Hikäyä-pamflet
I
Talant üseşe — gıylemnän, hezmät yaratu — namustan, dan-däräcälärgä ireşüne isä yazmıştan kilä, dilär. Monıñ şulay buluın dönya kürgän irlär raslap söylilär. Halık äytä: «Bäheteñne sıyır sözgän ikän — art sikertep kenä ayga menärgä mömkin tügel»,— di. Niçek itep söylämäsennär, maturlasınnar, yämsezläsennär — şul uk süz, şul uk mäğnä inde ul. Barı tik töslärdä genä ayırma bar: mäsälän, äye — «Yazmıştan uzmış yuk!»
Änä, kalanıñ olug yübiley şäräflärenä bagışlap küpmelärgä medallär taktılar. Şunısı gacäp, millätkä, ilgä zur eş kürsätkännärneñ kayberläre onıtılıp ta kalgandır, alar urap uzılgandır äle. Hucalar üzläre belde, üz teläklärençä eş ittelär. Ä küpmelär söyendelär? Ahırdan da ul medalneñ faydasın kürdelär.
Ul hökümät büläkläre kemnärgä täti, disezme? Şul şul menä! Allahı täğaläneñ bähetle itüçe külägäse hämmä keşegä dä bertigez töşmi. Ul da saylıy, ul da saylana mikänni soñ? Ällä ğadellek, döreslek, berdämlek kebek süzlär häm töşençälär meskennär öçen, alarnıñ küñellärendä ömet utı sünmäsengä genä uylap çıgarılgannarmı?
Bolar hakında Gamir Mäülätoviç şaktıy yış uylandı. Soñgı vakıtlarda aña bigräklär dä avır bulıp aldı: köymäse tagın da komga barıp terälde.
Niçek şoma gına bara ide barısı da!
Anı kotırtkan kebek yasap:
— Üz kandidaturagıznı Fännär Akademiyäsenä äğzalıkka täqdim itärgä kiräk!— dide küptänge tanışı olı ğalim, eleklärne hätta ministrlıkta eşläp algan Huci Nuroviç, universitet foyesında yulları turı kilep.
— Niçek inde?— dide gacäplänergä ölgergän Gamir Mäülätoviç, şuşı mähabät gäüdäle adämgä kütärelep karap, üzeneñ sarı çäçlären artka kayıra-kayıra, güyä alarnı yolkıp atarga telägändäy.
— Gäcit ukımıysız!— dide şul ike metrlı ozın gäüdäsen töz totkan, tup kebek tügäräk başın daimi kırdırıp yörüçe Huci Nuroviç.— Konkurs iğlan ittelär. Äle vakıt bar. Beleşegez!
Gamir Mäülätoviç şunda uk kire kagası itte:
— Ul urınga Sähi Ğalimoviç Moratovnı saylarga äzerlilär!
Äytüen äytte, ämma bu süzläre barı tik farazı gına ide. Belgän kebek kilep çıktı. Huci Nuroviç, ğadätençä kızarıp, baskıçtan yugarı katka kütärelü uyında yulın dävam itterde, ämma:
— Anıñ işe sähilärgä yul kuyarga yaramıy! Köräşep kararga kiräk! Birelmägez!— dide, tiyeşençä kiñäş itep. Anıñ atlı kazak kebek kılıç aykap alu ğadäte bar ide. Monı Gamir Mäülätoviç ta belä.
Foyedan uzgannarında uk başlangan alarnıñ süzlären niçä keşe kolaklarına kertergä ölgergännärder dip beläsez? Ğalim-golamä, studentlar kolakların töz totuçan tügelmeni?
Gamir Mäülätoviç yugarı katlarga iltüçe baskıç töbendä aptıraulı uylarga birelgän hälendä kaldı. Menep barışında tuktalgan Huci Nuroviçka, tagın da ber-ber süz äytäme dip, öskä taba baktı. Ni kiñäş itsä dä, inde anıñ süzlären işeterlek tügel ide yugıysä, şaulı student halkı tavık çebeşläre kebek çäreldek avazlarnı kızganmıy söylänä-söylänä tız-bız menä-töşä yöri birdelär. Gamir Mäülätoviç çitkäräk barıp bastı. Berazdan hälen kaytarıp, sulışın alıştırdı häm foye katındagı kafedra bülmäsenä taba yünälde, baskıçtan yugarıga kütäreläse itmäde.
«Äğzalıkka,— dip uylandı ul,— äğzalıkka! Kızıklı fiker bu!»
Şunda hätere dä yañardı: aña tanışı akademik İlbäk Dansöyäroviç eleklärne, gazetalardan karap barıp, Fännär Akademiyäse konkurs iğlan itä kalsa, anda hiçşiksez katnaşırga kiräklegen ber tapkır kiñäş itkän ide. Menä bit, kandidaturasın yaklap çıgarlık keşese dä bar ikän! Busı — ber! İkençedän...
İkençedän — fän!
Gamir Mäülätoviç üzen gıylem ölkäsendä zur kazanışlarga ireşä algan ğalim dip isäpli. Yegerme biş yıl fän belän daimi şöğıllänüe fikerlären şundıy da alga cibärgän ide, hätta üz çorınıñ başka küp kenä ğalimnäre anıñ nindi yugarı biyekleklärgä ireşkänen küz allarına da kiterä, bu hakta uylarga da mömkin tügellär. Monı Gamir äfände üze dä belep betermäde, kaya inde başkalarnı ğayepkä alıp torırga!
Öçençedän... Häyer, bu aldagı ikeseneñ berse genä dä Gamir Mäülätoviçnıñ Fännär Akademiyäsenä äğza, iñ kimendä äğza-möhbir itep saylanuı öçen citärlek ide. Fänni açışlar ölkäsendä, ul şöğıllängän gıylem tarmagında bigräk tä, anıñ kebek zur ğalim bulsa, barı tik ike-öç kenä bulgandır? Aları da elektä kalgan, tarihta! Ä bu zamanda tagın kemne atarga mömkin?
Äye, Sähi bar bit äle, Sähi Ğalimoviç Moratov!
II
Sähi äfändene ul yahşı belä ide. Yulları ber tapkır gına kiseşmäde. Menä tagın yözgä-yöz kilergä mömkinnär!..
Gamir Mäülätoviç kafedra işegennän uzmakçı ide, bikle bulıp çıktı. Eştä keşe kalmagan ikän. Ä anıñ kiyemnäre şunda. Yaz cılını mul birä, ämma älegä cäyelep kitä almıy. Aprel genä bit. Kazan kalası öçen yaznıñ havası ışanıçsız vakıt. Äle yañgırı yavıp ütä, äle karı, tagın koyaşı yılmaya.
Gamir Mäülätoviç yañadan foye yagına çıgarga häm işek açkıçların birep utıruçı vahter äbi ihatasınıñ keçkenä täräzäsen şakırga, kul kuyıp, açkıçnı alırga, kabat kafedra bülmäsenä kilergä tiyeş ide. Yulında aña berniçä tanışı oçrap, hörmät belän isäpläşep uzdılar, ä ul Sähi Ğalimoviçnı uylap bardı.
...Student vakıtları ide. Gamirnıñ öçençe kursta ukuın başlagan vakıtı. Tulay torakka urnaşıp, berençeme-ikençeme könen genä yäşi älegä, aña ğadätsezlänep tübän kurs studentlarınnan ber törkem yeget bäylände. Yuktan gına, hiçber säbäpsez kasıgına kiterep törttelär dä:
— Monnan soñ bezneñ zakon! Bez huca!— didelär.
Gamir haman da alarnı añlamadı. Studentlar toragında mondıy hälneñ bulganı yuk ide.
— Nindi zakon, nindi huca?— dip aptıradı ul.— Minem anda ni eşem bar? Belmim min berni dä!
— Ehe, kotı kitte monıñ!— dip masaydı aradan şadra yözle, bögelmäs agaç kebek katı sınlısı. Gamir näq anıñ kulı astında kalgan, kasıkka törtüennän kabat agarıp kitkän ide. Yarıy äle şunıñ belän bette, anı cibärdelär.
Gamir bu yegetlärne isendä kaldırdı. Tege gayrät iyäse «bögelmäs agaç» digäne Sähi bulıp çıktı. Anıñ abıysı zur keşe ikän, üze curnalist, üze şağıyr, tagın ällä kemnär, di. Kaya inde Gamirgä, kolhozçı balasına, anıñ andıy «zur keşe» sanalırlık tügel abıy-apaları da. Barısı da gadi häm ğadäti salaçı sabançılar.
