Тукай - 01

  I өлеш. ЯҢА БИСТӘ
  
  Азмы какканны вә сукканны күтәрдем мин ятим?!
  Азрак үстерде сыйпап тик маңгаемнан милләтем.
  
  Беренче бүлек
  
  1
  
  Баралар… баралар…
  Бар да бер якка, калага таба…
  Җәяүлеләр… атлылар…
  Юл өстеннән ач каргалар көтүе кузгалып очып китә. Җирдән, тәбәнәк кенә
  булып, көлсыман соры тузан күтәрелә дә хәлсез генә кире ята.
  Тирә-як тагын авыр тынлыкка чума.
  Вак кына соры тузан белән томанланып торган зур һәм эссе күк җиргә рәхимсез кайнар сулышын бәрә…
  — Кайсы авылныкылар?
  Моны өр-яңа сары чыпталар өелгән арбада утыручы киез эшләпәле агай янәшә
  баручы җәяүлеләрдән сорады. Ул, чыпталар өстенә менеп, атка карап
  утырган, изүләре чишелгән, муены алга сузылган, зур авызының аскы ирене
  эсседән әлсерәп, салынып төшкән. Аңа аркасы белән, бөркү тынлыктан оеп,
  дүрт-биш яшьлек малай утыра. Ул күзләрен ачарга тырыша, әмма күз
  кабаклары авыраеп басып төшәләр, күзләр йомыла, иреннәр әкрен генә
  ачыла, аннан кечкенә ак тешләр тезелеп күренәләр.
  Югары Ашытлар… — дип җавап кайтарды арба белән янәшә баручылардан берсе. — Үзегез кайсы авыл?
  — Өчиле…
  Башланган әңгәмә шуның белән бераз тынып торды, кешеләр юлларын дәвам
  иттерделәр. Тик бераздан җәяүлеләрнең яшьрәге арбада утыручы малайга
  игътибар итеп, шаярыбрак сорау бирде:
  — Егет кая бара? Ул да сәүдә беләнме, әллә безнең кебек эш эзләпме?
  Малай, күзләрен ачып, аңа карады.
  Егет минеке түгел. Миңа әманәт итеп кенә биреп җибәрделәр. Авылда рәт
  бетте. Калада асрамага алучы бар…— диде олаучы һәм әйләнеп малайга
  дәште:
  — Аякларың оемадымы, Габдулла энекәш? Сузып утыр син аларны. Менә шулай…
  Үзе аның аяк астындагы чыптаны көйләбрәк тартып куйды.
  Кинәт алда, кара багана булып, өермә күтәрелде һәм юлчылар яныннан гына
  тузгып үтеп китте. Кешеләрнең йөзенә кайнар җил килеп бәрелде.
  — Бәхетсезгә җил каршы, дип белми әйтмәгәннәр,— диде җәяүлеләрнең берсе.
  – Сөйләмә дә,— дип, аның сүзен алҗыган тавыш белән куәтләп куйды әлеге
  Ашыт кешесе. — Анысына да сүз әйтмәс идең, җилен дә ерып чыгар идең
  әле…
  Әйтергә ирендеме, әллә бу бөтенесе өчен болай да ачык мәсьәлә идеме, ул сүзен дәвам иттермәде.
  Аның тел төбе кая барганны шунда ук аңлап алган озын муенлы, чандыр крестьян ялкау гына шыгырдап куйды:
  — Кая барсаң да кара сакалың өстеңә менеп атланган инде…
  Баягы яшь крестьян моңа өстәде:
  — Бер дә булмаса, тотабыз да Бондюгка китәбез, нигә! Кишетнең Алача
  Хәйретдин кайтып сөйләгәнне минем абый үзе тыңлап торган. Пашпортың
  гына булсын дип әйтә, ди.
  Тимер юл казырга да шулай җыйдылар. Вәсим Хәйрулласы китте дә юкка чыкты бит, әнә…
  Берәү дә бу дөньяга мәңге яшәргә килмәгән инде, анысы…
  Өметсез бер шайтан, ди. Барыйк әле. Аннан тагын күз күрер…
  Габдулла тагын бик нык оеп китте.
  Ул яңадан күзләрен ачканда, юлдаш абыйлар юк, ат ниндидер авыл урамы
  белән бара иде. Гаҗәп таныш ис аның борынын кытыклады: пешкән карта
  исе!..
  Ашыйсы килү теләге аның эчен борып алды. Соңгы тапкыр алар бүген иртән,
  ниндидер авылда, кунарга кергән җирләрендә, чәй эчтеләр. Олаучы абый аңа
  өйдән алып чыккан кечкенә алабута күмәченең бер читен сындырып бирде.
  Габдулла аны зур ләззәт белән, әз-әз генә тешләп капты, анда да берьюлы
  чәйнәп йотмый, бераз авызында суырып торды. Шулай да ул олы телдән кече
  телгә дә җитмәде. Ә карта бит ул коры алабута күмәче генә түгел инде. Ул
  җылы, тозлы, үзеннән терлекнең ниндидер аеруча бер исе аңкып тора…
  Соңгы тапкыр ул картаны моннан бер ай элек ашады. Бабасы үзенең соңгы
  сыерын суйды. Аның итен тозлап куйдылар. Башын, аякларын, картасын һәм
  эчәк-бавырларын аерым-аерым пешерделәр. Иң тәмлесе, әлбәттә, өтелгән һәм
  пешерелгән аяклар булды. Чебен ашарлык та ит калдырмый кимереп
  бетерделәр аякларны. Алардан ашыклар калды. Габдулла бабасының улы
  Кәшфинур белән ашык уйнады…
  Ат акрын гына авылдан чыгып китте. Карта исе дә бетте. Тик ялгыз өйдән күккә сыек кына төтен күтәрелеп калды.
  Габдулла, карта исеннән авызына килгән төкерекне йотып, ашыйсы килүне онытырга тырышты. Ул онытылмады.
  Аннан соң гомерендә беренче тапкыр аның тәмле ашавы исенә төште. Саена
  авылында үги әтисенең өенә килеп төшкән көнне булды бу. Әнисе аны, кара
  өйгә алып чыгып, үги әтисеннән яшереп сыйлады. Зур гына телем икмәк
  кисеп, аның өстенә калын гына итеп бал ягып бирде. Әй тәмле дә булды
  соң! Әле икмәкне ашап бетергәч тә, Габдулла бармакларына ягылып калган
  балны әй ялады, әй ялады… Шуннан соң әнисе, кочагына алып, аны:
  — Җәүһәремме син минем, якутыммы син минем! Бигрәк әтиеңә охшагансың шул! — дип сөйде.
  Ак йөзле, зур кара күзле, кылычаеп торган матур борынлы хатын иде ул үзе. Исеме Мәмдүдә иде.
  
