kanımnı koyıp alganmın!..— Gabdulla kart, avırtkan ayagına sıkranıp basıp tiz-tiz atlap kilep, malay kulındagı ordennı yolkıp aldı.

İrtägäsenä mäktäpkä kilügä ukuçılar göc kilep häbär söylädelär:

— Gabdulla babaynıñ ordenı yugalgan. Kiçä tugızınçılar yort eşlärendä yärdämläşergä bargaç, Räcäp malayı Rişat seltägän ikän...

Alay gınamı äle, täüdä sıynıf citäkçese Läylä apaları böten iptäşläre aldında bastırıp ärläde.

— Min almadım, min ul ordennı totıp kına karadım,— diyüe dä hälne ciñeläytmäde.

— Soñ närsä dip kulıña aldıñ anı? Başkalar totınmagan bit!..

Öydä äti-änise dä añlamadı, ışanmadı berdänberläreneñ süzenä. Ul gınamı äle, üzen belä-belgännän ätise yanında eşkä öyränep üskän Rişatına Räcäp kul kütärde.

— Yözemne kızarttıñ, yünsez! Nişlämäkçe bulasıñ ul timer kisäge belän? Näsel-ıruda bulmagan häl — keşe äyberenä kul suzu...

Altı yäşendä kürmägän kayış eze salgan yara açısı 16nı uzgan Rişatnıñ yanbaşın ozak sızlattı. Yuk, tän sızlavı gına tügel, canı suzlaudan ärnede ul. Nahak bäla yagıldı. Uylamagan cirdän. Gaziz keşeläre añlamagaç, kemnär tarafınnan nindi ışanıçka ömet itä alsın ul? Änise, köläç çıraylı, ulın küz karaşınnan, sulışınnan añlap yäşägän, moña qadär hälenä kerep kilgän Räysä dä häzer elekkeçä üz itep tügel, ikelänep, şiklänep karıy ulına.

İh, holkıñ belän üz digäneñne ışandırırlık itep özep äyterlek ütker bulsañ ikän ul! Änä, sıynıftaşı Mälik kebek. Kışın mäktäp yortında hokkey uynaganda şayba kürşe yortta yäşäüçe Sägıydä karçıknıñ abzar täräzäsenä tiyep pıyalanı çelpärämä kitergändä dä üz gayıben yalgış häräkäte belän añlata aldı bit. Pıyala alıştırunı üz östenä taşlamadılar – hezmät däreslären alıp baruçı ukıtuçı Färit abıyları katnaşlıgında sıynıf yegetläre bergäläp başkardılar. Ä Rişatta andıy ärsezlek yuk. Yuaş, artık yuaş ul. Üzenä kıyınlık kitergän tagın ber sıyfatı bar yegetneñ – katı bärep äytelgän süzne avır kiçerä. Kem öçender älläni ähämiyäte bulmagan süz dä yörägen telä. Ozak vakıtlar şul hakta uylanıp yuk kına vakıyganı da küñelennän kat-kat analizlıy. Sigezençegä küçkän közläre ide. Mäktäp bakçasına bäräñge kazırga çıkkaç şayarıp kına üze artınnan bäräñge çüpläüçe Räsimäneñ çilägenä salırga uylap tütäl çitendä aunap yatkan çuyır taşnı alıp ırgıtuı buldı – gönahım şomlıgına taş kıznıñ ayagına barıp tide. Kız artık vaksınıp tormadı, ä cidençelärneñ sıynıf citäkçese Galiyä apaları ike sıynıf ukuçıları aldında et itep tirgäde Rişatnı. “Sineñ kebek buldıksızlar eşne artka söyri här cirdä, vät buldıksız!”– dip kuyırtıp cibärde. Şuşı süzlär ozın yıl dävamında yörägenä tıngı birmäde, kulı nindi genä eşkä totınsa da anı häzer genä ahırına citkerergä küñele üsmäde Rişatnıñ. Bolay da az süzle yeget tagın üz dönyasına biklände.

Ä bu yulı bötenläy avır bäla yagıldı. Häzer ul uramga çıgarga da ğarlänä, bar keşe dä aña karak dip karıy, läğnät ukıydır kebek.

Ukuda da ”öçle” kapçıkların buksirga algan Rişat üze dä çak-çak şul bilgegä ölgerä başladı. Mäktäpneñ cämäğat tormışındagı här eşne başlap oyıştıruçı da tügel ul häzer. Küz açıp yomgançı iğtibardan töşte, ukıtuçıları da, iptäşläre dä çitläşte üzennän. Yat karaş, üzeñne beräügä dä kiräkmägän itep toyudan da avır häl barmı ikän dönyada? Äle kayçan gına urta mäktäpne tämamlagannan soñ yugarı uku yortına kerep incener hönären üzläşterergä dip korgan matur hıyallarnı ”kırau suktı”. Orden, imeş!.. Soñ niçeklär isbatlarga aña naçar uy belän kagılmaganlıknı? Orden, imeş!.. Ni kulları barıp avıldaş babaynıñ orden tikle ordenın alsın ul?

Gabdulla babay da bu zur däülät nagradasın kükrägenä takkanda Rişattan berniçä genä yäşkä olırak bulgan. Bügen ut eçenä iltep taşlasalar, Rişat Gabdulla kart batırlıgın kabatlıy almas idemeni? İh, äle dä ildä sugış barsa?.. Ällä nindi isär uylar kilä başka... Häyerlegä bulsın... Äye, äye, Rişat ta avılga orden tagıp kaytır ide, Gabdulla kartnıñ ordenı mindä tügel dip kükräk sugıp äyter ide...

***

Unsigez yäşendä kulına ölgergänlek attestatı algan malay közgä Armiyä saflarına çakırıldı. Oçraklı hälme, Hodaynıñ ”Amin” digän çagına turı kildeme, il eçendä kanlı bäreleşlär başlanıp berençe Çeçnya sugışın ütärgä turı kilde Rişatka. Katlaulı yaralar alıp gospitallärdä dävalandı, yuragannarı da yuş kilde — kitkänenä 2 yıl häm 6 ay digändä kükrägenä orden tagıp avılga kaytıp töşte.

Yämle may ayı. İrtägä Ciñü köne. Böten dönya yäşellekkä kümelgän mäl. Kön kiçkä avışuga sıynıftaşları İldus belän Radiknı äydäp Tau çişmäse yanında soldattan kaytuın ”bilgelärgä” çıktı kiçäge soldat.

— Bolay gına bulmıy, üzeñneke yänäşäsenä Gabdulla kartnıñ ordenın da tak inde sin, yäşti...— Şaktıy iserep algan İldusnıñ süzläre yörägen genä tügel, canın telgäläde Rişatnıñ...

***

...9 May irtäse. Avılda zurlap bilgelänäçäk bäyräm köne. Halık klubta ütäçäk tantanaga aşıga. Klub karşındagı häykäl yanına avılnıñ olısın-keçesen cıygan tantanalı mitingtan soñ mäktäp ukuçıları häm avıl yäşläre kontsert kuyaçak. Mitingnı avıl Sovetı räise Äzhär Talip ulı açıp veterannarnı kotlap çıgış yasaganda tayagına tayanıp Gabdulla kart kilep citte. Kükrägendä — Vatan sugışı ordenı.

— Ordenıñ tabıldımıni, kem, Gabdulla kordaş?— yäştäşe Sälih kartnıñ soravı halık arasında taraldı.

— E-he, ä-ä... anı yugaltmagan idem bit min. Citmeşençe yıllarda bakçanı bozıp sörgäne öçen Mäülitneñ üçen alıp akılga utırtır öçen genä Räcäp malayın isemlägän idem... Ä-he... şul...

Avıl Sovetı räise yänä süz aldı:

— İptäşlär! Miting şunıñ belän tämam. Kontsert programması kiçekterelä. Äle genä kilep kara häbär citkerdelär. Avılda mäyet bar. Kiçä genä härbi hezmättän kaytkan Rişat kayınlıkta asılıngan...

... Kayınlıkka halık küp cıyılgan. Yıllar dävamında nahak bäladän canı özgälängän Rişat yaktı dönya belän alış-bireşenä nokta kuygan. Anıñ hälen yakın häm tugrı dürt ayaklı dustı Ayabrik kına añlıy sıman, çinap yılıy, ürsälänä.

Olı yuldan kilüçe UAZ maşinası kürende. Prokuratura tikşerüçese, militsiyäneñ uçastok inspektorı, avıl Sovetı räise — hämmäse cıyılıp betkäç, yegetne töşerdelär, kuyın kesäsen karadılar. Annan uç töbedäy käğaz kisäge çıktı: 21 yäşlek olannı ayanıçlı yazmışka duçar itkän ”Gabdulla babaynıñ ordenı mindä tügel”, digän biş süzdän torgan cömlä yazılgan ide anda...




SABAK
(Bulgan häl)
Ozakka suzılgan yavım beraz tuktagan arada kapka aldına kaytarıp buşatılgan kayın tümärlären tirläp-peşep pülännärgä yargan Almazga kürşedä yäşäüçe hat taşuçı Färidä süz kuştı:

– Citär, Almaz, beraz yal it. Batırga da yal kiräk. Menä gäzit kiterdem, utırıp ukıp al.

– Ä-ä, rähmät, Färidä apa.

Citkän yeget, huş is börkep yatkan pülännär östenä salıp kuygan futbolkasına bitendäge tiren sörtep irken sulap aldı da, bäläkäy yortta tirä-yakka irken külägä birep üskän kart muyıl astındagı eskämiyägä kilep utırdı. Yaña matbugat belän tanışunı ğadättägeçä rayon gäzitennän başladı ul. Kanikul çorı bit, mäşäqat baştan aşkan. Kiräk-yarak hästärlägändä belderüläreneñ faydası bik tiyä. Äle ütkän atnada “Minsk” mototsiklına kiräkle zapas çastne tabuda da yaratkan gäzite bitlärendäge häbär bulışlık itte. Könnär utırıp kitep peçän mäşäqatlären ciñeläytügä uku başlangançı barlık materialları belän berär bura alıp munçanı yañartu teläge köçle yegettä. Şul uyları belän iñ elek gäzitneñ dürtençe bite belän tanışa başladı. Ämma belderülär arasında basılgan “Häter” rubrikası astında birelgän tanış yözle yegetneñ suräte uyların ayanıçlı yazmışka duçar bulgan Radik belän tanışkan könnärenä häm üzenä gomerlek sabak birgän akıllı kiñäşlärenä alıp kayttı.

***

Tuksanınçı yıllar ahırı ide. Almaz cidençedä ukıgan yıl. Dekabr ayınıñ salkın kiçendä pristup belän üzäk rayon bolnitsasınıñ hirurgiyä bülegendä avır operatsiyä ütkärde malay. Narkozdan aynıgaç palatadaşı, üzeneke kebek ük diagnoz belän şundıy uk katlaulı operatsiyädän küzlären açkan Radik belän tanıştı. Üzennän ike yäşkä ölkän Radik rayon üzägennän ide. Sport, muzıka, kompyuter tehnikası belän nıklap kızıksıngan yeget Almazga täüge könnän yakın buldı. Änise Tärcimä hanım da ike malay arasında yögerep tora, saklanırga öndi. Ä Almaznıñ änise yırak çakrımnar ütep alay kön sayın kilä almıy dävahanägä. Şuña da, küräseñ, analarça hästärlek kürgän Tärcimä apasına da tiz iyäläşte, häle dä savıguga bardı malaynıñ.

Radik yanına dusları küp kilä. Däreslärdän soñ yegermeşär sıynıftaşı häl belep kerä, mäktäp hällären söyli, yañalıklar belän tanıştıra, tizräk savıgıp çıguın teli...

Almaz küptän iğtibar itte, Radik tämäke tarta, sıra eçä. İptäşläre alıp kilgändä şäfkat tutaşları, tabiblardan kaçıp-posıp zäñgär töten suıralar, ballon borınınnan sıra eçälär... Unbiş yäşlek Almaz andıy çakta Radikka karap çın mäğnäsendä könläşä. Palatada yalgızı kalıp uylanıp yatkanda ölkän tugannarı, äti-äniseneñ, ukıtuçılarınıñ ädäp, ählak turındagı süzlären iskä töşerep küñelennän bähäs kora. Alar äytä inde ul, eçü, tartu alga iltmi dip. Soñ, üz yäştäşläreñ belän alarça kılanmasañ üz itmägännären añlamıy bit alar. Ä üsmer Almaznıñ andıy kompaniyälärdä Radik kebek üz keşe bulası kilä, bik kilä. Ul monı yäşermi. Küpläp tügel, gel dä tügel, vakıtlıça gına mavıgasıñ, kullanasıñ da, annarı taşlıysıñ...

...İrtägä yegetlärneñ ikesen dä kaytaraçaklar. Obhodtan soñ tumboçkalarındagı kiräk-yarakların barlap betergäç, ike yıldan rayon üzägendäge urta mäktäptä ukuın dävam itteräçäk Almaz, tüzmäde, üzen küptännän uylandırgan soravın Radik belän urtaklaştı.