Sähi soldat hezmäten uzıp, annan «töplär» häm «töpçeklär», «kartlaç» häm «yäşlär» digän büleneşneñ rähäten tatıp kaytkan da, universitetka ukırga kergäç, studentlar arasında da şuşı uk tärtiplärne urnaştırmakçı ikän. 1980 nçe yıllarnıñ başı, Kazanda azık-tölekkä «talon tärtibe» hökem sörä. Ä Sähi, aña da karamastan, mul tormış belän baylarça yäşi ikän. Ämma anıñ ukuı öçle-tugızlı gına buluı, studentlar arasında ber yıl eçendä «kalay ätäç» möhere belän tanılıp, ahırda kikrige dä şiñüe mäğlüm hällärdän sanaldı. Kayber kuştannarınıñ ukuları bötenläy dä barıp çıkmadı, universitettan da kuıldılar. Sähi isä «isän kaldı», köçkä-köçkä genä, abıysınıñ tırışlıgı da östälep, diplom aluga ireşte. Ämma şunnan soñ anı bähet basa başladı. Ul kaysıdır zavodka eşkä urnaştı, anda Sähine komsomol oyışmasın citäklärgä layıklı häm yaraklı dip tapkannar ide. Ällä ni maytara almasa da, aña kagılgan keşe bulmadı. Tik yörde şunda. Anıñ «ä»se dä, «cä»se dä yuk ide. Utırışlarda ni söylänsä, şularnı huplavı häm töşenüe başın çaykap utıruınnan gına kürende. Yegetneñ şundıy «buldıklı» buluın yarattılar. Yeget bar yaktan da ömetsez ide. Mondıy keşe kulay da bit äle ul hucalar öçen!
Ä dönya kinät üzgärep kitte. Kiçäge yahşılarnıñ däräcäse töşte. Komsomol taraldı. Forsatmı, ällä abıysımı yärdäm itte, Sähi cılı urınga üz artın kıstırıp kalırga ölgerde. Näq menä anıñ kebek añgırarak, buşrak, yalkaurak, fikersezräk keşe kiräk bulgandır inde — mädäni-fänni ber komitetka citäkçe itep anı kuydılar. Ä kandidaturada barı tik Gamir Mäülätoviçnıñ gına iseme ide. Çönki bu vakıtta ul aspirantura tämamlagan, kandidatlık dissertatsiyäsen şartlatıp yaklagan, fängä kerep batkan ğalim ide inde. Ä Sähineñ abzası deputat bulıp alganlıktan, «säyäsät kartaların» üz kulında uynatırga köçennän kilmäsä dä, kayber urındıklarnı butaştırırga buldırır häldä ide. Gamir borçılmadı. Ul yazmışında andıy kuandırırlık bähet yuklıgı belän kileşmi kala almadı. Mäcbür ide.
Tuksanınçı yıllar urtalarında dönya tagın da butaldı. Yugarıda utıruçılarnıñ urındık ayakların sındırırga dip vakıt-vakıt mataşuçılar, tähetlärne çöyep taşlarga teläüçelär artkannan-arttı. Işanıçlı keşelär azaya bardı. Citäkçelär, ni genä bulsa da, üz tirälärendäge yalagay häm kuştannarga ışanıç belän tayana ala idelär. Äüväle bu häl alarnı çirkandırdı. Ämma, tora-bara, mondıy säyäsätkä kündelär. Ul gına da tügel, idarä eşe barı şulay gına bula häm yäşi ala dip ışandılar. Dönyaları ciñel genä şul yaña ez belän kitte. Häyer, anda, yugarıda, haman da, elek-elektän şuşı bulgan, imeş. Akıllılar endäşmäskä, kürmäskä, belmäskä öyrängännär, ahmaklarga isä öyränergä dä turı kilmägän. Menä şunnan bel inde sin kemnärneñ bähetleräk ikänlegen!
Gamir Mäülätoviç isä säyäsät häm idarä eşläre belän kızıksınunıñ, anı eşkä sanaunıñ nikadär tübänlek ikänlegen menä şul yıllarda töşende. Anıñ öçen hätta deputat bulu da tübängä taba tägäräü kebek añlaşıla başladı. «Niçek şul şakşılıkka batarga çirkanmıylar?»— dip uylıy ide ul.
Häm menä yaña ğasır başı citte. Bu vakıtta Gamir Mäülätoviç zur fänni açışları belän dan algan, tämam citlekkän zur ğalim ide inde. Ul küptän, üze dä sizmästän, zamandaşların gıylmi eşläreneñ näticäläre belän uzıp kitte. Ämma soklanuçılardan bigräk, annan könläşüçelär şaktıy ide. Gamir Mäülätoviç üz hezmätlären kürerlär häm tanırlar dip kötte. Ämma haman da kiresenä yulıktı: ğalimnär ällä sukır, ällä akılların satkan satanalar idelär şunda. Alarnı añlıy almadı.
Ä Sähi Ğalimoviç ul arada ber-ber artlı dissertatsiyälär yaklap ölgerde. Kandidatlıgı hakında: «Çile-peşle, ötek ber yazma!»— didelär. Ämma banketı bik yahşı bulganlıgına soklandılar. Ul da tügel, şul kandidatlıgın sipläp, süzlären artıgı belän kupşılandırıp, Sähi Ğalimoviç doktorlık dissertatsiyäsen dä yaklap ölgerde. Anısı da şul uk kandidatlık dissertatsiyäsenä kuşıp ike-öç ğalimneñ fikeren yamaştırıp birgännän soñ barlıkka kilde.
Ä soñgı vakıtta Sähi Ğalimoviç zur ğalim bularak tanıldı da kuydı. Kulga totıp kararlık hezmätläre bulmasa da, ul inde fänni oyışmanıñ citäkçe direktorı da ide. Söyläşep karagız inde häzer anıñ belän, kasıgıña niçek kiterep törtkänen sizmi dä kalırsıñ!
III
Gamir Mäülätoviç fänne — çınbarlıktagı hakıykatne tanıp-belüneñ näticäse dip belä ide. Ul başkaça uylıy almadı. Ämma ğalimnär asılda, ägär bez ber-ber teoriyäne hakıykat dip kabul itäbez ikän, dimäk ul — döres, yağni fän ul — hakıykatne tanıp-belü näticäse tügel, bälki keşelärneñ urtak ber fikergä kilüeneñ näticäse dip uylıy idelär. Gamir Mäülätoviç alarnıñ hälen añlıy häm mondıy başbaştaklık belän köräşü mömkin tügel ikänen belä. Alar saylagan yünäleş intrigalar öçen yul açkanın yäşermiçä äytä. Bigräk tä üzlären «fänneñ atası» dip iğlan itüçe häm belderergä teläüçelär öçen bu räveşle eş itü bik uñay bit, sotsializmda tärbiyälänep, kommunizm çäçäkläre sıyfatlarında formalaşkan ul agaylar dönyanı, anıñ belän bergä fänne dä başkaça bulırga, hakıykatne tanıp-belergä törkem fikere tügel, ayırım ber şähesneñ genä kulınnan kilä ala digänne belergä dä telämi idelär. Ğalim digän atama Gamir Mäülätoviç öçen päygambär dip belderügä tiñ isem ide. Şundıy yökne ul üz cilkäsendä toyıp yäşäde. Ämma här päygambärgä karşı Nämrud yäki Äbu-Cähil kebeklär bulgan sıman, alarnıñ hakıykatkä karşı çıgu köçläre dä, başkalarnı üzara tuplıy alu, bäyläp, berdäm çıgış yasarga öndär öçen ostalıkları da citärlek ikänlegen belep torsa da, bolay bulırga tiyeş tügel dip canı-ruhı belän kütärelep çıgarga äzer ide.
Ğalimnärneñ töp sıyfatı — ikelänü. Hakıykatne başka yul belän tanıp ta, töşenep tä bulmıy. Gamir Mäülätoviç isä gıylem ölkäsendä şuşı ikelänüläre belän gaciz ide. Aña kayvakıt gadi genä mäsälälärne çişüe dä avırlaşa başlıy: ike yaknıñ bersen saylarga kiräk, ä ul adaşıp kalganday bula. Kulınnan-zihenennän köçe kitä.
Mondıy häl anı bimazalıy. Aña kiñäşläşerlek keşese kiräk. Ä ul kem belän fikerläşsen? Tormışta, añlaşıla, hatını belän kiñäşä. Ämma anda da haman-haman anı borçu mömkinme? Ul bit yış kına: «Sin ir keşe, üzeñ kara!»— dip äytä tora.
Häm menä Gamir Mäülätoviç safsataga birelde, tormıştagı borçıluların tınıçlandırunıñ cayın taptı. Anıñ kulına borıngı zamannardan kilgän keçkenä genä «Fal kitabı» kerde. Döres, anı açunıñ ul ber uyın gına ikänlegen bik yahşı belä. «Fal kitabı»nıñ avtorları mögayın da ber-ber ğalimnärdän bulgannardır, neçkä psihologlardan, di! İkelänüçelär öçen menä digän kürsätmä tözep kaldırgan bit. Anı açasıñ, ukıysıñ, anda närsä kuşılgan bulsa, şunı başkarırga uyıña alasıñ, ämma tormış dulkınnarına kerep kitep, onıtıp uk kuyasıñ. Rähät, ikelänep tä torası tügel sıman. Ämma ışanıp betep kenä bulmıy şuña. Eh, menä ansı bulmasın ide. Yazmışnı ruh adımı belän ülçärgä kiräk yuksa!
Gamir Mäülätoviç, kafedraga kerep, elgeçtän algan plaşın kide, säğatenä karadı. Soñ ide inde, vakıt kiçke cidedän uzgan. Ämma uramda da, bülmälärdä dä yaktı. Söyenerseñ dä şul, cäygä taba baralar bit! Rähät könnär, yämle kiçlär kilep cittelär.