  2
  
  «Тәмле» турында бер истәлек булса, «ачы» турында әллә ничә истәлек Габдулланың кечкенә йөрәгенә киселеп калды.
  Кушлавычта, туган авылында, Шәрифә исемле бер ярлы карчыкта торуын әллә
  кайчан күргән иләмсез төш шикелле өзек-өзек кенә хәтерләсә дә, ул аны
  һаман оныта алмый. Үз әтисе Мөхәммәтгариф үпкә авыруыннан үлеп (Габдулла
  ул вакытта биш кенә айлык иде әле) бераз торгач, әнисе Мәмдүдә
  Кушлавычтан алтмыш чакрым Сасна починкасының мулласына кияүгә китеп
  барды, ә улын вакытлы рәвештә шушы карчыкта калдырды.
  Шәрифә карчык күптән ире үлгән һәм ир баласыз көе ике кызы белән торып
  калган бик ярлы бер карчык иде. Карчыкның да, кызларының да закон буенча
  җир биләү хокуклары булмау аркасында, алар, мәрхүм семья башлыгыннан
  калган дүрт таяк җирне атсыз-нисез коры кул белән диярлек эшкәртеп,
  шуннан кысыр гына иген алып көн иттеләр. Тормышлары болай да авыр бу
  семья өчен Габдулла артык тамак иде, әлбәттә. Шуңа күрә карчык аны
  алырга риза булмады. Ләкин беркөнне аның янына Мөхәммәтгарифның кече
  абзасы староста белән килеп керде.
  — Менә без үзара сөйләштек тә, сиңа бер яхшы киңәш белән килдек,
  Шәрифә,— дип сүз башлады староста.— Киләсе елга җир бүлү була бит.
  Кызлар җиткерәсең, гомер буена дүрт таяк җир белән яши алмассың… Ал
  син бу ятимне! Үзе мәхзүм, үзе ир бала. Җирле булырсың. Дөньялык өчен ул
  сиңа дәүләт китерер, ахирәтең өчен бер догачың булыр…
  Ниһаять, карчыкны күндерделәр. Әмма шуннан соң Габдулланың тормышы унике
  елга бер генә тапкыр бүленә торган җирнең жирәбәсенә эләккәнче ничек тә
  тәнендәге җанын чыгармый саклау белән билгеләнде.
  Аягына басып йөри башлау белән үк, Габдулланың бөтен тормышы үзенә
  тапшырылды. Ул биргәндә ашады, бирмәгәндә үзе үрелеп алды. «Сөмсез!» дип
  кашык белән аның кулына суктылар, өстәл яныннан кудылар. Ул, аралыкка
  кереп, мәче балалары белән бер савыттан ашады. Кышның суыгында да,
  буранында да өйдән чыгарга туры килгәндә, ишекне үзе ачып чыкты, үзе
  ачып керде. Суыктан бозланып каткан ишекне тыштан ача алмыйча, штансыз
  һәм яланаяк көе калтыранып торулар аның өчен тормышның котылгысыз
  күренешләре булып китте. Аның тыштан:
  Әби-и-и! А-а-ч!—дип әрнеп кычкыруын ишеткән
  чакта да карчык:
  Ярар, дөмекмәссең әле, килмешәк!— дип аңа ишек ачарга ашыкмады.
  Шәрифә карчык нигездә усаллыкка беткән «убыр карчыгы» түгел иде.
  Габдулланы бик нык орышып, җилтерәтеп ташлаганнан соң, шәфкате килеп ул,
  «я, җылама, менә мә!» дип аңа икмәк катысы тоттыра, аңа йомшак булырга
  тырыша иде. Ләкин аны китереп буган ярлылык аңа шәфкатьлелек белән артык
  мавыгырга юл куймый иде. Тормышка протест йөзеннән ул, кемгә ачуланырга
  белми, Габдулланы каргый, язмышка каршы селтәнгән кул Габдуллага килеп
  тия иде.
  Көн үзенең бөтен иләмсезлеге, ачлыгы, талаш-сугышлары белән Габдулланы
  ашыкмый гына үтерә торган зур аждаһага әверелде. Төн аңа ял һәм тынычлык
  алып килмәде.
  Кышның зәһәр суыклары һәм бураннары үтте. Көн язга авыша башлады.
  Ябалак кар яуган җылы гына бер көн иде, тирән чанага утырып ниндидер
  озын гына кеше белән бергә Габдулланың әнисе килеп төште. Габдулла
  исенә-аңы-на килгәнче, әнисе аны юрганга төреп, башына үзенең шәлен
  урап, тирән чанага чыгарып салды да, әлеге озын кеше белән икесенең
  уртасына утыртып, Саснага алып китте.
  
