Şağıyr turındagı mäğlümatlarımnı barlap utırganda şaktıy gıybrätle şiğri yullarga tap buldım. Ul yullarnıñ avtorı – HH ğasır tatar ädäbiyätı klassigı, Tukaynıñ yaktaşı (tugan avılları berniçä genä çakrımda urnaşkan) Sibgat Häkim. Menä alar:
Yörgäneñ bardır bolında,
Tugay barmı turgaysız?
Şul tugan-üskän cireñdä
Ber yort barmı Tukaysız? (avgust, 1985)
Menä şularnı ukıdım da, uyga kaldım. Bu süzlär şähsän üzemä bik yakın, bik añlayışlı. Arça, Ätnä yaklarında, Tatarstan kiñleklärendä – tatar mohite kaynap torgan urınnarda , bälki bügenge köndä dä näq şağıyr yazgançadır da ul. Tik menä şiğriyät şaukımınnan beraz aynıp, karaşıbıznı üzebez tormış kötep yatkan yaklarga yünältik äle. Turgaysız tugaylar älegä siräkter siräklegen, tik menä Tukaysız yortlar… boları kübäyä bara, miña kalsa. Eş monda barı tatar kitapları kıtlıgında gına tormıydır, mögayın. Millilek, iman – bolar bit ana söte belän ük kanga señderelergä tiyeşle närsälär.
Vakıt – ayausız närsä. Ul isemleklärgä, hätta tarihi vakıygalarga birelgän bäyälärgä dä üzgäreşlär kertep kenä tora. Küp isemnär yıllar tuzanına kümelep kala. Tik böyek zatlarıbız vakıt sınaularında, asıltaşlarday, moñarçı kürelmägän yañadan-yaña nurlar belän balkıp kitälär. Şundıy asıl zatlarıbıznıñ berse, bu, hiçşiksez Tukayıbız!
İslam dinendä iman yañartu digän töşençä bar. Möselman keşese Allahnıñ barlıgına, berlegenä inanuın hädaim kabatlap, yañartıp torırga tiyeş. İman yañartunıñ tabigıy dävamçısı bulıp «häter yañartu» digän töşençä tora. Äydägez äle, bez dä häterlärebezne yañartıp Tukayıbızga az gına bulsa da hörmät kürsätep ütik. İñ elek şähesneñ biografiyäsenä tuktalırga kiräkter.
Bulaçak şağıyr 1886 yılnıñ 26 aprelendä Kazan öyäze Kuşlavıç avılında ukazlı imam Möhämmätgarif häm Öçile avılı kızı Bibimämdüdä ğailäsendä dönyaga kilä. Şağıyr üzeneñ sigez yäş yarımga qadär tormışın «İsemdä kalgannar» dip atalgan biografik yazmasında täfsille terkäp kaldırgan. Kızganıç, elegäre här tatar balası mäktäptä kat-kat öyränä torgan bu kitap ta här tatar ğailäsendä yuk bit häzer…
Şağıyr tormışınıñ balaçak çorı ayırım iğtibarga layık, çönki Tukay icatında kiñ yañgıraş algan halıkçanlıknıñ tamırların añlau öçen bu bik kiräk. Şağıyr kıska gına gomreneñ ber genä minutına da üzen kemnär ülemnän saklap kalganın isennän çıgarmıy.
Azmı kakkannı vä sukkannı kütärdem min yätim?!
Azrak üsterde sıypap tik mañlayımnan millätem. – dip yaza Tukay.
«Tukaynıñ balaçakta ülmi kaluı bezneñ bähetebez öçen bulgandır. Bu bähet öçen kaydadır tirändä bezneñ härkaysıbızda rähmät süze dä yata» , dip yazdı Başkortstanda gomer itkän tatar şagıyre Nacar Näcmi.
Gazaplı başlangan tormış yulı gazaplar belän dävam da itkän. Tukay Cayıknıñ (Kazahstannıñ Uralsk şähäre), annarı Kazannıñ arzanlı kunakhanäläreneñ salkın bülmälärendä yäşärgä mäcbür bula. Taşıp torgan talantı bula torıp ta, şağıyr tormışın caylıy almıy, çönki ul gadi halıkka hezmät itü yulın saylıy.
Äydä halıkka hezmätkä,
Hezmät eçendä yözmäkkä;
Bu yulda härtörle hurlıkka,
Zorlıklarga(avırlıklarga) tüzmäkkä, dip yaza ul ber şigırendä.