Universitettan Gamir Mäülätoviç 46 nçı marşrut avtobusı belän kayta torgan ide. Bu yulı aña keşelär şıgrım bulıp tulırga ölgergännär ikän. Tagın ayak öste basıp, kısıla-izelä kaytıla inde. Yäşlär ölkännärgä urın birüne belälärmeni häzer!
IV
— Hatın, sin närsä äyterseñ?— dip süz başladı ul kiçke aş yanında, söyeklesenä möräcäğat itep.
Alarnıñ balaları inde üsep citkän, ata belän ananı yalgız kaldırıp, üz tormışların küptän korıp cibärgän idelär. İkäüdän-ikäü genä küzgä-küz karaşıp kaldılar. İreneñ soravınnan soñ, hatını hätta aşaudan özelep, nider söylägän cirennän süzlär onıtıp, aña soraulı karaş belän töbälde. Gamir Mäülätoviç äytä başlaganın dävam itärgä aşıkmadı. Arada urnaşkan tınlık, güyäki yarılgan cir niçek aşıgıç häm kinät kiñäyä bara, şulay aralarında upkın hasil itkändäy bulıp toyıldı. Hatını kemnärneñder ayırılışuı turında söylägän vakıtında tuktalıp kalgan hälendä ide, şunlıktan, mondıy çakta şulay bit inde ul, «ällä, Hodayım, bezgä dä bu bäla yanıymı» digän utnıñ oçkını yörägenä ürmäläven sizderep, yözen käfendäy agarttı. Başına bütän törle uy kerä almavı añlaşıla bulır?
— Ällä, min äytäm, bezgä dä Fännär Akademiyäsenä äğza-möhbirlekkä bulsa da gariza birep karargamı?— dip, bu yulı açıgrak söyläp, kiñäşläşü eşen dävam itterde Gamir Mäülätoviç, hatınınıñ uyları agışın häm tänendäge kan äyläneşen üz cayına kaytarırga bulışıp.
Dönya beryulı yämlänep kitte. Hatını şatlık hislärenä kümelde. Ämma älegä ber genä süz dä kiñäş itep äytä almıy ide äle ul.
— Äğza bulıp saylanu mäcbüri tügel, ämma üzem hakında, fänni eşlärem turında belderep kuyu, fänni kazanışlarımnı kürsätep alu kebek ber eş tösen alır ide bu. Yugıysä andagılar miña iğtibar küzlären dä kızganalar! — dide, süzlären üz cayları belän ber-bersenä iyärtep.
Gamir Mäülätoviçnıñ bu kararın hatını da huplap karşı aldı häm, onıtılıp kitep, irennän mondıy adımnı küptän kötkänlegen yäşermi äytep birde. Alga taba eşneñ gariza iltep birü belän genä çiklänmäyäçägen, şaktıy küp dokumentlar häm yullanma-täqdim işe käğazlär cıynarga turı kiläçägen söyläp, Sähi Ğalimoviç kebek arkası nıklı keşe belän yarışu mömkin bulırmı digän fikeren äytte ire. Bödrä çäçle, açık yözle çibär hanım inde bähet koyaşınıñ tormış kügenä balkıp kütärelä baruın toygan häm anıñ äle tiz genä batarga uylamavın his itä başlagan ide inde. Bu haläte aña ikelänergä irek birmäde.
— Yatıp kalırga yaramıy! Sineñ qadär fänni açışlar yasasınnar äle äüväle!— dip, gomerendä berençe tapkır iren üze aldında maktap kuydı. Kem-kem, ämma ul, ukıtuçı da bularak, ireneñ dä, başkalarnıñ da gıylmi eşlärennän yahşı häbärdar ide. Gamir Mäülätoviçnıñ hezmätlären daimi kürep, karap, alar hakında başkalarnıñ fikerlären işetep yäşäde. Ul yalgışa almıy ide. Ber yaktan irenä borın çöyärgä birmäsä, ikençe yaktan anı gıylmi ezlänülärendä därtländerep toruçı da tügel idemeni?
Gamir Mäülätoviç ni öçender üz aldına kölemseräp aldı. Anıñ bu kölemseräve täräzä pıyalasına törtelep bärgälängän çeben tavışı belän kuşılıp kitep, hatınınıñ iğtibarınnan çittä kaldı. Ämma küñel kuäte soñgı vakıtlarda yugala baruın toyganlıgı säbäple, bu eşne başlap, alıp kitep, yırıp çıgarına ışanıp citmäde. Ämma häteren başka törle uylar da aykadılar: «Yatıp kalırga yaramıy!..»
— Şulay diseñme?
— Şulay dip äytäm şul!
Gamir Mäülätoviç tagın tirän uyga birelde. Ul tışkı yaktan bik tınıç sıman ide. Häyer, eçke yaktan da kızmadı, salkın akılı belän dönyalıknı güyäki ülçäp karıy, tälinkälärneñ ber yagına üzeneñ şähesen kuygan, ikençe yagında kalgan ni-kem bar, şular ide. Alarnı ul tigez totarga tırıştı. Annarı menä-menä başkalar yagı basar kebek bulıp, ülçäve selkende. Ahırıl- ämer, anıñ ülçävendä üz şähese basıp kitte. Bizmän tälinkälärendä yatkan opponentları yagı buş kalıp, mamık kebek kükkä çöyelde. Bu vakıyga ällä akıl sataşuı, ällä çın mäğnäsendä asıl ber küreneş ide — boların uk Gamir Mäülätoviç belep tä, añlap ta betermäde. İnde ul hatını süzlärenä kolak salgan, isäp-hisap yörtülärenä mökibbän halättä kaldı.
— Dokumentlarıñnı äzerläşergä üzem dä bulışırmın. Küptän vakıt ide inde!
— Cäfası, borçuı küp bit. Çeterekle eş!
— Sinme eştän, avırlıklardan kurka torgan keşe? Bulmagannı!
Gamir Mäülätoviç üze dä hatınınıñ ul süzläre belän kileşte. Anıñ kiregä sukalamavı üze ber söyeneç. Gomere buyı hatınınnan arkılı süzlär işetep aptıragan ir, bu vakıtta söyeklesennän dä:
— Ay-hay, barıp çıgarmı?— digänen işetmäde. Elek andıy süzlärennän küñele kitelsä dä, ämma da tırışa, eşlären barıber dä ahırına qadär citkerä kilä ide. Şulay da küñele tınıç bulmıy ide. Ä menä bu yulı kinät ul üzeneñ citlekkän, olpat zatlarça eş itüçe keşe buluına soklanır däräcägä citte. Hatını anıñ arkadaşında äverelde.
V
Küñelendä närsälär barlıgın keşe üze dä belep beterä almıy. Eşläre tärtiple barsın öçen alar, aldan niyätläp, «alay itim, bolay itim», yäisä «alay itärbez, bolayrak çıgar» dip kiñäşep, planlaştırıp kuyalar. Gamir Mäülätoviç ta näq şulay eşläde. İrtännän Fännär Akademiyäsenä kitte. Kön matur, koyaşlı ide. Yulı da uñay buldı. Gomergä «böke» häm yul poçmaklarında tıgılıp kaluçan 46 nçı marşrut belän yörüçe avtobus ta äledän-äle «yäşel yullarga» elägep tordı. Ber säğatsez barıp citep bulmas digän keşe yartı säğat eçendä ük anda ide inde.
Fän dönyasınıñ da «çäçäkläre» irtän irenep kenä küzlären açalar. Äye, Fännär Akademiyäse urnaşkan däü yortnıñ zatlı foyesı da, kabinetları da tınlık eçendä ide. Baş gıylmi särkätipneñ yärdämçese, ölkän yäştäge açık yözle hanım, Gamir Mäülätoviçnı kürgäç, nindi gozer belän «irtä tañnan» aptırauda yörergä mömkin ikän keşe diyäräk soradı häm, eşneñ asılın tiz añlap alıp, anı kadrlar bülegenä cibärde.
Anda da äfändebezne kötep aldılar anısı. Bülek mödire eşlären başkaruçı zatlı häm çibär hanım Gamir Mäülätoviçnı başınnan ayagınaça küze arşınına salıp ülçäp häm bäyäläp uzdı. Bu tanış karaş ide. Hanım anıñ tösen-buyın, yaktı yözen häm sabırlık belän nıgıtılgan ışanıçlı adım-häräkätlären yugarı bäyäläven sizderde. Gamir Mäülätoviçka ul:
— Bezgä näq menä sez kiräk idegez dä inde!— digän kebek toyıldı. Üz keşelär belän genä söyläşkändäy yakın kürep äñgämä kordı, nindi dokumentlarnı äzerläp citkerergä kiräklegen sanap birde.
Gamir Mäülätoviçnı üze eşlägän universitetı Gıylmi sovetı Fännär Akademiyäsenä äğza-möhbirlekkä täqdim itärgä tiyeş ikän. Monı da ike atna eçendä başkarıp çıgarga kiñäş itte.
