Tahir-Zöhrä (Babahan dastanı)

Bismillähir-rahmänir-rahim! Ay-hay duslar, işetik ber hikäyät, Eçendä süzläre bar çiksez gayät. Babahan digän ber şahi bar ide, Anıñ ile-şähäre Tatar ide. Anıñ bahadirlıgı çiksez ide, Hoda üze çönki aña yar ide. Anıñ väzire, belik, Bahir ide, Anıñ aldında daim torır ide. Ul Bahir yıladı, äytte telägen, Yılau-sıktau belän söyläp süzlären. Dide Bahir: — İ Allahı, Hodayım, Häzinälär İyäse, Ber häm Barım. Sineñ häzinäñ — gıyşık häzinäse, Minem sırhavımdır gıyşık bizgäge. Babahan häm: — Hoda, - - dip yılar ide, Bala uyı yörägen yaular ide. Dide Bahir: -- İ Kodrätle All ahım, Siña üteneç itäm, i Hodayım. Bu soltanga büläk kılsañ ber bala, Anıñ belän soltan bulsa şat anda. Şuşı bala belän soltan şat bulır, Barça kaygısınnan ul azat bulır. Miña häm kıl yärdämeñ, kıl kuanıç, Mägär tabar hästä küñel yuanıç. İkese ber-berse belän küñeldäş, Häm bulırlar, ni cirdä bulsa, yuldaş. Kabul kıldı şuşı kön küp mönäcät, Teläde Täñredän bu ikäü hacät. Bahirnıñ töş kürgäne Çistarınıp, başın kuydı bu cirgä, Hıyal itmäde başka süz diyärgä. Başın cirgä kuyuga kürde ber töş, Täqdirdä bar ide al arga öleş. Kürer: soltan belän ul yasanıptır, Kilep, All ah karşısına kerepter. Allah kürenmäde, äytep isemen, Söyläp tupsasınnan bar üteneçen. Şahka Bahir töşen äytkäne Bu töşne kürügä uyandı Bahir, Barıp soltanga, barsın söyläp birer. Dide ul: — Töş kürdem min, padişahım, Şöker All ah, can dus, häm çıktı ahım. Küzen saldı sezgä-bezgä, gazizlär, Anıñ kebekne belmilär añsızlar. Söyençeme birersez bändägezgä? Yumartlıgın kıldı kaygılı bezgä. Süzen işetep ğalämneñ soltanı, Hodaga şökerdä söyende canı. Utırgan cirennän çäçräde-kuptı, Bu Bahirnıñ kulınnan tottı- üpte. Dide soltan: — Hoda balanı birsä, Anıñ belän küñel söyener bulsa. Ugıl bulsa, ikese dä dus bulsın, İkese ber tän häm dä ber can bulsın. İkese ber-berlärenä häm serdäş, Bulsınnar şähär eçendä küñeldäş. Ägär kız bulsalar, bulsınnar tiñdäş, Ber-bersenä bulsınnar alar canaş. Bu şähär-il alarga buysınsa häm, Bolarnı kıl al mayı hiç keşe äräm. Bu şartlarnı dide şahi häm tordı, İkese urtada ant süze ordı. Babahanga Hodanıñ bala birgäne Şulay ütte ay-kön, böre açıldı, Bu şahnıñ östenä ence çäçelde. Birep Täñre şuşı şahka güzäl kız, Bu kızınıñ suräten dä söylik bez: Üze — göl kebekter, avızı — böre, Kürep can birer gıyşıktan härbere. İrennäre — yakut, teşe — ak ence, Ber kürsä, ülekkä can kerer ide. Ence kebek küze sözeler ide häm dä kürgän küñel bozılır ide. Yözeneñ kızılı cännät göledäy, Ruhı güyä İramnıñ bılbılıday. Qalämdäy kaşı, yöze nurlar sibär, Küzeneñ çagılışı güyä gäühär. Söyençe birde şah, kakkaç baraban, Cıyıldı barça tugan-kabilädän. Bu şah kiñäşte, üz ilenä yörde, Kıznıñ isemen halık: — Zöhrä,— dide. İram yäki İram bakçası — rivayätlärgä karaganda, güzäl päri zatlar gına yäşi torgan sihri bakça. Häbärlärgä karaganda, cännät äüväle şuşı İram bakçası ide, dilär. Cirdäge cännät şuşı İram bakçası, diyüçelär dä bar. Zöhräne Babahannıñ söt änkäsenä birgäne Häm täğaenläp kızın yöz änkägä, Änkäläre kılır canın külägä. Babahan küñelendä ber fiker kıldı, Üz-üzennän Hodaga şöker kıldı. Dide: — Bahirnıñ uglı bulsa ägär, Fikerem şuldır, Allah üze beler. Bu kaygı belän küp fikerlär kıldı, Küñeldäge fikeren eştä kıldı. Anıñ fikere şul — kız birsä Allah, Bulır ul ikese ber-berenä şah. — Ugıl birsä aña, fiker itärmen, Yätim kalsa, başına min citärmen. Täväkkäl kıldı soltan, beraz tordı, Onıttı ant şartın häm gamsez buldı. Hodanıñ Bahirga ugıl birgäne Kil, i Sayad, Bahirnıñ telägen äyt, Bu bakçanıñ häm dä ul göllären äyt. Dide Sayad: — Bahirnıñ uglı buldı, Anıñ suräte häm ğalämgä tuldı. Aña isem atadılar — şah Tahir, Yözendä Möhämmädiyeñ nurı balkır. Tahirnıñ biş yäşendä atası ülgäne Kür Tahirnı, biş yäşenä citepter, Bu Bahirga Täñre ämere betepter. äm Bahirnıñ vafatın belde ul şah, Dide häm: — Bu bulır kodräte Allah. Üz-üzenä äyter: — Şahi bulırmın, Häm bu Tatar ilenä han torırmın. Väzirem Bahir ide kara uglı, Häm bu Tahir buladır anıñ uglı. Tigez yörmäs väzire belän hanı, Koda bulsa, borçılır anıñ canı. Kiler başıma yöz törle borçular, Häm hakan ilennän oyat şul bolar. Min ul Bahir belän şartım kılganda, Bu serne belmägänder hiçkem anda. Bu serne hiçkem belmi minnän üzgä,— Dide, alalmadı Tahirnı küzgä. Tahir Zöhrägä ğaşıyq bula. Alarnı ber ük mäktäpkä ukırga birälär. Alar monda Korän öyränä, ämma küp vakıt ber-bersen küzläp utıralar, mäktäp alarnıñ şiğır yazışu urınına äverelä. Tahir Zöhrägä üzeneñ mähäbbäten belderä. Zöhrä dä söyü utında köyä. Tahirga äüväl ber hatınnıñ üz serennän häbär birgäne Berkön ikese uynap kiler ide, Allarında ber hatın torır ide. Dide: — Şahzadälär, min süz kuyıpmın, Anıñ öçen kilep, monda torıpmın. Min biçaradırmın, tol karçıktırmın, İlsez ber karçıkmın, vatansızdırmın. Sukbaylarnıñ dogasınnan alıgız, Şeltädän ul tarafka yul salıgız. Tahir söyäk belän uynap kilä ikän, ul anı şuşı hatınnıñ ayagına tibä, söyäk aña barıp tiyä. Şunda ul garibä hatın Tahirga Zöhräse belän şayarırga kuşa. Anıñ ni öçen alay dip äytkänen Tahir belergä teli, ämma hatın äytmi, üz änisennän sorarga kuşa. Tahir öyenä kayta, kızdırılgan boday aşıysım kilä, dip, aşlık kuırta. Änise anıñ üteneçen kire kakmıy. Ul tagın da, uçıñnan aşıysım kilä, dip, änisenä irkälängändäy itä. Änise kızdırılgan bodaynı uçına ala, ä Tahir, anıñ kulların açtırmıyça kısıp, tege hatın Zöhrä hakında ni äytergä telägänen söylämäsä, ıçkındırmayaçagın belderä. Kulı köygäç dide: — İ küzem nurı, İşet kıyssanı, tınıçlıkta yöre. Atañ belän Babahan antlar kılgan, Äcäl citte, atañ tapmadı därman. Onıttık bez, şulay uk sin dä onıt, Ni faydadır, balam, küñeleñ suıt. Alar — han zatınnan, hannarga layık, Küñel belän alarga bulma ğaşıyq. Ägär küñel birsäñ, fetnälär artır, Tänemä ut töşär, canga kabınır. İşette şuşı süzne Tahir ğaşıyq, Bu gıyşık utı belän häm totaşıp. Barıp mäktäpkä kerde ğaşıyq mäğrur, Ukır gıyşık äsäre, kulında — tambur. Dide ostazı: — İ Tahir bäk, tıñla, Auruıñ bulsa, Zöhrä-hannan, añla. Yänä