  3
  
  Габдулла яңа урында алты почмаклы зур өйнең ак бүлмәсендә түгел, зур-зур
  ләгәннәр, комганнар, сөлгеләр, иске туннар белән тулган кара ягында
  күзләре бетәшкән бик карт бер әби белән бергә яшәде.
  Анасы яңа иренең боерыкларын җиренә җиткерүдән бушамады, шуңа күрә
  баласы янына еш керә алмады. Аннан соң аның ире коточкыч көнче булып
  чыкты. Ул хатынын бөтен кешедән, хәтта баласыннан көнләде. Хатынын ул
  бары аның белән генә шөгыльләнергә, аңа гына карап торырга тиеш дип белә
  иде. Баласы янына кергән чакта да иренең шунда ук теге өйдән «Мәмдүдә,
  кая олактың?» дип кычкыруы хатынны сискәнеп сикереп торырга һәм тиз генә
  чыгып китәргә мәҗбүр итә иде. Әтисе (Габдулланы әлеге озын кешегә әти
  дип дәшәргә өйрәттеләр) әнисеннән дә сирәгрәк, анда да Габдуллага күз дә
  төшерергә иренеп, ни өчендер сукранып чыгар өчен генә кергәләде.
  Ләкин шуңа да карамастан, Шәрифә карчыктан соң анасы белән торган бер ел
  кечкенә Габдулланың күз алдыннан әйләнеп кайтмый торган татлы төшсыман
  узып китте.
  Бу төшеннән айнуы һәм беренче тапкыр хәсрәтнең ачы җимешен татуы бол ай
  булды. «Әти» дип аталган кеше ат җигеп каядыр читкә чыгып китте. Бер
  атна чамасы кайдадыр эш беләкме, кунактамы йөреп, әйләнеп кайтты. Ул
  көнне кич әнисе аның янына кермәде. Теге якта ул ире белән озак кына
  нидер сөйләште. Әмма тора-бара әнинең тавышы тынды, әтинең торган саен
  ныграк күкри бара торган тавышы гына калды. Габдулла аларның кайбер
  сүзләрен генә ишетте:
  — Биләмгә чапкансыңдыр әле! Ир-атка йөзеңне ачкансыңдыр!— дип кычкырды «әти» кеше.
  Беркая чыкмадым, беркемне күргәнем булмады, теләсәң менә китап үбеп ант
  итәрмен,— дип елау, ялвару тавышы белән жавап бирде әнисе. Кинәт
  ниндидер пыяла нәрсәсе төшеп, челпәрәмә килгән тавыш ишетелде. Аның
  артыннан гөрс итеп өстәлме, нәрсәдер ауды. Әнинең:
  – Әхмәтшакир, бәгърем, үтерәсең бит!— дигән ачы һәм әрнүле тавышы
  ишетелде. Аннан ул кинәт тынды. Шуның артыннан ук кара якка башы-күзе
  тонган «әти» килеп керде һәм әллә каян килгән җитезлек белән комган һәм
  сөлгене эләктереп алып чыгып китте. Ишекне ачып-япкан арада, әнинең
  авыр-авыр иңрәве ишетелде.
  Икенче көнне кара якка күрше хатыннар кереп, сулар кайнатып, әллә нинди
  чүпрәкләр юып, ыгы-зыгы килеп йөрделәр. Арадан берсе Габдулланың
  башыннан сыйпап:
  — Бәхетең юк икән, балакай! Энекәшсез калдың,— диде.
  Шул көнне күрше агай, кечкенә ак бүзгә төргән нәрсәнедер муенына аскан
  кабыкка салып, ак өйдән чыгып китте. Аның артыннан «әти» һәм тагы
  берничә кеше чыгып, зиратка таба киттеләр. Әби аларны, тәрәзәдән карап,
  озатып калды һәм тешсез авызлары белән чыш-пыш килеп:
  — Илаһи раббым, бу баланы ахирәт көнендә атасы, анасының шәфәгатьчесе кыл,— диде.
  Ул көнне әнисе Габдулла янына тагын кермәде.
  Икенче көнне Габдулланың үзен әнисе янына алып керделәр.
  Әнисе түр сәкедә зур түшәк өстендә, ияген өскә күтәреп, чалкан ята иде.
  Ул Габдуллага таба башын бора алмыйча, күзләрен генә әйләндереп карады.
  Аннан соң ишарә белән Габдулланы үз янына чакырып алды да, кулын аның
  башына салды. Өзелә-өзелә зур көч белән ул:
  — Бәхил бул, җаным. Сиңа күзем җитмәде… Ана була белмәдем. Рәнҗемә…—
  диде. Тагын нидер әйтмәкче иде, тамагында нәрсәдер «гыр! гыр!» килеп,
  тынып калды. Аның авыз читеннән, нәзек кенә юл сызып, кан агып төште.
  Әти кеше аның баш очына утырып ясин чыгарга тотынды. Карт кына бер
  хатын, авыру өстенә иелеп тыңлап торды да, башын күтәреп, аның инде бу
  дөнья кешесе түгеллеген аңлатты. Ясин тынды. Хатыннар елашырга
  тотындылар. Мулла да түзмәде, елап җибәрде. Шунда Мәмдүдәнең ахирәт дусы
  Зөһрә, хәзрәткә карап:
  — Хәзрәт, яшеңне әрәм итмә, хатының өчен синнән ахирәттә сорау алганда
  кирәк булыр,— диде. Хәзрәт кинәт урыныннан торып, нидер әйтмәкче булган
  иде, карт хатын (мулланың анасы булырга кирәк), ишарә ясап, аңа чыгып
  китәргә кушты.
  Икенче көнне Мәмдүдәнең акбүзгә төрелгән һәм зур кабыкка салынган мәетен бик күп кеше күтәреп, капкадан алып чыгып киттеләр.
  Габдулла да әбисе белән озатырга баскычка чыкты. Башта аңа йортта бик
  күп кешенең буталып йөрүе, әнисен кабыкка салып күтәреп алып чыгулары
  кызык кебек тоелды. Ләкин мәет артыннан зур рус капка ябылып, келәсе
  шалтырап төшкәч, һәм йортта ул әбисе белән ялгыз калгач, аңа кинәт
  куркыныч булып китте. Ул йөрәгендә нәрсәдер өзелеп киткәндәй авырту
  сизде: әйтерсең, әнисе белән үзен бәйләп торган җеп кинәт өзелде. Ул
  аны-моны белешмәстән, әбисеннән ычкынып, баскычтан йөгереп төште һәм У
  капкага барып тотынды. Капканы ача алмагач, шунда ук җиргә ятты һәм
  капка астыннан урамга карап:
  — Әнине кая алып киттегез?!— дип кычкырып елап җибәрде.
  Гомер буена аның йөрәгенә киселеп калган ачы истәлекләрнең берсе менә шул булды.
  