Añladı üsmer zamandaşın. Ämma cavabı ber dä Almaz kötkänçä bulmadı:

– Älege yäşeñä citkänçe başlamagansıñ ikän, yalgışa kürmä! Başlama! Annan inde soñ bula. Sigaret ta, sıra da sine üzeneñ kolı itä! Bik ükensäm dä, min häzer taşlıy almıym inde... Bezneñ mäktäpkä kiläseñ ikän, min äytkännärne istä totsañ, ber problemañ da bulmas.

Aptıradı Almaz. Alay da küñelennän avırlık belän kileşer köç taba aldı üzendä. Ul unınçı sıynıfka kilgändä Radiklar sıynıfı unberençene tämamlagan, Radik yugarı uku yortı studentı bulgan ide.

Palatadaşı äytkänçä, ber problemasız ukıp çıktı Almaz. Sälamät yäşäü räveşe alıp bargan avıl malayı ukuda ölger ide, dusları belän dä tiz könnärdä urtak tel taptı. İke yılnı uñışlı ütkärep kulına ölgergänlek attestatı aldı da, bala çaktagı hıyalın tormışka aşırıp küñele yatkan belgeçlek buyınça yugarı mäktäp busagasın ışanıçlı atlap kerde.

...Kara häbär aña ikençe kursnı tämamlap cäyge kanikulga kaytkan täüge atnada kilep citte. Anısın da rayon gäzite bitlärennän ukıp şakkattı. Mäktäp yıllarında hastahanä palatasında tanışkan dustı Radiknıñ facigale dönya kuyuı säbäple, yakınnarına kaygı urtaklaşu yözennän belderelgän häbär ide ul. Ni kızganıç, cirläşüdä dä katnaşa almadı bit ul üsmer çaktagı iläs-miläs uylarınnan aynıtkan yakın dustın... Soñlap işette. Sıynıftaşlarınnan işetep belde, kala uramında duslarına bäylängän salmış huligannar belän bähäskä kerep ber kansızınıñ kulındagı häncär yörägen yaralap hälaq itkän yegetne.

...Küñelendä yahşı, yaktı istäleklär kaldırgan Radiknıñ vafatına da ... yıl ikän. Gazizläre tirän yuksınu, ärnü beldergännär. Üzen turı yuldan taypılmaska öndägän Radikka Almaz da gomere buyı rähmätle. Üze kerep bargan batkakka başkalarnı söyrämi, saklanunıñ häyerle bulaçagı hakında iskärtkän yeget üze genä ayanıçlı yazmış korbanı buldı. Almaznıñ ihlas küñeldän kabatlap yäşägän rähmätläre dä üzen sagalagan hälaqättän kotkara almadı mikänni. İh, bu yazmış...



SAGINIP KÖTTEM...
(hikäyä)
Yugarı belemle incener Marat avıl hucalıgı institutın tämamlap Gölüsälär avılına eşkä kilgändä kız unınçı sıynıfta gına ukıy ide äle. Klubta ütkärelgän diskotekalarga siräk kenä çıkkalagan Gölüsä, gäüdäsenä kileşle kılanıp biyegän yegetkä, berençe tapkır kürüdän ğaşıyq buldı. Biyü köye tuktalgan aralarda Marat üze dä kızga karap ala.

Gölüsä şulay yegetneñ här karaşın çınga ala da, soñınnan Marat belän çagıştırganda üzen bötenläy bala-çagaga sanap, üz uylarınnan üze oyalıp klubtan kaytıp kitä. Miña äle Marat abıy kebek yegetlärgä küz salır öçen Lenin bababız kuşkança ”Ukırga, ukırga häm ukırga” kiräk dip tınıçlana.

Gomer digäneñ ber utırıp çäy eçü kebek bit ul. Äylänep kararga da ölgermiseñ — ütä dä kitä dip, belep äytälär. Mäktäben uñışlı tämamlap, kız ukıtuçı bulu teläge belän yugarı uku yortında ukuın dävam itte. Sagıngan sayın avılına kaytıp yörede. Kalaga yul algan säğatlärendä avıl başındagı yul çatına çıgıp basuga, incener Marat üzenä idarä birgän UAZ maşinası belän kilep tä citä. Rayon üzägendä urnaşkan avtovokzalga qadär kiterep kuya, yulda kıznıñ ukuı belän kızıksına, hällären soraşa. Annarı :

— Ukı, Gölüsä! Tik kalada kiyäügä çıkma, — dip, uyının-çını bergä kuşıp kisätä.

Anıñ şuşı süzlären nigäder bik yış häterenä töşerde Gölüsä. Kız kulına diplom alıp tugan mäktäbenä eşkä kaytkanda, buydak Maratnı kolhoznıñ baş incenerı itep ürlätkännär ide.

Altın köz könendä mäktäptä ”Uñış bäyräme” ütkärdelär. Ahırına qadär küñelle bargan bäyrämnän kaytırga çıkkaç, iskän cılı cil Gölüsäneñ bitlärennän irkäläp ütte. Tabiğatneñ maturlıgına soklanıp, kız yul çitendäge sukmaktan öyläre yagına atladı.

Tagın köz citte. Gölüsä yalgızı gına tagın ber közen karşıladı. Şuşı sukmaktan atlap ütkän mäktäp yılların, älegedäy matur, korı közlärne häterläde. Marat alar avılında eşli başlagan yılnı da köz şulay cılı, matur kilgän ide.

Marat... Altı yıl elek küñelenä kerep oyalagan bu isemne äle bulsa onıtmıy Gölüsä. Bu minutta kayda mikän, ni eş beterä ikän? Mäktäpkä bäyräm kararga cıyılgan avıl yäşläre arasında da kürenmäde. Berär eş belän yä komandirovkaga cibärgännärder... Uylana-uylana kayta torgaç, kız kapka allarına citep kilä ide. Tön karañgısınnan kinät kemder aña iseme belän endäşte:

— Gölüsä-ä...

Kıznıñ başınnan, yalgış işetämme, ällä çınlap ta berärse barmı, digän uy yögerep ütte. Ul tuktap kaldı. Ä tavış yänä: ”Gölüsä-äü”,— dip yarım pışıldadı. Kiçke karañgılıkta üze aldında basıp toruçı Maratnı tanıdı ul. Kötelmägän oçraşudan yugalıp kaldı. Yeget şunduk kıznıñ küñelenä ütep kererlek süzlären tezep saldı:

— Gölüsä, bu — min. Sine berençe kürüdän oşatkan keşe— Marat. Yanıña yahşı uylar belän kildem.

Marat, anıñ karşısına basıp, seren çişte:

— Gölüsä, altı yıl elek hisläremne urtaklaşırga aşıkmadım. Kiläçäkkä korgan uy-hıyallarıña komaçaulıysım kilmäde. Avılga här kaytuıñnı tüzemsezlänep, sagınıp köttem! Töşläremdä, hıyalımda sineñ belän oçraşıp yäşädem, tüzemsezlek belän bügenge könneñ citkänen köttem. Citteme ikän ul kön, Gölüsäm?!.

Yegetneñ yıllar buyına saklagan eç serlären açkanda kabat kıznıñ çäçlären taratıp, muyınnarınnan irkäläp, talgın gına cil iste. Agaçlardagı soñgı yafraklar da akrın gına cirgä töşep tüşälde. Äyterseñ, alar da bu könne küptän kötkännär, yegetneñ süzlären huplap, kızdan cavap işetergä aşıgalar ide: ni äyter ikän Gölüsä?..



ÇAKIRU KİLDE
(hikäyä)
Ozak yörelde çittä. Mäktäptä yahşı ukıgan Ramil, unınçını tämamlagaç, härbi uçilişega kerde, annan inde leytenant däräcäsendä härbi hezmäten başlagan yegetne yazmış az cirlär gizdermäde. Äfgan sugışın da ütärgä turı kilde. Däräcäse dä üste. Barısı da yahşı, ämma küñel töpkelenä avır kurgaş bulıp yatkan ber ükeneç kenä tıngı birmi soñgı arada polkovnik Ramil Nuri ulına.

...Sigezençe sıynıfta ukıganda kürşe kızı, sıynıftaşı Gölgenä duslıgın belderep uç töbedäy genä mähäbbät hatı yulladı yegetkä. Ämma tuñ yöräkle Ramil, ul çakta da ukudan başkanı belmäde, täqdimen kire kagıp räncette sılunı.

... Avılga da yulı siräk, bik siräk töşte Ramilneñ. Hätta äti-äniseneñ soñgı tuyında da katnaşa almadı. Berdänber ir tuganı Ramazan öylängän yılnı yalga kaytkan könnäre ide yegetneñ. Sıynıftaşı Robertnıñ armiyädän kaytıp hucalıkta traktorçı bulıp eşläp yörgän mäle. Cirebezgä yäşellek, güzällek alıp kükräp kilgän yaz ayı. Halık bakça sörderä, bäräñge utırta. Sıynıftaşı üteneçen kire kakmıy Ramillärneñ dä 15 sutıy bakçasın sörep birde Robert. Bähetsezgä cil karşı digäneñ şuldır, eşen tögälläp bakçadan çıgıp barganda sabanı torık baganasın cimerep ütte... Sıkrap augan taza imän bagana tugan nigezen cimergän kük täesir itte Ramilgä. Usal ätäç kebek oçıp menep kabinadan sıynıftaşın söyräp töşerde dä, dvigatelne sünderde, açuına yodrık köçen dä kuştı. Ramazan kilep citep ayırgançı nık kına elägeşep aldılar, traktorçı yegetneñ algı teşen imgätergä dä ölgergän ide Ramil.

— İh, mayor, mayor... Artıgrak kılangandıñ la... Sineñ köçeñä tora almaganıbıznı bolay da beläbez dä bit... — Kan tökergändä Robertnıñ şulay söylänüe beraz ”aynıtkanday” itte mayor Ramilne häm ul könge bähäs küñelenä ükeneç saldı.

Bu vakıygaga da küp yıllar ütte. Başkaça Ramil tugan avılına kaytmadı, beräü belän dä hat-häbärläşmäde, avıl hällären dä belmi yäşäde. Äle isä härbi komissariattan adresın yullap alıp mäktäp citäkçelege cibärgän çakıru buyınça ”Saumısız, avıldaşlar!” oçraşuına kaytuı.

Olı yuldan 7 çakrım arada urnaşkan tugan avılına eñger-meñger avışkanda kaytıp kerde. Avıl üskän, kürkämlängän. Kayçandır aksakallar utırtıp cıygan yñzyaşär tiräklär dä kartayıp, avıp betmägännär, yañartılgannar! Tau çişmäsen kür äle, niçek bizäkläp çatır tözegännär, anıñ eçenä bura töşerep eşlägännär! Garac küle dä alar malay çaktagıdan da tazarak, tiränräk külgä äylängän. Çitlären tal kuakları uratıp algan! Ä bu turıda Ramil häterlägändä çögender basuı ide. Bügen 9 yorttan torgan ör-yaña uram balkıp utıra! Könnär buyı yörep balık kaptırgan Mata yılgası buyınnan yulçı alga atladı. Yar buyına tezelep kitkän kuaklarda çut-çut sandugaçlar sayrıy. Güyä, alar: ”Kayda yöredeñ adaşıp, şuşı güzällekne nilärgä alıştırdıñ sin, avıldaş?” dip kemuzardan sorau alalar ide yulçıdan.

Menä ul tansık is! Yaña gına miçtän alıngan küperep peşkän ikmäk isenä kuşılgan kübeklänep torgan yaña saugan söt ise! Canga, tängä yäşäü sulışı örgän avılnıñ iñ olı niğmäte bit alar!

— Kem disäm, Ramil dus, sin ikänseñ lä? Nindi cillär taşladı, ya?— Kolaç cäyep üzenä karşı atlauçı bahadir gäüdäle ir yözendä Ramil sıynıftaşı Robertnı tanıdı.

— Saumı... Robert... Äye, kayttım äle menä... Çakıru cibärdelär, zur bäyräm ütkärergä cıyınasız ikän...— genä diyä aldı.

— Bik şäp, bik şäp. Äydä, küptän kiräk ide, hay, avıldaşlar niçek söyenerlär üzeñne kürügä. Sin bit — avıldan çıkkan berdänber polkovnik!

— Äy, yarıy inde...

— Yuk, yarıy gına tügel! Sin — bezneñ gorurlık! Äydä, bezgä kaytabız! Gölgenä, balalar öydä. Barı belän bar sıman — kunak itärbez.

— Kuy inde, kileşmägänne... Ramazan abıylarga gına tuktalırmın...

— Soñ... Häbär itüçe bulmadımıni siña?

— Närsäne?

— Gafu it, tugan, äytmi buldıra almıym. İke yıl elek cirlädek bit Äminä ciñgi belän Ramazan abıynı... Yul hälaqätendä harap buldılar... Balaları da bulmadı, içmasam...

...Kızu kanlılık belän tege çakta sugıp sındırgan teşe urınına avızın açkan sayın cemeldäp küñelsez vakıyganı iskä töşerep torgan altın teş yörägen telep ütsä, berdänber ir tuganın yugaltu häsräte östälep başın tagın da isängerätep cibärde yulçınıñ.

Tere mäyet hälendäge ”zimagur”nıñ, äye, yäşlegendä avır süz belän küñelen yaralagan Gölgenä belän Robert busagasın atlap kerüdän başka çarası kalmadı...