Zöhrägä dide: — İ güzäl yar, Bu Tahir hälennän bulçı häbärdar. Bu Tahir yılap küp naz itär ide, Ukıp här zaman kanat cäyer ide. Häm gıyşık utına Zöhrä küp köygäç, Küzennän yäş aktı, irennär — köläç. Bu Tahir gıyşkında küp köyde canı, Tänendä kalmadı çıgarlık canı. Zöhräneñ gazäle Äüväl täqdirdä, duslarım, bulmagan idem hiç tä, Ant süzemne bol ay itep äytmägän idem hiç tä. Ber nurlangan itep canım, kıldı meñnär gaugasın, Mondıy bälane başıma almagan idem hiç tä. Kavışu teläp ğaşıyq bula gauga kılgan yäş bars, Başımnı ul mäydannarga salmagan idem hiç tä. Ğaşıyq üzen yalgız itep, yarın teläp kitkän, imeş, Min häm bu dönyadan kiçep, kalmagan idem hiç tä. Gazäl — mähäbbät şkgırlere, bäyetläre; söygän kızga karata yazılgan mädhiyä. Yal bakçasında Zöhräneñ ser işetkäne Menä ike güzäl yar yal bakçasında oçraşalar. Tahir üz änisennän işetkän serne söyli, mähäbbäten añlata, gazäl ukıy. Aña cavabında Zöhrä, ätiyem antınnan kire kaytsa da, min süzdän çıkmıym, dip belderä häm üzlären Läylä belän Mäcnüngä tiñli. Tahir-Zöhrä hälennän Babahannıñ häbär tapkanı Şuşı mäydan eçendäge bakçaçı, İkesenä dä bulıp küz saluçı. Bolarnıñ barça eşlären kürepter, Babahan kürenügä yögerepter. Sälam birde bakçaçı, dide: — İ şah, İşetegez, nider kodräte Allah. Kuşıldı bılbıl gölbakça eçendä, İkesen kürdem ul bakça eçendä. Tahirga Babahannıñ keşe cibärgäne İşette şah, boyırdı niçä kolnı, Bu kolları märhämät itte anı. Bu kolları kürügä ah ordılar, Küz yäşlären barsı agar kıldılar. Matäm totıp, barsı yılaştılar zar, Didelär hämmäse: — İ Zöhrä, sin bar, Sine han çakırdı, äyter süze bar, Cildäy kil, dip karar, yulda küze bar. Bezlär güyä sineñ canıña kildek, Gönahıñ ni bulganın sorap kildek. Dide Tahir: — Nindi süzder, miña äyt? Monda kilmä, süzegezne äyt tä kayt. Didelär: — Şah ämere, toru yuktır, Nasıybıñ bu torır, kaygırmak yuktır. Barıp ütenegez aldında, zinhar, Hälebezdän ul bulaçak häbärdar. Dide Tahir: — Miña kaysı yamandır? Häm min — canı anıñ, Zöhrä — bädänder. Bu Zöhrä — bakça, min — bakça gölemen, äm Zöhrä — göl bulır, min — bılbıl ımın. Zöhrä — canaşım ul, küñelendä — min, Üzem çarasız ber borçılganımın. Bu süzlärne äytügä kuptı Tahir, Çıgardı küñelennän ber ah avır. Tahirnı Zöhrä atasına cibärgäne Söylä, i Sayad, Zöhräneñ hıyalın, Niçek birde bu Tahirnıñ cavabın? Dide Sayad: — Hıyalı kaynar kıldı, Zöhrä bu köndezne niçek tön kıldı. Dide Zöhrä: — Kür, sin, atamnı barıp, Küñel gamnären äyt şunda çıgarıp. Bu süzlär häm aña da mäğlüm bulsın, İşetsen, küñelenä mäğkul bulsın. Ul şart häterennän çıkkan bulır, İşetsä, anıñ küñelenä kiler. Barıp ütenegez aldında, zinhar, Bulır hälebezdän ul da häbärdar. Tahir bäkneñ hikäyäte Kil, i Sayad, Tahirdan kıl hikäyät, Ni mäğnä belän söylädeñ rivayät? Boyırıp ilttelär Tahirnı anda, Yögerep citte Tahir güyä bändä. Sälam äytte dä Tahir tordı anda Kulın kükräkkä kuyıp, güyä bändä. Dide Sayad: — Şahka kilügä Tahir, Bu eşneñ äüvälennän seren açır. Babahan sorap Tahirdan soravın, Bu häm belgänennän birde cavabın. Dide şah: — Ni eşne anda kıldıñ sin? Häbärne söylä, kemnärdän aldıñ sin? Siña bu ene häm adäm ütemme? Bu eşeñnän maksatıña citteñme? Bu Zöhrä — padişahtır, sin — bändäse, Sälamenä tufrak belän äşnäse. Adäm belän adämdä ayırma zur, All ah ayırma belän yarattı şul. Atañ miña tuganım ide — Bahir, Bu süz bulmadı annan yäşergän ser. Babahan karşında yeget cavap tota häm ätise Bahirga soltannıñ niçek väğdä birgänlegen söyli, gazäl ukıp, üzeneñ yöräk serlären hanga belderä. Tahirnıñ gazäle Bu yalgızlık häsrätennän yörägem kandır, şahım, Bezgä — häsrät, sezgä härçak can rähäte, şahım. Omtılamın hezmäteñä, daim äzer toramın, Yahşı itep kıl hörmäteñ, miña miherban, şahım? Karap-kürep gizdem bu Tatar ile yahşıların, Yahşılarnıñ eçendä ul yahşıdan yahşı, şahım. Hak täğalä kürkäm itep birde siña ber yäş göl, Bändä Tahir güyä bılbıl, zar häm häyrandır, şahım. Gomer hasile bulır, beldek, bu Zöhrä — nazlı yar, Üptem anıñ irenen, Bädähşan yakutı, şahım. Padişahım, yar belän eçtek bu kaygı şärabın, Telä — üter, telä — köyder, canım korbandır, şahım. Tahir bäkneñ anası şah Huban kilep, Babahanga anttan ser äytkäne Bu serne äytergä kilde şah Huban, Niçä süz söyläde, küze yäş tulgan. Häm yılap dide: — İ şah — yahşı zat, Ni eşne kıldıgız, monda ni säbäp? Sälamenä tufrak belän äşnäse — yağni anıñ sälamenä karşı cirgä mañgay teräp isänläşergä tiyeşseñ. Bu Bahir belän ant eçteñ häm şunnan, Şartıñ da şul ide, i väğdä — iman. Yätimbez häm äsirbez, häm yätimbez, Yätimlektä yätimdäy sez, yätim bez. Yätimnär hakına kılma cäfanı, Keşe kürmäs bu dönyadan vafanı. Gärçä dä bulsa ber könlek vafası, Yänä yöz tapkır küp bulır cäfası. Bu dönya biş könlek, un kön bulmastır, Bu tac, soltanat — barçası buştır. Işanıçsız dönyadır, kılma ränceş. Yätimnärgä üzeñ bulçı ışanıç. Şah Hubannıñ gazäle Padişahım, sin işet, borıngı däverlär kaya? Bezneñ belän däğva kılgan antlar eçkännär kaya? Sin dimä dönya mineke, minnän bütän kem dä yuk, Sinnän elgäre küp ütkän şahi-soltannar kaya? Härkemneñ däürendä ber ğaşıyq-mäğşuk bulır-ütär, Niçä yöz meñ ütkän, il eçendä dastannar kaya? Zöhrä-Tahirnı süz itmä kahäreñ eçendä häm Läylä-Mäcnün digän danlıklı divanalar kaya? Niçä meñ avır gazap çikkän Sägıyt, Säyfelmölek, Mälikä, Bädiğcamal, ul ike canaşlar kaya? Tahirga padişahnıñ sandık yasatkanı Kil, i Sayad, gıyşık yulında därtle, Tahirnı bolar niçek totkın itte? Bu süzlärgä kolak salmadılar hiç, Küklär Tahirnıñ eşene kılıp hiç. Vafanı — teräk-tayanıçnı. Sägıyt, Säyfelmölek, Mälikä, Bädiğcamal (Bädigılcamal) — borıngı tatar ädäbiyätı şagıyre Mäclisineñ dastanındagı mähäbbät kaharmannarı. Dide şah: — Kilsen baltaçı ostalar, Yasasın sandık buyına bärabär. Ul cirne belde Zöhrä, bardı şul çak, Bu ostalarnıñ karşına ul kız hak. Dide: — Sandıknı nıklap, mükläp yasa, Monıñ eçenä ütmäsen tamçı da. Eçenä kermäsen su ber tamçı da, Birermen ence-märcännän barçaña. Ägär ütsä, barçagız suydırırmın, Salıp utka, barçagız köyderermen. Yasadı bolar