  * * *
  Шакир мулла Габдулланы Өчилегә, бабасына кайтарып җибәрде.
  
  4
  
  Гомеренең бишенче язын Габдулла Өчиледә каршылады. Бу яз ил өстенә коточкыч афәт алып килде.
  Габдулланың хәтерендә. Узган ел бу вакытта авыл малайлары беренче язгы
  күкрәүне ишетеп, җиргә егылып аунадылар. Габдулла да алар белән бергә
  ятып аунады. Әй, кызык булган иде! Быел күк күкрәүләр ишетелмәде. Берәү
  дә җиргә ятып аунамады.
  Быел инешне төбенә хәтле туңган дип сөйләделәр. Кыш шулкадәр зәһәр
  килгән иде. «Кояшка эш бар монда»,— дип сөйләнделәр кешеләр. Әмма апрель
  кояшы эшне кызу тотты. Ике атна эчендә тау-тау карны һәм калын
  бозлавыкны эретеп, актарып ташлады, аларны ерганакларга һәм парга
  әйләндереп, теле белән ялап алгандай итте. Җирнең бер катын ашап,
  икенчесенә тотынган сыман, ул кар астыннан чыккан уҗымнарга озак яшәреп
  утырырга бирмәде, аларны да көйдерергә тотынды. Кешеләр, әледән-әле
  күзләрен күккә күтәреп, болыт көттеләр.
  Авылның яшь-җилкенчәге авылдан ярмадыр, тоздыр җыеп, инеш өстенә «яңгыр боткасы» пешерергә чыктылар, яңгыр теләге теләделәр:
  Яңгыр, яу, яу, яу,
  Кара сарык суярмын,
  Ботын сиңа куярмын,
  Тәти кашык бирермен,
  Майлы ботка бирермен,
  Тәти кашык базарда,
  Майлы ботка казанда…
  Аннан соң боткадан бушаган чиләк һәм савытлар белән, инештән су чумырып, бер-берсе өстенә сибештеләр…
  Габдулла өчен бу былтыргыма җиргә ятып аунаудан да кызыграк булды.
  Ләкин олы кешеләрнең чырае сүрелгәннән-сүрелә барды. Аларның куллары эшкә бармады. Авылны хәсрәтле тынлык басты.
  Габдулла кинәт авырый башлады.
  «Менә үлә, менә үлә»,— дип көттеләр тирә-ягындагылар. Бабасы Зиннәтулла
  һәм аның ундүрт яшьлек кызы Саҗидә аны бер дә генә үтерәселәре килмәсә
  дә, үги әбисе: «Үлсә, урыны оҗмахта булыр, өйдә бер кашык кимер»,— генә
  диде. Үлем-җитемгә йөри торган Мәһдия карчык боларга иртәле-кичле кереп
  сораша торды:
  — Үлмәдеме әле?
  Кызуы басылып, аңына кайткан чакларда, Габдулла бу сүзләрне ишетеп,
  сискәнеп китә һәм авыруы никадәр көчле, авыр булса да, үзенең әле тере
  икәнлегенә кинәнеп куя иде.
  Бервакыт аның авыруы үзенең иң авыр ноктасына җитте: «Үлә» дип төнлә ут
  алдылар. Бабасы, баш очына утырып, ясин чыга башлады. Баланың сулышы
  ешайганнан-ешая барды. Күз алмалары ниндидер сыек пәрдә белән капланган
  хәлдә, ул бер генә нәрсәне күрде: янып торган чыра…
  Чыра сүнәргә җыена. Караңгылык, посып торган зур ярканат шикелле, мич артыннан чыга да, утка һөҗүм итә.
  — Сүнә, сүнә! Сүндермәгез!— дип кычкыра бала, аның иреннәре тартышып кыйшая, авызыннан ак күбекләр чыга…
  Шуннан соң ул берни дә хәтерләми… Төшендәме, әллә инде үлгәннән соң
  теге дөньядамы, ул ишек ачылуын һәм аннан Мәһдия әбинең тешсез авызлары
  белән күшәп: «Үлдеме әллә?»— дип соравын ишетә. Аннан соң ул тагын оеп
  китә.
  Шул көе озакмы яткандыр, әмма күзләрен ачканда, тәрәзәгә тыштан җәйге
  кояшның беренче нурлары карап тора… Габдулланың башына беренче булып:
  «Ут җиңдеме икән, ярканатмы икән?» — дигән уй килә.
  Аннан соң ул үз янында Саҗидә апасын күрә. Саҗидә Габдулланың күңелендә
  дөньяның бөтен изгелеген үзенә җыйган аеруча бер якты булып яши. Үз
  анасы булмаган Габдулла өчен аеруча кадерле туганлык җылысын шушы Саҗидә
  апасы бит инде бу семьяда суытмый саклап килә. Анасы күрмәгән арада
  Саҗидә һәрвакыт Габдулла янында була. Ачлыкның аеруча каты көннәрендә ул
  үзенә дә әз икмәк өлешенең яртысын Габдуллага сындырып бирә. Кичләрен
  шул Саҗидә апа бит баш очына утырып «Бәхет кошы» турында тыңлап
  туймаслык әкиятләр пышылдап сөйли.
  Габдулла аңардан акрын гына һәм аның әйтәсе җавабыннан курка төшеп:
  — Апа, мин үлдемме?— дип сорый. Апасы җавап урынына аның кулларын
  үзенең кайнар яңагына китереп кыса һәм үксеп елап җибәрә. Габдулла
  шуннан «үлмәгәнмен икән» дип уйлый.
  Ләкин беркөнне тәртип тагы чуалып, үзгәреп китә. Әллә каян бер олаучы
  килеп чыга. Әби кинәт юашая. Бер дә еламаган бабасы Зиннәтулла елап ала.
  Үзенең яшен Габдулладан бервакытта да яшермәгән йомшак күңелле Саҗидә
  кинәт бик җитдиләнеп китә һәм аңа болай ди:
  — Туганым, мин дә еламыйм, син дә елама, без синең белән
  аерылышабыз. Син калага китәсең. Сиңа анда яхшырак булыр, тамагың тук
  булыр, кайгырма. Дөньялар рәтләнгәч, тагын күрешербез…
  Аннан соң олаучы абый аны чыпталар өстенә утыртып, «кала» дигән җиргә алып китә…
  
