Urmanga menä torgan sukmak çitendäge Täpänle çişmä korıy ikän. Elek ul aşkınıp bärä, esse tabada borçaklar sikereşkändäy tibä ide. Kış buyına yaugan karlar da anı tomalıy almıy, tiräläp büränkä kaldıralar ide. Küpme yıllar inde şulay bulgan...
Häzer, änä, ul arıgan, tibüe sizelmi. Su cir astındagı yulın üzgärtä, tau-yılgalardan yıraktagı bu yalgız çişmäne tuyındırmaska niyätli, küräseñ.
Häyer, çişmä ber kaynap torır da ber korır, annarı tagın bärep çıgar – tabiğatneñ üz holkı, keşe boyırganga künep tormıy, üz telägänen kıla. Ällä bu çişmä bötenläygä tınamı, kartayganmı? Täpänle çişmägä gomere-yazmışı bäyle Läzizä dä olıgaygan bit inde...
Bıltır bezneñ avılda, Şämsun kart Läzizäne hatınlıkka sorıy ikän, digän häbär yörde. Yänäse, siksängä citep kilä torgan babayıgız könnärdän ber könne Läzizäneñ öyenä kergän dä, işek katındagı urındıknı kıyu gına türgä küçerep utırıp, küñelendägen açıktan-açık äytep birgän ikän. Hiç tä aşıkmıyça, här süzen ülçäp kenä bolay digän, imeş:
– Gomer uza inde, Läzizä kordaş. Sineñ dä tol kaluıña utız yıl tuldı, minem karçıgım Latıyfanıñ dönya kuyuına da un yıldan arttı. Täqdir bit, nişlämäk kiräk. Adämgä hilaf eş tügel, äy-ye, ikebez ber keçkenä genä ğailä korıp yäşäsäk, dip äytüem...
Läzizä karçık moña karşı läm-mim cavap kaytarmagan. Şämsun kart monı rizalık bilgese dip uylap, ber uñaydan täqdimen oçlap ta beteräse itkän:
– Şöker, kızım da, kiyävem dä kakmıylar, artıksınmıylar. Ämma dä bit üzemne yalgızlık borçıy. Kartaygan köndä yalgız başka ütä dä kıyın ikän. Häyer, sineñ üzeñä dä bilgele inde bu. Uyladım-uyladım da, menä şuşı fikergä kildem. Äytep ütkärdem inde, üz yortımda artık can tügel min. Riza bulsañ, sineñ yanga küçep, yortka kerep, digändäy, yäşärmen. Şöker, äytäm bit, karaltı-kura tiräsendä selkenerlek häl-kuätem bar, köçemnän çıkmagan. Äytkänem hak bulsın...
Karçık tagın da endäşmägän. Ahrısı, anıñ üz başında da şundıy uylar tumıyça kalmagandır. Ozak yıllar buyı tol yäşäü anı alcıtmadımı, küp eşlärne keşedän eşlätü tuydırmadımı ällä... Mäktäp balaları bäräñge utırtkanda-kazıganda bulışalar da, tik gel alarnıñ yärdämenä ömetlänergä yaramıy, alarnıñ sabak ukuları da avır. Öydä ir bulsa, kübrägen, nigä kübrägen genä, bötenesen ul başlap kaygırtır ide.
– Kalgan gomerebezne tügäräkläp yäşik, – digän soñınnan Şämgun kart. – Moña haman akıl kermägän ikän dip ärlämä, minem üzemä dä ciñel bulmadı sineñ katka bazıp kerüe. Künsäñ inde, äytäm bit, süzemne taptamassıñ kebek, äy-ye, ziratka barıp, karçıgım Latıyfanıñ rizalıgın alırsıñ. Bötenesen şäriğat buyınça itik... Beläseñder inde anıñ güren, ziratnıñ basu poçmagında, bala-çaga kapkanı açık kaldırıp, mal-tuar kerep taptap yörerlek bulmasın dip, urının şunnan saylagan idem. Karşı kilmäs Latıyfa, bik äybät yäşägän idek, urını ocmahtadır, inşalla. Äy-ye, bötenesen şäriğat buyınça itik...