sandıknı nık itep, Alıp kiterdelär şahka şul vakıt. Bu sandıknı soratıp kürde soltan, Yasaul lar anıñ aldında küp san. Dide: — Tahirnı bu sandıkka salıp, Irgıtıgız anı, däryaga barıp. häm alıp çıktılar soltan katınnan, häm yuıp Tahir yözen küz yäş belän. Yäşlätep küzen, här yakka karadı, Şulay karagan yakka sagış aktı. häm alıp bardılar därya yarına, Bolar ut saldılar Zöhrä canına. İşetep, şähär ile häm ütenep, Ayak astında kalıp üldelär küp. Huşlaşkanda Tahir belän Zöhräneñ şuşı gazälne äytkännäre Möşkel eş canıma töşte, can-canaşım, bähil bul, Tormadım ber mizgel dä min, can alırım, bähil bul. Yasaul — härbi-administrativ däülättä ölkä bäge, härbi däräcä iyäse, yısaul. Min bu kön kılsam säfärem, töşsäm bu kitär yulga, Barsa başım ülem cirgä, duçar şahım, bähil bul. Şomlı doşmannar çitlekkä duçar kıldılar mine, Bılbıl idem, ayrım töştem, gölestanım, bähil bul. Ägär nasıyp bulsa tagın, kürsäm yözeñ pärdäsez, Ägär kaza itsä miña, miherbanım, bähil bul. * * * İ Sayadi, bu ni üksü yaralı bılbıl kebek? Daim üksep yılatuçı, i gölbakça, bähil bul. Tahir bäk anasınıñ batırlık kılganı Yänä ul cirdä Tahir bäk anası — Ni kılsın, küzeneñ ak-karası. Köyep ul bik küp ah-zarların kıldı, Niçä süzlär ukıp mönäcät kıldı. Dide: — İ balam, çın irlärçä bul, Kiçep canaştan, tagın canaşlı bul. Yalgız başıñ taşlaganda cihannı, Taläp kıl sin suda şäfkat itüne. Kiräk bulsañ, kavışunı teläüçe, Layıklı bulsa, bul üzen teläüçe. Keşe irlär kebek yulına kersä, Ul eşennän yanu yulında bulsa, Sin ul divana kebek dönya eçendä, Kılıp sagış sarayı su eçendä. Sin häm ğaşıyq ikänseñ, can koşı bul, Häm dä Hak yulında arkadaşı bul. Bäklärneñ Tahirnı ütengäne, soltannıñ birmägäne Yasaullar totıp Tahirnı anda, Sandık eçenä salıp güyä bändä. Salıp sandık eçenä cayladılar, Zöhräne ut eçendä köyderdelär. Yasaullar torıp anıñ başında, Niçä könlek azık salıp karşında. Yänä hurlık belän su salıp anda, Halıklar barça häyran kalıp anda. Şul kuygannı berketep suga saldı, Anası yılap kayırıla kaldı. Bu şähär-il dide: — Buldı Kıyamät. Şahka barça äyterlär süz şeltäläp. Tahirnı sandıkka salıp, däryaga taşlaganı Kütärep Tahirnı saldılar suga, Üteneçen kıldı Tahir Hodaga Olı därya ide, bäyänı bulmas, Yätim bulsa, yätim yözärlek bulmas. Yätim ide, kür, Tahir niçek buldı, Bu sandık eçenä töşte, yuk buldı. Nindi cirdä kürsägez, bez yätimder, Çıray zäğfıran kebek sargayıptır. Yätimne kürsägez, ul — häsrät çigär, Bul älbättä hällärennän häbärdar. * * * Yätimder kol Sayadi fäqıyregez, Betep niçä süz, bölgän telänçegez. Tahir bäkneñ ahlar organı Yänä cir äylänep, däryada ber cil Bu sandıknı kiterde, kıldı zır-zır. Dide Tahir: — Haraplık päyda buldı, Sineñ gıyşkıñ belän totaştan buldı. Sineñ gıyşkıñ mine çarasız kıldı, Minem yörägemne yöz kisäk kıldı. Keşe bil busa bu gıyşık yulında, Şöbhäsen kaldırmas uñı-sulında. Çıgar gıyşık yulında küp hälaqät, Hoda kılsın hälaqätne sälamät. Hoday şäfkatennän ömetsez bulmam, Ägär bulsam, göl bulırmın, bet bulmam. Yänä häm bulsa Tahir yöz teläktä, Ämma bu bılbıl ni kılsın çitlektä. Tahir bäkne däryanıñ agızganı Bu süz östenä dulkın ordı därya, Ni dulkın orıp, sandıknı agıza. Bu çoñgıldan çıgarıp, su agızdı, Häm Zöhrä yörägennän kan tamızdı. Bu sandık tormadı, çoñgıldan ütte, Häm hiçkem totmadı, ul aktı kitte. Tahirnıñ kalası — sandık tiz yörde, Täqdirneñ öleşenä anı birde. Citte köttermi şulay ber cirenä, Kolak saldı anıñ canı serenä. Alar iseme Äbu-Dira ide, Alar adäm isennän kurka ide. Alarga kilgän öçen adäm ise, — Hoda, — dip kıçkırır ide barsı. Kötmägändä kürdelär, çıktı sandık, Bu sandık yanında hiç adämi yuk. Sandık östennän häbär kürenmider, Canın täslim itärgä citte Tahir. Tahir bäkne koşlar oyasına alıp çıgarganı Kil, i Sayad, inde söylä bu süzne, Bäyän it, bu kıyssada nilär barnı? Olı upkın ide — Täñre yaratkan, Agaçlarnı tiräsendä yaratkan. Töşep därya östenä külägäse, Anıñ östendä koşlarnıñ oyası. Olı koşlar ide, öydän zur hätta, Ber ğailä yäşär ide oyada. İke koş, kürügä, oyadan oçtı, Bu sandık östenä talaşa töşte. Çıgarıp aldılar sunıñ eçennän, Oyaga ilttelär soñgı köçennän. Oyada niçä kön koş belän tordı, Terek ide güyäki, inde ülde. Dide: — Här ike ğalämgä sin Soltan, Hämmä ğaläm dä siña buysıngan. Siña tapşırdım üzemne ämanät, Bu koşlar auzınnan sakla sälamät? Ni bulsam bulırmın därya eçendä, Ni kürsäm kürermen därya eçendä. Tahirnıñ teläge çınga aşa. Köçle cil kütärelep, agaçnıñ başın iderä, sandık kabat däryaga kilep töşä häm yözep kitä. Bagdat padişahı kızınıñ töş kürgäne Monıñ şahı iseme Ğadel ide, Ğadellektä häm canı serdäş ide. Bu şahnıñ şöhräte ide ğadellek, Ğadellektä kamil ide dinilek. Soltan — Allahı Täğalä. Anıñ ulı häm öç kızı bar ide, Kızlarınıñ bersese Mahım ide. Bu Mahım ber könne yoklap oyıdı, Kürer ber vakıyga, su buyı ide. Ni vakıyga buladır ul bälale? Aña izge häbär birde Hodayı. İzge häbär ul bulır, töş küräder, Gaziz canına imgäk eş küräder. Kürer töşendä ber şahzadä belän, Kuşılıp torır ul ay yözle belän. Karap utırır könçıgış yagınnan, Kürende ber kara şah ber cirennän. Niçä süzlär soradı Mahım annan: — İşetep-söyläp kildeñ monda kaydan? — Ni isemeñ? Kaysı cirdän bulırsıñ? Ni säbäptän monda kilep torırsıñ? Kaysı şahzadäneñ balasıdır sin? Kaysı çibärneñ yöräk bogavı sin? Dide: — Täñre yaratkan ber kolı min, Bu gıyşık bazarınıñ bılbılımın. Mine Tatardan çıgarıp, nasıypka Kilämder min, rähim kıl min yätimgä? İsemem — Tahir, atam bulır — Bahir, Bu süzlärne işet başınnan-ahır. Mösafirmın, niçä kön siña bändä, Ütärmen tik nasıybım tartsa anda. Ämma minnän siña yuktır ışanıç, Çıgadır siña minnän vay-ayanıç. Mahım şunda yokısınnan uyana, yılıy, söt änkäsenä töşen söyli. Änkäse bu yegetneñ çınnan da kiläçägen, ämma Mahımnıñ küñelenä gazap salıp kitäçägen añlata. Kara şah — karakoş, börket. Tahirnı Bagdat padişahınıñ kızı totıp alganı Sandıktagı Tahirnı därya Bagdat şähärenä kiterä häm bakça yanına çıgara. Monda anı padişahnıñ keçe kızı Şähri kürep ala, apalarına äytä. Mahım sandıknı Cihangirnıñ ozın