  5
  
  Габдулла чыпталар өстендә оеп утырган җиреннән күзләрен ачып җибәрде. Ат
  алҗып кына калагя кереп килә иде. Габдулла инде күзләрен яңадан йома
  алмады. Кала үзенең олылыгы һәм сәерлеге белән Габдулланың кечкенә
  йөрәген каушатып җибәрде. Каланың эченәрәк кергән саен, йортлар ишәя,
  зурая һәм бер-берсенә ныграк елыша бардылар. Габдулланың баштагы каушавы
  инде бик нык гаҗәпләнүгә әверелде. Дүрт ат җигелгән ике катлы арба һәм
  анда аслы-өсле утырган кешеләр Габдулланы бөтенләй шаккатырды. «Әй!»—
  дип куйды ул үзе дә сизмәстән һәм бу — олаучы абыйны үзенә борылып
  карарга мәҗбүр итте. Габдулланың, авызын ачкан хәлдә, әлеге арбаны
  күзәтеп утыруын күреп, олаучы абый:
  — Ә, моны әйтәсеңме? Күнкә (Сүз Казанда элек трамвай хезмәтен үтәгән
  конка турында бара.) бу… Кешеләр акча түләп, шунда утырып йөриләр…
  диде.
  — Нигә?— дип сорады, кинәт айнып киткән төсле, Габдулла.
  — Нигә булсын! Кала бит ул, Өчиле түгел. Аның бер очыннан икенче очына хәтле җәяү йөреп кара!..— дип аңлатты олаучы абый.
  Аннан соң алар киң ишекләре ике якка ачылып куелган таш кибетләр яныннан
  үттеләр. Борынны ярып керә торган тозлы балык исе бу кибетдәрдә нәрсә
  сатылганны аңлатып тора, һәм бу тозлы ис, карта исе кебек үк, эчне,
  карынны кытыклый, котырта, үрти иде. Базардагы кара яу булып, гөж килеп
  оча торган чебен көтүен койрыклары белән кугалап, бахбай мәйдан
  уртасындагы агач кибетләр почмагыннан сулга борылды.
  Каланың кешеләре дә Габдулланы бик гаҗәпсен-дерде. Монда кешеләрнең
  һәркайсы үзенчә киенгән: бишбилле бишмәтләр, киң озын җиләннәр,
  кыска-кыска гына җиңле камзуллармы дисең, эшләпәләр, кырпу бүрекләр,
  әллә нинди үткен кырлы, күзгә төшеп тора торган баш киемнәреме дисең,
  нәрсә генә юк монда?
  Габдулла бу күз күрмәгән, колак ишетмәгән гаҗәп күренешләр белән
  мавыгып, аларны карап бетереп тә өлгермәде, олаучы абый атны ике катлы
  таш йортның калайлар белән челтәрләп ясаган купшы капкасы алдына китереп
  туктатты. Аннан соң үзе, сикереп төшеп, дилбегәне арбаның читенә
  кыстырды да, Габдуллага арба өстеннән төшмәскә, үзенең чыкканын көтеп
  утырырга кушып, капкадан кереп китте. Йорт эченнән аның кемнәндер: «Бай
  өйдәме?»— дип соравы, ишекләрнең ачылып ябылу тавышы ишетелде. Бераздан
  Габдулла утырган арба турында гына йортның урам тәрәзәсе ачылды, һәм
  анда аслы-өсле ике иякле, салынкы битле, симезлегеннән күзләре кысылып
  тора торган бер хатынның йөзе күренде. Ул, үпкәләгән сыман авызын
  турсайтып, Габдуллага бераз карап торды һәм шалт-шолт итеп тәрәзәне кире
  япты. Габдуллага аның колагындагы алкасы гына ялтырап күренеп калды.
  Бераздан капка ачылды, һәм аннан олаучы абый чыкты. Аның чырае борчулы
  иде. Нидер уйланган хәлдә башын аска иеп, ул арба янына килде һәм,
  күзләрен Габдуллага күтәреп:
  — Я, нишлик инде хәзер без синең белән? — диде, Габдулла монда да,
  юлдагыча, туктап чәй эчү булырмы дип көткән иде, шуңа күрә олаучы
  абыйның соравына:
  — Чәй эчик,— дип жавап бирде.
  — Их, син, энекәш, энекәш,— диде, башын селкеп, олаучы абый,— берни дә
  белмисең шул син… Синең эш кырган да борган! Ә менә мин хәзер сине
  кая куйыйм, кемгә тапшырыйм, кире Өчилегә алып кайтыйммы? Алайса мин ни
  хаҗәтемә дип монда хәтле өстерәп алып килдем сине?
  Габдулла берни аңламады. Олаучы абый арбага менеп утырды һәм, атны борып, килгән юл белән кире китте…
  Юл буе сукранып, кемнедер сүгеп барды олаучы абый:
  — Ашаганнары эчләренә сыймый нәләтләрнең! Ярылырга торалар, мин
  сиңайтим! Үзләре кечкенә бер ятимне сыйдыра алмыйлар шунда, дәүләтләрен
  эт ашагырлары!.. Кем әйтте соң миңа: «Сәлим байлар олан эзлиләр»,— дип?
  Әйттеләр бит. Прикащигы әйтте. Алып килер идеммени мин, кеше ышандырып.
  Башыма бәла алдым лабаса!
  Габдулла, ниһаять, мәсьәләгә төшенә башлады. Олаучы абыйның соңгы сүзен
  ишетү белән, ул аны кызганып куйды һәм аның хәлен җиңеләйтә төшү нияте
  белән:
  — Абый, минем чәй эчәсем килми,— диде…
  Бу сүз олаучының йөрәгенә үтеп керде, ахры, ул Габдуллага борылып:
  — Ничек эчәсең килми, ди ул? Сөйләмә юкны. Чыпчыктан бирле авызыңа
  берни капканың юк, эчәсем килми, имеш! Белмиммени мин. Олы кеше булып
  минем җаным көеп бетә язды… Чәйне эчәбез инде… Печән базарына Мохтар
  дворына гына барып җитик…— диде һәм, шуның артыннан ук Габдуллага
  карап, күзен кысып куйды: янәсе, син кайгырма, энекәш!..
  Бераздан алар, таш кибетләр рәтен үтеп, чаттагы мәчет яныннан сулга
  борылдылар һәм мәчеткә кар-шырак бер зур капкадан эчкә кереп киттеләр.
  Печән базарындагы «Мохтар дворы» дигәне менә шушы иде…
  