Menä şunnan soñ gına Läzizä karçık cavap kaytargan:
– Yarar, Şämsun, min kileşermen dä di, Latıyfa ahirätemneñ rizalıgın alırga ziratka da barırmın di. Döres äytäseñ, yalgız başka avır, bigräk tä hatın-kızga yort alıp baruı avır äle ul. Sineñ kızıñ-kiyäveñ, onıklarıñ üz yanıñda. Min bötenläy yalgızım bit. Şul Zöbäyeremne kötü ömete belän genä yäşim inde. Sugış betkängä utız yıl citä, ä ul haman isänder kebek, kaytır kebek. Siña tormışka çıgıp kuysam, ul kaytıp kergäç, ni dip aklanırmın min aña? Annarı bit, min Latıyfanıñ rizalıgın alırmın – şäriğat buyınça bulır. Ä sin Zöbäyeremneñ rizalıgın niçek alırsıñ soñ? Kayda soñ ul minem Zöbäyeremneñ güre? Yuk bit ul gür! İsän, isän şul Zöbäyer...
Şämsun kart süzsez genä ak kiyez eşläpäsen kulında bik ozak äyländergän dä, türdäge agaç karavat başına tayanıp, ber kulın käzäkiye tüşenä tıgıp utırgan Läzizäneñ küzlärenä turı karap:
– Sin haklı, Läzizä... – dip, huşlaşıp çıgıp kitkän.
Häm şunnan soñ anıñ Läzizä karçık belän oçraşkanı yuk ikän, imeş.
Monıñ küpmese haklıkka turı kilä torgandır, süz kolaktan kerep avızdan çıkkanda ör-yañaga üzgärep betüçän bula. Ämma Şämsun kartnı da, Läzizä karçıknı da ğayep itep söyläüçene belmim. Şämsun kartnıñ Läzizä karçıkka öylänergä teläven ber yaña häbär bularak kına tarattılar. Avılda gaybät ozak yäşi disälär dä, min monıñ belän kileşep betmim. Avıl ğayeplänmi torgan hälne tögäl äytep kenä uzdıruçan – monısı inde anıñ kürkäm ğadäte. Min dä şul işetkänem qadäresen genä sezgä citkeräm. Küpertep yäki keçeräytep söyläü bulmagandır kebek minem üzemä. Şunı Şämsun kartnıñ üzennän sorarga niyätläp yörim, mägär kıyulık citmime şunda – sorıy alganım yuk.
...Monnan ike yıl elek şuşı avıl mäktäbenä ukıtuçı bulıp kilep, buş yortka urnaşkaç, bezgä şatlanıp iñ berençe Şämsun kart kerde. Şunnan birle ul bezneñ ğailädä qaderle kunak, anıñ kön sayın irtä tañnan bezneñ hälne belmiçä kalganı yuk.
– Kürşelär arasındagı sukmakta ülän borın törtmäskä tiyeş, – di ul.
Ä Şämsun kart bezgä kürşe, bakça başı kürşe. Bu uñaydan şunısın da äytim äle: avıl sözäk tau bitenä urnaşkan häm monda tauga arkılı uramnar yuk. Şul taunıñ öç töşennän çişmälär agıp çıga häm alar itäkkä citkändä mul sulı yırganakka äylänälär. Keşelär änä şul yırganaklarnı bakça başlarında kaldırıp, uramnarnı tauga buy itep yort-cir korgannar – tabiğat tudırgan uñaylıktan faydalanırga kiräk: bakça başınnan çişmä agıp torganda, niçek inde yäşelçä, ciläk-cimeş üstermäskä di. Şämsun kart belän bakça başı kürşelär bulsak ta, cäyen-kışın sukmaknı özmi ul. Här kergän sayın berär yomışı tabıla üzeneñ.
– Läzizäneñ bakçasında ciläk-karlıganı koyılırga citkän. Üze genä ölgerä almıydır. Pionerlarıñ cıyıp birsennär şul yalgız karçıkka, – di ul miña.