tolımına bäylätep çıgarta. Yozaknı vatalar. Mahım şunda ah itä. Mahım anı kürügä ahın ordı, — Nigä ah ordıñ? — dip, Şähri soradı. Äytte Şährigä Mahım: — Häbärsez sin, Minem ahımnı inde sorıysıñ sin. Töşemdä kürgänemne monda kürdem, Akılımnan yazdım, divana buldım. Kilep kürsäñ, yata sandık eçendä, Yänä kaldım gacäp kaygı eçendä. Dide Mahım: — Sin söylä nindi cirdän Kilerseñ, ber häbär birçe sin annan? Säbäp nider, kerep sandık eçenä, Töşep, agıp kilerseñ su östendä? Sin kıyssalarıñnı kiräkçä söyläp Bir äle bezgä häm äytep hikäyät? Dide Tahir alarga: — İ irkälär, Kolak salıgız hämmä hur-pärilär. İsemem — Tahir, atam bulır — Bahir, Hisabı yuk ide ence-märcän, kür. Minem isem ide ildä — säüdägär, Bar ide häzinämdä häm encelär. Atam kitte häm Ülem şähärenä, Bu süzne añlagız, i gafil, menä. Kiç belän häzinämdä yata idem, Köndez isä häm ğaşıyq itä idem. Hur-pärilär — cännätneñ hur kızları häm İram bakçasınıñ päri kızları kebek çibärläre. Atam kitte häm Ülem şähärenä — yağni vafat buldı. Borıngı tatar-törki ırım-ışanuları buyınça, imeş, ülgän keşelär Ülem şähärenä kitälär ikän. Täñre dinendägelär häzer dä şuşıña ışanalar. Yata idem şuşı häzinämdä, ah, Bälagä oçradım min anda, All ah. Kulımnı häm ayagım bäylädelär, Mine kaygı utına taşladılar. Alıp kitte mine alar kütärep Häm ber cirgä kuydılar şulay iltep. Şunı beldem: bikle sandıkka salıp, Mine taşlap suga, üzläre kalıp. Küzem açtım isä — ber yahşı sandık, Cide alma häm bütän ni-närsä yuk. Anıñ yanında häm cide yotım su, Min çarasız kolnıñ öleşennän bu. Bu öleş hakında Tahir bäk anda Ukıp mönäcät, ber yıladı häm dä. Malımnıñ tikşerep karaganı Yänä soradı Mahım: — İ yäş yeget, Yörmädeñme gıyşık yulına kerep? Burıçlımı ideñ, yä öylängän sin? Çın äyt süzeñne, bir ant Hodaga sin? Tahir belde: kıznıñ maksatı bulır, Üzeneñ häm hälenä yahşı budır. Äytte Tahir aña: — Min bähetsezmen, Cihan eşlärenä inkar, çittä min. Açılmas çäçäkmen böre eçendä, Äytsäm yalgan, kalırmın ut eçendä. Ant süzen birde Tahir bäk şul vakıt, Mahımga buldı anda söyneç-şatlık. Anıñ yalgan süzen çın diyep belde, Bu Tahir bäkneñ yalganı çın buldı. Bu Mahım yänä ber eş kıldı anı, Çakırttı ul zaman mulla ostaznı. Kalırmın ut eçendä — yağni tämugka kerermen. Kiterde danlı ğalim-yazuçını, Elektän hannıñ seren saklauçını. Söyläp yazuçıga, bu serne açar, Bu töşneñ äüvälennän birde häbär. Mahımnıñ ätise dä Tahirnıñ yalganına ışana. Anı kızı Mahımga bagışlıy. Kızına padişah cavap birgäne Bu Tahir göl böreseder, açıldı, Anıñ suräte halıkka çäçelde. Anıñ räveşen soltan işette, Tahirnı çakırtıp kunagı itte. Sorap şah küñelenä kilgän soravın, Bu häm belgänennän birde cavabın. Şahi inanıp Tahirnıñ süzenä, Anı kiyäü itär buldı üzenä. Yänä äytte: — Kılıp şikär hästären, Salıgız här tarafka tuy häbären. Boyırdı niğmätne küp miqdarda, Halıklar kildelär häm küp alar da. Bu şah kiçen-köndez tuynı ütkärde, Halık kürmägän bäyrämnärne kürde. Häm şanlı kıldılar ukıp nikahnı, Tahirga zindan itep ul nikahnı. Kuyıp çatırnı Hösräü hannıkıday, Uynap yöz törle anda uyın şulay. İkesen kuştılar kırkınnar anda, Çıgıp kittelär şunda güyä bändä. Bu Mahım ni äytäsen belmäde hiç, .äm dä koyaş kitügä buldı tön-kiç. Dide Mahım ahırda: — Batır yeget, Siña buldım şunda suda uk kürep. Kırkınnar — hezmätçe, kol hatın-kızlar. Sine dip kalmadı ber börtek namus, Yözemä şeltä saldı doşman häm dus. Sine dip oyat-namusnı onıttım, Allahka şöker, bu maksatka cittem. İnde nindi gönahım buldı açık, Halık gaybätenä kuydıñ ahır çik. Dide Tahir: — Cavap äytäm süzeñä, Häm dä mäğkul kiler şuşı süzeñä. Atamnan kaldı küp altın akçalar, Kılam şuşı süzne sezgä açıklar. Anı bel, cide yıl hisap itärmen, Tabarmın däftären, kitap itärmen. Cide yılgaça miña yuldaşım bul, Annan soñ gına miña hatınım bul. Miña sin dus bulsañ, timä zin(ı)har, Ägär tisäñ, kalır canda eze — zar. Bu süzlärne äytte Mahımga Tahir, Bu Mahım sabırın eş kıldı ahır. Ul cirdä ikese dä bergä yörde, Ayırılu utınnan daim köyde. Kuyar ide kılıç ike araga, Bu ide macara häm säbäp aña. İke tän dä ber cirdä oçraşsa, bel, Bulır gıyşık häväse anda hasil. Häm dä Mahım sabırın eşe kıldı, Bu eşeneñ ahırın kaygı kıldı. Bolarnıñ seren berkem belmäde hiç, Bu — Mahım küñelenä hiç östenä hiç. Tahir hörmätenä söyläp gazälne, Ukıp-yılap kılır yöz ah häm zarnı. Tahir da, Zöhrä dä haman ber-bersen sagınalar, köyläp şiğırlär ukıylar. Balasın yugaltu häsrätennän Tahirnıñ änise Huban da ülep kitä. Anıñ cenazasına kilgän Zöhrä, mine yalgız kaldırıp kitteñ, dip zar bulıp yılıy. Anası Zöhräne çakırtıp alganı İşetteñ inde Zöhräneñ tavışın, Salıp başına Tahirnıñ telägen. Kiçen-köndez mähäbbättän iserep, Tahir gamen üzenä totaştırıp. Yata saray eçendä yäş agızıp, Küze — yäşle, ämma bägıre köyep. Atasın häm anasın da onıttı, Cihan rähätennän küñel suıttı. Keşe yuktır anıñ hälen sorarga, Kaya ata-ana, tösen kürergä. Härkem anıñ şulay köygänen kürde, Kızıl göllär kebek sulganın belde. Anasına äyttelär bu häbärne, Atası belmäde mondıy zararnı. Köyep kilde anası şah katına, Kız üteneçen äytte häzrätenä. Däü anasınıñ da küñelenä töşte, Kızımnı kürimçe, dip köyde-peşte. Mähäbbät belän çakırdı kızını, Kızına ilttelär soltan süzene. Äytte Zöhrä: — Ni dip aña barırmın, Atam yözen min piçeklär kürermen? Bu dönyada ni atam, ni anam bar, Ni yahşı tugannardan kaygım cıyar? Barsınnan çit, barsına çit keşemen, Häm Tahir gıyşkınnan divanadır min. Gam Tahirdan bütän yuldaşlarım yuk, Bu canım yulında çıksa, gamem yuk. Kulınnan kilsä, ütersen, rizamın, Bol ay yörgännäremnän rizasız min. Atası Zöhräne Kara Bahadurga küñeldäş kılganı Kızınıñ süzlären bu şah işette, Üzeneñ küñelenä fiker töşte. Bu şahnıñ ber imidäşe bar ide, Anıñ uglı-karendäşe bar ide. Atıylardır anı — Kara Bahadur, Bahadirlarga ul häm dä agadır. Anı çakırdı, söyläde kızını, Bu şah aña birer ide süzene. Babahan küñelenä kilde bu mäğni, Aña bu şat bulgan di bik tä, yağni. Hıyal itte ul: Tahirnı onıtır, Aña şöğıl bulır, küñelen suıtır. Ukıdı «Fatiha», kiyäve kıldı, Kara