Monısı çeterekle eş bulırga tora ide. Berençedän, anı täqdim itärgä äüväle kafedra utırışı cıyılırga, annarı dekanat kiñäşmäse uzdırılırga, alar teläge belän genä kandidaturası Gıylmi sovetka kuyılırga mömkin ikän. Tärtip şunı taläp itä. Başkaça bulmıy häm mömkin dä tügel.
Gamir Mäülätoviç beraz aptırabrak kaldı. Ul üzen kafedra mödire häm dekannıñ yaratıp betermäven belä ide. Alar anıñ az gına kütärelep kitüennän dä kan kaltırap toralar. Açıktan-açık karşılıkka kilmäsälär dä, anıñ yözendä, eş-ğamällärendä formal bulmagan lidernı kürälär, fakultetka citäkçe bulıp aluınnan da şürlilär. Bolar barısı kollektiv eçendä genä tügel, halık arasında da mäğlüm faktlardan, söylänelä torgan süzlärdän ide. Andıy şartlarda üz şäheseñä östämä däräcä yullap yörüne oşatırlarmı soñ?
Gamir Mäülätoviç universitetka şul häsräte belän kilep kerde. Ämma gomer bulmagan häl, kafedra mödire dä, dekan da irtännän üz kabinetlarında idelär. Citmäsä, uylanıp basıp torgan çagında, kötelmägän cirdän rektor üze kilep çıktı. Gamir Mäülätoviç aña: «Hälläregez niçek?»— digänenä karşı, äğza-möhbirlekkä kandidaturasın kuyu mömkinlege barlıgın äytep birde.
Rektor citmeş yäşlärendä, bazık, üz kemlege belän kanäğat keşelärdän ide, ämma añarda bu yulı başkalar hakında borçılu bilgeläre dä bar ide. Gamir Mäülätoviçka ike könnän uzaçak Gıylmi sovet utırışına dokumentların äzerlärgä häm mäsäläne kön tärtibenä särkätip aşa kuydırırga kuştı.
Bu çınnan da Allahı täğaläneñ üze kuşkan häm amin digän säğatendä başlangan eş sıman toyıldı.
VI
Nindi genä zur ğalimnärdä dä ber-ber törle säyer yak bula. Kaysılarında ul tämam kürenep, tışkı yaklarında yata, ikençelärendä — «cide yozak artına yäşerelgän». Gamir Mäülätoviçta da bar ul säyerlek. Hätta berniçäder äle! Anıñ yuk-bar horafatlarga ışanuları hakında häbär yöri. Mäsälän, inde iskärtkänebezçä, ul falga, yazmışka ışana, imeş. Möhämmäd päygambärneñ näselennän bulgan Cäğfär Sadıyk qalämenä nisbät itelüçe «Falnamä»se dä bar, imeş. Häm yalgışmıylar da bit. Anı ul kiçä ük açkan ide, küñelen därtländererlek şundıy häbär tap kilde: imeş, doşmannarıñnan östen çıgıp, teläkläreñä ireşäseñ, bu başlagan ğamäleñ — döres, uñışka kiteräçäk!
Şuşı horafattan gına da ul küpme ışanıç aldı. Monı ukıgaç ta başlagan eşeneñ uñış belän tämamlanaçagına şige kalmadı. Üze eşlägän kafedranıñ başbaştak mödirenä Gamir Mäülätoviç üz kandidaturasın äğza-möhbirlekkä täqdim itüne ütenep rektor isemenä yazgan garizasın totıp kerde. Alar duslardan tügel häm bula da almıy idelär. Mödir barlık hezmätläre häm fikerläre belän yasalma ğalimnärneñ berse ide. Säyer, anıñça fän raslau yulı belän, demokratik nigezdä, küpçelek tavış cıyu bärabärenä hakıykat mäsälälären häl itep üsärgä tiyeş. Ul monıñ niçek häm ni räveşle şuşılay bulırga tiyeşlegen bik ük açık itep küz aldına kiterep tä citkermi, fänni problemalarga bäyle bähäslär kilep tua kalganda, çişü öçen anı tavışka kuya häm karar çıgaru yulı belän raslıy torgan ide. Gamir Mäülätoviçka kilgändä, ul fän dönyasında adaşıp häm adaştırıp yörüçe mondıy adämnärne söymäde häm önämäde. Häyer, anıñ üzen dä kafedra mödire gel kaga kilde. Berençedän, yäş bulganlıgı öçen, ikençedän, beleme arkasında, öçençedän, anıñ hakında: «Ul fändä nindi açış yasadı soñ äle?»— digän süzlärne yış äytkäli bardı, ämma bu haksızlıgınnan üze ük şürli, şunlıktan safsatasında arı kitä almıy aptırıy birde. Şuşı häl canın izä mödirneñ. Söymäve yözenä çıksa da, turısın äytmi, tuktausız tamak kırulardan uzmıy, güyäki bugazına söyäk kilep tıgıla.
Mödirneñ tagın da ber yagı bar: ul namus turında iskärtergä yarata, namus keşeneñ gomeren ozınayta dip belä, ämma namussızlıgı belän aptırıy-aptırata torgan keşe. İnde şuşı yäşenä citep kilä-kilä, astırtınlıknı, üzenä kiräkçä yäşäüne, üz digänençä häm yugarıdagılar telägänçä eş yörtüne ul namuslı bulu dip añlıy başladı. Häyer, mondıy fikergä kilüe öçen tatar ädäbiyätında etärgeç birerlek äsärlärne dä şaktıy ukıdı. Monıñ belän maktana da belde. Namus kebek böyek keşelek töşençälären häl itü, añlau-añlatu printsipta härkem öçen kiräk, bilgele, häm bu eş cämgıyättä här çorda asılda däverenä bäyle çişelä dä. Här däver töşençälärne üzençä yañarta anısı. Boları — bähässez. Ämma hämmä çorlarga da berdäy töşençälär bar bit äle ul!
Gamir Mäülätoviç rektornıñ süzlären dä mödirgä citkergäç, mäsälä ciñel häl itelde, kauşavınnan kaltıranıp bulsa da garizaga ul imzasın saldı, karşı tügellegen belderde. Anıñ avız açıp süz dä äytergä kıymavınnan telsez kalganlıgın añlarga mömkin ide.
Gamir Mäülätoviçnıñ üzenä dä bu häl gacäyep ber vakıyga sıman toyıldı, dekanat işege töbenä kilep citkändä dä bu toygılarınnan aynıp citmägän ide.
— Mödiregez niçek alay kul kuydı soñ?— dip, dekan aptıraşta soragaç kına, beraz sulışı kiñäygänen toydı.
— Belmim, äytmäde.
— Añlamıy kaldı mikänni?
— Ällä sez karşı?
— Hiç yuk! Mödiregezneñ karşı kilmäve...
Anıñ tel töbe añlaşıla ide. Tagın da şul açıklandı: dekan anı barı tik kafedra mödire söymägängä kürä genä çitläşterergä mäcbür ikän bit!
Gamir Mäülätoviç fakultet citäkçelege karşı bulmau hakında garizasına imza saldırgaç, barça vaklıklarnı sıpırıp taşlaganday artta kaldırıp, üteneçen rektorga kiterde dä, anıñ «Gıylmi sovet utırışında häl itärgä» digän kürsätmäse belän särkätipne ezläp yünälde, annarı kön tärtibe taläp itkän dokumentlarnı cıynau, barlau häm ezläü eşenä kereşte. Barısı da üz cayına, ciñel genä bara birde. Bu çınnan da Allahı täğalä kuşkan eş sımanrak kulay kilgändäy toyıldı.
VII
Adäm gomere haman da eş häm tagın da eş belän ütä dä kitä ikän ul. Küp oçraklarda rähmätsez, rähätsez häm kuanıçsız eş belän bit äle. Gamir Mäülätoviçnıkı da şulayrak buldı. Tırıştı, tırıştı, tırıştı da, äle haman da tırmaşa, könen-tönen fängä hezmät itä. Gadi genä incenerlar da asılda üzlären ahırda ğalim bularak tanıtalar, nindider cihazlar, caylanmalar uylap tabalar da, patent alıp, ällä kemnär bulırga ölgerälär. Ä Gamir Mäülätoviçnıñ andıy eşlär belän mataşırga vakıtı bulmadı. Döres, anıñ fänni açışların faydalanıp, inceneriyä akılı üseşen dä alga cibärä aluçılar yuk tügel. Ämma mondıy eşlärne oyıştıru başında ul üze tormadı. Haman da vakıtı citmäde. Fänni ezlänülärdä ul tirängäräk çumdı. Anıñ yasagan açışların küpçelek älegä añlarlık däräcädä tügel ide. Fän härvakıt aldan yögerä inde ul!
Universitetnıñ Gıylmi sovetında Fännär Akademiyäsenä äğza-möhbirlekkä täqdim itelüçelär ber ul üze genä bulmadı. Gıylemdä tarmaklar törle. Fännär Akademiyäse alarnıñ barısı buyınça da diyärlek konkurs iğlan itkän ide.