Ä ikençe irtädä inde pionerlar bulışlıgı öçen rähmät äytä. Ämma barıber Läzizä karçıkka kagılışlı yomışı bulmıyça kalmıy.
– Mögallim, – dip başlıy ul süzen (ara-tirä Şämsun kart miña şulay endäşä), – siña kileşä torgan eş tügel inde. Terälep torgan kürşeñ Läzizäneñ keçe kapkası söyrälep açıla. Kügännären nıgıtırga kiräk.
– Äy, Şämsun babay, monısı gına sineñ üz kulıñnan di kilä inde, – dip şayartmakçı bulam min. – Üzeñ genä tözät soñ, Läzizä äbineñ hälen dä beleşerseñ. Yugıysä, anıñ hälen bez äytkännän genä beläseñ.
– Sin alay dimä, olı keşegä karışsañ, pionerlarıñ tıñlamas üzeñne. – Annarı gına akrın köygä östäp kuydı: – Miña yaramıy. Läzizä dä, min dä tol keşelär. Läzizä Zöbäyerne kötep yäşi. Sin tözät, tıñla mine...
Monısı mine tetränderep cibärde. Monısı inde imeş-mimeş tügel, çın dörese ide. Üzegez şahit, min bu süzlärne Şämsun kart avızınnan äle genä işettem. Äye, Şämsun kartnıñ Läzizä karçıkka karata küñele buş tügel ikän! Tik Läzizä äbi haman, inde siksän belän alışsa da, Zöbäyeren kötä.
Ä Zöbäyer abıy eştä dä, ğailäsendä dä cille keşe, yeget keşe bulgan. Eşen cirenä citkerergä yaratkan. Şulay bulmasa, änä, karaltı-kurası häzergäçä şılt ta itmiçä torır ideme? Soldatka alıngaç ta, Zöbäyer abıynıñ, ölkän yäştä buluına karamastan, hezmät armiyäsendä kalası kilmägän.
– Bargaç-bargaç, min inde anıñ frontına baram, şunda cibäregez, – digän.
Cibärmäsälär, anı barıber tıyıp totıp bulmas ide. İreneñ holkı-figıle turında kayçak Läzizä äbi dä şayartkalap söyläştergäli.
– Ber zaman köyläde bu eşne, – digän ide ul. – Tön urtasına taba sizdermiçä genä çıgıp sıza Zöbäyerem. Kaysınadır iyälände, gıyşık sata iç bu, dim üzemçä. Küñeldä şul uy gına. Yäşräk tä çak, yöräk könçelänep kıtıklana bit. Berkönne yoklaganga sabışkan buldım. Zöbäyer çıgıp kitärgä cıyıngaç, busaga töbenä tüşäk tägärättem dä, – katıda yatası tügel üzem, – işek totkasına kinderä eläkterep, şunı kulga kat-kat çornap, suzıldım da yattım. Minem gäüdämne taptap kına çıgıp kitä alasıñ, dim. Üzem tagın da suzılıbrak yatam, atlap ütä almasın, yänäse. Yarar, tilermä, eşem bar, di. Nindi eş? – dip tä soramadım, cibärmädem genä üzen. Çönki beläm bit tegeneñ çit-yat yanına barganın. Yattım şunda işek totkasına eläktergän kinderämne kulıma urap. Tıştan işek tartkaç kına uyanıp kittem, – Zöbäyerem min yoklagannı gına kötkän ikän, täräzädän şılgan da, işektän kaytıp kerde. Tüşägem belän kütärep säkegä iltep saldı üzemne. Täki dä eşne soñlata yazdıñ, digän bula, kölä. Üzem dä kölep cibärdem, açuım bette dä kuydı. Täpänle çişmäne kazıp yörgän ikän ul. Çişmäneñ täğaen çıgasın belmägäç, keşelärgä sizderäsem kilmäde, annarı, tañda açılgan, tañda köçäygän çişmäneñ suı tämle bula, andıy çişmä ozak yäşi, dip söylägän ide. Sineñ öçen ezläp taptım bu çişmäne, dip mine söyendergän ide. İ zamannar digen... Basu urtasında küpme gomer çişmä kaynıy bit... menä şundıy säyerlekläre-mahirlıkları bar ide Zöbäyer abıyıgıznıñ... Üze min isän çakta kaytsın gına inde. Ber dä ülgänder kebek tügel şul, ülde digän käğazgä genä ışanıp bula dime inde... Ul da minem kebek kartaygandır inde. İsänder, kötüem ärämgä kitmäs. Yasap betermägän garmunı bar... Ul garmunnan köy çıgarga tiyeşter lä inde. Yasap beterere äle ul anı...