Bahadurnı anda şat kıldı. Zöhräneñ işetep yılaganı İşette Zöhrä hanım bu häbärne, Bärabär kıldı bar altın-kömeşne. Yätimnärgä birer baylık-akçanı, Alır küñellären biçaralarnıñ. Birer yakut-gäühärne fäqıyrlärgä, Häyer-yahşılık kılır meskennärgä. Yağni härberse dä yärdämçe bulır, Bu Tahirnıñ hälenä kaygı kılır. Häm kayvakıt Kara Bahadur kilep Kitär ide yıraktan uk tilmerep. Ber könne, küp söyläp, Zöhrä yıladı, Häm ber ah ordı, köyde anıñ canı. Küñeldäş — canaş, iptäş. Yänä Mäcnün kebek divana buldı, Kür, halık eçendä tellärgä kerde. — İ berdänber yarım, — dide ahırda,— Divanalar kıldıñ mine gıyşkıñda. Nidän buldı bu küñeleñ çit-yatta? Yatam sagış utında yana-yana. Kılıp Zöhrä öy kızların yılauçı, Tügärlär küzlärennän ence tamçı. Äytte Zöhrä: — Barçagız ay yözle sez, Minem bu därtemä kuşıluçı sez. Barçagız aldımda söyläp hikäyät Häm minnän Tahirıma ber rivayät. Belegez, ul terekme bu cihanda, Monda — canı, ämma ciseme anda? Rivayät häbären yazma kılıgız, Fäqıyrneñ hällären surät kılıgız. Cıyılıp barça kızlar bergä buldı, Bu Zöhrä urta cirdä şämdäy tordı. Alar härberse belgänen äyttelär, Barsı da Zöhräneñ gamen cıydılar. Häm dä ber öy kızı, iseme — Şahbaz, Bu ide Zöhräneñ därtenä yuldaş. Dide ul: — Kilsen şiğır söyläüçe, Yazsın äsärne miherban itüçe. Birep Kasıyd kulına, cibäregez, Häbär ni bulası, anı küregez. Bu süzlär Zöhrägä küp huş kilde, Mähäbbät belän kaynarlıgı kilde. Dide: — Şağıyr kilep, hälemne kürsen, Kürep hälemne ul, kitapka yazsın. Kiterep şağıyrne Zöhrä karşına, Kiyemnär kiderep buyı-başına. Kasıyd — şiğır söyläüçe keşe, dastanda kuşamat, isem bularak ta kullanıla. Aña üze barça hällären söylär, Äytte: — Tahirdan siña bulsa häbär. Telägäneñçä gäühärlär birermen, Sine tuyımnıñ üzendä kürermen. Yazdı şağıyr här närsä äytkänene, Ni-kem möşkel başınnan ütkänene. Zöhräneñ Tahirga Kasıydnı cibärgäne Birep ul hatnı Kasıydnıñ kulına, Ozattı anı bu gıyşık yulında. Yänä niçä döyägä yökläp altın, Barsı yakut-cäühärdän, kızıl malın. Ul şähärdän şähärgä küçep, mähäbbät hakında bazarlarda kasıydälär söyläp yöri. Ahırda Bagdatka kilä. Monda bäyräm ikän. Şahzadälär arasında Tahir da bar. Zöhrädän kilgän häbärçe halık aldında üzeneñ cıruların cırlıy. İşetep, anıñ yanına Tahir kilä. Tahir bäk belän Kasıydnıñ tanışkanı Kasıyd äytte: — hay, gıyşık utın yotar, Bu şähärdä gıyşık sandugaçı bar. hiç kaygırtuçı bar mikän yätimne? Kaysı cirdän tarttı nasıybıñ sine? Ni cirdän sin, miña söylä hikäyät, Çigäseñ ränceş-mihnät bik küp gayät? Tahir äytte: — Şähärem minem — Tatar, Barça kärvannar yulı annan ütär. Mägär töşsä yulıñ ul cirlärgä, Sälam äyt bezdän ul şahi sarayga. Söylä, älbättä, bezdän anda häbär, Bu hästä hälennän bulsın häbärdar. Mösafir ber yeget Bagdatta bezgä Oçrap, küp sälamnär cibärde sezgä. Säbäp belän töşepter ul şul ara, Telider ul sezdän mägäre çara. Kasıyd äytte: — İ gıyşık bälalese, Başıña töşep yätimlek bälase. Yätimlektä yätimdäy çın yätim sin, Gärçä ber yätim sin, şatlık itärseñ. Zöhräñ anda bulıptır häyran-harap, Ayrılu utına härdaim köyräp. Kitüeñdä açılgan göl çäçelde, Közlär buldı, ämma göllär açıldı. Közge cillär tiyep gölneñ yözenä, Kürenmi dönya rähäte küzenä. Çarası yuktır, kaysı yakka barır, Hıyalında şuldır häm canın birer. Min anıñ häbärçesemen, yahşı bel, Kitär bulsañ, kitärgä fikerne kıl. Bu süzlärne işette isä Tahir, Çıgardı yörägennän ahın ahır. Koçaklaşıp ikese yıladılar, Bu torgannar yörägen köyderdelär. Dide Kasıyd: — Yözen küz belän kürdem, Ni häle bar, telem belän soradım. Niçä can därte bar ide häm äytte, Mine häbärçe dip sezgä cibärde. .äm ikese buldı şatlık-käyeftä, Alıp biçaralar häbär şul çakta. Bar ide anda ber kärvan sarayı, Töşär ide anda yätim-gidayı. Bu Tahir kiterep töşerde anda, Bulıp Kasıydka Tahir güyä bändä. Dide Tahir: — Min öygä taba barıym, Barıp, hannan kitärgä röhsät alıym. Turı bardı Tahir ul padişahka, Bu serne äyttelär Mahım ğaşıyqka. Tahir bäkneñ şahtan röhsät alganı Yänä kilde yanıp soltan karşına, Çönki üteneç kıldı häzrätenä. Äytte soltanga Tahir ütenep küp, Bu eşneñ başınnan häbärlär itep. İşette isä üteneçen soltan, Anıñ küñelen aulap ul şatlangan. Dide: — Ni cirdä bulsañ sin, terek bul, Kil inde, yılama, kitsäñ, änä yul. Tora kalsañ, küzebez östendä tor, Kitsäñ häzer, yänä ber äylänep kil. Dide: — Pärkayda bulsañ, bul sälamät, Ämma kuydıñ kızıma ränceş-mihnät. Bu süzne dide, häzinägä kerde, Kerep, bilbau häm tunnarnı kiterde. Baştan-ayak kiyenderep häm anı, Bu Tahirga äytte: — Huş, miherbani. Şul räveşle Tahir şahtan kitärgä röhsät ala. Mahım da yılap, sıkrap riza bula. Kasıyd, Şährigä öylänep, Bagdatta kala. Tahir, padişahtan büläklär alıp, yalgızı gına Tatar şähärenä döyä östendä kaytıp kitä. Yulda törle karşılıklarga, karaklarga, ğaskärilärgä oçrıy, anı ğaşıyq yar bulganlıgı öçen talamıy- kimsetmi cibärälär. Tahirnıñ Zöhrägä kuşılganı Köttergän kavışu könnäre kilep citä. Zöhrä belän Tahir oçraşalar häm här kiçne bergä uzdıralar. Zöhräneñ gazäle Min sineñ kitüeñ belän auru buldım, söyeklem, Näm yänä kauşu huşıña zarlı buldım, söyeklem. Barça rähättän kiçep uzdım küñelemne beryulı, Tugannarımnan kiçep vakıt uzdırdım, söyeklem. Därte küp häm därte yuk — kılmas däva hiçkem miña, Min gaziz idem, küptän tigänäk buldım, söyeklem. Kärniçek min, cähed itep, kavışunı ezlädem, Yar itep yatnı, aña yuldaşı buldım, söyeklem. Zöhrädän Tahirnıñ telägänen tapkanı İke ğaşıyq kuşılıp ber-berenä, Häbär yuk barça ul kırkınnarına. Kunıp bılbıl gölestannıñ gölenä, Bulıp serdäş yänä göl bılbılına. Bılbıl, zävık itep, oçıp kunadır, Bu ütkärgän cäfalardan tınadır. Açılıp törle tösle ul böre göl, Salıp muynına kulın bödrä sömbel. Bu kaşı küzlären ülçäüdäy itte, Bu kiçä ikese teläkkä citte. Tañ atkançı kılıp maksatnı hasil, Ni ükeneçe bar, tındırdı küñel. Kükneñ muyını sındı, citte vakıt, Küñeldä kalmadı ber börtek vatık. Köz vakıtı ide, göllär açıldı, Kabırçıktan ence-märcän çäçelde. Bu süzneñ mäğnäsenä citte akıl, İnde şahnıñ kılganına yuk mäğkul. Zöhrä hanımnıñ anasına