...Narattan burap tözelgän mähabät öy şähär fatirınnan kim tügel. Su kergän, çıgarılgan, tabigıy gaz belän cılıtıla.

Öy citkerep tözelgän, bülmälär bülengän, zamança mebel belän cihazlandırılgan, könküreş tehnikası buldırılgan. Bar da citeş, bar da üz urınında.

İke ir, ike sıynıftaş Gölgenä ölgertkän sıy-hörmät belän tärbiyälänep hava sularga bakçadagı çatırga çıkkanda küz bäylängän ide inde. Alay da bakça urtasına urnaştırılgan zur procektor yaktılıgınnan biredäge hozurlık ap-açık kürenä. Alma, çiyä, sliva, karlıgan häm başka agaç häm kuaklar, ciläk, sugan, kişer tütälläre, tärtip belän tezelep utırgan umartalar — iskitkeç uñgan, buldıklı hucalar yäşävenä işarä.

— Bakça minem kuldan kitte häzer, menä bu olannar tärbiyäli,— Robert buy citkerep kilüçe İldar belän Ayratka kürsätte.

... Tön buyı yokı almadı Ramilne. Uylar öyermäse tıngı birmäde aña. Nişläp tormışnı älegäçä beryaklı itep kenä küzalladı ul? Ni säbäple ir urtası yäşenä citep tä kanatsız koş sıman ul haman yalgız? Menä şul hakta uylanular küñelen ötä, tormışı kitek buluın eçke dönyası belän äle genä toyganına açına, avır, ifrat avır aña.

...Bäyräm barışında anıñ hakında küp söyläsälär, anıñ isemenä kuşıp ällä nindi maktau süzläre yullasalar da — berse dä küñelenä yul taba almadı Ramilneñ. İgençe hönären saylagan söyälle kullı ir uzamannarı, tañ sızıluga irtänge savımga aşıkkan sılu hatın-kızlar — avıl totkaları, avılnı kütärüçelär — menä kemnärneñ küñele kör, böten bügen. Ä Ramil?.. Gaziz cirendä ul... çit keşe. Tugan nigezen suıtkan, sanaulı köngä, säğatkä kaytkan kunak ul! ІÖstävenä, yalgız!? Ser tügel, pogondagı yoldızlar da, kükräktäge nagradalar da kılgan ğamälläreñä bäyä birerlek keşeläreñne — yänäşäñdäge hästärlekle güzäl zatnı, äle monı, äle tegene soraşıp yörgän gaziz sabıylarıñnı alıştıra, küñel yuanıçı bula almıy ikän şul... Ul gınamı äle, Ramillär buını belän yänäşä dä kuyıp bulmıy bügenge yäşlärne. Ramil kebek pogonlı kazna kiyemen kiyep avıl uramnarınnan ütüne älläni hup kürmi alar häzer. Berençedän, härbi hezmät, armiyäneñ däräcäse töşsä, ikençedän, tugan cir, tugan tufrakka beregep üsä häzerge kız-olannar! Yuk, bähäsläşergä cıyınmıy Ramil. Kür änä, üzläre yazgan şiğırlärdä niçek dilär üsmer malaylar? Üsep buy citkäç, min dä äti kebek kombaynçı bulam, Nyu-Holland, Keys kebek kuätle tehnikanı üzemä buysındıram, di berse. ІÖylär tözetäm, avılnı zuraytam — tözüçe bulam, di ikençese.

...Gomer közlärenä yakınlaşkanda gına ”küze açıldı” Ramilneñ. Romantikaga omtıluı, al hıyal diñgezendä yözüe haman alga, däräcä, isemgä äydäde. Keşelekneñ ikençe yartısına bitaraf buluına häzer bik ükensä dä, kiregä yul yuk inde. Eş öçen, härbi hezmät öçen yaralgan Ramil monda başkaça ber kön, ber säğat tä kala almıy. Bolay, tamırı kuzgalgan agaç hälendä üz-üzeñne tagın küpme izalarga mömkin?! Ozın yul, yırak säfär häm, nihayät, hezmättäşlär, az bulsa da onıttırır bu kiçereşlärne.

... Bäyräm tämamlanuga barganda polkovnik avıldaşları, dusları, sıynıftaşları belän kul bireşep saubullaşkan mäldä bäyrämgä kilgän rayon väkile Häbir Sabiroviç Ramil Nuri ulın çitkä çakırdı:

— Ni ide bit äle, iptäş polkovnik...

— Tıñlıym Sezne.

— Malay bıyıl urta mäktäpne tämamladı, härbi uçilişega barunı telennän dä töşermi... Berär cayın...

— Añladım Sezne, Häbir Sabiroviç! Kayda ulıgız? Häzer ük yulga äzerlägez! Üzem belän alıp kitäm!— Güyä, Ramil, yugaltkan iñ qaderle äyberen taptı, tössezlänep kalgan küzlärenä nur sirpelde, alarda serle çatkılar çagılıp kitkändäy buldı.



ÇİKLÄVEKLE KÄNFİTLÄR
(hikäyä)
Tugannarına hiç ohşamagan Gölfiyä. Älfiyä apası kitaplarınnan arına almıy. Ukıy da ukıy. Ukıtuçı, yäki ğalim bulır, ahrı. Señelese Zölfiyä, tele açılıp, buyı östäl biyeklegenä citkäç tä kurçaklarına kiyemnär tegep kiderä başlagan ide, äle dä iske - moskı kiyem - salımnarnı bozıp kiräk-yarak buldıra. Kurçakka gına tügel, turı cöylär salıp östäl, urındık yapmaları, änise belän üzenä alyapkıçlar da tekte. Zölfiyäne üskäç başka hönär iyäse itep küz aldına da kitermi Gölfiyä. Gölfiyäneñ eşlämägän eşe yuk. Änise kayda — ul şunda. Peşerenä, yua, cıyıştıra, sıyır da sauganı bar. Yaña, matur kiyemnären kiyep, änise belän äbilärgä, apalarga kunakka da gel ul yöri.

Tübän oçta yäşäüçe Bikä äbisenä änise belän ürdäk mamıkların yolkışırga bargan ide. Bügen äbi üzlären çäygä çakırdı. Ğadättägeçä, Gölfiyä dä änisenä iyärde.

Bikä äbilärenä barıp kerügä karçıknıñ kürşeläre Änüzä belän Flüzä apalarnı kunak öyeneñ türendä oçrattı alar.

Bikä äbineñ tabınında bäleşe, täbikmäge äzer ide. Bu rizıklarnı Gölfiyäneñ änise atna sayın peşerep aşata. Ä östäl urtasındagı küzneñ yaavın alırlık matur savıtka salıngan yaltıravık tışlı känfitlär kız öçen yat. Çönki ul — yıraktan kilgän küçtänäç. Bikä äbigä anı Mongoliyä çigendä hezmät itüçe ulı Raşat posılka belän salgan. Yuk, känfitne aşaganı bar Gölfiyäneñ. Änise alıp kına tora şokoladın da, irisen dä. Läkin äbi östälendä gadi käğaz tışlı känfitlar tügel. Boları bizäkle tartma eçenä tagın ällä niçä kat yaltıravık kıştırdıkka törep salıngan. Äbi östäldäge savıtka şul tartmadan çıgarıp kuydı alarnı. Änise östäl äzerläşergä dip kuhnyaga çıkkan arada Gölfiyä öç känfitne eläkterep kesäsenä saldı. Äbi dä, başkalar da anı - monı sizmäde. Maktıy - maktıy çiklävekle känfit belän çäy eçtelär.

Kunaktan kaytkaç, Gölfiyä üzenä urın taba almıy intekte. Känfitlären üze genä aşasa, yaltıravık tışların ırgıtırga turı kiläçäk, şunısı kızganıç. Andıy matur äyberlär alarga hezmät däreslärendä törle applikatsiyä, kompozitsiyälär eşlägändä yarap kuya. İñ yahşısı — döresen äytergä.

Änise çäylär yasap utırtkaç, kızların çakırdı. ІÖstäl artınnan urın aluga külmäk kesäsendäge känfitlären çıgargaç, Gölfiyä tugannarın şatlandırırmın dip ömetlängän ide. Ä alar, kön dä kıştırdıkka törelgän känfit aşagan kebek, isläre dä kitmi, äniläre koygan koymak belän çäy eçülären beldelär. Ä ana keşeneñ yöze üzgärde, çırayına usallık bilgeläre yögerde. İrtän genä ayırtkan kaymagın suıtkıçtan alıp östälgä utırttı da, Gölfiyäsenä borılıp:

— Kaya, kullarıñnı kürsät äle! — dide.

Kız, känfitlären yomarlagan uçların yazıp, änisenä suzdı.

— Ä-ä-ä, kullarıñ korıy başlagan ikän şul... — Ananıñ tavışı kırıs yañgıradı. Şulay dide dä çäy eçüen dävam itte.

Gölfiyädä çäy kaygısı kalmadı.

— Niçek? Niçek inde ul, änkäy kullarım korıy? Kullarım korıgaç, min kulsız kalammıni?

— Äye, balam, röhsätsez, sorausız keşe äyberenä kul suzgaç, keşeneñ kulları korıy.

Täne essele - suıklı bulıp kitkän kız berniçä minut eçendä üzen ike kulsız kalgan itep küz aldına kiterde. Äle kayçan gına üze tarap ürä başlagan kalın, ozın tolımnarın tarıy da, ürä dä almıy. Keşe yärdämennän başka yuınu da, kiyenü dä, tuklanu da mömkin tügel. Kotoçkıç bit!..

— Min kullarımnıñ koruın telämim!

— Ul çagında häzer ük Bikä äbiyeñnärgä bar. Algan äyberläreñne iltep bir. Äbiyeñä döresen söylä!

Gölfiyä, ut kapkanday çıgıp yögerde. Urau yuldan yörmi, tıkırık aşa turıga, ärämälektän çıgarga uyladı. Niçek tä ölgerergä! Bikä äbi genä öydä torsa, berär yomışı artınnan çıgıp kitmägän bulsa yarar ide. Kesäsennän çıgarmıy gına känfitlären ävälägändä kıçıtkan çakkandagıday çemetep, çemetep kitkän ide uçları. Korır aldınnan tartışa başlauları bulgan ikän. Kız şulay uyladı. Kuyı ärämälek aşa moña qadär ber tapkır da iptäşsez ütkäne bulmagan Gölfiyägä bu yulı kurku toygıları yat ide.

...Äbi öydä bulıp çıktı. Üz başına algan bälase hakında ber tında söyläp birgän kıznı işetkäç Bikä äbi äkren genä urınınnan kuzgaldı.

— Alay üz yalgışıñnı añlap kilgäç, bik rähmät, kızım. Mä, äle, — dide ul Gölfiyägä yaña känfitlär suzıp. — Boların üzem biräm. Monısı öçen kul korımıy, balam...



ŞİÑGÄN ROZALAR
(Novella)
Avtovokzal halık belän şıgrım tulı ide. Kullarında biletı bulgannardan biletsızları kübräk, öyer-öyer yäşlär ”İkarus” işegen kaplap aldılar. Emma kebek student kız öçen ber yärdämsez eçkä ütü mömkin tügel. Zur, avır yul sumkasın söyräp, ike-öç tapkır avtobus işegenä yakın kilep karadı. Tik kaya inde ul?! Etep-törtep, üzen öyerneñ ikençe yagına çıgargannarın sizmi dä kaldı. Küzläre yäşlängän, tamak töbenä kilep utırgan töyerne yota almıy, kire kaytıp kitärgä uylap torganda yänäşäsenä söykemle genä ber yeget kilep süz kattı:

— Kalagamı?

Emma başın tübän iyep:

— Kalaga ide dä bit, avtobuska ütep bula torgan tügel,— diyügä yılap cibärgänen sizmi dä kaldı.

Yeget şunduk kıznı tınıçlandırıp, avtobus voditele belän yahşılap kına söyläşte dä, artkı işekne açtırıp, Emma belän salonga ütte.

Alar şulay tanışıp kittelär. Yeget İlgiz isemle ide. İkese dä ber ük rayon üzägennän, kalada ber ük yugarı uku yortında ukıylar. İkese dä ber ük yılda diplom alaçaklar. Yeget kızdan berniçä yäşkä ölkänräk. Armiyädän kaytkaç ukırga kergän.

Şul könnän alar yış oçraşır buldılar. Yaktaşlarça gına aralaşa başlagan yäşlärneñ duslıgı tora-bara çın mähäbbätkä äverelde.

İlgiz kilgän sayın rozalar göllämäse büläk itä. Tik, ni ğalämät, ike-öç kön dä ütmi, äle genä kölep utırgan rozalar sulalar da kuyalar... Niçek kenä tärbiyälämäde alarnı Emma: salkın su belän tulı çiläkkä dä salıp karadı, suga şikär komı östäü dä yärdäm itmäde. Aptıragaç, kız şiñgän çäçäklärne kitap aralarına kuyıp kipterep, fotoalbomı arasına cıya başladı.

...Yal könnäreneñ bersendä İlgiz Emmanı kalada yäşäüçe yakın tugannarı belän dä tanıştırdı. Kinolarga, student dusları çakırgan mäcleslärgä dä parlaşıp yördelär. Tanışularına ike ay tulganda yeget belän kız ber-berseneñ äti-äniläre belän dä oçraştılar. Tınıç, tigez tormışlı ike ğailä başlıkları da balaları duslıgına söyenep betä almadı.