Gamir Mäülätoviç monda da, universitetnıñ Gıylmi sovetında da, eşeneñ bernindi avırlıksız baruına häm häl itelüenä söyende. Sovet äğzalarınnan 68 ğalimneñ ni barı tik ikese genä anıñ kandidaturası belän kileşmägännär. Ul alarnıñ kemnär ikänleklären tösmerli dä sıman, ämma andıy vak mäsälägä iğtibar itep toralar dimeni?
Dokumentların terkäp-cıynap, Fännär Akademiyäsenä vakıtında iltep tä birergä ölgerde bit. Döres, kayber formal taläplärne isäpkä alıp citkermägän oçrakları tabıldı, şunlıktan ber-ike käğazen yañadan eşlärgä turı kilde, ämma alar här oyışmanıñ üz küzallavına bäyle formalardan gına gıybarät ide. Gamir Mäülätoviç yazmalarga kuyılgan taläplärne tiz töşende, yahşı añlap eş itte, ämma gomerläre buyına şul tördäge käğazlärneñ eçtälegenä tügel, formasına karap kına fiker yörtergä öyrängän, döreslegen bilgelärgä künekmägän çinovniklar üzläreneñ närsä belän niçek keşe başın katıruların sizenmäü genä citmägän, hätta üzara kileşä dä almıylar küp vakıtlarda. Monda da şulay buldı. Här vedomstvonıñ üz forması gına döres, imeş. Universitetnıñ Gıylmi sovet sekretare Fännär Akademiyäseneñ formal taläpläre belän kileşmäde, hätta käğazendäge süzlärneñ yazılu tärtiben üzgärtü teläge yuklıgın da açu belän äytte. Gamir Mäülätoviç, mahsus ütenep, yarar inde, alar äytkänçä eşlik inde digän räveştä äytkäç kenä, «här sazlıknıñ şäülegäne üzençä sızgıra» dip şayartıp käyeflären aulagaç kına, ahırda rizalaştılar tagın. Anıñ ul süzlärennän çıgıp: «Gomer buyı eşlä dä, dokument formaların da belmä, imeş!»— dip mıskıllanuın da añlarga bula ide.
VIII
Fännär Akademiyäsendä yaña äğzalarnı saylaular may ayı urtalarındamı, ahırlarındamı bulır — älegä üzlärendä dä bilgesez ide. Gamir Mäülätoviç dokumentların tapşırıp beterde dä, bu matavık eşneñ şulay ciñel häm ällä ni is kitärlek baş katırularsız gına barıp çıkkanlıgına söyenep:
— Allah kuşkan eşter bu!— dide.
Monıñ şulay buluında şik yuk ide.
Ä saylaularnı barı tik iyül urtalarına gına bilgelädelär. Kandidatlar şaktıy küp bulıp çıktılar. Akademiyä äğzaları alarnı äüväle «öyränergä» tiyeş ikännär. Gamir Mäülätoviç bu kızıksınuların namus eşe dip sanap, alarnıñ küzlärenä kerep aptıratmau taktikasın sayladı. Ämma kayberläre belän küzgä-küz oçraşmau mömkin dä tügel ide. Şularnıñ berse kürşe kafedrada gına eşli, mödir, studentlardan däülät imtihannarın bergä alaçak idelär. Ul, Razil Yunısoviç, eleklärne un-unbiş yıllap rektor bulıp ta eşläp algan, gomereneñ kışında yäşäüçe zat bularak ta bilgele. Bervakıt şulay, üzara duslarça äñgämä korıp utırgannarında:
— Gamirlarnı beläm. Alar bik katlaulı keşelär, ışanıp betep bulmıy,— dip, yülär süz äytep, Gamir Mäülätoviçnıñ gayräten dä çigergän ide. Şul häldän soñ aña karata hörmäte bermä-ber kimede, aralaşmas buldılar. Şunıñ arkasında Gamir Mäülätoviç Razil Yunısoviçnı äylänep uza torgan yullarnı saylıy birde.
Häm menä däülät imtihannarın bergä alalar. Ä andıy eştä karşılıklarga oçramıy, bäyäläüdä ikelänülär bulmıy kalmıy. Tagın da şunısı kızık — Razil Yunısoviçnıñ üz kandidaturasın akademiklıkka kuyganlıgı da küptän bilgele buldı. Äğza-möhbirlege dä oçraklı gına birelgän digän süzlär elgäre işetelgälägän ide, buş süz söylägännärder inde!
Ä menä küzenä çalınmıyça mömkin bulmagan Fännär Akademiyäse äğzalarınnan ikençese — akademik İlbäk Çurayıv belän alarnıñ cäyge bakçaları ber tirädäräk ide. Anıñ inde niçä yıllar elek äğzalıkka däğva kılırga çakırıp, belderülärne küzätkäläp barırga kuşuların Gamir Mäülätoviç haman isendä tottı. Döres, bakça dimäktän, çagıştırırlıkmı soñ? İlbäk Dansöyäroviç Çurayıv anda cäyen-kışın yäşäp yata. Zur, zatlı, rähät bakça yortı, yort kına da tügel, mirza saraylarınnan da yahşırak ihatalar, tagın ällä nilär. Şulay bulmıy ni? İlbäk Çurayıv säyäsättä dä at uynatıp, zamananı şaktıy butaştırgan keşelärneñ berse bit. Süze il başlarına da ütä anıñ, dilär, hak bulsa.
Häm menä anıñ belän yulları uylamagan-kötmägän vakıtta oçraştı. Döresräge, hatını belän İlbäk Çurayıvnıñ bergäläp zatlı aş mäclesennän kaytışları ikän, «sezne kürep kitik dip», kötmägän häm çakırılmagan cirdän üzläre kilep kerdelär. Gamir Mäülätoviç inde niçänçe yılı haman tözep beterä almagan keçkenä genä bakçası yortında takta ışkılau belän mäşgul ide. İlbäk Çurayıv galicänapların kürgäç, aptırap kitte.
Eh, hörmät tä kürsätäse ide bit!
— «Uik-end»tan kaytıp kiläbez äle!— dide İlbäk Dansöyäroviç, maktanuın yäşermiçä, güyäki Gamir Mäülätoviçnıñ närsäder äytergä yäki soraştırırga teläge barlıgın añlagan sıman sizenepme, ällä inde: «Menä, sezneñ kebek işäklär eşlägändä, bezneñ kebek zatlılar rähät çigä!»— diyäräk mıskıllau öçenme kıyafäten kiterep. Anıñ şaktıy siräklängän, şulay da ozınayıp üsärgä ölgergän kara bödrä çäçläre ğadättägeçä yözenä töşep-töşep, sılanıp tora idelär. Ul alarnı, çülmäk töbe kırşılıp yaltırıy bit äle, şul surätne häterlätkän peläş başına, haman-haman tözätep-caylap mataşkanday, niçänçe tapkır yämsezlätep tä ölgerde. Kıyık avızınıñ çitendä mıskıllı yılmayuı elenep tordı. «Uik-end» dimäktän, şimbä-yakşämbe könnärendä yal itep küñel açu küzdä totılsa da, bezneñ tatar anı şaşlık-kibap işene kızdırıp aşaudan gıybarät ber sıylanu bularak añlıy ikän.
Beraz süzlär alışkaç, Gamir Mäülätoviçnıñ hatını da alar arasına kilep kuşıldı. İlbäk Çurayıvnıñ hatını anıñ belän yakın itü tösen çıgarıp bu yulı da zurlap küreşte, hätta üz kızıday koçaklap diyärlek aldı.
— O-o, Zarifä hanım!— dide.
— Bez dä sezneñ törkemgä kerergä buldık!— dide şunda Zarifä, berençe süzläre belän ük alarnı aptıraşta kaldırıp häm, añsız itüen kürep: — İrem Gamir Fännär Akademiyäsenä äğza-möhbirlekkä üzeneñ kandidaturasın täqdim itte bit äle!— dip töşenderep tä birde.
İlbäk Çurayıv ta, anıñ bez kemlek märtäbäsen söyüçe «bik gadi» hatını da mondıy süzlärne kötmägän idelär bulsa kiräk. Zarifä alarnı tagın da aptıraşta kaldırdı:
— Anıñ kandidaturasın yaklap tavış birersez bit?
Bu turıda söyläşü İlbäk Dansöyäroviçneñ telägendä yuk ide bulırga kiräk, küñeleneñ tämam bozılıp kitüen yäşermi yözenä çıgardı: kıyık avızı, bültäyep, tagın da kıyşaydı, siräk, ämma da ozınaygan kara sılamçık çäçläre yözenä kabat işelep töşep aptırattılar. Ul citmäsä ıkı-mıkı kilde. Gamir Mäülätoviç anı kıyın häldän çıgarırga aşıktı:
— Hatın, üzeñ dä beläseñ bit, ägär dä fänne saylasalar, başka kandidatura bula almıy, mägärem ki Fännär Akademiyäsenä fän kiräk bulmasa, fän tiräsendä yörüçelärne üz küräçäklär!
Süzläre ozınga suzılıp, güyäki äüväle käğazgä yazılıp yatlangança itep äyteldelär. Bolay uk turı häm usal bulıp kilep çıguları Gamir Mäülätoviçnıñ üzen dä kauşattı. Ämma ul kemlegen sizderep alunıñ başka törle çarasın başına kiterä almıy kalgan ide.