äytkäne Bar ide ber söt änkäse elektän, Bu ide ul Zöhräneñ serdäşennän. Aña äyter ide — bulsa möhime, Häm dä bik küp ide anıñ möhime. Kür, Zöhrä hıyalı ölgermi töşte, Bu bähetlär köndezdän töngä töşte. Işanıp, aña bar serlären açtı, Tübän zat ide, Zöhräne kaygırttı. Dide: — Käğbäm anam, arka terägem, Gafu kıl hezmäteñdä bu gönahım? Kilep Tahir üze, bäklär türäse; Ni bulır inde bu eş macarası? İkebezgä bula kür inde yuldaş, Kıla kür ikebezne inde iptäş. Torıp bez hezmäteñdä ike ğaşıyq, Yätimnärbez, kıla kür miherbanlık? Zöhrägä änkäseneñ cavap birgäne Söt änkäse äytte: — Yahşı kılıp sin, Bu karañgıdan yaktıga kilep sin. Anı köndez miña bir, yäşerermen, Kiç citügä üzeñä tapşırırmın. Bu, köndez bulsa, Tahirnı biräder, Kiçen ber cirdä rähätne küräder. Niçä könnär şuşılay ütte forsat, Totıp alar ber-beren qader-hörmät. Söt änkäseneñ häm dä ber karçıgı Bar ide, hezmätendä ay häm yılı. Ni ser bulsa, aña äytmäs idelär, Bu serne aña hiç beldermädelär. Ämma dä bu karçık añladı-belde, Bolarnıñ eşlären añladı-belde. Kiçen-köndez anıñ fiker bu ide: Ni cirdä torganlıgın belmäs ide. Ul ber könne kürde: sandıkka salıp, Yäşerdelär anı urtaga alıp. Bolarnıñ serlären bu karçık belde, Şaytan ul kürüçene azgın kıldı. Kaygı tottı bu küñelendä şunnan, Bulıp Tahirga ul tiñ cirdä doşman. Yuk ide ber könne änkä öyendä, Çıkkan ide taşu därya buyında. Barça öy kızları häm bargan ide, Bu öydä tege karçık kalgan ide. Kilep ul karçık Tahirnıñ karşına, Ni könläşü saldı Tahir başına. Dide: — Siña citärme şuşı eşlär? Başıña yaudırırmın taunı-taşlar. Belämen, köndezen monda kiläseñ, Närsä eşlägäneñne dä beläseñ? Miña sin ber gönahlı yakınlık kıl, Yuk isä, miña ber äsär ukır bul. Tahir hiç rizalaşmıy. Karçıkka näsıyhätlär äytep kotıla. Zöhräneñ Tahir belän käyef-safa kılganı Dide Tahirga Zöhräse — küz nurı: — Anam kilsen, äytäm aña bu serne. Bu süze östendä änkäse kilde, Bu süzneñ mäğnäsen añladı-belde. Bu serne serläşep kiñäş itämen, Bu karçık eşen ahır beterämen. Yılap kerde bu Zöhräneñ karşına, Bu Zöhrä häm kuşıldı yılaşına. Äytte: — Ul karçık kıldımı bu eşne? Kürep şunda kaygılı bu Tahirnı. — Niçek bulır bu eş, hökem it inde, Kiler hökem gayıbenä tiñ inde. Dide Zöhrä aña: — Ay-hay canım-yar, Barı sin birmä ul gölgä orış-zar. Barıp, biçaranı sin monda kiter, Bu mesken cannı, ul tänne kiter. Söt anası çakırdı, kilde Tahir, Bu ütkän möşkelne söyläde ahır. Ber ara utırıp ser äyteşerlär, İkese dä serläşü iteşerlär. Çakırdılar häm dä öyneñ kızların, Barça hezmätkärläre-kırkınnarın. Barçası da kürde Tahirnıñ yözen, Barçası ber cirdä kuydılar süzen. Didelär: — Barçabız ahır ülärbez, Gölbakçanıñ gölläredäy sulırbız. Ülem kilgänçe ber rähät kıl äle, Ni-kem öleş bulır, ahır kür äle. Dide Zöhrä: — Uldır minem rähätem, Meñ aldımda bulsa, uldır däülätem! Anı tähetkä salıp väzir kıldı, Boyırdı, kurkunı çıgarıp kudı. Didelär: — Ülsäk, kalmasın ükeneç, Kürerbez Täñredän ni färman kilmeş. Ägär ütersälär, öleşebezder, Täqdirdän ğaşıyqka tantanabızdır. Çakırttırıp barça şahzadälärne, Gazäl äytüçe izge keşelärne. Barıp sazçı, torıp, saz uyın kıldı, Gazälçelär barçası avaz kıldı. Bol arnıñ tuyların ul şah işette, Alarnıñ rähätenä şöker itte. Dide: — Tahirnıñ faydasın onıttı, Mähäbbäten bu Tahirdan suıttı. Häbäre yuk bolarnıñ häm alardan, Alarnıñ häm häbäre yuk bolardan. Bu soltan belmäde kızlar mäkeren, Bu kızlar belmäde soltan mäkeren. Bu mäker-häylä belän tuylar buldı, Nikah itärgä gıyffät köye buldı. Bu hatın nikah ukıdı alarga: — Şöker, — dide, — kuşıldı söygän yarga! Bu kız ant itte Tahir bäk aldında, Kolak salıgız Hoda sängatenä. Niçä kön tuy-tamaşa belän ütte, Halık töşende, soltan da işette. Ämer kıldı soltan häm: — Añlagızlar, Anı, bar, totıgızlar, saklagızlar! Yalgız oçrasa, monda kiteregez, Ägär ber bulsa, totıp üteregez! Hakıykattä belde şah — hällär nider, Bu gauganıñ eçendä falı nider. Kıldı ükeneç bu kılgan eşennän, Ni kılsın, tapmadı därtenä därman. Kiterde aldına başçabarlarnı, Cıydırdı hämmä-bar bäkzadälärne. — Rähmätle Haktan bulsa, isän torsam, Bulır ükeneç, ütermiçä ülsäm! İşetep niçä bäklär şuşı süzen, Kiñäş belän araga saldı üzen. Äyttelär barçası: — İ olug soltan, Barçabızga bulasıñ häkim şahtan! Bu Tahir belän Zöhräne ayırma, İke göl böre — botagın kayırma. Täqdirdän bolarnıñ gıyşkı, padişah, Yänä kürdeñme: bu — kodräte All ah! Olı därya eçendä garık buldı, Hıyal ittek barıbız: Tahir ülde. Beläsezme kaysı cirlärgä barıp, Ni hikmätlär belän anı çıgarıp. Anı bu cirgä kitergän Hodadır, Säbäplär belän tidergän Hodadır! Asılı yuk idelär häm bar kıldı, İkesen ber-berlärenä yar kıldı. Keşe irlektä antınnan kaytırmı, Başına kılıç kilsä, hiç yanarmı? Ayırdıñ sin, yänä kuştı Hodayım, Kuş al arnı, äyt: — Sınmasın ant süzem! Babahannıñ bolarga açuı kilä häm muyınnarın kılıç belän çabarga dip kurkıta, Tahirnı totıp kiterälär. Tahirdan padişahnıñ süz soraganı Äytte soltan: — Bu dönyada ni kürdeñ? Bu däryadan çıgıp kayda yöredeñ? Säbäp närsä buldı, däryaga töşteñ, Şähär-ileñnän yalgızıñ adaştıñ? Bu yulda üläreñne belmädeñme? Bu cannan ber kaygıñnı kılmadıñmı? Ni kürdeñ bu dönyada, ni işetteñ? Äyt sin, inde ülemeñä dä citteñ! Bu soltan mirza Tahirdan soradı, Yörgänen-kürgänen häm bu söyläde. Tahir bäkneñ başın çabarga boyırganı Ahırda añlatıp başçabarlarga, Anı häncärlär, bulat kılıçlarga. Alıp çıktılar ul mäydan östenä, Cihan tuldı halıklar tezmäsenä. Dide Tahir: — İ barça kilgän halık, Totkarlagız, berder Allahı-Haliq. Äytermen yarıma berniçä süzne, Ul ide bu yätim canıma gamle. Bu süz östendä şulay Zöhrä kilde, Ber ah çıgu belän bägıren telde. Äytte: — Bulsın bähetle şuşı mäydan, Min häm ant süzemdä häräkät kılam. Bu mäydanga kerdeñ häm şaşma, canım, Küzem, canım, Tahirım — miherbanım. Ay-hay dustım, bu kön batır irdän bul, Süzeñnän taypılma, arıslanday bul. Teläk häm maksatıbız şuşı ide, Hodayım maksatıbızga kiterde. Dide Tahir: — Ay-hay dustanä canım, Siña üteneç budır, can cihanım. Keçedän ber-berebezgä totkınnan Buldık, bezne belde