İyün ayınıñ näq urtasında sessiyä mäşäqatläre dip tormadılar, iñ yakın dusların cıyıp, Emmanıñ tugan könen ütkärergä uyladılar. Mäclesne kunaklarnıñ da küñelenä yatışlı itep, matur süzlär belän bizäp İlgiz alıp bardı.

İkençe könne bähetennän kanatlangan sılu bülmädäş kızlarınnan:

— Kızlar! Döresen genä äytegez äle, sezneñçä, İlgiz yahşı keşeme?— dip soradı.

Şunı gına kötkändäy, dürt yıl buyı bergä ukıgan Lira, kort çakkanday urınınnan sikerep torıp, tezep alıp kitte:

— Minemçä, İlgiz siña yarar öçen genä tırışa. Yahşı yeget kilgän sayın kızına çäçäklär kütärep kilmi. Menä öylängäç, kürerseñ äle, göllämälär tügel, akçasın da kaytarıp kürsätmäs... Annan soñ, artık könçel bulırga ohşagan...

Liranıñ bu süzläre Emmanı bik nık üzgärtte. Kız az söyläşä torganga äylände, küñele küzgä kürenep sürelde. Kurstaşı Rima da üz fikeren äytte. Kupşılıgı häm gaybät taratuçı bularak studentlar arasında dan totkan Liranıñ dürt yıl kalada yäşäp tä, ber yeget belän dä aralaşa almavına ükenep, duslıgıgızga könläşep äytüe bulmadımı ikän digän şik belderde. Emma bernikadär vakıt üz-üze belän köräşep yäşäde. Tik yöräkkä boyırıp bulmıy, dilär. Niçek kenä tırışsa da, İlgiz kilgändä üzen salkın tottı. Az söyläşte, çakırgan cirgä barudan baş tarttı. Bu hälgä İlgiz dä aptıradı. Niçek bulsa da kıznıñ küñelen tabarga tırıştı. Ä kıznıñ cavabı äzer ide:

— Sin miña oşamıysıñ, başkaça kilmä. Minem yegetem bar...

İlgiz kitkäç, Emma östäldäge vazada utırgan rozalarga tekälde dä:

— Ägär dä mine çınlap yaratsa, ul büläk itkän rozalar bolay tiz sulmaslar ide. Çäçäklär dä saylıy belmi bit,— dip, alarnı vazadan alıp, ipläp kenä kisep, kitapları eçenä salıp kuydı. Yeget başkaça kilmäde... Älbättä, İlgizneñ şul kiçtä kaytıp üze yäşägän gomum torak bülmäsenä biklänep asılınırga cıyınganın kız belmäde. Barı ber oçraklı häl genä gomere betmäügä säbäp buldı. Respublikanıñ tönyak rayonnarınıñ bersennän kilep belem algan dustı Danilnıñ kaytır yulga biletın onıtıp çıgıp äylänep kaytırga mäcbür buluı gına zur yalgışlıktan kotkardı.

– Sin närsä, kızlar öçen akılı bulgan keşe elmäkkä üreläme? Üç itep yäşärgä kiräk! Aldagı könendä “İh, min yülär, kemne kuldan ıçkındırdım?” — dip äyterlek bulsın! Aldagı atnada uk ike tuganım, sez yäşägän şähär kızı Elza belän tanıştıram üzeñne...

***

Soñgı kursta ukıganda Emmaga başka yegetlär dä süz katıp karadılar.

— Miña äle yeget kiräkmi. Ukuımnı tämamlagaç eşläyäçäkmen. Annan soñ gına yegetlär hakında uylarga forsat bulır,— dip kilgän bersen bora tordı.

Nihayät, diplom alır vakıtları citte. Ukıtuçı kız tugan mäktäbenä eşkä kayttı.

Yaña uku yılı başlanır aldınnan İlgizneñ Elza isemle ukıtuçı kızga öylänüen, ikeseneñ dä Emma belän ber mäktäptä eşli başlayaçakların işette...

Ul könne Emma öyenä urau yuldan, park aşa kaytırga uyladı. Ber yıl elek bulgan hälne küz aldınnan ütkärde. Liranıñ yuk kına süzlären iğtibarga alıp zur hata eşlägenen şunda gına añladı ul. Tik soñ ide inde. Häzer kilep kön sayın yözgä-yöz küreşep-oçraşıp toraçaklar... Yaña gına olı tormış yulına ayak baskan kız balaga nindi gönahları öçen şundıy cäzalar äzerlädeñ sin, i yazmış?!.

Öyenä kaytıp kergändä äti-änise eştä, señelese duslarına kitkän ide. Küñele tulgangadır, kulına ber eş tä barmadı. Arı sugılıp, bire sugılıp yörde, magnitofon kabızıp cır tıñlarga teläde. Bu minutlarda yaratkan cırı da kız küñelen yuata almadı. Ahırda fotoalbomın alıp kararga buldı. Anıñ berençe biten açıp cibärügä... kıznıñ itägenä rozalar sibelde. Ber yıl elek İlgiz büläk itkän, mähäbbätläre kebek irtä şiñgän rozalar...

Üzläre şiñgän bulsalar da, enäläre nık ide äle. Äkren genä kagıluga, kıznıñ näfis barmakların yaralap aldılar. Ul yaralar tözäler, ä menä küñel yaraları uñalgançı kızga ozak kötärgä turı kiler äle...




ŞUKLIK TÜGEL — VÄHŞİLEK
(Hikäyä)
Usman kart bıyıl siksän ike yäşen tutırdı. Karçıgı Räkıya belän altı bala — ber ul, biş kız tärbiyäläp üsterdelär. Kart gomere buyı kolhozda atlar karadı. Räkıyase dä unber yäşennän eşkä çıgıp, pensiyägä qadär törle eştä yörde. Tormış avırlıkların kürep yäşägängäder, karaltı-kuraları härçak tözek, buyaulı, cıynalgan, çista. Balaları, üsep buy citügä koş balalarıday taralışsalar da, cäy sayın tugan nigezlärenä kaytalar, äti-änilärenä peçän häzerläşälär. Onıkları baytak bügenge köndä. Barısı da kaytıp cıyılgaç, öyläre tagın da yämlänep kitä. Şuña da cäy — kart belän karçıknıñ kötep algan mäle. Alar kaytuga Usman kart yäşel kıyar ölgertä. Üsterä dä belälär yäşelçäne. Üzläre orlıgın alalar, üsentelären avıldaşlarına da öläşälär. Yıl sayın utız-kırık banka tozlangan kıyarnı kar bazlarına tezep kuyalar.

Bıyıl da, yıldagıça, karlar erep betü belän tires öyep, anıñ östenä avıl oçındagı tau buyınnan alıp kaytkan kara tufrak östenä utırttılar orlıknı. May başında üsentelären küçerdelär. Ä iyün urtaları citügä kıyarları cıyarlık bulıp ölgerde. Ber könne Räkıyase kiçke yakta bakçasına su sibärgä çıkkaç, tägäräşep yatkan uñışnı kärep söyende. İrtägädän dä kalmıy cıyası bulır, dip uyladı.

İkençe könne malların kötügä ozatkaç, irtänge säğat belän çiläk totıp bakçaga çıktı. Tik... kıçkırıp yılarlık küreneşkä tap buldı. Kıyar tütälendä yarılıp yatkan kap-kara cirdän başka ber börtek yäşel çüp üläne dä kalmagan ide. Bar da yolkıngan, taptalgan. Kükräp atkan çäçkälären koyıp berençe uñışın ölgertkän kıyar sabakları räşätkälärgä, ker ceplärenä, hätta bakça çitendä üsep utırgan miläş botaklarına qadär elengän. Sigez distä yıl yäşäp bu qadär rähimsezlekne täü tapkır kürgän Räkıya karçıknıñ yöräge çänçep kuydı. Yarıy äle daruın üze belän yörtä, halat kesäsennän tiz genä ak töymäne alıp kabuga beraz ciñeläytkändäy itte. Öygä kerep köyeneçen kartına äytte. Mondıy kansızlıkka Usman kartnıñ äyter süze yuk ide. Barı avız eçennän: ”Sugış yıllarında faşistlar kılangan kebek kılangannar...”— digän süzlärne kabatladı.

Könozınına kullarına eş barmadı hucalarnıñ. Kön kiçkä avışkaç, kart yolkıngan sabaklarnı cıyıp, yöräkne yandırıp tormasınnar dip bakça artındagı sazlık çokırına iltep tükte. Ä näq ike atna ütägä, balaları, onıkları kaytıp töşte. Räkıya karçık yögerä-atlıy tabın äzerläde. Nindi genä sıy tezelmägän ide anda: balı-mayı, kaymagı-söte, kaynatması — barısı da bar. Östälneñ ber yak çitendäräk utırgan tälinkädä kar bazında yıl buyı saklangan tozlı kıyar urın algan. Närsä, närsä, äle genä sabaktan özgän kıyar gına citeşmi ide. Tämläp çäy eçep utırgan arada monı başlap onıkları İlşatnıñ altı yäşlek kızı Sömbel abayladı.

— Babay, äbekäy, kıyarnı tozlap beterdegezdäme ällä?

Yıl sayın huş isle, yaña gına özep alıngan kıyarnı tämläp öyrängän Sömbel soraulı karaşın töbäde.

Usman kart bu soraudan çäçäp kuydı. Yäşle küzlären yäşerergä teläp, östäl artınnan torıp çıgıp uk kitte.

Karçıgı balaların, onıkların iyärtep çıkkanda kıyar tütäle yanındagı räşätkä baganasına söyälep basıp tora, bit almaları buylap ike börtek küz yäşe tägäri ide. Kap-kara tütäl östendä tibeşep yatkan tavık çebilären kürgäç tä eşneñ nidä ikänen añlagan onıkları Bulat:

— İh, zur äti, kemnär şulkadär mıskıl itte kıyarnı?— dip teşlären kısıp, yodrıkların töynäp ärle-birle yörende.

— Ä bez kıyarnı yañadan utırtırbız. Äle cäy ozın, üsär ul, min su sibärmen,— dip tınıçlandırdı Sömbel.— Bez avılda ozak toraçakbız äle, äye bit, äniyem?

Sabıynıñ bu süzlärennän Usman kart ta yılmaep kuydı.

— Yuk, balalar. Kabattan utırtırga bıyıl soñ. İsän bulsak, aldagı yılga kala inde...

Bakçadagı avır tınlıknı uramdagı küñelsez tavışlar alıştırdı:

İh, sez matur kızlar,

Nik şayartasız?

Yörägemneñ yanuların

Añlamıysız?..

Usman kart yäşägän yort bakçası täñgälenä kilep citügä, äzmäverdäy gäüdäle ir-yeget görseldäp räşätkägä bärelde, annarı dönya yañgıratıp ber sügende. Kart, bu hälgä ise kitep, kütärelep karadı häm ike iptäşe belän koçaklaşıp kilüçe Yaña uramga ätise yort tözep başka çıgargan İlhamnı kürde.

Kıyar tütäle buyında balaları belän aptıraşıp kalgan kartnı kürügä, İlham, telgä kilde:

— Babay, kıyar tämle kabımlık buldı. Üsterä beläseñ, rähmät, aldagı yılda tagın kilerbez...



YaZMIŞ SINAVI
(hikäyä)
Hälimä karçık soñgı arada gel ber töş kürä. Utız yıl elek avırudan dönya kuygan berdänbere, İsmägıyle, üzenä çakırıp yödätä. “Par at cigep kayttım, äni canım, äydä, cıyın,” — dip kolaçın cäyep kilä.

İ, bu gomerlär! Utızı tulgaç ta kak söyäkkä kalıp, tilmereplär yatıp küzlären yomdı bit ulgınası. Avılda ber yeget buldı. Holkı betep anasınıkı, kızlar kebek tınıç, ana canlı bala ide. Ükeneçkä genä tugan bulgan la...

Ozaklamas Hälimä, barır ulı yanına... Aşı aşaldı, yäşe yäşälde. Siksänne uzdı bit! Söbhanalla! Artınnan yuksınıp yılar keşese yuk. İl-kön aldında hur bulırlık yäşälmäde. Ütkännären uylasa, gel şöker itärlek. İnşallah! Anıñ işe yalgız-yarım kön itkän kartlarnı kürşe avıldagı kartlar yortına cıyalar-cıyuın... Hökümät şundıy hästärlek kürä. Anısına bik rähmät. Urındagı citäkçelär Hälimäneñ busagasın da ike-öç tapkır atlap kerdelär. “Älegedän dä tärbiyäle bulırsıñ, äbekäy, miç yagasıñ, su kertäseñ dä bulmas,” — dip ügetläp karadılar. Rizalıgın ala almadılar. Üz säğate belän, koyaştan irtä torıp, miç aldındagı kümer samavırına ut kuyıp kürşe kilene Zöhrä kertkän kaymak belän çäy eçep könen başlamasa, küñele bulmıy. Şulay öyränelgän. Şuşı zamanda da kümer samavırın öyeneñ türendä totuına kürşe-küläne dä gacäplänep karıy. Mägär bu ğamäleneñ üzenä kürä sere bar. Serneñ dä nindiye digen!?

