(Tarihi hikäyä)
Kotbetdin är-Razi häzrätläreneñ Sarayga kilgänennän altınçı yılında Üzbäk han kötmägändä vafat buldı. Şöhräte belän uñ-sulnı der selketep torgan olug tähet iyäseneñ kabergä kerüenä ük mirasın büleşü başlanıp, könnär hävef eçeñdä tua vä bändälärne tetränderä başladı. Hannıñ Canibäk belän Tanibäk isemle ugılları arasında oyat vä üzara hörmät hise kalmadı. Bügen bulmasa, irtägä ike yaktan da ğaskär kütärep, ut uynatıp, kılıç aykap, ber-ber ahmaklık eşläp taşlıysılar ide.
Kotbetdinneñ bägıre köyde. Tirä-yakta şöhrätle vä maktaulı Altın Urdada bara ide şul bu hällär. Äle kayçan gına Tanibäk anıñ karşında tez bökläp däres ala ide. Ziräk vä sizger buluı belän soklandıra tordı. Häzer ostazı süzenä kolak ta salmıy, kiñäş-tabış ta itmi başladı. Uglannar ut belän genä tügel, tähet vä baş belän dä uynıy idelär, añlagan keşe genä monıñ nindi ayanıç hällärdän ikänlegen sizenep tora.
İdeldä boz soñarıp kütärelde, sular karalıp taşıdı. Cäy başlarında su ulaklardan basularga yögerde, bua häm yırmaklarnı büsep çıktı, iñküleklärdäge çäçülek cirlär taşkın astında kaldı. Bolgar ilennän arırak könçıgışka taba cäyelgän nugay başı cäylävendä Agıydelgä kilep kuşılgan Çulman däryası hakında isä «hätär küperde» dip söyläde säüdägärlär. Elek bu vakıtlarda bazar kaynap tora ide inde. Bıyıl Gıyrak, Hirat vä Rum yagınnan säüdä korabları kilä almadı. Kärvandagı ber döyä hakı, bıltırgı belän çagıştırganda, unına bärabär tora başladı. Bärkä hannan birle urnaşıp kalgan kanunnar kakşadı. Bigräk tä salım vä yasak küläme arttı, hak vä bäyä üste. Halık arasında «kaznanı Tanibäk talap, Cayık suı artına kaçkan ikän» dip söylädelär. Canibäk isä anıñ iyärçennären auladı. Kotbetdin üzeneñ dä isemlek başında torganlıgın añladı. Üget-näsıyhät birep, söyekle ukuçısı Tanibäkkä yärdäm kulın suzmakçı buldı. Ut belän uynamasın, küñelen tındırsın, abıysı Canibäk belän duslaşsın, dide!
İnde ikençe kiçäne Kotbetdin är-Razi şiğır yazuga, bäyetlär tezügä bagışladı. Törki väzen belän şiğır tözü aña ciñel vä rähät ide. Bala çaktan küñelenä señep kalgan ugız tele anıñ anadan kilgän mirası bulıp, farsı vä garäp isä üzeneñ ictihat cimeşe ide bit. Niçämä-niçä tarihi, dini vä fälsäfi däftär häm kitaplarnı garäptä, kayvakıt farsıda töplägän, terkägän, tözätkän olug ostaz öçen kabattan törkigä kaytu niçekter küptän häterennän çıkkan bala çagın küñelendä yañarttırdı. Yaratıp ukıgan äsärennän berse Nizami häzrätläreneñ «Hösräü vä Şirin» dastanı ide. Şuşı borıngı tarihi yazmışlar belän Altın Urda hälläreneñ täñgällegen kürep, Kotbetdin är-Razi başta kurka kaldı, annan soñ bu hakta şäkerte hanzadä Tanibäkkä añlatu kiräklegen töşende. İskändär Zölkarnäyn häzrätlären golamäi Arista ruhi azık belän tuklandırıp, niçek itep ilahi kaharman yasagan bulsa, Kotbetdin dä Tanibäkne şul räveşle şähes däräcäsenä kütärergä ömetlände. Ämma Tanibäk vak canlı, artıgı belän kaynar häm kiñäştän üzen östen sanıy torgan şahzadä ide şul. Alay da ziräk häm eşlekle buluı säbäple, ostazı küñelendä aña ışanıç vä söyeneç tä yäşi birde. Bolarnı uylap, Kotbetdin avıru keşegä yärdäm kulın suzmagan tabip kebek sizde üzen.
Cäy urtası citkändä Kotbetdin dastannı tämam itü aldında ide. Cäyläügä çıkkan Saray şähäre taifäse şaulaşıp, tuzan kütärep, kubarılıp kire kayta başladı. Barçasınıñ da küñelläre kuzgalgan, küzläre aptıraş vä häyersezlek belän akaygan ide. Täheten Canibäk taşlap kaçtı digän häbär tiz arada taralıp ölgerde. Şähärne Tanibäk urdası kamap algan ide. Saray sugışsız birelde. Tähetkä menep utırgan yaña hannı kotlarga bay säüdägärlär häm ğalim-golamä kiçkä taba cıyıla başladı. Tanibäk täbrik süze belän kilgän Kotbetdinne dä kabul itte. Ostaz häm şäkerte şahzadä oçraştılar.