Zarifä hanım, yüri bulırga kiräk, irennän bu süzlären kabatlatırga, tagın täesirle itep cöplätergä teläp:
— Niçek inde?— dip soradı.
Bu anıñ üzenä kürä keçkenä genä häyläse dä ide: ire üz kemlegen häm niçek uylavın häläl tele belän nıgıtıp äytep birsen, yalınıp tormasın!
— Bolay da añlaşıldı bit inde...— dide Gamir Mäülätoviç, hatınına cavap birmiçä, İlbäk Çurayıvnıñ kıyafätendäge üzgäreşlärdän avır toygılar alıp.
«Uik-end»tan kaytıp baruçılar bik aşıgalar ikän. İnde vakıt ta kiç, eñger kuyıra başladı. Huşlaşıp, hatını belän İlbäk Dansöyäroviç üz saraylarına taba cılı adımnar belän kitep tä bardılar. Hatını yanında alarnı ozatıp kalgan Gamir Mäülätoviç, artlarınnan karap kalgannan soñ, berazdan telgä kilde häm:
— Rähmät, hatın, akademiknıñ kotın aldıñ!— dide. Süzlärendä avır mıskıllanu da, ciñel kölü dä bar ide.
Zarifä hanım kitüçelärneñ aktan-karadan ber süz dä äytmäülärenä tämam gacäpsenep häm käyefsezlänep kaldı. İlbäk Çurayıvnıñ katlaulı keşe ikänlegen inde ul da añlıy başlagan ide bulsa kiräk. Tayandıra torgan keşe tügel! Ä Gamir Mäülätoviç öçen bu yañalıkmı? İlbäk Çurayıvnıñ bulmagannı bar itep kürsätä belü ostalıgı belän bergä, üz faydasın alda totıp kına eş yörtüen, deputatlıkta da halık mänfäğaten küzlämäven häterläp-isäpläp yörgän keşelärdän ide ul. Menä häzer anıñ hakında açık näticäsen dä çıgara ala!
IX
Fännär Akademiyäsendä saylaular cäy urtasına qadär soñartıldılar. Monıñ säbäben bolay dip añlarga bula ide: gaziz başlarnıñ urtak fikergä kilüläre öçen dä vakıt kiräk bit! Mondıy märtäbäle saylaularnı aşık-poşık kına başkarıp çıgıp bulmıy. Akademiklar da keşe häm nindi genä keşelär äle: barısı da şähes! Alarda süzlär niçek ülçänep söylänelä, kem belän ni räveşle söyläşep basıp toruıñ, utıruıñ kebek, köndälek bulıp uzuçı vak-töyäk detallär dä isäptä alına. Kagıluçı-sugıluçı-çitläşterelüçe keşe yanına yüri genä dä barıp basu yuk. Hikmät üz märtäbäläre öçen kurkudan gına da tügel, abruynıñ här mıskal berämlegenä qadär isäptä buluın iskärüdän şulay!
Gamir Mäülätoviçka saylaular könen şaltıratıp äytüçe bulmadı. Härhäldä niçämä kat belmiçä kalmayaçaksız dip ışandırsalar da! Şuña kürä ul kötte. Gazetalardan da kandidaturası saylauga kuyılu hakında ukıdı, dürt köndäş arasında ikänlege dä aña yahşı mäğlüm, kayber aktan karanı ayıra almauçılardan niçämä tapkır täbriklär dä kabul itkän ide. Hätta zavhoz hezmätendä toruçı ber tanışı:
— Sezneñ kandidaturagıznı huplap Akademiyäneñ prezidentına şaltıratam äle. Bez bit anıñ belän «ne razley voda» duslar, munçaga da bergä yörgän keşelär,— dip, maktanu katış häyerhaklık belän äytep tä salgan ide. Anıñ çete kara keçkenä nugay küzlärenä karap Gamir Mäülätoviç ul vakıtta säyersenep tordı da:
— Yarar, min karşı tügel!— dide.
Ä andıy keşelär ber ul gına bulmadı. Elekke ministrlardan tagın ike keşe, üzläre teläp:
— Fännär Akademiyäse prezidentı belän bezneñ tanışlık şäp!— dip maktandılar.— Aña sezneñ kandidaturanı yaklap äyterbez! — didelär, härhäldä soramagan-kötmägän cirdän şulay yärdämnären täqdim ittelär.
Zamanında äüväle berseneñ kul astında, annarı ikençeseneñ citäkçelegendä Gamir Mäülitoviçka eşlärgä turı kilde. Üze hakında alarnıñ kaygırtuı, uñay fikerdä buluları söyendererlek fal ide. Gomumän dä baştan uk bu äğza-möhbirlek mäsäläse häzrät fatihası belän bulgan kebek uñışlı, karşılıksız «tägäräp» kenä bardı. Döres, kanga toz salırga tırışuçı keşelär dä tabıla ul, ämma andıylarnıñ ni üzlären, ni süzlären Gamir Mäülätoviçnıñ citdigä alganı yuk ide.
Häm menä irtägä saylaular ikän. Köne-säğate belän diyärlek soñarıp bulsa da şaltıratıp äyttelär. Menä monısı säyer häl ide. Moña qadär güyäki Kodrät iyäseneñ ak cäymäsennän genä atlap bargan kebek toyılgan ikän şul. Gamir Mäülätoviçnıñ canı nindider avırlık barlıgın sizende, küzläre karañgılanıp aldılar, yazmış arbasınıñ tägärmäçe, güyäki taşka barıp menep, sikertep kuydı. «Bälki elegräk ezlägännärder, tapmagannar gınadır?»— dip uylap kuyarga mömkin ide. Ul näq şulay eşläde dä. Ämma kesä telefonı ğadäti küreneş bulgan zamanda ezläp tä taba almauları mömkin hälme?
Tormışta keşelär hämmä yaknı da uylap, añlap, isäpläp eş itärgä tırışalar. Yuksa ğamälläre, köç tügüläre buşka kitäsen belälär. Niyät belän genä dä tügel şul äle ul! Küplärne ömete urınına teläge yörtä!
X
Könneñ esse bulası irtänge koyaşnıñ ärsezlegennän ük sizelä ide. Fännär akademiyäse urnaşkan binaga barıp kergänendä Gamir Mäülätoviçnıñ yözenä salkınlık bärde. Soñgı yılda gına diyärlek tämam zamança itep tözekländerelgän häm zatlandırılgan şuşı yort eleklärne kommunistlarnıñ Ölkä Komitetı partkonferentsiyäläre öçen mahsus tözelgän, uramga karap torgan divarı tämam pıyaladan bulgan saray ide. Gamir Mäülitoviçnıñ yözenä säyerlek belän katnaş yılmayu da yögerde. Ägär dä, ukuçım, törek yazuçısı Säbähetdin Galineñ «Pıyala saray» dip atalgan allegorik äkiyäten ukıgan bulsagız, küñelegezdä bu yort belän anda surätlängän vakıygalar arasında analogiyä tuıp, sez üzegez dä anıñ kebek säyer toygılarga bireler idegez.
Dustanä mönäsäbät belän karşı almauları Gamir Mäülätoviçnı aptıraşka töşermäde. Keşe yazmışın häl itärgä cıyınuçılar üzlären ällä kemgä kuyalar andıy vakıtta, zatlarına sine çit-yat itep kürsätergä tırışalar: yänäse, duslıkka-tanışlıkka bu oçrakta urın yuk! Protokol şulay taläp itä.
Ämma ul yalgan halät kara bitlek kiyü belän ber. Alar küptän inde ayırım kararga kilgän, tamaşanıñ stsenariye yazılgan, anı zävıklı itep uynıysı gına kalgan. Monı da añlamaskamı?
Häm uyın başlanıp kitte. Akademik häm äğza-möhbirlärneñ, cıyılgan ğalim-golamäneñ üz-üzlären totışı uk tamaşanıñ älegä täüge pärdäse genä buluı hakında söyli ide. Gamir Mäülätoviç tä şuşı «uyın» väkile. Ämma anıñ aña başayak çummıyça, tamaşaçı bularak kına da katnaşu mömkinlege bar ide. Bu uyınnıñ hikmäte — uyınçılar üzara añlaşıp-beleşep, ber-bersen ruhlandırıp häm süzlärdä kızdırıp, şunıñ belän sähnädä garmoniyä tudırırga omtılalar. Üzara teläktäşlek yuk ikän, uyları barıp çıkmayaçak bilgele. Tamaşaçanıñ küzenä «tözekkä» karaganda «kitek» tiz kürenä. Ul güyäki şunı gına kötep utıra kebek. Ä annarı: «Uynıy da belmädelär!»— dip söyläyäçäk äle!
Gamir Mäülätoviç tamaşaçı rolen menä şuña kürä dä hup kürde. Üzenä karata tänkıydi karaşı saklansın öçen dä kiräk ide bu räveşe. Çönki şuşı uyınıñ ber personacı gına tügelmeni ul?