Bar anıñ da elektr samavırı da, elektr çäynege dä. Gaz, elektr plitäsenä utırtıp kaynata torgannarı da bar. Berniçä yıl elek, kış köne, ber törkem yäşlär kerep kavırsın çäynek tä kaldırıp kittelär. Pensiyä akçasın algan könnär ide. Kiräktän tügel, şundıy salkında öy rätennän öşep-tuñıp yörep äyber satuçı yäşlärne kızganudan alıp kaldı anısın. Aluın aldı da, anda kaynagan su tamagına çäy bulıp barmadı. Kavırsın täme suga çıgıp kına kalmadı, küzlärne açıttıra torgan ise böten öygä taraldı... Häzer isä, İhsanı üz kulları belän yünätkän, çolanga urnaştırılgan şkaf şürlegendä balkıp utıra ul çäynek-samavırlar.

Elektr köçe belän kaynatılgan çäyneñ tämen tapmıy Hälimä. Aş-suga çakırsalar da, çäylären vaksınmıym dip kenä urtlap utıra. Annan inde, kaytıp kerü belän üzen “sagınıp” kötkän samavırına “can” örä. Ber kasä çäydän hällär kerep, küzlär açılıp kitä.

Çäy tämen dä ayıra äbiyebez. Elgäre, magazin kiştälärendä takta çäy öyelep yatkanda gel şunı aldı. Zihenne aça, yöräkkä yal birä ide. Tovar defitsitı digännäre bändäneñ teñkäsenä tigän yıllarda avıldaşları satuçı hanım belän küz kısışıp, astan hind çäyen öläşkändä dä Hälimä öçen al, yäşel tışlı takta çäylär alıştırgısız sıyga tiñ ide. Soñgı yıllarda nikter bötenläy kürenmi başladı ul. Ällä yahşı sıyfatlı ikänen belep zur-zur türälär öçen genä çıgaralar, şuña töpkel avıllarga kilep citmi başladı deget kebek bulıp çıkkan takta çäylär?! Tışkı bizäleşläre mañgay küzeñne genä kızıktırıp kalmıy, ozagrak karap torsañ, küñel küzen çınlap torıp ımsındırgan, maturlap eşlängän kaplardagı çäylär arasınnan takta çäy tämenä yakının ozak sayladı Hälimä. Kayberlären bötenläy eçä almadı, kayberse yörägen kaktı. Ber törlese, borçak itep eşlängäne, kan basımın kinät kütärep yaktı dönyadan ayıra yazdı. Allanıñ rähmäte, gomere betmäügä ber säbäp, söt kertkändä kürşese Zöhrä, avıl feldşerı, kürep kalıp, berençe yärdäm kürsätep, äcäl tırnagınnan alıp kaldı. Şul häldän soñ kürşese kiñäşen totıp yäşel häm börtekle çäylär genä kullana başladı. Menä äle dä täbäşäk öyeneñ türendäge säkegä utırıp, şul vakıygalarnı iskä töşerep, gomer itkän kuışınıñ yaktılıgına küñelennän söyenep, beravık uylanıp utırdı. Kart könemdä yakın keşem yuk dip, dönyasın kaldırıp ni häl hökümät karamagına bäyläsen ul yazmışın? Üzen yörtä alganda könen üze kürer äle. Arkası bökräyep, gäüdäse keçeräyep kalgan Hälimä, yaratıp kigän zäñgär halatınıñ töymälären eläkterep, ak yaulıgın alıp yabındı, çıgıp täharät aldı, irtänge namazın ukıdı da, abzardagı dürt tavıgı belän ber ätäçen çıgarıp yortka boday sipte. Annarı yuınıp samavırın çıclattı. İrtänge tabının korıp çäyläp alırga buldı. Samavır ölgerügä kiçke “uyın”ga çıgıp ğaip bulgan Sarıbay da mıraulap kaytıp kerde.

—Ä-ä, açıktıñmı, Sarıbay? Naçar ğadätlegä äyländeñ äle. Olıgaygan könemdä ber iptäş kebek karap toram ide üzeñä... Kiç citsä, çıgıp yugalasıñ!.. — hucabikä, ayagına kilep sarılgan dürt ayaklı dustın yaratıp kına şeltäläp aldı. Annarı ikmäk sınıgına sarı may yagıp, miç astına tüşälgän käğaz östenä saldı. Sarıbayı, “başkaça alay itmäm, gafu it”, digän sıman, hucasınıñ küzenä tutırıp karadı da, möhim eşe isenä töşkändäy, yalt kuzgalıp, miç astına aşıktı.

Östäl belän miç aldında utırgan samavır arasında äle tegesen, äle monısın hästärläp irtänge çäygä utırgançı, beräü tışkı işekne kaktı. Zöhrä ikän.

—Häyerle irtä, Hälimä äbi! Tınıç yokladıñmı? Menä yaña kaymak kerttem, çıgıp kına alçı.

—İmin, balam. Äydük, üt.

—Ütep tormam, äbi. İrek ulımnı savıktıru lagerena ozatasım bar. Bügennän yalları başlana. Sabıylarga privivka yasıy toran könem. Kiç belän kerermen, Hälimä äbi. Çäyeñ tämle bulsın!

—Rähmät, kızım, rähmät.

Kerep tormadı. Eş keşese şul. Bigräk tıngısız can. Küptän uylap yöri Hälimä, ber cayın turı kiterep, ülemtekkä dip äzerlägän häyerlären, käfenlegen, başka kiräk-yarakların äytep, kürsätep kaldırası bar şuşı balaga. Soñgı töşlärenä karaganda, ozaklamas ul kön... Uylana-uylana Hälimä sıyık kaymaknı ber savıtka saldı da, kalgan öleşen başka vakıttagıça, bankısı belän bazga töşerep tormadı, säke astındagı tartmaga gına utırttı. Ällä nişläp kinät häle möşkellänep kitüen toydı, bazıñda can birep yatırsıñ, Alla üze saklasın!

Gomer ütte. Ütkännären barlap, bügenge yäşlärneñ kemuzardan tırışıp dönya köätülärenä çittän ak könläşü belän karap yäşi ul häzer. Äle dä östäle tiräsendä kaynagan arada, avıl keşese tañdagı mäşäqatlären başkardı, uramnı görlätep avıl kötüe kuzgaldı, anıñ artınnan kürşe-külän bozau malların bolınga kudı. Ul arada koyaş ta kütärelde. Argı uram kilene Mäbliyä, bügen dä yoklap kalgan, sıyır malların arkılı atlap avıl oçına kualap iltte. Anıñ artınnan basu karavılçısı İmametdin, taşka basılgan tärtiptä, kolının iyärtkän Almaçuarına atlanıp, çıbırkısın selti-selti kilde dä, Hälimä yäşägän öy turısına citkäç, karşı yakta üskän yözyaşär tiräk töbendä “Prima” sigaretın kabızıp, yulın dävam itte. Uram başındagı yortta yäşäüçe Gafurnıñ olı kilene Mäülidä, başındagı yaulıgın salıp, kulında bolgıy-bolgıy ber basasın biş basıp, cäyläüdän irtänge savımnan kayttı. Nuriyäneñ urtançı ulı Ramazan, avılda gına tügel, tirä-yakta dan totkan balta ostası, eş koralların mototsiklı bişegenä töyäp, avıl oçındagı ferma remontına yul aldı. Täräzäsennän uramdagı canlılıknı küzätä-küzätä tämläp çäy eçkän Hälimä, soñgı kasädäge soñgı yotımın kabıp, amin totkanda, öy karşındagı ozın tıkırıktan köyäntä-çilägen asıp yılga buyına suga töşüçe Sılu kürende. Hälimäneñ İhsanına ike tugan tiyeşle Fäthirahman kartnıñ onıgı ul. Bik iple bala... Allah gomeren, bäheten birsen! Soñgı buın yäşlärneñ yarımşärä räveştä yörülären hiç kileştermi Hälimä. Kiyemnäre kiyem tügel, açık yä yırık. Şundıy äselem-sälem çüpräkne kiyem itep çıgaruların äytsäñ dä inde?! Täüdäräk, şähärdän kaytkannarı gına kilbätsez kılanıp yöri torgan ide, häzer avılnıkılar da şul ğadätne kua. Kız balaları da kıska ıştan kiyä, kendekläre kürenep torgan kükräkçä eläkterep yöri. Härhäldä, alarnı Hälimä şulay atıy. Kileşä almıy ul mondıy küreneş belän. Ällä kartayganga şulay, ällä närsä... Ä menä Sılu alay yöremi. Kuyı kalın çäçlären ike tolımga ayırıp ürä, cıynak. Kigän külmäge dä bik kileşle. Ap-ak bitenä sibelgän sipkelläre, yılmayganda bit oçlarında barlıkka kilgän çokırları üzen tagın da söykemle itä. Ayak atlap yöreşenä qadär yarata Hälimä. Sınıy karaganda kayçak, üz çordaşları yanına kaydandır, ütkännärdän kilep kergän sihri zat sıman toyıla ul karçıkka. Ämma bu tışkı çagıştırudan çıgıp küz salganda gına şulay. Dus-işläre belän aralaşıp yäşi üze. Yäştäşläre çit tipmi kıznı. Görläşep, köleşep tau başındagı kayınlıkka ciläkkä menep töşälär. Kiç citsä, äti-änilärenä yort malların cıyuda yärdämläşälär.

***

Bar ide bit Hälimäneñ dä Sılu kebek çakları. Tormış avır dip tormadılar, batırıp eşli dä, görlätep küñel aça da beldelär. Kul arasına kerer-kermästän cäylären äniläre rätennän utauga yörü, peçän cıyu, közen urak uru, költä sugu, költä kertü, ındır tabagında igen cilgärü, orlık kertü — ber eş tä kurkıtmadı 20nçe yıl yeget häm kızların!

Avılda yäşlär dä küp ide. İke öleştän torgan avıl yäşläre “Tübätäy” tau başına cıyılsa, üze ber sabantuy töse alır ide. Ä garmunçı yegetläre?!. Gaffan, Ädehäm, Rizvan, Talip... Dürtese dürt yaktan kız-kırkınnı cırlatıp uram, tıkırıklar buylap töşälär ide dä, tauda “yözek salış”, ”takmak äyteş”, “biş poçmak” işe uyınnarnı başlap cibärälär ide. Tanışular, tabışu-kavışular kitergän tönnär...

Unaltı yäşendä Hälimäne başlap Rizvan ozattı. Ozattı dip, uram aşa ike öy ütep kenä yäşägän kürşelär ide. Tañ aldınnan cırlap kaytkanda, başkalar beräm-beräm öylärenä taralışıp betügä, ğadättä Rizvan belän Hälimä — ikese kalalar. Yeget, kıyulıgın cıyıp, kıznı kapka aldına qadär kiterep kuya da:

—İrtägä dä çık, yäme! — dip borılıp kitä. Şul gına...

İ, ul çaklar! Ciz çiläklärne kölläp yuıp köyäntäläp suga barular diseñme?! Dävere başka ideme, kız-kırkın çäy suına kümäkläşep yörüne ğadätkä kertkän ide. Saniyä, Mädinä, Fäniyä, Äminä, Räcimä, Vahibä, tolımnarına bizäkle tasmalar tagıp, suga kilälär dä, kiçke uyında kaysına nindi yeget küz kıskan, kem kemgä iğtibar itkän, hislären beldergän — şul hakta gapläşälär. Olılar äytüe buyınça belä kızlar, kız çakta suga karap telägän teläk kabul bula, imeş... Şunı istä totıp, sılular tezeleşep suga karap çiläklären tutıralar.

—Allah miña bay ir birsen, — di Vahibä.

—Mineke matur bulsın! — di Äminä.

—Miña yazganı eçmäsen!

—Mine genä yaratsın!

—Miña nasıyp yar tämäke tartmasın!

—Holkı holık bulsın!

Şayarırga, uynap söyläşergä yaratkan Hälimä, çittän genä küzätä dä:

—Eçmägäç tä, tartmagaç ta, holkın da kürsätmägäç, ir bulamıni ul?! Mineke eçsen dä, tartsın da, holkın da kürsätsen! — dip teläde, çiläklären tutırıp su algan sayın...

Sınap äytelgän olılar süze ras kilde — här kızga Allah soraganın birde. Küktä ay, yoldızlar balkıgan serle kiçlärdä “Tübätäy” tau başına siräk çıkkan, anda da uyında katnaşmagan, nindider astırtınlık belän başkalarnı çittän genä küzätep yörgän, sul yak ayagına çatan İhsan çuala başladı Hälimä tiräsendä. Usal çıraylı, üzsüzle yeget üzenä buysındırdı kıznı. Yaratu da tügel ide bu... Nindider eçke kurku yakınayttı Hälimäne İhsanga.