  Икенче бүлек
  
  1
  
  Казан ул елны тимер юл салу вакыйгасы белән шау килде.
  Губерна һәм шәһәр түрәләре үз араларыннан иң эшлекле һәм сүз сөйли белә
  торган кеше сыйфатында, Казан шәһәр башлыгы Дьяченконы Петербургка,
  тимер юл мәсьәләләрен тулысынча хәл итеп кайту өчен, вәкил итеп
  җибәрделәр.
  Сергей Викторович Дьяченко, югары хокук мәктәбен уңышлы тәмамлап,
  Петербургның суд органнарында җаваплы урыннар биләгән оста телле оратор
  иде. Казанны Мәскәүгә тимер юл белән тоташтыру, шуның белән Казан
  промышленникларына һәм эре җир биләүчеләргә сәүдә юлы ачу аның хыялы
  иде. Бу эшне юллап, ул башкалага ничәмә тапкыр килде. Ләкин аның һәр
  килүе уңышсыз чыкты. Бу килүендә аның Петербургта ике атна буе
  таптамаган бусагасы калмады: департаментта да, хөкүмәт секретаренда да,
  сенатта да, юллар министрлыгында да булды. Патшаның үзенә үтеп керергә
  тырышты. Эш чыкмады. Әмма ул күңелен төшермәде, яңадан-яңа юллар һәм
  хәйләләр эзләде. Казаннан Питергә күчеп килгән бер бай хатын белән аның
  әшнәлеге бар иде. Шул хатынның өендә атна саен була торган кунаклар
  арасында патшаның хосусый адъютанты генерал Черевинның да булгалавын
  белеп алды ул. Шундый мәҗлесләрнең берсендә аның белән танышты да.
  Черевин Казан выс-тавкасы һәм андагы экспонатлар белән кызыксынды. Ул
  үзе атта йөрүнең ялкынлы һәвәскәре иде, шуңа күрә, аны иң кызыксындырган
  нәрсә, выставкага татар сәүдәгәрләре тарафыннан куелган зиннәтле иярләр
  булды. Дьяченко телеграмма сукты. Казан выстав-касыннан сайлап, ике иң
  асыл иярне Петербургка җибәрделәр. Шәһәр башлыгы аның берсен Черевинга
  тәкъдим итте, икенчесен, тагы да асылрагын, Черевин ярдәме белән,
  патшага тапшырды.
  Патша иярне күрү белән артык тойгыга бирелмәде бирелүен, ләкин үткән ел
  аның тимер юл һәлакәтеннән исән калуын котлап Казанның йөз итчесе язган
  хат исенә килеп төште һәм ул проектка кул куйды.
  