duslar häm doşman. Didelär: ber-berenä buldı ğaşıyq, Alarday bulmadı ber dus, yar, ğaşıyq. Bulıp ğaşıyq, bu Korban bäyrämeder, Şuşı mäydanda gorurlar can birer. Telär ğaşıyq Hodadan kiçen-köndez: Ciñel bulsın şuşındıy bäyräm Näürüz! Şöker Allah, bu maksatka da cittek, Ni-kem küñeldä, taläpkä dä cittek. Täğaenlä bu kılgan ğamälemne, Belsen barça halık ğaşıyqlıgımnı. Bu mäydanda kıl miherbanlıklarnı, Tapsın hästä küñellär dävalarnı. Zöhrä hanımnıñ mäydanda därt hälen işetkäne İşette Zöhrä-han, buldı gorur can, Kubıp, anıñ ahınnan köyde mäydan. Kür Zöhräne, şuşı mäydanga kerde, Anıñ ğaşıyqlıgın barçalar belde. Kerep mäydan eçenä, dide: — Bäklär, Min, biçara, äytämen üteneçlär? Mine aña nasıyp itkän Hodadır, Bu canaş yulında canım fidadır. Färeştälär yazdı yazmış kitabın Häm dä tapkan ul yaklavın Hodanıñ. Bezne maksatka tiderde İlahım, Garasat könendä haktır imanım. Garasat köne — Ahırzaman citkäç, kaberlär kubarılıp, garasat mäydanına üleklärneñ Allahıga cavap birü öçen kilü köne. Hikäyät Zöhräneñ can süzen Tahirnıñ işetkäne İşetep Tahir bu Zöhräneñ süzen, Küzenä sörtäder alıp häm ezen. Yılap äytäder: — Yarım-ışanıçım, Huş inde, miherbanım, kaygırtuçım! Min ülgänçe miña mähäbbäteñ bir, Min ülsäm, mäyetemne kaygırta kür! Mine ber urınga däfen kılırsıñ, Soñınnan mäslihäten sin belerseñ. Terektä yalgızlık utına köydem, Cihannan tuydım, canımnan da kittem. Yözeñ nurı koyaşka nur birüçe, Min — kübäläkmen, başım tınıç, kürçe. Köyär şäm utına kübäläk härçak, Köyär öçen hıyal itäder härçak. Sabırlar köymiçä maksatka citmäs, Sufilık itmiçä taläpkä citmäs. Ber min şuşı kön kübäläklär kebek, Bulırmın tämam divanalar kebek. Yätimneñ can-ruhına täkbirlär kıl, Yätimneñ kaberenä tön säyähät kıl. Doşmannar cäberennän ayırıldım, Sinnän başka miña barsı doşmanım. Bu Tahir şunda ukıdı gazälen, Ahır kıldılar şunda şähit üzen. Tahirnıñ gazäle Fikerem kalmadı, bu tändä därmanım, bähil bul, Buldı yarga yardan ayrılırga färman, bähil bul. Min bu kön kıldım säfär Ülem yortı şähärenä, Sin, kalıp, tap mäñgelek tormış canaşka, bähil bul. Min kayçan ayrılır idem, soltan cäbre bulmasa, Täqdiremnän bulıptır, cäberçe soltan, bähil bul. Yavızlık itep, Täqdir birüçem bezne ayırdı, İnde bulmas därtebez därtenä därman, bähil bul. * * * Kol Sayadi, sabır kıl, ğaşıyq moradı — sabırdır, Çara yuk inde bu kön häm därtkä därman, bähil bul. Hikäyät Ahırda Tahirnıñ Mahımga bäklärdän sälam äytkäne Aktık süze itep Tahir Mahımga üzennän sälam tapşırırga häm hälennän häbär birergä, ülemenä Zöhräse ğayeple buluın äytülären ütenä. Aña karşı Zöhrä üzeneñ dä Tahir artınnan üläçägen belderä. Barça halık ah-zar itä. Tahirnıñ başın çabalar. Kisep ul cirdä Tahirnıñ başını, Barça halık küzdän tükte yäşene. Doşmannar yahşı-naçarnı belmäde, Bolarga rähim-şäfkatne kılmadı. Bu cahil halıkka atap gazälen, Ukıp, Zöhrä kılır ahın-zarların. Doşmannar kıldılar maksatnı hasil, Şuşılay tämug utına totıp yul. Zöhräneñ Tahir mäyeten öyenä alıp yudırganı İ Sayadi, Zöhrädän äyt hikäyät? Mäyetkä sakçı buldı ahır ul zat! Kütärtep mäyetne kırkınnarına, Matäm belän kiterde öylärenä. Kılıp Zöhrä aña küpme çistanı, Bar ide hezmättä äzer torganı. Çäçep başına ul ence häm cäühär, Bar ide häzinädä bik küp alar. Täqdir birüçe — yazmışlar hucası buluçı All ah. Yabıp östenä matur altın kapka, Cıyılıp kazıy, möfti häm dä huca. Yazdılar anı «şähit» atap şunda, Anıñ urının cännät kıldı mulla. Cenaza ukıdılar barça tınıp, Bu ilneñ halkı äylänädä bulıp. Atlı ğaskärlär tezep, tottı bayrak, Güyäki sugışka bolar baraçak. İl halkı katı bäyläp kızıl kannı, Totıp hafiz mullaları ahäñne. Därvişilär çärhe-sämag korırlar, Barça halık huşlaşıp kıçkırırlar. Bändälär kıçkırıp äytte: — Keşelär, Söylim ber süz, monı añlap belsennär! Şähit bulsa bu dönyada möselman, Kitermä şik aña, ul äyter iman. Şähitne ber keşe kütärep alsa, Yäki ber börtek Kabulınnan alsa, Şuşı kolga büläk itär cännätne, Kürer cännät eçendäge niğmätne. Layık buldı Zöhrägä şuşı süzlär, Gazäl belän maturın-yarın ezlär. Zöhrä Tahirnıñ ülemen bik avır kiçerä. Berkön kaberlekkä barganda, Kara Bahadur kilep täqdim yasıy. Zöhrä aña tuyga äzerlänergä kuşa. Zöhrä ğaşıyqnıñ Tahir kaberendä can birgäne Häm dä Zöhrä üksep ah-zar yılaudan, Barça öy kızları häm bäğre köygän. Bu kızlar belmädelär Zöhrä hälen, Yäşerde başmagı belän yaulıgın. hämmäse yandı küz yäşe, ah belän, Barça öy kızları — iptäşlär belän. Huca — işan, şäyeh. Çärhe-samag koru — Allahıga ziker äytü öçen tügäräkkä tezelep basu yäki utıru. Şunda kilde bu Zöhrä-han üzenä, Yaulıgın sörtmäkçe üze yözenä. Tabılmadı yaulıgı şul zamannı, Säbäp budır: tänennän çıgar canı. Barça kızları här yakka yögerde, Bu Zöhrä itägen bilenä elde. Sabır kıldı, bolar kitkän arada, Güyä Zöhrä mende ber oçar atka. Yögerep citte ul kaber başına, Häbär bulmadı yarı-yuldaşına. Ber häncäre bar ide häm bilendä, Suırdı, häncären aldı kulına. Ni häncär, un meñder bähase barı, Aña birgän — çibäreneñ yädqare. Kabergä kuyıp häncär sabın şul çak, Anı totarga yuk yanda iptäş, hak. Kükrägen aña kuydı, ordı ber ah, Teläge bu ide, citkerde Allah. İşarät kıldı ul vakıt üzenä, Kürenmi ata-anası küzenä. Süzen äytte Zöhrä-han, buldı ahır, Çönki ülüdän bütän çara yuktır. Pıçagı uynap çıktı bägırennän, Pıçak yözen buyap kızıl kanınnan. Annan soñ buldı bu kızlar häbärdar, Barçası matämdä buldı zar l ıl ar. Bu matämne soltan işette isä, Yögerde kızına yıgıla-tora. İşette häm yänä Kara Bahadur: — Ni süzder şuşı süz? ava cileder! Miña ide barı ul därt basarım!