Kızga 16 yäş tulgan yılda il östenä afät kilde — sugış başlandı. Ber-ber artlı ir-atlar, yegetlär frontka alındı. Tumıştan garip İhsannı mondıy çakırular çitläp uzdı. Avılda brigadir vazifasın başkardı. Halıknıñ, bigräk tä hatın-kıznıñ teñkäsenä az timäde. 1942 yılnıñ salkın kışında Hälimäne urlap alıp kayttı. İkençe könne Sinnätulla kartnı çakırıp nikah ukıttılar da, bergä yäşäp kittelär. Yäşäü dip äyterlek buldımı soñ ul yıllar? Gomerendä öygä aynık häldä kaytmadı İhsan. Eştän kaytuına tabınga äzer aş kuyılganda da ğayep taptı, yugan-cıygannı, yort eşlären sanga sukmadı. Bolarına tüzär dä ideñ, acgırıp däşülärenä, teşläreñne kısıp, anıñ cayına torganda da sin keşe tügel, köräk kebek kulların yodrıklap östeñä kilä. Şunıñ holıksızlıgınnan kurkıp salkın kış aylarında sabıyın kulına eläkkän alam-salam kiyemgä törep alıp çıgıp kitep, kürşelärdä kunular... Ğadätsez ir kitergän mihnätlär İsmägıyleneñ sälamätlegen dä kakşattı. Bäläkäydän böyer çirle buldı. Utız yäşenä dä sızlanular belän genä citä aldı. Ğailäsenä dä igelek kürsätmäde, üze dä rähät kürmi, 46nçı yäşendä gür iyäse buldı İhsan. Äcälenä dä älege şul eçkelek säbäp buldı. İlle yäşenä citkändä irsez dä, balasız da kaldı Hälimä. Altmış ike yäşenä qadär fermada bozaular karadı, eşe — bar yuanıçı buldı. İ, bu gomerlär!..

***

Soñgı arada küzen yomdı isä, ulın kürä Hälimä. Töş tä sıman, töş tügel dä kebek. Kiyäü yegete kebek kiyenep algan töstä kaytıp busagadan atlap kerä dä: “Par at cigep sine alırga dip kayttım, äni-canım! Soñgı eşeñne ütä dä, äydä cıyın”, — di.

Tukta! Nindi soñgı eşe hakında iskärtä soñ äle anı İsmägıyle? Här könne biş vakıt namazın kaldırmıy, urazasın tota. Keşedän akça-mazar alganı yuk. Başkalar üzenä tege yäki bu üteneç belän kergändä bulganınça yärdäm itä. Üzennän üteçkä kiräk-yarak aluçılarga da süz yuk, burıçların soñlatmıy kaytaralar.

Hälimä, sak kına kuzgalıp, tür yaktagı sandıgın açtı. Eçe poşkanga aptıraudan ülemtekkä dip tuplagan töyençegen çişep, käfenlegen barladı, häyergä taratırga dip äzerlägän yaulık, sölgelären kuzgatkalap salırga uyladı. Şul vakıt sandık töbendäge çüpräkkä elägep, ike çulpı tägäräp idängä töşte. Kömeş çulpılar! Monnan küp yıllar elek kayınanası Miñlegayşä tösem bulsın dip, saklarga kuşıp kilenenä kaldırgan ide üzlären. «Onıklarıbızga büläk itärseñ, balam...» — digän ide. Açık yözle, nurlı çıraylı karçık ide, märhümä. Hälimä belän nibarı ber yıl gına bergä yäşäp kaldılar, avıru ide, dönya kuydı. Ul vakıtta «Yarar» dip kabul itkän çulpılarnı kaldırır balası da, onıkları da yuk Hälimäneñ. Amänätkä hıyanät kebek kilep çıga tügelme soñ? Kemgä tapşırırga çulpılarnı? Karçıknıñ küz aldına Sılu kilde. Äye, şul balaga tapşırırga. Söyäge söykemle. İmanlı bala.

***

... Töştän soñ tuzannı basıp tınıç kına cılı yañgır sibäläp ütte. Hava tagın da saflanıp kaldı. Hälimä dä, tänenä, canına nindider, älegäçä sizelmägän köç östälüen toydı. Kiçkä qadär çäygä kibettän berär törle täm-tom alası bulır, dip uyladı karçık häm ozın-ozakka suzmıy avılaraga çıgıp kerergä buldı. Keşe arasına çıkkanda gına kiyärgä totkan kara cirlekkä kızıl rozalar töşkän matur külmägen kide, başına almalı frantsuz yaulıgın alıp bäyläde. Buldı... Häzer yörep kaytırga da bula.

...Kibettä saylanıp tormadı, ber kilogramm solı peçenese, ber kilogramm şokolad känfit ülçätep aldı da, satuçı kız Tänzilägä rähmät äytep kaytırga aşıktı. Cäy urtası şul, här keşeneñ mäşäqate başınnan aşkan mäl, uramda keşe zatı yuk. Hälimä, cilt-cilt basıp atladı. Tıkırık başında köyäntä-çiläkläp çişmä suınnan kaytıp kilüçe Sılunı oçradı.

—Sau gınamı, Hälimä äbi? — yöze cirdäge koyaş sıman balkıgan çibärkäy äbigä sälam birde.

—İmin äle balam. Rähmät! Sudan kaytıp kileşeñme?

—Äye, äbi. Bu suımnı sezgä kertäm. Äni bügen sezne töşendä kürgän. “Äbiyeñneñ eçär suı betkän, köndez üz vakıtıñ belän su kertep bir, doga kılsın”, dide, eşkä kiteşli.

—Ay, rähmät, kızım! İgelek kür! Äydä, öygä kerik. Söylär süzem, tapşırır äyberem bar, balam.

Äbi doga kılgaç, çişmä suınnan samavır kuydılar. Ul kaynagançı Hälimä karçık yazmışına hälitkeç yogıntı yasagan vakıyganı tükmi-çäçmi söyläde dä:

—İseñdä tot, kızım, minem yalgışım, minem yazmışım sabak bulsın üzeñä. Kız çakta su alganda telägän teläk kabul bula. Hak, bik sınap äytelgän süzlär bu, balam. Çişmägä yulıñ töşkän sayın äytkännäremä kolak sal! ..— dip tämamladı kiñäşen.

...Çäy tabınınnan kuzgalgaç, aşıkmıy gına sandıgın açtı häm, sak kına kagılıp, anıñ töbennän ike çulpı çıgardı:

—Tösem bulır, Sılu, kömeş çulpılar bu. İñ yakın kürgän balam sin. İstälegem itep sakla!

—Rähmät, äbi!

Beraz tın utırgannan soñ, karçık caylap kına, dävam itte:

—Tormış şulay korılgan inde ul, balam. Kilü bar cirdä kitü bar. Könem citte. Säğatemne kötäm. Äniyeñneñ töşenä dä bik tirännän kergänmen, bügennän dä kalmam. Koyaş bayıgançı ätiyeñ belän äniyeñ kerep çıgarlar äle. Äytergä onıtma, berük.

—...

—İgelek kür, bähetle bul, kızım...

***

Niyäz belän Gölfaya, kızları citkergän häbärne işetü belän, koyaş bayıgançı Hälimä karçık yäşägän yortka aşıktılar. Alar kilep kergändä hälsezlänep, tür baştagı säkegä, ap-ak urın östenä augan Hälimä yanında kürşese Zöhrä böterelä ide.

—Boları — söyägemä kergän keşelärgä, anavıları — kaber avızı açkannarga... — Zöhrä, äbi äytkännärne tärtipläp öyep, bilgele urınga yazıp urnaştıra.

—Kildegezme? İ, rähmät, balalar... — Hälimä, töpkä batkan küzlären tutırıp irennären çak-çak kıymıldatıp, Niyäz belän Gölfayaga endäşte.

—Äye, äbi, kildek, ällä çirläp kitteñme?

—“Atlarım cigüle”, balam. Bähil bulıgız. Sarıbayımnı, zinhar, üz tärbiyägezgä alırsız, tavıklarım, Zöhrä kilen, siña kalır... — Soñgı süzlären äytep tä bette, başın sul yakka salıp, äbi, ber tartılıp kuydı da, canın tapşırdı...

Öydägelär huşlarına kilä almıy aptıraşıp kaldılar. Ul arada uram urtasına ciñel maşina kilep tuktadı. Rul artında utırgan ir, yögerä-atlıy täüdä Zöhrälärgä kerep çıktı, annarı Hälimä karçık yortınıñ işegen kaktı. Kürşe avıldagı mäktäp direktorı Ähsän ikän.

—Zöhrä, tugan, zinhar, yärdäm it. Äminä kisüli başlagaç, dävahanägä yullangan idek, suı kitte, ölgerälmibez...

...Ähsän, ak halatlı kürsätmäse buyınça söyeklesen feldşer yäşägän öygä kertep saluga, Zöhrä yuınıp östenä ak halatın gına kiyep ölgerde, yaña keşe yaktı dönyaga:

”Bu min, isän-imin, digän sıman “ña-a-a”, — dip yañgıravık avaz saldı.

Sanaulı minutlar eçendä beräü fani dönya belän huşlaştı, küz açıp yomgançı, ikençese cirgä kilde. Yäşär öçen, keşe bulır öçen!..




YaZMIŞ
(Novella)
Tormışın karañgılatkan, kara kaygı kilgän könen gomerendä onıtmas Tärcemä. Küñele nider sizengändäy, irtän eşkä çıgıp kitär aldınnan Timerhanı tatlı töşlär kürep yoklagan Ziläsen, İlnurın, bişektäge İlgizen yaratıp söyep aldı. Annarı Tärcemäsenä borılıp cılı karaşın sirpede dä: ”Ozaklamam, häzer kaytırmın”,— dip eşenä aşıktı.

Yal köne ide. Balalarnıñ däreskä barası yuk. Yokılarınnan uyanıp, yuıngaç sabıyların çäy eçerde. Altı aylık İlgizen imezep, astın alıştırıp kulına gına algan ide Tärcemä, kaygılı häbär işetterdelär: hucalıknıñ söt taşuga mahsuslaşkan avtomaşinasın hezmätländergän Timerhanı ike avıl arasındagı borılışta äylänep, hälaq bulgan... Avıl sovetı Avıl bilämäse başlıgı Mansur belän hucalık räise Tahir abıyları kilep äytte ayanıçlı hälne. Tugız yäşlek Ziläse, cidençe yäşe belän bargan İlnurı, biläüdäge İlgizen koçıp yalgızı kaldı Tärcemä. Utız öçençe yäşendä.

... İnstitutnı tämamlap tel belgeçe diplomı belän avılına kaytkaç ta Timerhannı saylap tormış kordı kız. Elektän ük duslıkları bar ide. Yugarı mäktäpneñ soñgı kursında ukıganda väğdäläşkännär ide. Änvär belän Säkinäneñ kırık yäşne uzgaç kına, tormışlarına sabıy kuanıçı östäp, dönyaga kilgän kızları ide Tärcemä. İkese dä gomerläre buyı avıl fermasında bozaular karap haklı yalga çıkkan, saulıkka tuymagan ata-ana üz hällären aldan belgän, küräseñ. ”Bez isän çakta başlı-küzle bulıp kal, balam. Saylanma, çık ta kuy şul Timerhanga. Bik bulgan keşe, ükenmässeñ”,— dip fatihaların birdelär.

Ziläsen alırga dävahanägä kilgäç, küz açkısız buran kotırgan fevral irtäsendä änise onıgı tuu turındagı söyeneçne işetä dä almıy, fani dönyanı kaldırdı. Ber-bersenä tiñ parlar allı-artlı ahirätkä küçä diyuläre hak. Äniseneñ kırıgı tuluga, Hoday Täğalä Tärcemäneñ ätisen dä aldı...

Timerhanı, çınlap ta, uñgan, bulgan keşe bulıp çıktı. Yalgız ana tärbiyäsendä üskän berdänber malay ide ul. Ätise yazmışı ulında kabatlandı. Utız yıl elek şul uk borılışta yul hälaqätendä ätise hälaq bulganda Timerhanga sigez genä yäş ide. Eşkä batır, nık bulıp üste yeget. Sportnı yarattı. Ger kütärü buyınça rayonda gına tügel, respublika berençelegenä ütkän bäygelärdä tiñsez uñışlar yauladı. Sport masterlıgına kandidat normativların ütägän Timerhanı belän änise Sälimä karçık, söyeklese Tärcemä, balaları gına tügel, barlık avıldaşları, rayondaşları gorurlana ide.

Aşıgıp yäşäde şul. Barısın da tiz dä, yahşı da itep citkerergä teläde. Änisenekenä uram aşa gına utırgan torılgan yort alıp çıkkannar ide. Elekke hucaları çitkä küçenep kitkän, 1970nçe yıllar ahırında gına tözelgän nigez yäşärlek ide äle. Bulgan sayın yahşıraknı buldıru teläge belän yäşäde yäş ir. Kavışularına öç yıl digändä ör-yaña abzar, munça, kelät tözep kuydı. Vafatına ike yıl kala elekke cimeş bakçası urınına yaña öy nigeze korırga karar itte. Berniçä ay eçendä anıñ tübäsen yabıp, täräzä, işek yañakların da suktırdı...