  * * *
  
  18 нче февральдә Казан-Муром тимер юлын сала башлау турында хөкүмәтнең
  рәсми указы чыкты. Май башында Казанга инженерлар һәм юл төзүчеләр
  килде. Иделнең теге ягында, Вязовые авылы янында, булачак тимер юлның
  юнәлеше билгеләнеп, тантаналы рәвештә догалар укылып, җир казу эшләре
  башланды.
  22 нче июль императрица Мария Федоровнаның туган көне иде. Казан шәһәр
  думасы тимер юл ачылуга багышланган тантаналы утырышын шул көнгә туры
  китерде. Утырышта губернаның һәм шәһәрнең русыннан, татарыннан иң олы
  кешеләре хәзер булды. Мәҗлесне ачканда архимандрит Павел белән Галимҗан
  хәзрәт, императорга һәм императрицага озын гомер теләп, догалар
  кылдылар. Аннан соң бер сәгатьлек речь белән шәһәр башлыгы Дьяченко
  чыкты. Ул мәҗлестәге кунакларга — инженерлар һәм юл төзүчеләргә
  мөрәҗәгать итеп:
  — Сез, бөек туфан бетәчәген хәбәр итеп, Нух көймәсенә зәйтүн сабакларын
  алып килгән күгәрченнәр шикелле, безгә тимер юлыбызның расланган
  проектын алып килдегез…— диде.
  Җыелган кунаклар мәҗлестән соң Дьяченконы куллар өстендә күтәреп чөйделәр.
  Бу көн тарихи вакыйгага, ә Дьяченко шул вакыйганың каһарманына әйләнде.
  Гласный Крестовников, думаның смета комиссиясе исеменнән, Дьяченкога
  алтын сервиз бүләк итте. Заводчы Алафузов та аңардан калышмады. Казан
  сәүдәсенә акчалары кергән чит шәһәр байларыннан, Казан губернасының эре
  алпавытларыннан Дьяченко исеменә котлау телеграммалары килде.
  Чиркәүләрдә һәм мәчетләрдә падишага озын гомерләр теләп махсус догалар
  кылынды.
  Татар байлары арасында да бу вакыйга шундый ук яңгыраш тапты һәм, хәтта,
  аеруча «милли горурлык» та тудырып өлгерде. Мәсьәлә шунда ки, патшага
  «бүләк» итеп бирелгән һәм тимер юл проектын раслатырга сәбәп булган
  атаклы иярнең иясе татарның беренче гильдияле сәүдәгәре Сәгыйтьҗан
  Сәгыйтов иде.
  
  2
  
  Сәгыйтьҗан Сәгыйтов Казаннан ерак түгел бер авылдагы Мостафа исемле бай
  гына мулланың өч улыннан иң кечесе иде. Олысы, Шакирҗан, атаклы Кышкар
  мәдрәсәсен бетереп, бай гына башкорт авылына имам булып китте. Анда
  башкорт җирләрен юк бәясенә җыеп баеган кешеләрне күреп, атасына хат
  язды. Мостафа мулла шунда ук аңа табышны уртак бүлү шарты белән әз генә
  акча, шактый күп чәй һәм кытат җибәрде. Уртанчы улы Закирҗан зур галим
  булып кайтыр өчен Бохарага киткән иде, ул анда торып калды. Мостафа
  мулла Шакирҗанга акча һәм товарны кече улы Сәгыйтьҗан аркылы җибәрде һәм
  аны үзенең андагы сәүдә эшләрен башкаручы итеп билгеләде. Ике-өч ел
  эчендә Шакирҗан тирә-якта дәүләте белән генә түгел, комсызлыгы һәм
  саранлыгы белән дә дан тоткан бай булып китте. Ләкин ул озак яши алмады,
  ниндидер авыру белән үлеп китте… Сәгыйтьҗан, атасының кушуы буенча,
  опекун комитеты аша мирасны үз исеменә күчерде дә, агасының
  йорт-җирләрен, мал-туарын акчага әйләндереп, әтисе янына кайтты. Казанга
  килеп ул, атаклы тире комиссионеры Зальм белән бергә эш башлады һәм шул
  ук вакыт Бурнаевларның мех фирмасына пай кертте. Бу Зальм һәм
  Бурнаевларның сәүдәсе шактый нык алга киткән еллар иде. Бер-ике ел
  эчендә Сәгыйтьҗанның капиталы дүрт-биш өлеш үсте, ул инде үз башына
  сәүдә оештырып җибәрү, Алафузов шикелле завод салдыру хыялына бирелде.
  Заводка кирәк капиталны үстерү өчен, ул мөмкин булган юлларның барысын
  да сынап карады. Авылга барып болыннар сатып алды, Казан гарнизонына
  печән һәм солы поставкасы ясауны ул башкарды. 1882 нче елны Мәкәрҗәдән
  кайтканда, ул Чар өязеннән Желтухин дигән бер алпавыт белән танышты.
  Бөлеп бара торган алпавыт аңа үзенең Алексеевкадагы пыяла заводын
  тәкъдим итте…
  Пыяла заводы башта шактый зур табыш бирде. 1890 нчы елгы Казан
  выставкасына катнашкан аракы заводчылары аңа миллионга якын шешәгә заказ
  бирделәр. Сәгыйтов пыяла заводының бүлекләрен ачты. Ростовта һәм
  Симферопольдә яңадан ике пыяла заводы салдырды.
  