— Yäşermäde fäqıyrlärdän süzlären: — Anıñ şartı budır! Ülü tügelder! Bu könnän soñ yänä köyü tügelder! Meñ belän kılıp ul ant süzen birde, Sörer buldık bu şähärdä gomerne. Bu kaber östendä buldı küp gauga: — Şulay kılır ğaşıyqlar, bulsa fayda. Tañ atkançı bu halık orıp ah-zar, Ata-anası yılap, bäğre köyär. Atası äytte: — Bol ay belmädem min, Kızım därtenä därman kılmadım min! Küñelendä kaldı bu zar Kıyamät, Min inde niçek tartıym meñ şeltä, äyt? Min inde bu tormışımnı nişlätim, Üz eşemä niçek çarasın itim? Anası äytte: — Çarasız zägıyfem, Ni faydası buldı, i tınıp canıñ? Niçä äytsäm, atañ hiç añlamadı, Sineñ küñelne ul hiç aulamadı. Dimäde: — Hästä küñeleñ sorarmın? Kızım söyde, min häm bergä söyärmen. Ahırda häl bu buldı, i yätimem, Nişlim, ähväle bu buldı, yätimem. Niçä yılasa, disä, yuk çarası, Anıñ öçen mäñge kaldı cäfası. Ahır çarasız barça kıldı sab!r, Yasap ul cirdä häm kaberne äzer. Kuyıp Zöhräne kabergä bar halık: — Teläge bu ide, birde, — dip, - Haliq! Kara Bahadurnıñ üz-üzen ütergäne İnde Kara Bahadur därten işet, Anıñ kebek ğaşıyqka maksat citep. Kaber başına kilde, ordı ber ah, Şaytan kıldı ul mälgunne azgın, vah! Çıgardı, ordı pıçaknı üzenä, Därmanı kalmadı bütän süzenä. Yıgıldı-yattı ul häm ber zamanda, Tereklege kalmadı börtek anda. Ber säğattä, kürsäñ, öç gölestanga Köz ireşte, bulıp cir belän bergä. Monı häm ata-anası işette, Yögerep, kaber başına citeşte. Anıñ öçen yılap, kazıp kaberen, Bu Zöhrä aldına töz salıp yulın. Uñında — Zöhrä, ä sulında — Tahir, Alar urtasında Kara Bahadur. Anıñ kebek tözedelär kaberen, Yänä ayırdılar Zöhrä kaberen. Yänä töşte araga anda doşman, Yänä buldı ber-bersennän zar kalgan. Ber kiçädä, küregez, ike ğaşıyq, Anıñ kebek bulsa hup ike layık. Berse göl buldı, bersese — sabagı, İkese çormaşıp — siräklär häle. Ämma Kara Bahadur häm kügärep, Çıgıptır ikesen ayırıp-yarıp. Kügärepter gacäp siräk tigänäk, Mäğlüm buldı: ul — doşmanıdır, dimäk. Mahımnıñ Tahirnı iskä alganı Ämma äsär monıñ belän genä tämamlanmıy, avtor Mahımnıñ hällären yazuga küçä. Ul Tahirdan ayırılunı avır kiçerä, sagış utında köyä, annan häbär kötä, ämma hiçni belä almıy. Şulay da sabır itärgä mäcbür bula. Şuşı häsrätenä çumıp utırgan vakıtında Bagdatka kärvan kergäne kürenä. Mahım kızlardan ul kärvannı barıp beleşergä kuşa. Kärvan Tatar şähärennän kilgän ikän. Säüdägärlär şunda kızlarga Tahir belän Zöhrä hällärennän häbärlär birälär, Tahirnıñ sälamen Mahımga citkerülären ütenälär. İke ğaşıyq hälaq itelgännän soñ Tatar şähäreneñ halkı törle yaklarga küçenep bara ikän. Bu öy kızları Mahımga Tahirdan häbär äytkäne İşetep, kızlar ordı ah-zar, şunnan Äytte barçası: — İnde birerbez can! Barçası dide: — Mahımga bar äle! Barçası dide: — Bergä can birerle. Barsı dide: — Kiñäşeñne bir äle! Barsı dide: — Bar äle, öndä äle! Täväkkäl kıldı Hakka ber-ikese: — Barırbız, — dilär, — gam bulsa kiläse. Berse — Şähri ide, berse — Cihangir, Beler idelär meñ häylä, uy-fiker. İkese bardı Mahımnıñ karşına, Cihan kaygısın saldılar başına. Kuydılar ikese ber cirdä başnı, Küzlärennän agızıp kanlı yäşne. Dide kızlarga Mahım: — Närsä buldı? Tänemä ut töşep, köl tavı buldı. Didelär: — İ ay-hay, Mahım, gorur kal, Ber gam tiñennän häm kilgän häbär bar. Bu kärvannar kiler Tatar ilennän, Barsı yılaşır kyaferneñ kulınnan. Şuşı bakça tozagınnan bu kärvan, Kilerlär gölne mährüm itep şunnan. Gölbakçaga közge cillär citepter, Bu göl üsentesen özep kitepter. Barıp tez böktelär şah hezmätenä, Ni kılsınnar täqdirneñ öleşenä. Gölbakçanıñ göle kalmıy tökände, Kulıñnı fani dönyadan yu inde. Kilep, gölne yolkıgan bädbähet bar! Kayda Tahir, kayda zifa, kayda yar? Bu kärvan şomlı häbär kitergän, Tahirnı şah totıp, anı ütergän. Tahirnıñ mäyeten Zöhrä alıptır, Anıñ östendä ul häm can birepter. İke ğaşıyq öçen Kara Bahadur — Ul häm canın birepter — havalıdır. İkesen kümepter alar yänäşä, Çıgıptır, zifa göl belän tapaşa. Araga Kara Bahadur citepter, Hoday anı ber tigänäk itepter. İşette süzne Mahım, ordı ber ah: — Nigä buldım min bähetsez, yulsız, ah. Ni dip mine yarattı bu gazaptan? Yal kürmädem şuşı söygän güzäldän. Hoday, min rizamın, al şuşı canım, Kiräkmäster miña dönyada malım. Bu süzlärne äytügä ber ah ordı, Şuşı ah östendä ul canın birde. Barça kızlar torıp kıldı ah-zardan, Küzlärennän yäş urınına agıp kan. Dide kızlar: — Ay-hay nurlı ay yözle, Barçabızga sin ideñ şah-yulbaşçı. Äyttelär: — Niçeklär fiker itärgä, Sez häm bezgä maksatlarga citärgä? Niçä kızlar bu cirdä birdelär can, Anıñ öçen cannarın kıldı korban. Häbär citte Mahımnıñ anasına, Ülem game töşte anıñ yortına. Mahımnıñ ata-anası töş kürgäne Dide Sayadi: — Mahımnıñ atası, Gacäyep töş kürde, yuktır hatası. Kürer töşendä, yaktı yözle ğalim Alarga äytte: — İ ike canaşım. Dide: — İ häbärsezlär, ni yılau, di? İke ğaşıyq kuşılıp ber kuandı. Kuşıldı Mahım, Zöhrä häm dä Tahir,— İkese tiñ bu töşne kürep kalır. İkäüläp yıladılar köndezen-kiç, Alarga ber ayırma kılmadı hiç. Kazaga soñınnan buldılar riza, Teläge bu ide — täqdire Hoda. Niçä härämnärenä şah boyırdı: — Bu fani dönyada Mahım ni kürde? Barıp kitertte häzinädä barın: — Dan kılıgız Ahirätneñ Hucasın! Barıp kiterdelär barça komaçtan, Yuk ide dönyada hiç ihtıyacdan. Şuşı kızlar Tahir belän ber buldı, Alarga bärabär tabut yuındı. Barsına käfen — rum, kıtay atlası, Kılır ata-anası can fidası. Alarga yaptırdı töse uñmasnı, Berse — yäşel, berse — sarı, karanı. Bar şähär-il ul vakıt tottı matäm, Kulınnan töşte Allahı birgän can. Yabıp altın tukıma, agaçtan ös. Tabutlarga eşlätep karadan tış. Bakça eçendä kaberne tözetep, Kabergä kuydılar Mahımnı iltep. Ägär ğaşıyqka bilge bulsa kızlar, Bolar şaytanıdır näfesle irlär. Bilgeseder barça ilneñ telendä äm dä kızlar ide Haknıñ yulında. Bu kızlar: — Hak! — dide häm dä can birde, Bolar ber bilge kıldı, barça kürde. Bu kızlar kügärep, gacäp balkıdı, Hoda ämere belän gölbakça buldı. Gölbakçanı kürep, il häyran buldı, Olı-keçeneñ küzenä yäş tuldı. Açılıp, göl bulıptır ul söyäklär, Kılır can bılbılı anda ah-zarlar. Alarnıñ bäğzese bılbıl bulıptır, Yänä bäğzese anda göl bulıptır. Äle Bagdat şähärendä yörerlär, Äle Tatarnıñ eçendä gizärlär. Kitäder Kıyamätkäçä şuşılay, Hodanıñ söygän kolı bulır şulay. Monı belmägännär yuktır cihanda, Mäşhür bulır kırda häm dä yapanda. İrtä belän ukıp, küp saz çirterlär, Yegetlär kıçkırıp avaz itärlär. * * * Yuk ide bu räveş süzlär elektä, Yazılıp, äzer buldı ul kitapta. Yärdäm kıldı Täñre, tırışlık birde, Comga köndä bu kitap tämam buldı.