Ayakka bastırası, kütäräse öç bala, tözelep betmägän yort belän yapa-yalgızı torıp kaldı Tärcemä. Töpçegen kayınanasına kaldırıp, ike aydan eşkä çıktı hatın. Berençedän, akçaga kıtlık mäcbür itsä, ikençedän, ozın könnärne yalgız başıñ öydä uylanıp ütkärgänçe, keşe arasında bulıp kaytu küñeldäge avır kiçereşlärdän arındıra. Başkasına tüzärgä bula, tik menä 7nçe yäşlek İlnurına gına cavap tabıp beterä torgan tügel. ”Äni, äti saban tuyına kaytamı?”, sabantuylar ütkäç: ”Bäräñge alganda bezgä büläklär alıp kaytamı?” — kebek avır sorauları belän yödätä.

Urtançısınnan ike yäşkä bulsa da ölkänräk Ziläse küpne añlıy. Anısı änisennän yäşerenep yılap ala da, tınıçlana. Malay keşe bulgangamı, ätisez tormış İlnurga avır täesir itä. Cirlägän könne ”Ätiyeñ yırakka kitte, sezgä büläklär alıp kaytır”,— dip tınıçlandırgan ide Tärcemä ulın. Häzer ay-vayga kuymıy, kön-tön ätisen taptıra. Ä berkönne kilep, kayınanası Sälimä karçık aldında: ”Äni, äti bezne taşlap kitte, kaytmıy da, kaytmıy. İnde yaña, ikençe äti alıp kaytıyk!”— dide dä, äniseneñ cavabın da kötep tormıy, uynarga çıgıp yögerde.

— Çınlap ta, balam, sabıy süzlärendä dä haklık bar. Yäşseñ bit äle. Yalgız hatın-kızga tormış kötüläre ay-hay, avır. Başlarımnan ütkängä beläm. Küñeleñä huş kilgän keşe oçrasa, min riza, Tärcemä. Balalarnı gına ügi itmäslek keşe bulsın. Kulımnan kilgän qadären isän çakta üzem dä yärdäm itärmen,— digän akıllı kiñäşlären äytte kayınana kilene belän ikäüdän-ikäü kalgaç.

***

Gaznävi — Timerhannıñ klasstaşı. Malay çaktan bergä uynap üstelär. Dustına hucalık eşlärendä gel yärdämläşä ide 39 yäşenä citkänçe buydak yörgän Gaznävi. Tınıç holıklı, yuaş, eşkä yünçel keşe ul. Armiyä hezmätennän soñ avıl hucalıgı tehnikumın tämamladı. Häzer hucalıkta agronom.

Timerhannıñ yaktı dönyadan kitüenä yıl tulgan könne märhümne iskä alu hörmätenä cıyılgan tabında Gaznävi dä bar ide. Menä şul säğattä tabın artında utıruçılarnı berçä aptırauga, berçä uylanırga da, dulkınlanırga da mäcbür itkän ber häl buldı — İlmir Gaznävigä ”Äti!” dip däşte. Şunı gına kötkän diyärseñ, yäş yarımlık İlgize dä, idän buylap lıp-lıp basıp kilde dä, kart yegetneñ itägenä kilep sıyındı, üze: ”Ättä, ättä!” dip kabatladı.

Sälimä belän Tärcemä, kıyınsınıp, Gaznävidän ayırıp alırga telägäç, sabıy ürsälänep yılarga kereşte. Kayınana belän kilen, aş-su kiterep kuhnya belän zal arasında yörgän Zilä, küz yäşlären yäşerergä teläp, algı yak bülmägä çıktılar, mışık-mışık borın tarttılar. Ä İlnur, zur yakta üzeneken söyläde:

— Gaznävi abıy — bezneñ yaña äti bula! Bügen bezdä kala! Şulay bit, äti!..

Avır häldän avıl mullası Sägıyt kartnıñ akıllı süzläre alıp çıktı:

— Hoday kuşmagan eş bulmas, balalar. Barısı da Allahı rizalıgınnan çıgıp eşlänä...

***

Şul kiçtä Gaznävi Tärcemä yäşägän yortka kabat kilde. Balalarga äzerlägän büläklären öläşte. İlgiz belän İlnurnı çiratlap cilkäsenä utırtıp yörette, ayagına utırtıp sikertte, üze dä bala rolenä kerep säğatlär buyı idändä aunap uynadı. Un yäşen tutırgan Zilä belän dä urtak tel taptılar. Anısı yögertep abıysına öy tapoçkaların kiterep birde, alıp kilgän bülägen ”rähmät” dip kabul itte. Arıp-talgançı uynagan sabıylar yokıga talgannarın da sizmädelär. Alarnı urınga salgaç ozak söyläşte Tärcemä belän Gaznävi. ”Kabul itsäñ, bergä bulırga rizamın, Tärcemä,”— yegetneñ kararı katgıy ide.

Aldagı könen ber tayanıçsız küz aldına da kiterä almagan Tärcemä dä küñele belän kabul itte Gaznävine. Anda da: ”Ber-berebezne nıklap belmibez bit, balalar da beraz iyäläşsen äle...”— digän cavap belän çiklände.

Avıl — şuña da avıl inde ul. Könneñ nindi säğate, minutında kayda närsä bulgan, barısı da üzäktä. Gaznävineñ dä kiçlätep, koyaş bayıganda yalgız hatın yäşägän yortka bakça aşa, artkı kapkadan yörüe halık telenä kerde. Häyer, moña İlnurnıñ da ”yärdäme tide”. İptäşläre arasında mäktäptä, avıl kibetenä kersä — şunda söyeneçen urtaklaştı: ”Bez yaña äti aldık! Gaznävi ätkäy kön sayın kiç eştän kaytkaç bezgä büläklär alıp kilä, öygä birelgän eşlärdä yärdämläşä, bergäläp uynıybız!”

Gönahsız sabıy süzlärendä nindi ğayep bar?!

***

Älege häbär hucalık räise Tahir Kasıym ulına da işetelde. Berkönne eş bülmäsenä çakırtıp aldı da, citdi kıyafät belän:

— Närsä, yöriseñme?— digän soravın kuydı Gaznävigä.

Garçel ir-yeget, kolak oçlarına qadär kızardı häm, başın tübän iyep:

— Gafu itegez, Tahir Kasimoviç! Başkaça kabatlanmas!— dide.

Räis, täüdä ihlas küñeldän ber kölep aldı da, dävam itte:

— Ber süzem dä yuk, Gaznävi enem. Ni häl itäseñ, yazmış şulay kuşkaç. Ğayeple keşe sıman keşedän kaçıp yöremä. Kileşkänsez ikän, kavışıgız! Ber digän hanım bit Tärcemä! Yäşeñ dä bara. Eşeñ, belemeñ bar. Min sezneñ kileşüne huplıym. Ozın-ozakka suzmıy, nikah ukıtıgız. Urtak bäbiläregez buluın telim. Bäbi tuuı — tormışnıñ nigeze ul, enem!

— ...

Räis bülmäsennän ber başka üsep, üz-üzenä ışanıçı artıp çıktı Gaznävi. Şul uk könne töşke aşka Tärcemägä kayttı, hälne söyläde, häm aldagı atnanıñ comgasında Sägıyt mullanı çakırıp nikah ukıttılar.

***

Yıllar ütte. Tärcemä belän Gaznävineñ urtak ulları tudı. Häzer İlmir da bişençe yäşe belän bara. Öyne sigez poçmaklı itep beterdelär. Siksänne kugan Sälimä karçık ta ulın alıştırgan ir belän kilene tärbiyäsendä.

Bu ğailädä ber-bereñä ügi itep karau küreneşe yuk. Öç buın väkile ber-bersenä ”äni, äti, zur äni, balam, qaderlem” dip däşä. Ä öyneñ iñ türendä — iñ pöhtä, iñ cıynak urında Timerhannıñ fotosuräte qaderläp saklana. Güyä, ul annan: ”Minem öçen dä yäşägez, tormışıgız uñ bulsın, qaderlelärem”,— dip baga, yakınnarınıñ här adımı häyerle buluın teli...




ÄNİ
(Yätim kız monologı)
Bäläkäy idem äle. Balalar bakçasına yörgän çagım. Här irtädä ätiyem belän citäkläşep bakçaga baram, ul mine kaldırıp eşenä aşıga, kiçlären däü äniyem kilep ala. Ä iptäşläremne kübräk äniläre yörtä. Bakçadan Naciyä dä, İldar, Samat, Liliyä, Şamil belän Älfiyä dä, başka balalar da küp vakıt äniläre belän kayta. Moña niçekter künegep tä kilä idem inde, ämma berkönne saf havada uynarga çıkkaç, Samatnıñ tärbiyäçe apabızga birgän soravınnan Asiyä apanıñ yözläre üzgärep kitkänen sabıy karaşım belän dä toydım...

—Apa, ä nigä Sömbelne dä bakçaga änise yörtmi? Sömbelneñ änise yukmıni?

—Balalar!.. Şaulaşmıy, söyläşmi genä uynıybız... — Tärbiyäçe apa şulay dide dä, Alsu belän min tagan atıngan cirgä kilep, arkamnan irkäläde.

—Öşemädeñme, Sömbel balam? — dip başlıgımnı, şarfımnı rätläp kuydı. Köz ayı bulganlıktan, salkınça cil isep torgangamı, tänem essele-suıklı buldı, minem öçen uyınnıñ kızıgı bette. Beläm, Samatnıñ soravınnan şulay ul.

—Apa, nigä mine dä äni... äniyem kilep almıy bakçadan? — dip öyränmägän süzne avırlık belän kabatlagandagı kiçereşläremne añlatırlık süzlärne gomeremdä taba almam.

—Ä bälki, kiler dä äle, balam... Sabır bul, yäme...

Ul könne kiçen bakçaga äti kilde. Başka könnärdäge kebek min kiyenep betü belän kaytırga çıkmadık. Ätiyemne tärbiyäçe apa çakırıp alıp bik ozak söyläştelär. Ätiyem başın iyep çıktı Asiyä apa bülmäsennän. Yul buyına ber süz dä däşmi, atladı da atladı.

Däü äni täbikmäklär koygan ide, kiçke aştan soñ çäy eçä başlagaç, äti belän däü äniyemnän nişläp minem dä äniyem yuklıgı turında täväkkälläp soradım.

—Sineñ äniyeñ äle yırakta şul, kızım. Tiz genä kayta almıy äle ul... Äniyeñ çäçäklär yarata ide. Yaz citkäç, bez sineñ belän anıñ bakçasına çäçäklär utırtırbız, yäme, kızım...

—İ, bala, bala... — däü äniyem ätineñ süzlärennän soñ şunı gına kabatladı, annarı çınayagın östälgä kuyıp, tür yakka çıgıp kitte.

Ä min... talpınıp yazlar citkänen kötä başladım. İkençe könne ätineñ bu süzlären bakçadagı iptäşläremä, Asiyä apama da söylädem.

Tik... Altın közlärgä almaşka kiläse zämhärir salkınlı kışlar aşa kötkän könnärne yakınaytuı bik-bik avırga kilde. Apalarıbız öyrätkänçä plastilinnan törle äkiyät geroyları, käğazgä töşerelgän räsemnärne cıyıp bara başladım. Yaznıñ iñ matur bäyrämnäreneñ berse — Änilär könendä iptäşlärem änilärenä birgändä, min üzemneñ räsemnäremne däü äniyemä büläk ittem. Ä iñ maturın, çınga ohşatıp eşlärgä tırışkan koyaş räsememne däü äniyemä äytep, äniyemä büläk dip äzerlädem, bakçaga çäçäklär utırtırga bargaç, üzenä büläk itärmen, didem.

...Uylarımda äniyem belän oçraşuga äzerlänäm. Niçegräk karşı alır ul mine? Tanırmı? İptäşläremneñ äniläre kebek mine dä koçıp-koçıp söyärme? Bülägemne niçegräk itep birermen ikän?

...Kar suları kitep, cir öste kipkäç, äti ber yal könendä änineñ bakçasına baraçagıbız turında äytkäç, niçek şatlanganımnı kürsägez! Ätiyem belän däü äniyem 8 Mart bäyrämenä büläk itkän bala itäkle zäñgär külmägemne kiyep, çäçläremä şundıy uk töstäge bantiklarımnı tagıp barırga buldım.

...Änineñ göl bakçası yırak tügel ikän. Avıl oçında gına. Kapkadan kergändä ük külmägem tösendäge zäñgärgä buyalgan, allı-gölle yasalma çäçäklär eçendäge bakçanı äniyemnekeder, dip uylagan idem. Yalgışmaganmın. Äti şuşı bakça yanında tuktaldı. Körägen, kapçıktagı çäçkä tamırların cirgä kuydı.

—Menä, kızım, äniyeñneñ göl bakçası şunda inde.

—Äti, ä kemneñ räseme kuyılgan monda? — dimen yaltıravık töstäge zur taşka berketelgän räsemgä kürsätep.

—Sineñ äniyeñ üze inde ul, kızım...

—Ä nigä üze kürenmi? Min bit aña koyaş räsememne alıp kildem. Anı kayçan birermen?

—Üze... üze äle genä kürenmäs şul äle, Sömbel. Ul... beläseñme, eş närsädä? Kızım mine onıtmasın, dip, şuşı suräten kaldırgan da üze yıraktagı dävahanägä kitkän. Tiz genä kaytalmas äle...

—Ä boları kemnär? — Yänäşädäge äniyemneke kebek bakçalarga kürsätäm.