— Ya ostazım! — dip färman kıldı Tanibäk han.— Sin häzer miña närsä äyterseñ?
Kotbetdinneñ akılı kaynadı, küñel koşı kükräk çitlegendä bärgälände. Niçek cavap birsä döres bulır ikän?
— Sin minem tähet karşında bulırsıñmı? — dide şahzadä, üzaldına kanäğatlek tabarga teläp.
Ozakka suzarga yaramıy ide. Kotbetdin är-Razi äle ahırına qadär ireşmägän dastannı aña suzdı:
— Bu sezneñ iğtibarıgızga täğaen kılıngan ide,— dide ul, tübänçelek belän.
Tanibäk han qaläm iyäse Bärkä Fäkıyhka ım kaktı. Tegese cähät kenä Kotbetdin kulınnan däftärne aldı häm ukıy başladı. Anı han tüzemsezlänep bülderde:
— Kiräk cirennän ukı!
Bärkä Fäkıyh buysındı, Allahı täğalägä, Möhämmäd päygambärgä häm sähabälärgä dan cırlau urınnarına küz yörtep kenä uzdı da, üz tabışına söyenep, Tanibäk isemenä atalgan yullarnı ukıp kitte. Hanga şuşı kiräk ide.
— Bülägeñ belän olıladıñ, tugrılıklı buluıñ öçen söyenderü läzem bulır üzeñne,— dide Tanibäk, yäş yözenä irlek töse çıgarıp.
— Hanım, dastan älegä ahırına ireşmäde,— dip östäde aña Kotbetdin. Bu süzläre bal täpänenä deget kaşıgın kitergän kebek bulsa da, yäş han üzen bötenläy başkaça tottı. Ällä olılarça uylıy almıy ide, ällä ostazına hörmäte zur ideme?
— Häzergä monısı da citär! Tämamın köttermä, vakıtnı az taläp it, kiçälärebezdä ukıp söyender!— dip belderde ul.
Kotbetdin şul räveşle Sarayda kaldı. Yazılgan här bülekne han tıñlarga aşıktı. Ämma Canibäkneñ, tähetne daulap, auga kitkän cirennän olug ğaskär belän kaytıp kilgänlege belende. Şähär halkı Tanibäk yagınnan Canibäk tarafdarına äverelde. Saray buşap kaldı. Tanibäkkä ber çara bar, ul da bulsa — tähetne taşlap kaçu ide.
Bu häl Kotbetdinne tetränderde. Dastan yazu belän artık mavıgıp, Hösräü belän Şirinneñ mähäbbät tozakların söyläü belän därtlänep, tormıştan artka kalgan, hakıykattän çitläşkän ikän şul ul. Bu vakıtta äsäre Färhadneñ Şiringä gıyşkın surätli ide.
Häbärne aña Tanibäkneñ bahşi-kätibe Bärkä Fäkıyh kiterde. Tizlek belän cıyınırga häm Saray taifäse belän kuzgalırga kiräklegen han färmanı bularak citkerde. Kotbetdin monda kala almıy ide.
Tanibäk han yortı belän bergä Cayık yagına taba kuzgaldı. Canibäkneñ Bolgar ile belän kua kilüennän örekte ul. Cayık buyındagı Alatau cäylävenä çatırlar korıp urnaştılar. Kotbetdin, kiñäş totıp, hannıñ katına bardı, ämma kabul kılınmadı. Häle avır, didelär. Ä çınlıkta Tanibäk, üz tuganı Canibäktän hurlıklı räveştä sugışsız kaçuınnan soñ, ostazınıñ küzlärenä turı karaudan oyala häm üz yözennän üze çirkana ide. Kotbetdin monı añladı. Kire kaytıp, dastannı tögälläü eşenä kereşte. Ämma uyı butalıp, kulınnan qaläme töşte.
İrtägäse kön barça il-yort halkı ber hatınnıñ açırgalanıp kıçkıruınnan şaşa kaldı. Kükrägenä häncär kadalgan häldä Tanibäk urın östendä kanga batıp yata ide. Täneneñ suık buluınnan anıñ inde tön urtalarında uk üterelgänlegen härkem añlap aldı. Üterüçelärne kua çıgarga soñ ide.
Tarih kabatlandı. Hösräü niçek mäkerle hälaq itelsä, Tanibäk tä Canibäk hannıñ şımçısı tarafınnan şulay üterelde. Kotbetdin är-Razi üzeneñ ukuçısı şahzadägä «Yäsin» çıktı. Küzläre yäşlände häm başka hiçvakıt saray tiräsendä kaynaşmaska süz birde. Aña häzer bu ildä kalırga yaramıy ide. Gıyrakka — üzeneñ tugan ilenä, töbäp yulga töşte. Artınnan tansık dala cile kua kilde.
Häzer kaya bara? Kemgä kilä, anı närsä kötä? Berse dä bilgele tügel. «Hösräü vä Şirin dastanı» inde tämam buldı. Anı da bar kitapları belän bergä bahşigä tapşırdı. Tanibäkkä üget-näsıyhät, kiñäş-tabış biräçäk äsäre häzer inde atalgan keşese kolagına barıp ireşmäs. Bu — ostaznıñ tarihlarnı aykap yörüe arkasında soñaruı ide.