Ğalimnär alar sülpän halık. İrtägä dönyanı su basmayaçagın, davıl kubıp, pıran-zaran kiterep taşlamayaçagın belälärder sıman üzlären totalar. Häyer, dönyanı su bassa da, ğalimneñ häsräte artamıni ul?
Utırış aşıgusız-kabalanusız başlanıp kitte. Üz kandidaturaların akademiklıkka täqdim itüçelärgä başlap süz birelde, annarı äğza-möhbirlärgä. Hämmäse dä üzläreneñ fänni eşlärenä otçet-yomgak yasap, gıylem diñgezenä nikadär tirän çumuların dälilläp, ämma ozınga suzmıyça söylädelär. Arada hezmätlären täkrarlauçı video-stendlar äzerläp kilgän, mäsälägä kirägennän artık «citdi» karagannarı da bar ide.
— Bolar — küz buyau!— dide kemder.
Gamir Mäülätoviç şul yakka borılıp karadı. Ul yalgızı gına utırgan urındıklar räteneñ artında ayırım urın alıp ber «zur ğalim» sanaluçı äfände cäyelgän ide. Bu qadär keçkenä gäüdä dä şuşı hätle kiñäyä ala ikän! Kullar yak-yakka cäyep salıngan, başı küklärgä aşkan. Yeget şäp kürenä. Ämma kırımsak çäçläre genä yözenä kileşep betmi. Neçkä vä ozın borının tagın da yukartıbrak kürsätä.
Gamir Mäülätoviç konkurentlarınnan berse bularak äğza-möhbirlekkä saylanu öçen isemlekkä kertelgän şuşı Häşäp Hörmätov isemle äfändene şulay uk student çaklarınnan uk belä ide. Ber çor keşeläre diyärlek alarnı. Gomergä Häşäp Hörmätov teläk-omtılışlı bulıp, layıkmı ul aña, tügelme — boların isäpkä dä alıp tormastan, üz digänenä hätta teşläşep häm talaşıp ta ireşä aldı. Tik anıñ ni süzenä, ni üzenä ışanırga yaramıy ide. Häm menä bügen anıñ belän dä Gamir Mäülätoviçnıñ täkäläre sözeşäçäk!
Häşäp Hörmätov, tıñkış tanau, çerki kebek bezeldäp şul uk açılı-töçele süzlären berniçä kat kabatladı. Annarı kinät sikerep tordı, çıgıp kitte. Kabat kerde, kabat işekkä taba yünälde. Tämam sabırlıgı betteme, ällä inde kesä telefonınnan söyläşkäläp alu öçen şulay kiräk taptımı — boları uk añlaşılırlık tügel, işarälärennän sizelmi ide.
Çiratı citep, menä aña süz birdelär. Häşäp Hörmätov tribuna-mönbärgä menep bastı häm, keçkenä yılgır küzläre belän ğalim-golamäne «sez kemnär äle monda» digändäy aykap bäyäläp çıktı. Avızı, neçkä irennären cıynasa da, mıskıllı yılmayu belän tulı ide.
— Sez minem kem ikänlegemne yahşı beläsez!— dip, tämam kotlarnı oçırırlık märtäbädä, üz kemlegenä ayırım basım yasap başlap kitte ul. Bu anıñ fänni-gıylmi eşlärenä yomgak-bäyälämä, üz analiz birüe ide, protokol şunı taläp itä.— Min — tanılgan böyek ğalim, hezmätlärem ingliz, rus, törek häm dä başka tellärdä basılıp çıgıp tora... Sezneñ bu saylaular — uyın, tamaşa gına!..
«Min inde saylagan, zur ğalim bulıp dönyaga tanılgan!»— digän süzläre ide bolar.
Häm ul mönbärdän töşep tä kitte. Kilep, kötmägändä Gamir Mäülätoviç yanına utırdı. Törtep-törtenep tä aldı. Yarıy äle şunda Gamir Mäülätoviçnıñ üzenä süzne birdelär. Tribunaga ul mende häm, telenä ber dä artık süz söylärgä irek birmiçä genä, konkret atap barıp, barlık gıylmi eş yünäleşlären sanap, açıklık kertep añlatıp, kürsätep birde. Bu inde näq protokol taläbençä ide.
XI
Tänäfestä üzara kotlaşıp kul kısışular başlanıp kitte. Barça diyärlek akademiklarnıñ, äğza-möhbirlärneñ, ğalim-golamäneñ atap Gamir Mäülätoviçka kilüe häm, yäşermiçä:
— Barlık bügen söyläüçelär arasında iñ yahşı, çın ğalim buluıgıznı kürsätkän fänni çıgış sezneke buldı!— dip, kulın kısıp, uñışlar teläp, cilkäsennän söyep-kagıp äytelgän süzlärne anıñ konkurentları berdäy işetep tordılar. Cannarı koyıldı. Gamir Mäülätoviç üzen sabır tottı, erep kitmäde, mondıy täbrikläülär başkalarga täterme ikän dip kötte, küzätte, ämma alarga kotlaular yauganı kürenmäde. Bu inde zur ciñü ide. Häşäp Hörmätovnıñ haman süzlär kılıçı uynıy birde:
— Aldan söyläşengännär bolar! Saylap kuygannar! Häzer teatrı gına bara!
Tänäfestän soñ tavış birülär başlanıp kitärgä tiyeş ide. Töşke aş vakıtında, ällä kaylarda aşhanä ezläp yörmiçä, Gamir Mäülätoviç akademiklarnıñ bufetına gına kerde. Anda çirat zur ide. Ul iñ artka, ahırga kilep bastı.
— Sezneñ çäçläregez haman elekkeçä kuyı häm kara ikän!— dide tanış tavış.
Gamir Mäülätoviç aña borılıp karadı. Ä-ä, küptänge beleşe, kıyafätenä kürä «Çeçen» dip yörtelüçe pedagogiyä akademigı Sälähiyev Cabbar ikän! Gamir Mäülätoviç ta şayartası itte:
— Buyım da ozın, borınım da nık utıra häm totrıklı!..— dide. Bu inde dustınıñ kıyafätenä şayartulı işarä ide.
Alar köleştelär. Cabbar Sälähiyev hakında «cil iläp keşe bulıp yöri» digän süzlärne söylämägän häm işetmägän keşe yuk ide soñgı yıllarda. Şul bazıkıy gına häyläkär mişärneñ dä kayda da üz digänen eşläp yörgänlegen uylasañ, dönyanıñ hätär ber häldä buluına anıñ şähese ayırım ber dälil ikänlegen töşenüe avır tügel. Hay uynata monı dönya! Ä ul, älbättä, üzem uynatam dip belä. Ahırında başkalarga avırga kilmägäye! İke yıl elek kenä äğza-möhbir ide, inde bıltır akademik isemen dä aldı, ä fäne — yuk. Niçek şulay buldıra alalar keşelär? İnde prezidiumga saylanmakçı, dilär.
Saylanaçak ta. Moña qadär niçek üz digänen itte, monnan soñ gına başkaça bulırmı? Yuk! Başkaça bulırga irtäräk äle! Aña yazmışı başka stsenariye äzerlägän. Uyını dävam itä. Ahırı häyerle betärgä oşamagan! Menä bit ul närsä! Sine saylamıylar ikän — saylamıylar, vakıtı citmägän, Hodaynıñ birmeşennän öleş almagansıñ, dimäk!
Gamir Mäülätoviç uylangan arada urtakul Sälähiyev kitep tä yugalırga ölgergän ide. Anıñ karavı kafega başka ğalim-golamä dä kerep tuldı. Akademik häm äğza-möhbirlärneñ kübese Gamir Mäülätoviç yanına cıyılıp, anıñ belän dustanä äñgämä kordılar, anı hörmätläülären kürsättelär. Ämma şul uk kafeda yakınayırga telämägän, üzlären yırakta yörtüne häyerleräk kürgän yakın tanışları da bar ide. «Mögayın saylauda biräçäk tavışların kemnärgäder väğdä itkännär, üzemä sorarmın dip şiklänälär bulır! Añlaşıla!— dip uylarga da,— bälki «tavışların» miña birergä teläp, başkalar monı sizmäsennär dip saklanalardır»,— diyäräk tä fiker yörtergä mömkin ide.
Monı uk, soñgısın ömet itü säyerräk toyıldı. Andıy uk miherbanlık kürsäterlärenä Gamir Mäülätoviç ışana almadı, şulay da ömete kuş ide. Niçek başkaça bulsın di? Akademiklar bit alar, fänne yaklauçılar, fän dip, fän öçen dip yäşäüçelär! Äğza-möhbirlekkä genä tügel, hätta akademiklıkka layıklı tügelmeni Gamir Mäülätoviçnıñ gıylmi eşläre, fänni açışları? Kulların täbrikläp kısıp şulay dip äytmädelärmeni? Äyttelär! Kat-kat äyttelär! Ciñü Gamir Mäülätoviçta bulaçak!
— Citdiräk bulıgız, yegetlär!
Gamir Mäülätoviçnıñ bu süzläre şuşında, barlık ğalim-golamä bufetka cıyılgan cirdä, barısına da işetelerlek itep kıçkırıp äytäse kilde. Ul belderüe saylau hakında, akademiklarga häm äğza-möhbirlärgä atalırga tiyeş ide. Ämma äytelmi kaldılar.