  * * *
  
  Ләкин, выставка узгач ук, заказлар кинәт бетте. Вак заказлар гына бу зур
  заводларның чыгымын каплый алмый башладылар… Заводларда тик тору
  көн-нән-көн ешаеп китте. Эш башыннан эшли торган мастеровойлар өчен
  аеруча кыен көннәр туды. Алар Сәгыйтовның завод кибетеннән азыкны
  бурычка ала башладылар. Сәгыйтов буш тору көннәрен үз җилкәсенә
  күтәрергә теләмәде. Кибетендәге онның потын 80 тиеннән 1 сум 10 тиенгә
  менгезде. Мастеровойлар түләп бетергесез бурычка баттылар, хезмәт
  көннәрендә алар күптән ашап беткән бурычны каплар өчен эшләделәр. Бүген
  яшәр өчен алдан бурычка керделәр. Ризасызлыклар башланды. Сәгыйтов моның
  өчен ике дистәгә якын эшчесен заводтан куып чыгарды. Ризасызлыклар
  моның белән генә сүнмәде, кабына барды. Беркөн заводка пар ат белән
  Сәгыйтов үзе килеп төште.
  Эшчеләрнең яңаклары, чахоткалы кешеләрнеке сыман сөяккә ябешеп торалар,
  күзләр эчкә баткан… Биредә озын чәчле, зур сакаллы руслар, кәҗә
  сакаллы, башларына ипләшеп каткан түбәтәйле татарлар һәм балаларча
  беркатлы карый торган соры күзле, киң яңак сөякле чувашлар эшлиләр. Бер
  минутка: «Бу җәһәннәмгә кешеләр үз теләкләре белән килмәгәннәрдер,
  ниндидер авыр гөнаһлары өчен боларны монда көчләп китергәннәрдер»,— дип
  уйлыйсың. Ләкин боларның һәммәсе «үз теләкләре» белән килгәннәр. Әгәр
  алар үзләрен шунда китереп керткән һәм коточкыч бә-хетсезлеккә дучар
  иткән кешене (ул кеше Сәгыйтьҗан бай бит) күрү белән өзгәләп ташласалар,
  бер дә гаҗәп булмас иде кебек. Ләкин аларның йөзләрендә кайгылы
  буйсынудан башка берни дә юк. Алар хуҗага бер сүз дәшмиләр, хәтта,
  тайпылышып, аңа юл бирәләр!
  Сәгыйтьҗан, шешәләр өрә торган зур бүлекне үтеп, кечкенә ишеккә юнәлде. Ләкин управляющий аңа:
  — Бусы сезнең өчен кызык булмас, Сәгыйть Мустафич, хатыннар да
  балалар гына анда,— дип аның юлын бүл мәкче булды. Ләкин эчтән берничә
  хатын-кыз тавышы ишетелде:
  — Керсен, керсен, нигә кертмисез, күрсен! Сәгыйтьҗан, иелә төшеп,
  кечкенә ишектән керде һәм башта, бернәрсә аера алмый, карап торды. Монда
  исле зәңгәр төтен кара сөрем белән бергә болганып әйләнә һәм өстәге,
  берьюлы төнлек һәм тәрәзә хезмәтен үти торган тишеккә суырыла, ләкин
  төнлек төтенне суырып бетерергә өлгерә алмый иде…
  Кинәт почмактагы зур мич дөрләп кабынып китте, кемдер аның күмерләрен
  актарып җибәрде, ахры. Кем ул? Бер-ике секунд Сәгыйтьҗан, берни
  аңламыйча, мич алдына карап торды. Шуннан соң гына ул озын кисәү агачы
  белән мич алдында күмер болгатып торган, анадан тума диярлек ялангач
  хатынны шәйләп алды һәм тиз генә икенче якка борылды.
  — Борылма, борылма, хуҗа! Якынрак кил! Моны әллә шул хатын, әллә бүтәне кычкырды…
  Юк, шул үзе кычкырган икән, өстәп куйды:
  — Безнең ничек эшләгәнне күреп кит! Бикәңә, балаларыңа кайтып сөйләрсең, кызык булыр!..
  Сәгыйтьҗан чыгып тарантасына утырырга ашыкты һәм управляющийга:
  — Ул кем? Нигә сез хатын-кызга шәррән-яра чишенеп эшләргә рөхсәт итәсез,— дип шелтә ясады.
  — Алар күрше татар авылыннан килеп эшләүче хатыннар, Сәгыйть Мустафич!
  Берәү дә аларга чишенеп эшләргә кушмый. Әмма кием белән ул мич янында
  алар дүрт сәгать тә эшли алмаслар иде. Ә алар бит…
  — Мөселман хатыны шәригатьне белә микән?
  — Белә торгандыр, бәлкем, әмма монда аңа әһәмият бирмиләр. Аның ире дә шунда, кирпеч сугу бүлегендә эшли… Балалары күп…
  Сәгыйтьҗан маңгаен җыерып куйды. Бу кызгану ишарәсе булдымы, нәфрәтме,
  управляющий моны аңламады. Алар конторага килделәр һәм эшчеләрне,
  төр-кем-төркем итеп, шунда чакырдылар. Сәгыйтов аларга:
  — Завод зарарга эшли. Моннан соң без эш хакын акча белән түгел, кызыл
  мал белән түләргә булдык. Кем шуңа риза, заводта кала, каршылар булса,
  без аларны көчләп тотмыйбыз…— диде.
  Эшчеләр шаулашып карадылар, әмма хуҗаның нык карарлы йөзе таш, күзләре
  пыяла сыман үзгәрешсез калды. Нишләсеннәр, эшчеләр эш хакын кызыл мал