Bu garmun Läzizä äbineñ üzenä genä kalgan istälek bulsa, Täpänle çişmä Zöbäyer abıynıñ böten avılga istälege ide. Çiklävek urmanına menä torgan sukmak üzänlekne kisep ütä, änä şul üzänlektä ul çişmä. Zöbäyer abıy tigez urında bärep utırgan çişmägä ulak kuyıp bulmagaç, imännän täpän yasap utırtkan. Şul täpän menä häzergä çaklı çıdıy äle. Çişmädä su täpänneñ urtasınnan urgılıp-kaytarılıp tibä. Şuña kürä täpän urtasında su kaynagan kebek toyıla. Miña, nigäder, yöräktä mähäbbät tä şulay kaynıydır sıman...
Şuşı Täpänle çişmä korıy başlagan ikän...
Läzizä karçıknıñ öye tulı keşe, alar söyläşmilär – kaygı işek şakıy. Karçık, kemder kerüen küzätkändäy, türdä, yastık-tüşäkkä iñep yatkan cirennän işekkä karadı. Annarı hälsez tavış belän:
– Täpänle çişmäneñ suı kibä ikän, Zöbäyer çişmäseneñ... – dip äytep kuydı.
– Borçılma inde yukka, avılda keşe küp läbasa, häzer rätlärlär ber çişmäne, – dide kaysıdır.
– Çistartırlar da bit... Kaynavın kimetmäskä ide şul anıñ! İh, soñgı vakıtta üzem barıp karıy almadım – Zöbäyerem bähillärme ikän...
– Tınıç bulsañ ikän inde. Şämsun kart çistartkan inde, balalar kürep töşkän.
– Alaymı... Şämsunga rähmät... İzge keşe ul...
Läzizä äbi tuktıy, başkalar da däşmilär. Yuatu süzläre söyläüneñ iñ avır çagı citkän – monı Läzizä karçık ta, anı ozatuçılar da belälär. Karçık, başın salmak kına borıp, işarä yasaganday itä:
– Kaysıgız anda... Sandık töbendä garmun bulır... İpläp kenä alıgız, küregen yañaklarına berketmägän... Taralıp kitmäsen...
Kicele sölgegä törep bäylägän garmun sandık töbennän çıga. Anı Läzizä karçıknıñ yanına kiterep kuyalar. Ul kulın akrın gına kütärep garmun östenä sala.
– Yasap beterergä üze kaytıp citmäde... Min isän çagında... Yaña garmunda berençe tapkır uynavın gına tıñlar idem...
Beräü dä däşmi.
– Şämsun kart Zöbäyergä ämanätem itep tapşırsın äle şuşı garmunnı... Zöbäyer kaytkanın kötärgä kuştı, diyegez...
Ul hälsezlängän beläklärenä orınır-orınmas şuıp yörgän sörmäle beläzeklären saldırttı.
– Boların da Şämsunga biregez... Zöbäyergä tapşırır ul... Kız çakta üze büläk itkän beläzeklärneñ töse kitmäven kürsen äle Zöbäyerem...
Täpänle çişmäneñ urtasınnan tigez genä kaytarılıp-işelep, urgılıp su çıga. Anıñ suı kimemi. Şämsun kart anı gel çistartıp tora.
Çişmädä su bärä – yöräktä mähäbbät näq şulay kaynıydır sıman...
1973