XII
Tänäfestän soñ saylaular uzdı. Gamir Mäülätoviç haman da üzen ütä sabır tottı. Başkalar belän artık süzlär alışmadı. İşetkänen yota bardı. Konkurentlarınıñ küz almaları aña töbälgän ide. Monı härdaim sizep tordı. Alardan äle citmäsä: «Sez närsägä ömetlänäsez?»— digän soraunı da, «Ni öçen barısı da sezne genä täbrik itälär?»— digän açulı häm ömetsez karaşlarnı da toydı. Ğalim-golamäneñ çınnan da eçe tulı väsväsä ide. Gamir Mäülätoviç ni öçender ihlaslıkka ışanıp citmäde. Bu da uyınnıñ ber şartı gına bulırga tiyeşlegen onıtmadı häm, tamaşaçı sıyfatına kerergä tırışıp, mömkin qadär üzen drama karauçı halätendä toyuda buldı. Anıñ başında daimi ber uy böterelde: «Ägär dä minem kandidaturamnı yaklap berniçä genä akademik tavış birsälär dä, alar berençe bulıp kilep kotlarlar! Bu da söyeneç bulır!»
Bolay uylavı aña rähätlek birde. Yözenä ışanıçlı yılmayu yögerde. Ä Sähi Moratov ürle-kırlı yörenä tordı. Häşäp Hörmätovka isä, tärtipne bozıp, saylaular aldınnan tagın da süz birdelär. Bu yulı da ul üzeneñ çın häm böyek ğalim buluın kabat täkrarlap söyläde. Citdiräk bulırga çakırdılar. Ämma närsä äytsen? Haman da şul uk ikän: hezmätläre başka tellärgä tärcemä itelgän, ul küptän halık mähäbbäten yaulap algan çın akademik, äğza-möhbir genä dä tügel!
Bu yaktan Gamir Mäülätoviç maktana alamı soñ? Yuk, älbättä! Kaya di ul Amerika qadär ällä kaydagı Amerika ğalimnärenä tanılu? Äle tatarnıñ üze dä anıñ ber-ike hezmäten belüdän uzmagan. Fän, dibez, gıylem, dibez, ul halık öçen kiräk, dibez. Ä halıknıñ anda eşe yuk, belemnän başka da, kazanışlardan faydalanıp, rähät kenä yäşi birä. Anıñ äle kayber ğalim dip atalgannarı da şul däräcädä genä tügellärme soñ? Yuk-yuk, yuktır! Alay gına buluları hiç mömkin tügel! Änä bit, Tatarstanda gına tügel, Başkortostan ğalimnäre arasında da tanılgan Sähi Moratov bar, başkalar! Bälki Gamir Mäülätoviçnıñ da fänni açışların belälär, añlıylar, yugarı bäyälilärder? Änä bit, çıgış yasavına, ber-ber artlı kilep, niçek täbrikläp kulın kıstılar, kotladılar. Bu saylaularda ciñü hiçşiksez Gamir Mäülätoviç kulında bulaçak!..
Ul tınıçlanıp ölgerde. Tagın küñelenä rähät uylar tuldı.
Ämma saylau näticäläre Gamir Mäülätoviçnı häyran ittelär: anıñ Fännär Akademiyäsenä äğza-möhbirlekkä kuyılgan kandidaturasın yaklap ber genä uñay tavış ta birelmägän ide. Telgä alırlık kına bulsa da, het ber genä tavış, ber tavış! Yuk bit! Dimäk, alar barısı da aña karşı. Häm barı tik anıñ kandidaturası belän genä şuşı häl!
«Häzer min bolar hakında da uylarga tiyeş tügel!— dip tukındı anıñ akılı.— Min barısın da añladım! Miña barısı da añlaşıldı! Minem kandidaturamnı berkem dä yaklamadı!»
Gamir Mäülätoviç urınınnan tordı. Bu vakıtta ul biyek manaradır sıman üzen toydı, zalda utıruçılarga küz taşladı. Uñay tavışlar cıygan Sähi Moratov tantana itä ide. «Şulay şul, anıñ kandidaturasın yaklauçılar tribunadan torıp söylädelär, eşlärenä häm şähesenä soklanu süzlären yaudırdılar... Menä bit ul niçek! Tribunadan alarnıñ kaysısı sine yaklap süz äytte?»— Gamir Mäülätoviç inde uylamıy, bälki häteren genä tärtipkä kiterä ide.
Çıgıp bargan uñayında berençelärdän bulıp tege yulı maktap kulın kıskan akademiklarnıñ bersenä oçradı. Niçekter şulay kilep çıktı — kullar suzıştılar. Gamir Mäülätoviçnıñ yözennän hiçber häbärne ukıp bulmıy ideme, ällä akademik üze yalgıştımı:
— Min sezneñ öçen tavışımnı birdem!— dip äytte dä saldı.
Moña karşı yılmaymıy häm cavap birmi kaldıru mömkin tügel ide. Gamir Mäülätoviç, kisterep, ämma tınıç küñel häm saf vöcdan belän:
— Äye! Karşı tavış birgänsez!— dide.— Çönki minem kandidaturamnı yaklap ber genä dä uñay tavış çıkmagan!
Akademik, ni gacäp, häyran itte, aptıraulı küzlären akayttı häm äytep tä saldı:
— Alay buluı mömkin tügel! Mömkin tügel! Bu nindi häl!
Aña menä häzer: «Agay, kılandırmagız! Berär uñay tavış birelgän bulsa — ber häl!»— diyäse ide, ämma Gamir Mäülätoviç alay eşlämäde, bälki:
— Rähmät sezgä!— dip, anıñ cilkäsennän balasıtıp kaktı häm kitep bardı. Ul bu vakıtta güyäki: «Rähmät sezgä, minnän çın yözegezne, kemlegegezne hiçniçek yäşerä almavıgız öçen!»— dip äytkän kebek ide.
Ä nigä, çınnan da şulay tügelmeni? Gamir Mäülätoviçnıñ karşısına kilep häzer alarnıñ kaysı ber-ber süz äytergä batırçılık itäçäk? Oyatları bulmaunı kürsätsennärmeni? Ul bit alarnı häzer ütä kürep tora. Menä bügen çın yözläre genä tügel, nindi ğalim buluları da açıldı. Alar fänne sayladılar bit. Gamir Mäülätoviç tügel, bälki üzläre anıñ karşında «yalangaç» kaldılar! Anıñ rähmäte — ul bit mıskıllangan keşeneñ rähmäte! Ä haksız mıskıllangan keşeneñ rähmäte ränceşneñ dä ränceşe ul, räncetüçelärgä Allahı täğaläneñ kahären kiteräçäk räncü süzläre bit ul!
Gamir Mäülätoviç kirpeç-kirpeç itep salıp tezelgän taş uram buylap atladı. Mondıy vakıtta iñ yakın keşeñ genä häsräteñne urtaklaşa ala. Şunda Gamir Mäülätoviç kesä telefonın aldı, anı kabızdı häm hatınına şaltırattı.
Häbärne işetügä:
— Kit annan!— dip, hatını tämam häyran itte.
— Borçılma!— dide aña Gamir Mäülätoviç.— Şulay yazgan bulgandır inde! Borçılma! Barısı da tärtiptä. Min häzer, universitetka kerep çıgam da kaytıp citäm. Çäyläreñne yañarta tor!
Taş uram, könneñ esselegen yotarga teläp, çiksez gacäplänü katış yılmaya, anıñ sayın taşları katılana baradır sıman ide. Gamir Mäülätoviç üzen äle İlbäk Çurayıvnıñ tänäfestä niçek itep maktap söyläp toruların, täbrik belän kulın kısuların, başka akademiklarnıñ da zurlap üz itülären, saylangan Sähi Moratovnı da, hiçşiksez prezidium äğzası märtäbäsenä ireşäçäk Cabbar Sälähiyevnı da, başkalarnı da isenä töşerä-töşerä uylanıp bardı. Ä menä Häşäp Hörmätovnıñ süz kılıçları niçek uydır bit?
Yuk, akademiklarnı Gamir Mäülätoviç açulanmadı, ul alarnıñ bersenä dä mıskal qadärle dä üpkälämäde, hätta räncemäde dä. Barı tik:
— Rähmät sezgä, rähmät! Yahşı sabak birdegez!— dide.
Ämma mäğrurlanıp ta:
— Monnan arı min sezgä fändä zur açışlar yasap kemlegemne kürsätäçäkmen äle!— dimäde.
— Kirägegezne biräçäkmen!— dip tä yanamadı, bälki haman da:
— Rähmät sezgä, rähmät!— dide.
Ul bu vakıtta sikältädä sikertep kuyudan avtobusta uyanıp kitkän yulçını häterlätä ide, güyäki bügen genä küzläre açılgan, säyersenep, yak-yagına karanıp, añaşıp ölgergän.
Ä bu çınnan da yazmış sikältäse genä ide.
Sentyabr-oktyabr, 2007, Kazan.