—Alar da sineñ äniyeñ kebek ük, üzlären onıtmasınnar, dip, räsemnären kaldırıp kitkännär...

—Äydä, äti, bez dä sineñ belän şuşınnan, äniyemneke yanınnan üzebezgä bakça eşlik tä, äniyem yanına yırakka barıyk! Üzen alıp kaytıyk! Bez barsak, kaytır ul. Ya akçası betkänder... Ya ul kitkän yakka maşinalar yörmider?..

—Yuk, kızım, äle bezgä üzebez öçen mondıy bakça utırtırga irtäräk. Sineñ üsäseñ, zur keşe bulasıñ bar...

Ätiyem üze şulay söylänä, üze äniyemneñ bakçasın kazıp göllärne utırta, vakıt-vakıt tamak karıp aluı, borının tartuı beraz gacäpländersä dä, annan bernärsä dä soramadım. Miña kıyın. Küpme kötep, äzerlänep kilep tä, äniyemneñ üzen kürä almaganga küñelemä kıyın.

—Buldı, kızım, inde äniyeñneñ küñele kütäreler. Cäy citügä yaratkan gölläre görläp çäçäk atar. Anda da kilerbez, yäme, Sömbel...

—Räsememne kayçan birermen soñ änigä?

—Üskäç, barısın da añlarsıñ äle, kızım. Ä älegä... alıp kayt...

Här yazda ätiyem belän bergäläp äniyemneñ bakçasına göllär utırttık. Cäylären dä, közlären dä bakçaga yulnı onıtmadık. Äniyem genä haman kaytmadı. Berençe klasska ukırga barganda bakçasına bez utırtkan küzlärneñ yavın alırlık allı-gölle kaşkarıylarnı totıp kiler, dip köttem. Min mäktäpkä barıp kergändä ul anda bulır, äkren genä yänäşämä kiler dä, cılı kulları belän arkamnan söyep, nazlı karaşın sirpep: “Ällä tanımıysıñmı da inde, kızım Sömbel? Min bit sineñ äniyeñ!” — dip äyter kebek ide.

Menä ul küptän kötelgän kön dä citte. Min dä däü äniyem häm ätiyem ozatuında mäktäp yulına töştem. Ezlädem, köttem. Tik... äniyem genä kürenmäde...

İ sin, şayan, nayan hıyalıy balaçak! Tormışka täüge adımnarımnı yasagan mäktäp yıllarımda sabıy çagımdagı berkatlı uylarımnan arınıp, çın dönyaga olılarça karaş belän baktım. Bakçaga baru, mäktäpkä yörü, eşläü genä tügel ikän şul äle ul tormış digännäre. Yäşäü häm ülem... Gaziz keşemne yuksınu, sagınularımnıñ faydasız ikänlegenä dä şuşı töşençälärneñ asılı aşa kildem. Kaytmas cirlärgä kitkänseñ ikän bit sin, äniyem... Ayausız ülem narasıyıñ, Sömbeleñ kala dip tä tormagan — aşıgıç mäşäqateñ çıgıp irtä belän rayon üzägenä çıgıp kitkän köneñdä yul hälaqätendä gomereñne özgän...

Häzer min zur kız inde, tizdän mäktäpne tämamlıym. Yäşäü däverendä keşe üz tiñen saylap ğailä koruın, tuası cannarına gomer birep, alarnı nazlap, tärbiyäläp üsterüen, citmägänne citkerep tormışın nıgıtu östendä eşläven añladım. Äniyemne genä ayanıçlı yazmışı gomereneñ yazında minem bähetle yılmayularımnı, täüge avazlar aşa äytergä telägän süzläremne, kurka-kurka yasagan täüge adımnarımnı kürüdän mährüm itkän.

Ükeneçle ülem minnän dä gazizemneñ cılı karaşın, “bäbkäm”, “kızım” digän yagımlı, yöräklärgä can örgän, äni keşe genä äytä algan nazlı süzlären işetü bäheten tartıp algan... Telem dä bit minem “däü äni”, “äti” digän süzlär belän açılgan. Avırlıklar kiçerep üstergän berdänber ulınıñ — ätiyemneñ (28! yäşendä) söyekle hatınınnan mährüm itkän bähetsez yazmışı öçen häsrätlänep çäçläre çalargan, avır kiçereşläre mañgayına, bitenä tirän cıyırçıklar salgan däü äniyemneñ. Bala hakına ikençegä öylänergä kiñäş itkäç tä, äniyem ruhına gomere buyı tugrılık saklagan, avırlıklar aldında hämergä ürelmi, turı yuldan atlagan ätiyem kebek bala canlı ir-yegetlär bizi tormışıbıznı. Meñ rähmät siña, ätiyem! Meñ rähmät siña, däü äniyem!

Tormış uçagın cılıtuçı äni keşene cirdäge koyaşka tiñlilär. Üz-üzemne belä-belgännän tatlı uylarımda äniyem belän küreşü turında hıyallangan mäldä söyeklemä büläk itär öçen ak käğaz bitenä koyaş räseme töşergän idem. Häzer ul äniyemneñ soñgı yazında töşkän soñgı istälege — fotosuräte yanında fotoalbomda saklana.

Tınıç yokla, minem öçen borçılma, äniyem! Sineñ ruhıñnı gomeremdä räncetmäm. Sinnän alası nazlarnı birgän söyekle däü äniyem, ätiyemneñ izgeleklären gomeremdä onıtmam!




YÄŞLEK CIRIM
Novella
Yuk, borın-borın zamanda tügel, bezneñ könnärdä bulgan ber gıybrätle vakıyga turında söylärgä telim min sezgä.

Zur bulmagan Tormış digän avılda, bik hälle keşelär ğailäsendä berdänber malay bulıp üsä İlnur. Äti-änise urında eşlägän keşelär, hezmät hakın muldan alalar, yort-cirläre citeş, mal-tuar tügel, öydä — mäçe, yortta et tä asramıylar. Ullarına ni sorasa, şunı alıp birälär. Başka ber balada da bulmagan zatlı kiyemnär kiyep, kıymmätle uyınçıklar belän uynap, yäştäşläre belän ber dä aralaşmıy, üz-üzen genä yaratkan ber malay bulıp ölgerä İlnur. Anıñ üzsüzle, kire holıklı buluına iptäşläre dä, tirä-yündäge ölkännär dä ğadäti itep kararga künekkännär inde. Ämma ber ğadäte malaynıñ böten avıl halkın çın-çınnan zur borçuga saldı.

İlnurga äti-änise kavırsın savıtlardagı matur yazulı kıştırdık kapçıklarga salıngan tatlı rizıklar ala. Yämle yaz, cäy ayları citügä çolanga cıyılgan tartma-tartma buş savıtlarnı bakça artındagı Sälmän çişmäse buyına iltep tügä malay. Täüdä moña kürşelärendä yäşägän Häkimcan kart kanäğatsezlek belderde, malaynıñ änisenä bu hakta fikeren citkerde.

— Ya, yarıy inde, Häkimcan abzıy. Tapkansıñ närsä öçen borçılırga. Şul bala belän bulasıñ. Soñ, närsägä kiräk ul çişmä? Küp keşeneñ bit su öyenä kergän,— dip cavapladı äni keşe tınıç kına.

Küñelennän ärnesä dä, mondıy tuñ yöräkle keşe belän söyläşüne urınsız dip taptı kart. Tayagına tayanıp, äkren genä atlap barıp Sälmän çişmäse tiräsen çüp-çardan üze arındırırga teläde. Ämma, kaya inde ul?! Kart barıp, köçe citkän qadär çüp-çarlarnı cıynap yandıra tordı, İlnur koçagı-koçagı belän yaña öyemne tutıra tordı... Ukıtuçılar da yäş äti-änineñ balasın akılga utırta almadı.

— Nigä şul balaga kanıgasız?— digän cavap belän ata-ana tarafınnan här başlangan süzgä nokta kuyılıp kilde.

Ä kayçandır şuşı avıl yegete Sälmän küzänäklären açıp tiränäytkän, kolaşa kuyıp nıgıtkan çişmä kömeştäy saf suı belän niçämä-niçä yıllar buyı Tormış avılı halkınıñ, meñnärçä yulçılarnıñ susavın bastı, alarga köç, kuät birep aktı. Tormış avılına kilen bulıp töşkän küpme neçkä bille sılularga su yulın da Sälmän çişmäsenä kürsättelär, küp öylärdä su krannan aksa da, äbi-apalar çäy suına köyäntä-çiläkläp Sälmän çişmäsenä yördelär.

...Çişmägä gomer häm isem birgän Sälmän kart häzer çittä — balalarında gomer kiçerä. Elegräk, cäylären gomer itkän nigezenä kaytıp ütkärä, çişmäsen tärbiyäläp kitä torgan ide Sälmän kart. Bu yıllarda nikter kayta alganı yuk. ”Kaya kiräk, kaytıp kürä kürmäsen. Yöräge kütärmäs bu qadär mäshärälärne”,— diyeşte avıldaşları.

Ä bu süzlär, çınnan da, bik urınlı ide. Çönki koyaş nurların üzenä tartıp, küzlärne kamaştırıp, cırlap akkan çişmä urınında, torgan sayın zurrak mäydanga cäyelep bargan kara sazlık häzer. Yakınrak kilsäñ, kolakka nindider avır ıñgıraşu avazları işetelgändäy toyıla. Äyterseñ lä, su cir östenä çıga almıy buıla...

...”Sälmän kart kaytkan”,— digän häbär avılnı ber tında äylänep çıktı. Töşkä qadär yoklap ”arıgan” İlnur ike kulına ber eş taba almıy ozak integep yörgännän soñ, ber koçak buş kavırsın savıtlar alıp çişmä buyına yul aldı. Çişmägä yakınayuga nider eşläp ”mäş” kilgän yat keşelärne kürep malay aptırap kaldı. Adımnarın tizlätep alga atladı. Başına çigüle tübätäy kigän, ak külmäkle, yabık gäüdäle, kıska buylı, çal çäçle ber kart İlnur yäşendäge berniçä malay häm añardan yäşräk kızlar belän çişmä buyında kaynaşa ide.

— Irgıtma, balam! Cir östenä küzänäktän bärep çıkkan çişmäne räncetkän keşe igelek kürmi , dilär. Sinmeni ul ädäpsez malay? Yaman atıñ kalanı urap kayttı bit, bolay bulsañ, cir şarın äylänep çıgaçak, ah, yünsez!— dide aña kart.

— Ä minem äti — avıldagı iñ bay keşe. Bezneñ ”Volvo” maşinabız, televizorıbız bar! Min sezne ätiyemä äytäm!— dip tezep alıp kitte İlnur, yugalıp kaluın yäşerergä teläp.

— Äytsäm, äytim, balakayım, sineñ ätiyeñ — iñ bähetsez keşe! Sineñ kebek igeleksez ul üsterü — iñ olı bähetsezlek ul. Äle dä yarıy onıklarım sineñ kebek tügellär!

Aylar, yıllar buyı tügelgän çüp-çarnı berämläp läm arasınnan cıyganda ös-başları pıçranıp betkän malaylar häm kızlar İlnurga, niçekter, çirkanıp häm şiklänep karadılar. Alay bulsa da, babaları kürsätmäsen yögerep ütäp torgan onıklar yakın bulıp toyıldı İlnurga häm ... üze dä sizmästän, çişmäne çistartuga alıngan yäştäşlärenä kuşılıp kitte ul.

... Öç kön tazarttılar çişmäne. Koyaşta kipkän kavırsın savıtlarnı, kıştırdık kapçıklarnı öyem-öyem cıyıp yandırdılar, çişmäne tiränäytep, yırganagın tigezläp, çitlärenä, ubılmasın öçen ere taşlar tezdelär. Soñgı könne kiçkä taban gına suı tonıklanıp aga başladı çişmäneñ.

— İşetäsezme, balakaylarım?— dide kart, küzlären ber noktaga töbäp. Malaylar häm kızlar aptıraşıp, ber-berlärenä karaşıp kattılar.

— Yuk.

—Yuk,— diyeştelär.

— ...Monnan küp distä yıllar elek kiçke uyınnan kaytkanda äbiyegez suga battı, bavı özelep çabatası torıp kaldı. Balçık arasınnan çabatanı aralap alganda zur gına ber taş iyärep çıktı. Şunı gına kötkändäy, küzänäktän urgılıp su aga başladı. Näq älegeçä... Küpme gomer itep beräügä dä söylägänem yuk ide, balalar, Sälmän çişmäseneñ tarihı menä şulay. Çişmä cırı — minem yäşlek cırım ul, balalar!

— Äye.

— Äye,— diyeşte kızlar häm malaylar.

...İh, nindi bäğırsez bulgan bit İlnur... Nigä şundıy çişmäne räncette ul? Nişläp şundıy çista, tonık çişmä cırın älegäçä işetmäde soñ ul?

— Kiçer mine, Sälmän babay! Min başkaça bervakıtta da kabat mondıy kara eşkä barmam! Sin kalada vakıtta çişmäne üzem tärbiyälärmen. Işan miña!— dide malay kartka, küz yäşläre aşa.

Şäfäq artına kerep bargan koyaşka bagıp, tın da almıy yäşlek cırın tıñlagan Sälmän kart, başın kagıp, rizalıgın belderde...