Tukaynıñ eşçänlege soklandırgıç. Äytik, 1909 yılda gına da anıñ Kazanda 9 cıyıntıgı dönya kürä. Ämma bu şağıyrneñ matdi hälenä bernindi yahşılık kertä almıy. Tukaynıñ «Ber gazeta idaräse hälennän» digän şigırendä (1907, dekabr) şundıy ärnüle yullar bar:
Siña dustım, süzem şuldır: tatarga satma matbugat.
Traktir aç tatarga, - sat ta tor härtörle mäşrubat (eçemlek).
Ämma ni genä bulmasın, şağıyr kıyblasın üzgärtmi.
Cırlap toram, torgan cirem tar bulsa da,
Kurıkmıym, söygän halkım bu tatar bulsa da;
Kükräk birep karşı toram, miña millät
Häzerge kön mıltık, uk atar bulsa da.
Uñga, sulga aumıym, haman alga baram,
Yulda kirtä kürsäm, tibäm dä audaram;
Qaläm kulda bula torıp, yäş şağıyrgä,
Mäğlümder ki, kurku berlän örkü haram.
(«Ber tatar şagıyreneñ süzläre»)
Tukay tugan halkına Härçak tugrılıklı kala.
Söy gomerne, söy halkıñnı, söy halkıñnıñ dönyasın,
Bez ülärbez, bilgele, tik ükeneçkä kalmasın.
Kiñ küñelle bul eçeñnän, mıskıl işetsäñ, vak, digen,
Taptasınnar, hurlasınnar, tik canıñ hurlanmasın.
Aprel ayı bezgä Tukaynı birgän. Şul uk ay anı bezdän alıp ta kitä. Şağıyr 1913 yılnıñ 15 aprel kiçendä Kazannıñ Klyaçkin bolnitsasında tuberkulez avıruınnan vafat bula.
Tagın şağıyrgä süz birik:
Köçläremne min kara könnärgä saklıy almadım,
Könnäremneñ hiçberen dä çönki ak di almadım.
Buldı yulda kirtälär, ettän kübäyde doşmanım,
Çönki zalimnärne, östennärne yaklıy almadım.
Kaytmadı üç, bette köç, sındı kılıç – şul buldı eş:
Kerlänep bettem üzem, dönyanı paqli almadım.
(«Kıytga»)
Bu şiğrendä Tukay eşläp beterä almagan ğamälläre turında hisap tota. Ämma anıñ tulı bulmagan 27 yıl eçendä başkarıp kitkännären genä dä küpme buın ğalimnär öyränäçäk äle.
Marina Tsvetayıvanıñ «Moy Puşkin» digän danlıklı äsäre bar. «Puşkin bıl moy pervıy poet, i moyıgo pervogo poeta - ubili», - dip yaza Tsvetayıva. Balaçak hatiräläre gomerlek bula bit ul. Tukay minem iñ berençe tanışkan, yaratkan şagıyrem ide. Anı atıp ütermädelär üterüen, ämma, inde vafatına ğasırga yakın vakıt ütep kitsä dä, bu isem yanında hörmät, ihtiram belän yänäşä hösetlek, tübänsetü kebek yaman küreneşlär dä küzätelä tora. Kaydadır okean artlarında tügel, tatarnıñ üz ilendä şağıyrne yä tözälmäslek ateist itep, yä kulınnan korän töşermägän dindar itep kürsätergä tırışu diseñme, anıñ isemen yörtkän premiyä tiräsendä törle nizaglar çıgaru diseñme, yä distä yıllarga isäplänep, zatlı cıyılma itep çıgarılgan «Mäktäp kitaphanäse» seriyäsenä şağıyr cıyıntıgın «VII» sanı belän berketep çıgaru diseñme («TaRih» näşriyätı)… tagı ällä nilär. Şağıyr yazmışın ber curnalist «aklı–karalı» dip atagan ide. Aklı-karalı gına tügel sorı töslärgä manılgan bügengebez ük inde Tukaynı üz itmi. «Yaña tatarlarıbız»nıñ bik siräge Tukay yazmışında üzeneñ ütkänen kürä(çönki küzen yoma ul aña, hurlık dip sanıy). Minem Tukayım gadi tatarlar yaklı ide, dimäk, minem süzne dä söyläüçe ide. Ul – minem berençe yaratkan şagıyrem ide, şul däräcäsennän töşmäs tä.
Mansur SÄĞDİYEV, Orenburg.